Վիքիպեդիա

Գրքերի այրում

Գրքերի այրում, գրքերի կամ գրավոր այլ նյութերի միտումնավոր ոչնչացումը, որը սովորաբար կատարվում է հրապարակայնորեն։ Գրքերի այրումը գրաքննության ձև է, որը հաճախ պայմանավորված է այդ նյութերի բովանդակության վերաբերյալ մշակութային, կրոնական կամ քաղաքական առարկություններով[1]։ Գրքերի այրումը կարող է դրսևորվել որպես գրքի բովանդակության կամ հեղինակի նկատմամբ արհամարհանքի ժեստ՝ նպատակ ունենալով հրապարակայնորեն դատապարտել կամ վարկաբեկել նրանց գաղափարները կամ տեսակետները և հանրության ուշադրությունը հրավիրել այդ արհամարհանքի վրա։ Բացի այդ, գրքերի այրումը նաև հանրային կամ մասնավոր բողոքի ձև է, որի մասնակիցները նման կերպ արտահայտում են իրենց անհամաձայնությունը, դժգոհությունը կա՛մ բողոքի գրքի հեղինակի, կա՛մ գրքի բովանդակության վերաբերյալ։

Գրքերի այրում
1933 թվականին նացիստները Բեռլինի Սեռական գիտությունների ինստիտուտի գրադարանում այրեցին հրեա հեղինակների գրած գրքերը և այլ աշխատություններ, որոնք համարվում էին «ոչ գերմանական»[1]։

Որոշ դեպքերում ոչնչացված աշխատությունները անփոխարինելի են և նրանց այրումը համարվում է մշակութային ժառանգության ծանր կորուստ։ Այդպիսի օրինակներից են Չինաստանի Ցին դինաստիայի ժամանակ (մ.թ.ա. 213–210 թթ.) գրքերի այրումը և գիտնականներին ողջ-ողջ թաղելը, 1258 թվականին մոնղոլների պաշարման ժամանակ Բաղդադի Իմաստության տան ոչնչացումը, ացտեկների ձեռագիր մատյանների վերացումը Իցկոատլի կողմից (1430-ական թվականներ), մայաների ձեռագիր մատյանների այրումը եպիսկոպոս Դիեգո դե Լանդայի հրամանով (1562 թվական)[2] և Շրի Լանկայում Յաֆնայի հանրային գրադարանի հրկիզումը (1981 թվական)[3]։

Երբեմն հնարավոր է եղել պահպանել այրվող գրքերից որոշ օրինակներ, օրինակ՝ Գերմանիայում նացիստական ​​ռեժիմի ժամանակ այրված գրքերից որոշները։ Սակայն գրքերի այրումը ֆիզիկական ոչնչացումից զատ այլ՝ խորը իմաստ ունի։ Այն խորհրդանշում է դաժան և ճնշող ռեժիմը, որը փորձում է գրաքննել կամ լռեցնել այն գաղափարները, գիտելիքները կամ արտահայտությունները, որոնք նրանք ընկալում են որպես սպառնալիք կամ իրենց գաղափարախոսությանը հակասող։

Նորագույն պատմության մեջ ոչնչացվել են ոչ միայն գրքեր, այլև ձայնապնակներ, տեսաերիզներ և ձայնասկավառակներ։ Գրքերի այրման հետ կապված է նաև արվեստի գործերի ոչնչացումը, քանի որ երկու գործողություններն էլ կարող են կրել մշակութային, կրոնական կամ քաղաքական նմանատիպ ենթատեքստ։ Բացի այդ, պատմության ընթացքում գրքերն ու արվեստի գործերը հաճախ ոչնչացվել են միաժամանակ։

Երբ գրքերի և սկավառակների ոչնչացումը լայնածավալ և համակարգված է, այն կարող է մեծ դեր խաղալ տվյալ երկրի մշակութային ցեղասպանության մեջ։

Պատմական նախադրյալներ

խմբագրել

Գրքերի այրումը պատմականորեն օգտագործվել է ինչպես աշխարհիկ, այնպես էլ կրոնական իշխանությունների կողմից՝ որպես միջոց՝ ճնշելու այլախոհ կամ հերետիկոսական տեսակետները, որոնք դիտվում են որպես հաստատված կարգին սպառնալիք։

Եբրայերեն Աստվածաշունչ

խմբագրել
 
Հովակիմ թագավորն այրում է Երեմիայի մագաղաթը։

Եբրայերեն Աստվածաշնչի համաձայն՝ մ.թ.ա. 7-րդ դարում Հուդայի թագավորության Հովակիմ արքան այրեց մի մագաղաթ, որը գրել էր Բարուխ բեն Ներիան՝ Երեմիա մարգարեի թելադրությամբ։

Գրքերի այրումը և գիտնականներին ողջ թաղելը Չինաստանում (մ․ թ․ ա․ 213-210 թվականներ)

խմբագրել
 
Գիտնականներին ողջ թաղելը և գրքերի այրումը մ․ թ․ ա․ 210-213 թվականներին (18-րդ դարի չինական կտավ)

Մ.թ.ա. 213 թվականին Ցին Շի Հուանդին՝ Ցին դինաստիայի առաջին կայսրը, հրամայեց այրել գրքերը և ողջ-ողջ թաղել գիտնականներին, իսկ ըստ որոշ տվյալների՝ մ.թ.ա. 210 թվականին էլ, իր իշխանությունը պահպանելու համար, հրամայել է ողջ թաղել կոնֆուցիականության հետևորդ 460 գիտնականի։ Թեև գրքերի այրումը լայնորեն ընդունված է որպես պատմական փաստ, ժամանակակից պատմաբանները կասկածի տակ են դնում գիտնականներին ողջ թաղելու դեպքերը[3][4][5]։ Նման պատմություններն առաջին անգամ ի հայտ են եկել ենթադրյալ դեպքերից մեկ դար անց՝ Հան դինաստիայի պատմագիրներից Սիմա Ցյանի «Պատմական արձանագրումներ» աշխատության մեջ։ Այս գրքերից մի քանիսը գրվել են Շան Ցյան հեղինակավոր դպրոցում, որը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 2208 թվականին։ Գրքերի այրման հետևանքով ոչնչացվեցին Մտքի հարյուր դպրոցների փիլիսոփայական բազմաթիվ կարևոր աշխատություններ։ Տրակտատները, որոնք պաշտպանում էին կառավարության պաշտոնական փիլիսոփայությունը («լեգալիզմ»), պահպանվել են։

Քրիստոնեական գրքերի այրում (80-1759 թվականներ)

խմբագրել

Նոր Կտակարանի «Գործք առաքելոց» գրքում ասվում է, որ Պողոս առաքյալը Եփեսոսում էկզորսիզմով էր զբաղվում։ Այն բանից հետո, երբ Եփեսոսում տղամարդիկ չկարողացան անել նույնը, ինչ Պողոս առաքյալը, շատերը թողեցին «կախարդությամբ զբաղվելը» և այրեցին իրենց գրքերը՝ համարելով, որ դրանք անարդյունավետ են։

  Եւ հաւատացեալներից շատերը գալիս խոստովանում էին ու պատմում իրենց արարքները։ Եւ կախարդութեամբ զբաղուողներից շատերը բերում էին իրենց գրքերը եւ բոլորի առաջ այրում. նրանց գինը հաշուեցին եւ գտան, որ յիսուն հազար արծաթ դահեկան էր[6]։  

Մ.թ. 325 թվականին՝ Նիկեայի առաջին տիեզերական ժողովից հետո, Հռոմի Կոստանդիանոս Ա Մեծ կայսրը հրամանագիր արձակեց Սուրբ Երրորդության դավանանքը մերժող արիոսականների դեմ, որով շարունակաբար գրքերի այրման հատուկ կոչ էր արվում.

  Բացի այդ, Արիոսի հեղինակած ցանկացած ձեռագիր պետք է հայտնաբերվի և հանձնվի կրակին՝ ջնջելով և՛ նրա ուսմունքները, և՛ նրա մասին ցանկացած հիշողություն։ Սույնով ես հրապարակայնորեն որոշում եմ, որ յուրաքանչյուր ոք, ով հայտնաբերվի, որ թաքցնում է Արիոսի ձեռագրերից և անհապաղ չի բերի այն հանձնի կրակին, կենթարկվի մահապատժի։ Հենց հայտնաբերվի նման հանցանք գործած մեկը, նա կենթարկվի մահապատժի…[7]  

Էլեյն Փեյջելսը նշում է, որ մ.թ. 367 թվականին Ալեքսանդրիայի նախանձախնդիր պատրիարք Աթանասն իր Զատկական նամակներից մեկում եգիպտացի վանականներին հանձնարարել է ոչնչացնել անընդունելի համարվող բոլոր ձեռագրերը՝ բացառությամբ նրանց, որոնք նա հատուկ առանձնացրել է որպես «ընդունելի»՝ նույնիսկ «կանոնական». «ընդունելի» ձեռագրերը կազմում են ներկայիս «Նոր Կտակարանը»[8]։ Ի տարբերություն անտիկ աշխարհի շատ ձեռագրերի՝ կրկնագրերում հերետիկոսական ձեռագրեր չեն հայտնաբերվել, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ դրանք հաճախ ուղղակիորեն ոչնչացվել են։ Պրոֆեսոր Ռեբեկա Քնութն իր գրքում նշում է, որ վատ շրջանի քրիստոնեական շատ ձեռագրեր հիմնովին ոչնչացվել են, ինչը համեմատական է դրանց՝ հրապարակայնորեն այրելու հետ[9]։

1759 թվականին Հռոմի պապ Կղեմես XIII-ը հրամայեց ոչնչացնել շվեդ կենսաբան Կառլ Լիննեյի հեղինակած բոլոր գրքերը[10][11]։

Նեստորիուսի գրքերի այրում (435 թվական)

խմբագրել

Նեստորիուսի (386–450 թվականներ) աքսորից անմիջապես հետո՝ 435 թվականին[12], Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Կյուրեղ Ալեքսանդրացին (մոտ 376–444 թվականներ) հրամայեց այրել նրա գրեթե բոլոր ձեռագրերը։ Նեստորիուսը հեղինակել է մեծ թվով ձեռագրեր[13], սակայն դրանք մինչև մոտ 6-րդ դարի կեսերը ներառված չեն եղել քրիստոնեության նեստորական ուսմունքի կամ արևելյան աստվածաբանական ավանդույթների ուսումնասիրությունների մեջ։ Ի հակադրություն, Նեստորիուսի ուսուցչի՝ Թեոդորոս Մոպսուեստացու և աստվածաբան Դիոդորոս Տարսոնացու ձեռագրերը էական ձեռագրեր չեն համարվել, սակայն պահպանվել են։

Արիոսական գրքերի այրում (587 թվական)

խմբագրել

Ըստ Ֆրեդեգարի տարեգրության՝ վեստգոթերի արքա Ռեկարեդ I-ը, որը գահակալել է 586–601 թվականներին և եղել է Իսպանիայի առաջին կաթոլիկ թագավորը, 587 թվականին կաթոլիկություն ընդունելուց հետո հրամայել է հավաքել և այրել արիոսական բոլոր գրքերը։ Արիոսական աստվածաբանական բոլոր գրքերը մոխրացան այն տան հետ միասին, որտեղ դրանք հատուկ հավաքել էին[14][15]։ Իսպանիայում դեռևս պահպանված այս գրքերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ երբ Կոստանդինոս Ա կայսրը ժամանակին հրամայել էր այրել դրանք, նրա հրովարտակը խստորեն չի կատարվել։

Հրեական ձեռագրերի այրումը Ֆրանսիայում (1244 թվական)

խմբագրել

1244 թվականին Փարիզում Թալմուդի դեմ առաջին ամենամեծ դատական գործընթացի արդյունքում ֆրանսիացի իրավապահները Փարիզի փողոցներում այրեցին Թալմուդի և հրեական կրոնական այլ ձեռագրերի բազմաթիվ օրինակներով լի քսանչորս կառք[16][17]։

Ացտեկների և մայաների ձեռագրերի այրումն Իսպանիայում (1560-ական թվականներ)

խմբագրել

Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայի կոնկիստայի ժամանակ իսպանացիներն այրեցին բնիկ ժողովուրդների հեղինակած բազմաթիվ գրքեր։ Իսպանացիների կողմից Յուկատան թերակղզու գրավման ժամանակ իսպանացի կոնկիստադորներն ու քահանաները այրեցին նաև ացտեկների հեղինակած բազմաթիվ գրքեր։ Չնայած կաթոլիկ վանական Բարտոլոմե դե լաս Կասասի առարկություններին՝ եպիսկոպոս Դիեգո դե Լանդան հրամայեց այրել բազմաթիվ գրքեր, որոնք իսպանացիները 1562 թվականին հայտնաբերել էին Յուկատանում[2][18]։ Դե Լանդան այդ դեպքի մասին գրել է.

  Մենք գտանք մայաների գրերով բազմաթիվ գրքեր և քանի որ դրանք պարունակում էին միայն սնահավատություն ու սատանայական սուտ, մենք այրեցինք դրանք։ Սա խորապես վշտացրեց մայա ժողովրդին, որն ափսոսում էր, որ նման ձևով կորցրեց իր մշակութային և պատմական գրառումները[2][19]։  

Գրքերի այրումը Թյուդորների և Ստյուարտների ժամանակաշրջանում (16-րդ դար)

խմբագրել

Կաթոլիկ եկեղեցուց Հենրիխ VIII թագավորի հեռանալուց հետո Անգլիկան եկեղեցու հիմնադրումը հանգեցրեց նրան, որ անգլիացի կաթոլիկները հայտնվեցին բողոքականների թիրախում։ Թյուդորների և Ստյուարտների ժամանակաշրջանում անգլիական գահին հավատարիմ բողոքական քաղաքացիները հաճախ էին հարձակվում Անգլիայի կաթոլիկ կրոնական վայրերի վրա՝ պարբերաբար այրելով իրենց գտած ցանկացած կրոնական ձեռագիր։ Այս գործողությունները խրախուսվում էին Միապետության կողմից, որը ճնշում էր գործադրում հասարակության վրա՝ մասնակցելու նման «տեսարաններին»։ Ըստ ամերիկացի պատմաբան Դևիդ Քրեսիի՝ «16-րդ և 17-րդ դարերի ընթացքում գրքերի այրումը հազվագյուտ իրադարձությունից վերածվեց պարբերական երևույթի, բացօթյա վայրերից տեղափոխվեց փակ տարածքներ և վարչական պարզ գործողությունից վերածվեց կիսաթատերական ներկայացման»[20]։

1599 թվականին Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսը և Լոնդոնի եպիսկոպոսը, հիմնվելով Եպիսկոպոսների արձակած արգելքի վրա, արգելեցին չափածո երգիծական ստեղծագործությունները և հրամայեցին առգրավել ու այրել կոնկրետ ստեղծագործություններ, այդ թվում՝ Ջոն Մարսթոնի և Թոմաս Միդլթոնի գործերը։

Ոչնչացման համար հատկապես առանձնացվեց ինը գիրք։ Գիտնականները հակասական տեսակետներ ունեն այն մասին, թե այս ինը գրքերի վերաբերյալ կոնկրետ ինչն է առաջացրել եկեղեցու վրդովմունքը։

Վոլտերի գրքերի այրումը (18-րդ դար)

խմբագրել

18-րդ դարում ֆրանսիացի փիլիսոփա և գրող Վոլտերի աշխատությունները բազմիցս այրվել են Ֆրանսիայի և Պրուսիայի արքունական պաշտոնյաների կողմից։ 1734 թվականին Ռուան քաղաքում նրա «Փիլիսոփայական նամակներ»-ի (ֆր.՝ Lettres philosophiqes) հրապարակումը հանգեցրեց հասարակական բողոքի, քանի որ այն դիտվեց որպես հարձակում Ֆրանսիայի հին կարգերի դեմ։ Ի պատասխան՝ ֆրանսիական իշխանությունները հրամայեցին հրապարակայնորեն բռնագրավել և այրել գրքի օրինակները, իսկ Վոլտերը ստիպված եղավ փախչել Փարիզից։ 1751 թվականին Պրուսիայի թագավոր Ֆրիդրիխ II-ը հրամայեց հրապարակայնորեն այրել Վոլտերի «Բժիշկ Ակակիա» պամֆլետը, քանի որ այն վիրավորում էր Բեռլինի Պրուսական գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Պիեռ Լուի դը Մոպերտյուին, որին հովանավորում էր Ֆրիդրիխ II-ը[21]։

ԱՄՆ-ի հարավում աբոլիցիոնիստական գրքերի այրումը (1859-60 թվականներ)

խմբագրել

1859 թվականին Հարփերս Ֆերիի վրա Ջոն Բրաունի հարձակումից հետո ստրկատերերը և նրանց աջակիցները խուճապ տարածեցին աբոլիցիոնիզմի մասին՝ կարծելով, որ հակաստրկատիրական դավադրությունները կհանգեցնեն ստրուկների լայնածավալ ապստամբությունների։ Ստրկատիրությանը կողմնակից հարավցիները գրքեր, այդ թվում՝ հանրային դպրոցների դասագրքեր այրեցին Միսիսիպիում, Հարավային Կարոլինայում և Տեխասում։ Այն գրքերը, որոնք քննադատում էին ստրկատիրությունը կամ բավարար չափով չէին աջակցում դրան, այրողների կողմից դիտվում էին որպես «հակահարավային»[22]։

Էնթոնի Քոմսթոքի գրքերի այրումը Միացյալ Նահանգներում (1873-1950 թվականներ)

խմբագրել

Էնթոնի Քոմսթոքի՝ Նյու Յորքում գործող անբարոյականության դեմ պայքարի ընկերությունը, որը հիմնադրվել էր 1873 թվականին, իր կնիքի վրա փորագրել էր գրքերի այրումը՝ որպես իր առաքելության խորհրդանիշ[2]։ Իր երկարատև և ազդեցիկ կարիերայի ընթացքում Քոմսթոքը, ըստ հաշվարկների, ոչնչացրել է մոտավորապես 15 տոննա գիրք, «վիճահարույց» գրքերի համար նախատեսված շուրջ 129 000 կգ տպաձև և մոտ 4 միլիոն նկար։ Քոմսթոքն այս ամբողջ գրականությունը բնորոշեց որպես «անպարկեշտ» և իր համախոհների հետ հաջողությամբ լոբբինգ արեց Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսում, որպեսզի «անպարկեշտ» նյութի իրենց սահմանումը ներառվի Քոմսթոքի օրենքի մեջ[23]։

Նացիստական վարչակարգ (1933 թվական)

խմբագրել
 
Մինչև գերմանացիները ողջունում են ողջույնի նացիստական ձևով, հազարավոր գրքեր այրվում են հսկայական խարույկի մեջ։ Սա տեղի է ունենում ողջ Նացիստական ​​Գերմանիայում գրքերի զանգվածային այրման ալիքի ժամանակ:

Նացիստական ​​կառավարությունը լայնածավալ մանդատ էր տվել՝ այրելու այն նյութերը, որոնք «կործանարար ազդեցություն են ունենում նացիստական Գերմանիայի ապագայի վրա կամ սպառնում են գերմանական մտքին, գերմանական տանը և ազգային ոգուն»[1][24][25]։

Դաշնակիցների կողմից Ճապոնիայի բռնազավթում (1945-1952 թվականներ)

խմբագրել

Դաշնակիցների կողմից Ճապոնիայի բռնազավթման ժամանակ օկուպացիոն ուժերի գլխավոր հրամանատարությունն արգելեց Դաշնակիցների դեմ ցանկացած քննադատություն, ինչի արդյունքում արգելվեցին բազմաթիվ գրքեր։ Արդյունքում ոչնչացվեց ավելի քան 7000 գիրք[26]։

Հայտնի գրքերի այրումներ և գրադարանների ոչնչացում

խմբագրել

Գրքերի այրումներ հեղինակների կողմից

խմբագրել

1588 թվականին անգլիացի կաթոլիկ աքսորյալ կարդինալ Ուիլյամ Ալենը գրեց «Հորդոր Անգլիայի ազնվականությանն ու ժողովրդին» աշխատությունը, որը սուր քննադատում էր թագուհի Եղիսաբեթ I-ին։ Այն պետք է հրատարակվեր իսպանացիների կողմից գրավված Անգլիայում՝ Իսպանական արմադայի հաջող ներխուժման դեպքում։ Արմադայի պարտությունից հետո Ալենն այրեց իր այդ գիրքը, իսկ դրա գոյության մասին հայտնի է միայն այն պատճառով, որ Էլիզաբեթ թագուհու լրտեսներից մեկին հաջողվել էր գողանալ դրա պատճենը[27]։

Հայտնի է, որ Կառլո Գոլդոնին 1730-ական թվականներին այրել է իր առաջին պիեսը՝ «Ամալասունթա» ողբերգությունը, երբ այն քննադատության է արժանացել։

Հայտնի է, որ հասիդական ռաբբի Նախման Բրացլավցին գրել է մի գիրք, որն անձամբ այրել է 1808 թվականին։ Մինչ օրս նրա հետևորդները ափսոսում են այդ այրված գիրքը և իրենց ռաբբիի պահպանված գրվածքներում հուշումներ են փնտրում այն մասին, թե ինչ բովանդակություն ուներ այդ գիրքը և ինչու այն ոչնչացվեց[28]։

Նիկոլայ Գոգոլն այրել է 1842 թվականին հրատարակված իր «Մեռած հոգիներ» ստեղծագործության երկրորդ կեսը՝ ընկնելով մի քահանայի ազդեցության տակ, որը նրան համոզել էր, որ իր աշխատանքը մեղսավոր է․ հետագայում Գոգոլն այդ արարքը սխալ որակեց։

Ինչպես նշվում է Քլեր Թոմալինի «Անտեսանելի կինը» աշխատության մեջ, հայտնի է, որ Չարլզ Դիքենսը մեծ խարույկ է վառել, որտեղ այրել է իր նամակները և անձնական փաստաթղթերը։ Նա նաև խնդրել է ընկերներին և ծանոթներին վերադարձնել այն նամակները, որոնք ինքն էր գրել նրանց, կամ էլ ինքնուրույն ոչնչացնել դրանք։ Շատերը կատարել են նրա խնդրանքը 1850-1860-ական թվականներին։ Դիքենսի նպատակն էր ոչնչացնել դերասանուհի Նելլի Թերնանի հետ իր սիրավեպի ապացույցները։ Դատելով Դիքենսի պահպանված նամակներից՝ ոչնչացված նամակներն ու փաստաթղթերը, նույնիսկ եթե նախատեսված չէին հրապարակման համար, կարող էին զգալի գրական արժեք ունենալ։

Մարտին Գարդները, որը զբաղվում էր Լուիս Քերոլի ստեղծագործությունների ուսումնասիրությամբ, կարծում է, որ Քերոլը 1860-ական թվականներին գրել է «Ալիսը Հրաշքների աշխարհում» գրքի ավելի վաղ տարբերակը, որը հետագայում ոչնչացրել է։ Ստեղծագործության երկրորդ՝ ավելի մանրամասն տարբերակը նա ներկայացրել է գրքի ստեղծման մեջ իրեն ոգեշնչած փոքրիկ Ալիսին[29]։

1870-ական թվականներին Պյոտր Չայկովսկին ոչնչացրել է իր առաջին օպերայի՝ «Վոյեվոդայի» ամբողջական ձեռագիրը։ Խորհրդային տարիներին՝ իր ստեղծումից տասնամյակներ անց, «Վոյեվոդան» հնարավոր եղավ վերականգնել՝ օգտագործելով նվագախմբային և վոկալ պահպանված մասերը ու կոմպոզիտորների էսքիզները։

20-րդ դար

խմբագրել

1914 թվականին Ֆրանսիայի կառավարության կողմից լրտեսության մեջ կասկածվող Ալբերտո Սանտոս-Դյումոնը, որի նկատմամբ հետագայում ոստիկանությունը վերացրեց այդ մեղադրանքը, ոչնչացրեց իր մոտ առկա ավիացիոն բոլոր փաստաթղթերը[30]։ Ըստ «De gevleugelde» պատմական վեպի վերջաբանի՝ Արթուր Ժապինը նշում է, որ երբ հաջորդ տարի Դյումոնը վերադարձավ Բրազիլիա, նա «այրեց իր բոլոր օրագրերը, նամակներն ու գծագրերը»[31]։

Այն բանից հետո, երբ 1916 թվականի նոյեմբերին Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհվեց Հեկտոր Հյու Մանրոն (ավելի հայտնի է Սակի գրչանվամբ), նրա քույրը՝ Էթելը ոչնչացրեց նրա գրվածքների մեծ մասը։

Կան էական ապացույցներ, որ ֆինն կոմոզիտոր Յան Սիբելիուսն աշխատել է Ութերորդ սիմֆոնիայի վրա։ Նա Սերգեյ Կուսևիցկուն խոստացել էր այս սիմֆոնիայի պրեմիերան իրականացնել 1931-1932 թվականներին, իսկ 1933 թվականին Բազիլ Քեմերոնի դիրիժորությամբ սիմֆոնիայի լոնդոնյան կատարումը նույնիսկ գովազդվել էր հանրությանը։ Այնուամենայնիվ, նման սիմֆոնիա երբևէ չի հնչել, իսկ դրա գոյության միակ թղթե ապացույցը 1933 թվականի անդորրագիրն է՝ սիմֆոնիայի առաջին մասի տպագիր պատճենի համար, ինչպես նաև սիմֆոնիայից կարճ, սևագիր պատառիկներ, որոնք առաջին անգամ հրապարակվել և կատարվել են 2011 թվականին[32][33][34][35]։ Սիբելիուսը միշտ եղել է բավականին ինքնաքննադատ։ Նա իր մտերիմ ընկերներին ասել է․ «Եթե ես չկարողանամ գրել ավելի լավ սիմֆոնիա, քան իմ Յոթերորդը, ապա դա կլինի իմ վերջինը»։ Քանի որ ոչ մի ձեռագիր չի պահպանվել, ենթադրվում է, որ Սիբելիուսը 1945 թվականին ոչնչացրել է պարտիտուրի մեծ մասը։ Հայտնի է, որ այդ տարի նա այրել է իր գործերից շատերը[36]։

Աինոն՝ Սիբելիուսի կինը, նշել է.

  1940-ական թվականներին Աինոլայում [որտեղ ապրում էին Սիբելիուս ամուսինները] մեծ հրադատություն տեղի ունեցավ։ Ամուսինս մի քանի ձեռագրեր հավաքեց լվացքի զամբյուղի մեջ և այրեց դրանք ճաշասենյակի բուխարիում։ «Կարելիա» սյուիտի որոշ հատվածներ ոչնչացվեցին։ Ավելի ուշ աչքս ընկան պատռված էջերի մնացորդները, ինչպես նաև բազմաթիվ այլ թղթեր։ Ես ուժ չունեի տեսնել այդ ամենը և դուրս եկա սենյակից։ Ուստի, չգիտեմ, թե էլ ինչ է նա այրել, բայց դրանից հետո ամուսինս հանգստացավ և աստիճանաբար տրամադրությունը բարձրացավ։  

Ենթադրվում է, որ Սիբելիուսը, ամենայն հավանականությամբ, ոչնչացրել է իր Ութերորդ սիմֆոնիայի սևագիր տարբերակը, որի վրա աշխատել է 1930-ականների սկզբին, սակայն գոհ չի եղել[37]։

1938 թվականին Ջո Շուստերը, որը Ջերի Սիգելի հետ միասին ստեղծեց կոմիքսներից հայտնի Սուպերմենին, այրեց դրա առաջին պատմությունը, քանի որ կարծում էր, որ այն չի հրատարակվի։

Ակսել Ենսենը որպես վիպասան իր առաջին վեպը՝ «Dyretemmerens kors»-ը (թարգմանաբար՝ «Թամեր կենդանու խաչը») հրատարակեց 1955 թվականին Օսլոյում, սակայն ավելի ուշ նա ոչնչացրեց գրքի մնացած չվաճառված օրինակները՝ այրելով դրանք։

1963 թվականի օգոստոսին, երբ Քլայվ Սթեյփլս Լյուիսը հրաժարական տվեց Քեմբրիջի Մագդաղենացու քոլեջի Միջնադարյան և Վերածննդի դարաշրջանի գրականության ամբիոնի վարիչի պաշտոնից, իր սենյակը հանձնելու ժամանակ նա Դուգլաս Գրեշամին հանձնարարեց ոչնչացնել իր բոլոր անավարտ կամ թերի ձեռագրերը, ինչը Լյուիսի ստեղծագործություններն ուսումնասիրող գիտնականները համարում են ծանր կորուստ[38]։

1976 թվականին, երբ լույս տեսավ վենեսուելացի լիբերալ գրող Կառլոս Ռանխելի «Ազնվական վայրենիից մինչև ազնվական հեղափոխական» գիրքը, նրա հակառակորդները Վենեսուելայի Կենտրոնական համալսարանում հրապարակավ այրեցին գրքի օրինակները[39][40]։

Ոչնչացումից փրկված գրքեր

խմբագրել
 
Նյու Յորքում անբարոյականության դեմ պայքարի ընկերության խորհրդանիշը, որը ջատագովում էր գրքերի այրումը։
 
․․․ Երրորդ սեռի մասին և Գերմանիայի քրեական օրենսգրքի §175-ի դեմ Օգյուստ Ֆլեյշմանի՝ 1902 թվականի հանրաճանաչ «Vita Homosexualis» պամֆլետը։ Գրքի՝ Գիտա-հումանիտար կոմիտեի օրինակը, որը պահպանվել է գրադարանում։ Առգրավվել է 1933 թվականի մայիսի 6-ին, իսկ պահպանակի վրա նշված է. «Ռեյխսնախագահի՝ Ժողովրդին և պետությանը պաշտպանելու մասին 1933 թվականի փետրվարի 28-ի հրամանով ենթակա է ոչնչացման»։ Պրուսիայի պետական գրադարանը թաքցրել է այն հանրությունից (և պիտակավորել՝ «Secr»)՝ որպես արվեստի գողացված գործ։

Կաթոլիկ սրբագրության մեջ նշվում է, որ Վիկենտիոս Սարագոսացուն առաջարկվել է փրկել իր կյանքը՝ պայմանով, որ նա Սուրբ Գիրքը կրակին հանձնի. վերջինս մերժել է և նահատակվել։ Սարագոսացուն հաճախ պատկերում են ձեռքին այն գիրքը, որը նա պաշտպանել է իր կյանքի գնով։

10-րդ դարի կաթոլիկ սրբերից Վիբորադան ևս գրքեր է փրկել։ Նա կանխատեսել էր 925 թվականին այն ժամանակվա հեթանոս հունգարների արշավանքն իր տարածաշրջան՝ Շվեյցարիա։ Նրա նախազգուշացումը հնարավորություն տվեց Սուրբ Գալլուսին և Սուրբ Մագնուսին թաքցնել իրենց գրքերն ու գինին և փախչել մոտակա բլուրների քարանձավներ[41]։ Փոխարենը Վիբորադան հրաժարվեց փախչել և սպանվեց ասպատակողների կողմից, իսկ հետագայում սրբադասվեց։ Արվեստի գործերում նա սովորաբար պատկերվում է գիրքը ձեռքին՝ խորհրդանշելով իր փրկած գրադարանը։ Համարվում է գրադարանների ու գրադարանավարների հովանավոր սուրբը։

1525 թվականին Թյուրինգիա կատարած շրջագայության ժամանակ Մարտին Լյութերը զայրացավ Գերմանիայում գյուղացիական պատերազմի ընթացքում այլ շենքերի հետ միասին գրադարանների համատարած հրկիզումից՝ ի պատասխան գրելով «Ընդդեմ գյուղացիներին սպանող, կողոպտող հորդաների» ստեղծագործությունը[42]։

Ավստրիական կայսրությունում 1848 թվականի հեղափոխությունների ժամանակ Կայսերական արքունի գրադարանը (այժմ՝ Ավստրիայի ազգային գրադարան) վտանգի տակ հայտնվեց, երբ Վիեննայի ռմբակոծումը հանգեցրեց նստավայր Հոֆբուրգի հրկիզմանը, որտեղ տեղակայված էր Կայսերական գրադարանը։ Հրդեհը ժամանակին դադարեցվեց՝ փրկելով անթիվ անփոխարինելի գրքեր, որոնք ջանասիրաբար հավաքվել էին Հաբսբուրգ դինաստիայի կայսրերի բազմաթիվ սերունդների և նրանց արքունիքում աշխատող գիտնականների կողմից։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Մոնտե Կասինոյի ճակատամարտի սկզբում գերմանացի երկու սպաներ՝ Վիեննայում ծնված փոխգնդապետ Յուլիուս Շլեգելը (Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ) և կապիտան Մաքսիմիլիան Բեքերը (բողոքական), կանխատեսեցին Մոնտե Կասինոյի արխիվները Վատիկան տեղափոխելու անհրաժեշտությունը։ Հակառակ դեպքում արխիվները, որոնք պարունակում էին Աբբայության 1500-ամյա պատմությանը վերաբերող հսկայական քանակությամբ փաստաթղթեր, ինչպես նաև մոտ 1400 անփոխարինելի ձեռագիր կոդեքսները՝ հիմնականում հայրաբանական և պատմական, կոչնչանային Դաշնակիցների օդային ռմբակոծման ժամանակ, որը գրեթե ամբողջությամբ ավերեց Աբբայությունը։ Այս երկու սպաների արագ գործողությունների շնորհիվ փրկվեցին նաև Հռոմի Քիթս-Շելլի տուն-թանգարանի հավաքածուները, որոնք ապահովության նկատառումներով 1942 թվականի դեկտեմբերին ուղարկվել էին Աբբայություն։

Սարաևոյի Հագադան՝ հրեական ամենահին և արժեքավոր պատկերազարդ ձեռագրերից մեկը, որն ունի պատմական և մշակութային հսկայական արժեք, նացիստներից և նրանց ուստաշ համախոհներից թաքցրել է Դերվիշ Կորկուտը՝ Սարաևոյի Ազգային թանգարանի գլխավոր գրադարանավարը։ Սեփական կյանքը վտանգի ենթարկելով՝ Կորկուտը Սարաևոյից գաղտնի դուրս էր բերել գիրքը և Զենիցայում պահպանման հանձնել մահմեդական մի կրոնավորի, որը մինչև պատերազմի ավարտն այն թաքցրել էր կա՛մ մզկիթի, կա՛մ իր տան հատակի տակ։ Հագադան ևս մեկ անգամ ոչնչացումից փրկվեց Հարավսլավիայի կազմալուծումից հետո ծագած հակամարտությունների ժամանակ[43]:

1940-ական թվականներին Ֆրանսիայում հակաֆաշիստական վտարանդիների մի խումբ ստեղծեց Այրված գրքերի գրադարան, որտեղ պահվում էին բոլոր այն գրքերը, որոնք ոչնչացրել էր Ադոլֆ Հիտլերը։ Այս գրադարանում պահվում էին գրքեր, որոնք նացիստներն այրել էին գերմանական մշակույթը հրեական և օտար ազդեցություններից մաքրելու իրենց ջանքերի շրջանակներում։ Նման գրքերից էին նաև պացիֆիստական ​​և դեկադենտ գրքերը։ Նացիստներն իրենք էլ ծրագրում էին ստեղծել հուդայականության «թանգարան», երբ վերջնական լուծվեր Հրեական հարցը։ Թանգարանում պետք է պահվեին իրենց կողմից փրկված գրքերը[44]։

Գրքերի ոչնչացում դրանց հեղինակների մահից հետո

խմբագրել

Իր մահվանից առաջ Վերգիլիոսը հանձնարարել էր, որ իր «Էնեական» պոեմի ձեռագիրը, որը դեռևս սխալներով սևագիր տարբերակ էր ու պատրաստ չէր հրապարակման, այրեն։ Այս հրահանգն անտեսվեց, և Վերգիլիոսը հենց այս «անկատար» ձևով հրատարակաված «Էնեականին» է հիմնականում պարտական իր մեծ հռչակի համար։ Պոեմը համարվում է դասական գրականության լավագույն գլուխգործոցներից մեկը[45][46]։

Մահից առաջ Ֆրանց Կաֆկան իր ընկերոջն ու գրական կտակակատար Մաքս Բրոդին գրել է.

  Սիրելի՛ Մաքս, իմ վերջին խնդրանքը. այն ամենը, ինչ թողնում եմ... օրագրերի, ձեռագրերի, նամակների (իմ և ուրիշների), էսքիզների և այլնի տեսքով, [պետք է] այրվի՝ առանց կարդալու[47][48]։  

Բրոդն անտեսեց Կաֆկայի ցանկությունը՝ հավատալով, որ Կաֆկան այս ցուցումները հենց իրեն էր տվել, քանի որ գիտեր՝ չի հետևելու դրանց. Բրոդն այդ մասին ասել էր Կաֆկային։ Եթե ​​Բրոդը հետևեր Կաֆկայի ցուցումներին, նրա գրեթե բոլոր աշխատանքները, բացառությամբ նրա կենդանության օրոք հրապարակված մի քանի պատմվածքների, ընդմիշտ կանհետանային։ Այն ժամանակվա և ներկայիս շատ քննադատներ արդարացնում են Բրոդի որոշումը[45]։ Կաֆկայի «Դղյակ» վեպի առաջաբանում Բրոդը նշել է, որ Կաֆկայի մահից հետո մտնելով նրա բնակարան՝ նա գտել է մի քանի մեծ դատարկ թղթապանակ և այրված թղթի մնացորդներ, ինչը ցույց է տալիս, որ Կաֆկան իր մահից առաջ ակնհայտորեն ոչնչացրել է դրանցում եղած ձեռագրերը։ Բրոդը ափսոսանք է հայտնել այդ նյութերի անդառնալի կորստի համար և ուրախացել՝ Կաֆկայի ստեղծագործությունների մեծ մասը հեղինակի անողոք վերաբերմունքից փրկելու համար։

Նմանատիպ օրինակներից է նաև ամերիկացի հայտնի բանաստեղծուհի Էմիլի Դիքինսոնը, որը մահացել էր 1886 թվականին և իր քրոջը՝ Լավինիային, հանձնարարել այրել իր բոլոր թղթերը։ Լավինիա Դիքինսոնը այրել է քրոջ գրեթե ողջ նամականին, սակայն կտակը մեկնաբանել այնպես, որ իբր այն չի ներառում գրեթե 1800 բանաստեղծություն պարունակող քառասուն նոթատետրերն ու առանձին թղթերը. Լավինիան փրկել է դրանք և նույն թվականին էլ հրատարակել։ Եթե Լավինիա Դիքինսոնն ավելի խստորեն կատարեր քրոջ կտակը, Էմիլի Դիքինսոնի բանաստեղծությունների մեծ մասը իսպառ կանհետանար[49][50]։

1964 թվականի սկզբին՝ Քլայվ Սթեյփլս Լյուիսի մահից մի քանի ամիս անց, նրա գրական կտակակատար Ուոլթեր Հուփերը փրկեց 64 էջանոց մի ձեռագիր այն խարույկից, որտեղ գրողի կտակի համաձայն այրվում էին նրա ստեղծագործությունները[51]։ 1977 թվականին Հուփերն այն հրատարակեց «Մութ աշտարակը» անվան տակ։ Ըստ երևույթին, այն նախատեսված էր լինել Լյուիսի «Տիեզերական եռագրության» մի մասը։ Չնայած անավարտ և ակնհայտորեն սևագիր տարբերակ լինելուն` դրա հրատարակումը մեծ հետաքրքրություն և շարունակական քննարկումներ առաջացրեց Լյուիսի երկրպագուների և նրա աշխատանքներն ուսումնասիրող գիտնականների շրջանում։

Գրքերի այրումը ժամանակակից աշխարհում

խմբագրել

Չնայած գրքերի ոչնչացումը ներկայումս դատապարտվում է աշխարհի հասարակությունների մեծ մասի կողմից, այդպիսի դեպքեր դեռևս տեղի են ունենում՝ ինչպես փոքր, այնպես էլ մեծ մասշտաբներով։

20-րդ դար

խմբագրել

Ադրբեջանում, երբ ընդունվեց փոփոխված լատինատառ այբուբենը, այրվեցին արաբատառ հրատարակված գրքերը` մասնավորապես նրանք, որոնք հրապարակվել էին 1920-ականների վերջին և 1930-ականներին[52]։ Ոչնչացված գրքերի շարքում միայն Ղուրանը չէր. բժշկական և պատմական գրքեր ևս ոչնչացվեցին[53]։

1930-ական թվականներին Նացիստական Գերմանիայում գրոհային ջոկատները կանոնավոր կերպով կազմակերպում էին գրքերի այրում՝ ոչնչացնելու «այլասերված» համարվող ստեղծագործությունները, հատկապես հրեա հեղինակների՝ Թոմաս Մանի, Մարսել Պրուստի և Կարլ Մարքսի աշխատությունները։ 1933 թվականի մայիսի 10-ին Գերմանիայի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում տեղի ունեցավ 20-րդ դարի ամենաաղմկահարույց գրքերի այրումներից մեկը[1]։ Ջոզեֆ Գեբելսը կազմակերպեց գրքի այրման տոնական միջոցառում, որն ուղեկցվում էր նվագախմբերով, երթերով և երգերով։ Ձգտելով «մաքրել» գերմանական մշակույթը «ոչ գերմանական» ոգուց` Գեբելսը ստիպեց ուսանողներին (նրանց պրոֆեսորների հորդորով) մասնակցել գրքերի այրմանը։ Ոմանք սա համարում էին երիտասարդական անխոհեմություն, բայց Եվրոպայում և Ամերիկայում շատերի համար դա ուժի և անհարգալից վերաբերմունքի սարսափելի ցուցադրում էր[54]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին հաջորդած ապանացիստականացման գործընթացի շրջանակներում Դաշնակից ուժերի կողմից առգրավված գրականությունը ոչ թե այրվում էր, այլ վերամշակվում։

 
Նացիստների կողմից այրված գրքերի օրինակներ, որոնք ցուցադրվում են Յադ Վաշեմում

1937 թվականին Բրազիլիայում Ժետուլիու Վարգասի բռնապետության ժամանակ՝ որպես հակակոմունիստական ակցիայի մաս, այրվել են Ժորժի Ամադուի, Ժոզե Լինս դու Ռեգուի և նման այլ հեղինակների մի շարք գրքեր[55]։

Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունում 1940-ականներից մինչև մեր օրերը գրադարանների աշխատակիցները հրապարակայնորեն այրում են «անօրինական ու կրոնական գրքերը»[56]։

Էրիկ Քրոսի «Դերձակն ու Անսթին» գիրքը, որը պատմում էր իռլանդացի արձակագիր Թիմոթի Բաքլիի և նրա կնոջ մասին, 1942 թվականին այրվեց տեղի կաթոլիկ քահանաների պահանջով՝ դրանում առկա բացահայտ սեռական բովանդակության պատճառով[57]։

1950-ական թվականներին ԱՄՆ-ում դատական որոշումների համաձայն՝ այրվեց Վիլհելմ Ռայխի ավելի քան վեց տոննա գիրք[58]։ 1954 թվականին Մորդեխայ Կապլանին բանադրելուց հետո Ամերիկայի ուղղափառ հրեա ռաբբիներն այրեցին նրա աշխատությունները[59]։

1955 թվականի հունիսի 23-ին Դանիայում կոմիքսներ այրեցին։ Խարույկն իրենից ներկայացնում էր կոմիքսների կույտ, որի գագաթին դրված էր «Ուրվական» հերոսի իրական չափի ստվարաթղթե պատկերը[60]։

Բրազիլիայում ռազմական բռնապետության ժամանակ (1964-1985 թվականներ) կիրառվում էին գրաքննության մի շարք մեթոդներ, այդ թվում՝ հրշեջների կողմից գրքերի այրում[61]։

Գրքերի այրման կողմնակիցներն այդ երևույթը պատկերել են արվեստի տարբեր ճյուղերի միջոցով։ Օրինակ՝ Իտալիայում 1973 թվականին Հռոմի Սանտա Մարիա Մաջորե եկեղեցու ճակատային մասի կողային դռան վերևում տեղադրվել է «Հերետիկոսական գրքերի այրումը» բարձրաքանդակը, որի հեղինակը Ջովաննի Բատիստա Մայնին է։ Քանդակը պատկերում է «հերետիկոսական» գրքերի այրումը որպես բարոյական հաղթանակի խորհրդանիշ[62]։

1973-1990 թվականներին Չիլիում Աուգուստո Պինոչետի ռազմական բռնապետության ժամանակ հարյուրավոր գրքեր այրվեցին՝ ճնշելու և գրաքննելու ձախ գրականությունը[63][64]։ Որոշ դեպքերում նույնիսկ այրվում էին կուբիզմի մասին գրքերը, քանի որ զինվորները կարծում էին, թե դա կապ ունի Կուբայական հեղափոխության հետ[65][66]։

 
Գրքերի այրումը Չիլիում 1973 թվականի հեղաշրջումից հետո, որն իշխանության բերեց բռնապետ Պինոչետին։

1981 թվականին Շրի Լանկայի Ջաֆնա քաղաքի հանրային գրադարանը, փոքրամասնություն կազմող թամիլ բնակչության ջարդի ընթացքում, հրկիզվեց սինհալացի ոստիկանների և ռազմական խմբավորումների կողմից։ Այրման պահին գրադարանն ուներ գրեթե 100,000 թամիլերեն գիրք և հազվագյուտ փաստաթղթեր[3][9]։

Նորվեգացի բարձրաստիճան պաշտոնյա Չել Լուդվիկ Կվավիկի՝ հազվագյուտ գրքերից քարտեզներ և այլ էջեր հեռացնելու սովորությունը բացահայտվեց 1983 թվականի հունվարին, երբ քոլեջի մի ուսանող ականատես եղավ նրա գործողություններին։ Ուսանողը՝ Բարբրո Անդենեսը, բարձրաստիճան պաշտոնյայի գործողությունների մասին հայտնեց ընթերցասրահի հսկիչին, այնուհետև՝ Օսլոյի համալսարանական գրադարանի գլխավոր գրադարանավարին։ Լրատվամիջոցները հապաղում էին հրապարակայնացնել Կվավիկի դեմ մեղադրանքը, քանի որ դա մեծապես կվնասեր նրա կարիերային, նույնիսկ եթե այն կեղծ դուրս գար։ Նրա անունը չհրապարակվեց մինչ այն պահը, երբ ոստիկանությունը մի օր խուզարկեց նրա տունը։ Ոստիկանությունն առգրավեց 470 քարտեզ և տպագիր նյութ, ինչպես նաև 112 գիրք, որոնք Կվավիկը ձեռք էր բերել անօրինական ճանապարհով։ Թեև սա չի կարող համարվել գրքերի լայնածավալ, բռնի ոչնչացում, որը սովորաբար տեղի է ունենում պատերազմների ժամանակ, գրադարանների և գրքերի նկատմամբ Կվավիկի քամահրանքը, սակայն, ցուց է տալիս, որ ցանկացած մասշտաբով գրքերի ոչնչացումը, կարող է ազդել ամբողջ երկրի վրա։ Նորվեգիայի կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյան խայտառակվեց, և համալսարանի գրադարանը միայն մասնակի փոխհատուցում ստացավ հազվագյուտ նյութերի կորստի ու ոչնչացման և անվտանգության նկատառումներով կատարված անհրաժեշտ փոփոխությունների ծախսերի համար։ Այս դեպքում անձնական շահը և սեփական հավաքածուն ընդլայնելու ցանկությունը հանգեցրեց հազվագյուտ գրքերը և քարտեզները փչացնելուն։ Թեև առաջնային մտադրությունը վերացման նպատակով ոչնչացնելը չէր, հասցված վնասը զգալի է համարվում գրադարանային համայնքում[67]։

1984 թվականին Ամստերդամի Հարավաֆրիկյան ինստիտուտ ներթափանցեց մի կազմակերպված խումբ՝ բողոքելու ապարտեիդի անհավասարության դեմ։ Գրադարանի այցելուներին հավաստիացնելով, որ վնաս չի հասցվի նրանց` խմբի անդամները համակարգված կերպով ջարդեցին միկրոժապավենային սարքերը և գրքերը նետեցին մոտակա ջրանցք։ Խումբը դատարկեց դարակաշարերը՝ առանց բացառության ոչնչացնելով գրքերն ու տպագիր նյութերը, այնուհետ հեռացավ։ Աշխատակիցները փորձում էին որոշ գրքեր հանել ջրանցքից՝ հույս ունենալով փրկել ճանապարհորդական գրքերի հազվագյուտ հրատարակությունները, Բուրական պատերազմների մասին փաստաթղթերը և ժամանակակից նյութեր, որոնք և՛ կողմ էին, և՛ դեմ ապարտեիդին։ Գրքերից շատերն էլ վնասվել էին յուղի, թանաքի և ներկի պատճառով, որոնք ապարտեիդի դեմ ցուցարարները լցրել էին գրադարանում։ Միջազգային հանրությունը վրդովմունք հայտնեց Ամստերդամի Հարավաֆրիկյան ինստիտուտում ցուցարարների կողմից գրքերի ոչնչացման կապակցությամբ և չսատարեց նրանց, ինչպես ակնկալում էին վերջիններս։ Ցուցարարներից ոմանք հանդես եկան և փորձեցին արդարացնել իրենց գործողությունները՝ մեղադրելով ինստիտուտին ապարտեիդին աջակցելու մեջ և պնդելով, որ ոչինչ չի արվում Հարավային Աֆրիկայում ստատուս քվոն փոխելու համար[9]։

21-րդ դար

խմբագրել

Թվային դարաշրջանը հանգեցրել է հսկայական թվով գրավոր ստեղծագործությունների ընդարձակ կատալոգների ստեղծմանը, որոնք հիմնականում պահվում են թվային ձևաչափերով։ Այս գործերի դիտավորյալ ջնջումը հաճախ համարվում է գրքերի այրման նոր ձև[68]։ Օրինակ, «Amazon»-ը՝ աշխարհի ամենամեծ առցանց խանութը, աստիճանաբար ավելի շատ է արգելում հակասական գրքերի վաճառքը։ Ըստ Նյու Յորք Թայմսի մի հոդվածի՝ «Amazon»-ի գրավաճառները կարծում են, որ մանրածախ վաճառողը չունի հետևողական քաղաքականություն այն մասին, թե որ գրքի վաճառքը պետք է արգելվի և, կարծես, հիմնականում առաջնորդվում է հանրության բողոքներով»[69]։

2009 թվականին Ավստրալիայի Նոր Հարավային Ուելս նահանգի Մալամբիմբի քաղաքում տեղի ունեցավ գրքերի ոչնչացման դեպք։ Սերժ Բենհայոնին պատկանող «Ունիվերսալ բժշկություն» կոչվող «սոցիալապես վնասակար պաշտամունքի» հետևորդ ուսանողները գրքերի այրման արարողություն էին կազմակերպել, որը նման էր Նացիստական ​​Գերմանիայում գրքերի ծիսական այրմանը[70]։ Ուսանողներին հրավիրել էին իրենց գրքերը նետել խարույկի մեջ։ Գրքերի մեծ մասը վերաբերում էր չինական բժշկությանը, կինեզիոլոգիային, ասեղնաբուժությանը, հոմեոպաթիային և այլընտրանքային բուժման այլ մեթոդներին, որոնք բոլորը Բենհայոնը համարում էր չարիք կամ «պրանա»[71]։

2010 թվականին ռուս ազգայնականները Ղրիմում այրեցին Ուկրաինայի պատմության գրքեր[72]։ 2014 թվականին էլ ռուսամետ ցուցարարները գրքեր այրեցին Արևելյան Ուկրաինայում[73]։

2016 թվականի ձախողված հեղաշրջման փորձից հետո Թուրքիայի կառավարությունն այրեց 301 878 գիրք, որոնք առնչություն ունեին հեղաշրջման ենթադրյալ առաջնորդ Ֆեթուլլահ Գյուլենի հետ։ Այրված գրքերի թվում էր նաև 18 դասագիրք, որտեղ հանդիպում էր «Փենսիլվանիա» բառը։ Գրքերի այրման լուսանկարները մեծ տարածում գտան համացանցում, երբ դրանք հրապարակվեցին «Kronos 27» անվամբ կայքում[74][75][76]։

2019 թվականի ապրիլին Լեհաստանի Գդանսկ քաղաքում քահանաներն այրեցին «Հարրի Փոթերի» գրքերը[77]։

2019 թվականին Օնտարիոյի հարավարևմտյան հատվածում գտնվող ֆրանսախոս Պրովիդենս կաթոլիկ դպրոցի խորհուրդն անցկացրեց «կրակով մաքրման» արարողություն և այրեց մոտ երեսուն մանկական գիրք, որ վերջերս էր արգելվել։ Մոխիրը որպես պարարտանյութ օգտագործվեց ծառեր տնկելու համար, և ըստ մասնակիցների՝ գործողության նպատակն էր «բացասականը վերածել դրականի»։ Այրված գրքերի թվում էին «Թենթենի արկածները» և «Աստերիքս»-ը, որոնք վնասակար էին համարվում տեղացիների համար[78]։

2020 թվականին Հոնկոնգում ազգային անվտանգության մասին հակասական օրենքի ընդունումից հետո գրքերի ոչնչացման բազմաթիվ դեպքեր են արձանագրվել։ Նոր օրենքի ընդունումից կարճ ժամանակ անց հանրային գրադարաններից հեռացվեցին Հոնկոնգի հայտնի դեմոկրատական գործիչների, այդ թվում՝ Ջոշուա Վոնի և Տանյա Չանի հեղինակած գրքերը[79]։ 2021 թվականին Տյանանմենի կոտորածի մասին 29 գիրք, որոնք նախկինում հասանելի էին, ամբողջությամբ հեռացվել են հանրային գրադարաններից, մինչդեռ մնացած 120 գրքերից 94-ն այժմ հասանելի է միայն դիմելու դեպքում[80]։ Տեղական լրատվամիջոցները 2022 թվականին հայտնել են, որ 2021 թվականի հունիսից ի վեր երեք միջնակարգ դպրոցներ հեռացրել են ավելի քան 400 գիրք[81]։ Ի տարբերություն հանրային գրադարաններում գրքերի այրման երկու դեպքերի, դպրոցներին արգելված գրքերի առումով հատուկ չափանիշներ չեն տրամադրվել. փոխարենը նրանք ստիպված էին զբաղվել ինքնագրաքննությամբ[81]։ Հեռացված գրքերի թվում էին 2019-2020 թվականների Հոնկոնգի բողոքի ցույցերին, Տյանանմենի կոտորածին և բանտարկված ակտիվիստներին վերաբերող գրքերը[81]։ Նույն թվականին Հոնկոնգի կառավարությունը նաև հրաժարվեց տրամադրել հանրային գրադարաններից հեռացված գրքերի ցանկը[82]։

2021 թվականի փետրվարին Միացյալ Նահանգներում որոշ կրոնական համայնքներ սկսել են գրքերի այրման արարողություններ անցկացնել՝ ուշադրություն գրավելու և հրապարակայնորեն դատապարտելու հերետիկոսական համոզմունքները։ Թենեսիում հոգևոր հովիվ Գրեգ Լոքը քարոզներ է անցկացրել «Հարրի Փոթեր» և «Մթնշաղ» գրքերի այրման շուրջ[83]։ Գաղափարախոսությանը հակասող գրքերն այրելու կոչերի այս միտումը շարունակվել է նաև քաղաքական դաշտում։ Վիրջինիայի դպրոցի խորհրդի երկու անդամ՝ Ռաբիհ Աբուիսմայիլը և Քըրք Թվիգը, հավանություն են տվել վերջերս արգելված գրքերի այրմանը՝ դրանց գաղափարները հասարակությունից հեռու պահելու համար[84][85]։ 2023 թվականի սեպտեմբերին Միսսուրի նահանգից սենատոր և նահանգապետի թեկնածու Բիլ Էյգելը նախընտրական միջոցառման ժամանակ հրապարակավ ցուցադրեց հրցիր և հայտարարեց, որ ընտրվելու դեպքում նա «անպատշաճ պոռնոգրաֆիկ գրքերը» կվառի նահանգապետի առանձնատան առջևի սիզամարգին[86]։

Ուկրաինա ռուսական ներխուժման ժամանակ տեղեկություններ են ստացվել ուկրաինական գրքերի ոչնչացման մասին, մասնավորապես՝ Ուկրաինայի պատմության և Ռուսաստանի ու Ուկրաինայի հակամարտության մասին։ Մարիուպոլում ռուսներն այրել են Պյոտր Մոգիլայի եկեղեցու գրադարանի բոլոր գրքերը[87]։ Գրավված Մարիուպոլում ռուսները Մերձազովյան պետական տեխնիկական համալսարանի գրադարանից դուրս են նետել գրքերը[88]։ Ռուսական ռազմական ոստիկանությունն Ուկրաինայի հյուսիսարևելյան բռնազավթված տարածքներում առգրավում և ոչնչացնում է Ուկրաինայի պատմության և մշակույթի մասին գրքերը։ Վնասվել կամ ոչնչացվել են նաև ուկրաինական արխիվները, որոնք պարունակում են փաստաթղթեր խորհրդային ռեպրեսիաների և Մելիտոպոլում ժողովրդի «վերակրթմանն» ուղղված ռուսական ծրագրերի իրականացման վերաբերյալ[89]։

Սիկհերի գրքերի այրում

խմբագրել

Սիկհիզմում սուրբ գրքի՝ Գուրու Գրանթ Սահիբի ցանկացած օրինակ, որը չափազանց վնասված է օգտագործման համար, և տպարանի ցանկացած թափոն, որը պարունակում է դրա տեքստը, հրկիզվում է։ Այս ծեսը, որը հայտնի է որպես «Ագան Բհեթ», հիշեցնում է մահացած սիկհերի համար կատարվող դիակիզման ծեսը[90][91][92][93]։

Գրքերի այրումը ժողովրդական մշակույթում

խմբագրել
 
1741 թվականի փայտագրություն, որը պատկերում է Դոն Կիխոտի գրադարանի ուսումնասիրումն ու դրան հաջորդած հրկիզումը:
  • «Դոն Կիխոտ» վեպի առաջին մասի 6-րդ և 7-րդ գլուխներում գլխավոր հերոսի ընկերները ուսումնասիրոմ են նրա գրադարանը[94], որը լի է ասպետական վեպերով և այլ գրքերով և որոշում են դրանց մեծ մասն այրել ու սենյակը կնքել։ Այդ ընթացքում Դոն Կիխոտի ընկերներից քահանան մեկնաբանում է գրքերը` կա՛մ գովաբանելով դրանք, կա՛մ քննադատելով, որի միջոցով էլ պարզ է դառնում հեղինակ Սերվանտեսի կարծիքն այդ գրքերի մասին[95][96]։
  • Իր 1821 թվականի «Ալմանսոր» պիեսում գերմանացի գրող Հայնրիխ Հայնեն, անդրադառնալով իսպանական ինկվիզիցիայի ժամանակ մուսուլմանների սուրբ գրքի՝ Ղուրանի այրմանը, գրել է. «Որտեղ այրում են գրքեր, այնտեղ էլ ի վերջո կայրեն մարդկանց» (գերմաներեն՝ «Dort, wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.»)։ Մեկ դար անց Հայնեի գրքերը հայտնվեցին այն հազարավոր հատորների շարքում, որոնք նացիստները այրեցին Բեռլինի Օպերնպլացում, մինչդեռ նրա «Die Lorelei» բանաստեղծությունը շարունակվեց տպագրվել գերմանական դպրոցական դասագրքերում որպես «անհայտ հեղինակի» ստեղծագործություն[97]։
  • Գրքերի այրման մասին փոքր հիշատակում կա Ժյուլ Վեռնի 1864 թվականին տպագրված «Ուղևորություն դեպի Երկրի կենտրոնը» վեպի մեջ։ Երբ պրոֆեսոր Լիդենբրոքը վերծանում է Առնե Սակնուսեմի գրությունը և փորձում վերստեղծել նրա ենթադրյալ ստորգետնյա ճանապարհորդությունը, նրա զարմիկ Աքսելը առարկում է, որ նրանք պետք է ուսումնասիրեն Սակնուսեմի ավելի շատ գործեր՝ նախքան հապճեպ որոշումներ կայացնելը։ Պրոֆեսոր Լիդենբրոքը բացատրում է, որ դա անհնար է. Սակնուսեմը հայրենի երկրում անընդունելի էր դարձել, և երկրի ղեկավարները հրամայել էին նրա մահից հետո այրել նրա բոլոր գրվածքները։
  • Ռեյ Բրեդբերիի 1953 թվականին տպագրված «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթի» վեպում, որը պատմում է մի մշակույթի մասին, որտեղ գրքերն արգելված են գիտելիքի նկատմամբ արհամարհանքի պատճառով, գրքերն այրում էին այն տների հետ միասին, որոնցում դրանք թաքցված էին[3][95]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «Book Burning». United States Holocaust Memorial Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Brockell, Gillian. «Burning books: 6 outrageous, tragic and weird examples in history». The Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Boissoneault, Lorraine (2017 թ․ օգոստոսի 31). «A Brief History of Book Burning, From the Printing Press to Internet Archives». Smithsonian Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  4. ↑ «Qin Shi Huang: The ruthless emperor who burned books». BBC News. 2012 թ․ հոկտեմբերի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  5. ↑ «The First Emperor of China Destroys Most Records of the Past Along with 460, or More, Scholars». History of Information. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  6. ↑ «Գործք». armenianchurchlibrary.com. Վերցված է 2024 թ․ հուլիսի 8-ին.
  7. ↑ Athanasius (2010 թ․ հունվարի 23). «Fourth Century Christianity » Part of an edict against Arius and his followers». Fourth Century Christianity. Wisconsin Lutheran College. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 2-ին.
  8. ↑ Pagels, Elaine H. (2003). Beyond belief: the secret Gospel of Thomas (անգլերեն) (1st ed.). New York: Random House. էջեր 176–177. ISBN 978-1-4000-7908-7. OCLC 55641434. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Knuth, Rebecca (2006). Burning books and leveling libraries: extremist violence and cultural destruction (անգլերեն). London: Praeger Publishing. ISBN 9780275990077. OCLC 440955600.
  10. ↑ Downing, Alison; Atwell, Brian; Downing, Kevin. «Sigesbeckia orientalis» (PDF). Biology-Macquarie University. Department of Biological Sciences. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 8-ին.
  11. ↑ «Johann Georg Siegesbeck». Global Plants. JTSOR. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 8-ին.
  12. ↑ «The Monks of Kublai Khan». Aina.org. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  13. ↑ Chapman, John (1911). «Nestorius and Nestorianism». Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 25-ին – via New Advent.
  14. ↑ McMillan, Duncan; van Emden, Wolfgang; Bennett, Philip E; Kerr, Alexander; Société Rencesvals (1984). Guillaume d'Orange and the chanson de geste: essays presented to Duncan McMillan in celebration of his seventieth birthday by his friends and colleagues of the Société Rencesvals. Reading: University of Reading. ISBN 978-0-7049-0927-4. OCLC 18225186.
  15. ↑ Gibbon, Edward (1994). The history of the decline and fall of the Roman Empire. David Womersley. London: Allen Lane, Penguin Press. ISBN 0-7139-9124-0. OCLC 32017316. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  16. ↑ Rodkinson, Michael Levi (1918). The history of the Talmud, from the time of its formation, about 200 B. C. Talmud Society. էջեր 66–75.
  17. ↑ Maccoby, Hyam (1982). Judaism on Trial: Jewish-Christian Disputations in the Middle Ages. Associated University Presses. ISBN 9780838630532.
  18. ↑ Fery, Georges (2020 թ․ հոկտեմբերի 23). «Burning the Maya Books: The 1562 Tragedy at Mani». Popular Archaeology. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  19. ↑ Murray, Stuart (2009). The library: an illustrated history (անգլերեն). Nicholas A. Basbanes, American Library Association. New York, New York: Skyhorse Publishing. էջ 158. ISBN 978-1-60239-706-4. OCLC 277203534. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  20. ↑ Cressy, David (2005). «Book Burning in Tudor and Stuart England». The Sixteenth Century Journal. 36 (2): 359–374. doi:10.2307/20477359. JSTOR 20477359. S2CID 190209868.
  21. ↑ Pearson, Roger (2005). Voltaire Almighty: A Life in Pursuit of Freedom. Bloomsbury. ISBN 978-1-58234-630-4.
  22. ↑ Reynolds, Donald E. (2007). Texas Terror: The Slave Insurrection Panic of 1860 and the Secession of the Lower South. Baton Rouge: Louisiana State University Press. էջեր 20–21. ISBN 9780807135341. OCLC 646807069. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 21-ին.
  23. ↑ Roth v. United States, 354 U.S. 476 (2d Cir. 1957).
  24. ↑ «The Burning of the Books». Jewish Virtual Library. American–Israeli Cooperative Enterprise. 1998. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  25. ↑ «Book Burnings in Germany, 1933». PBS. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  26. ↑ Nishio, Kanji (2008). GHQ funsho tosho kaifū (ճապոներեն). Tokyo: Tokuma Shoten. ISBN 978-4-19-862516-0. OCLC 427545621.
  27. ↑ Pollen, John Hungerford (1907). «The Spanish Armada». Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին – via New Advent.
  28. ↑ «עכותור – מדריכי טיולים לעיר עכו ולכל הארץ | מדריך טיולים | מסלולי טיול לקבוצות עברית + צרפתית». Acco-tour.50webs.com. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 21-ին.
  29. ↑ Gardner, Martin (2000). The Annotated Alice: The Definitive Edition. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-04847-6.
  30. ↑ Hoffman, Paul (2003). Wings of Madness. Hyperion Books. էջ 277. ISBN 0-7868-8571-8.
  31. ↑ Japin, Arthur (2016). O homem com asas (բրազիլական պորտուգալերեն). Translated by do Amaral, Cristiano Zwiesele. São Paulo: Planeta do Brasil. էջ 285. ISBN 978-85-422-0754-5. OCLC 1063970649. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  32. ↑ Kilpeläinen, Kari (1995 թ․ դեկտեմբերի 1). «Sibelius Eight. What happened to it?». Finnish Music Quarterly (4). ISSN 0782-1069. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  33. ↑ Sirén, Vesa [in ֆիններեն] (2011 թ․ հոկտեմբերի 30). «Is this the sound of Sibelius's lost Eighth Symphony?». Helsingin Sanomat. ISSN 1239-257X. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 22-ին.
  34. ↑ Sirén, Vesa [in ֆիններեն] (2011 թ․ հոկտեմբերի 30). «Soiko HS.fi:n videolla Sibeliuksen kadonnut sinfonia?». Helsingin Sanomat (ֆիններեն). ISSN 1239-257X. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 11-ին.
  35. ↑ Stearns, David Patrick (2012 թ․ հունվարի 3). «One last Sibelius symphony after all?». The Philadelphia Inquirer. ISSN 2165-1728. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 11-ին.
  36. ↑ «The war and the destruction of the eighth symphony 1939–1945». Jean Sibelius. Finnish Club of Helsinki. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 2-ին.
  37. ↑ Ross, Alex (2008). The rest is noise: listening to the twentieth century (3rd ed.). London: Harper Perennial. ISBN 978-1-84115-476-3. OCLC 236120279. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  38. ↑ Lindskoog, Kathryn Ann (2001). Sleuthing C.S. Lewis: more Light in the shadowlands. Mercer University Press. էջեր 111–12. ISBN 9780865547308. OCLC 45963041.
  39. ↑ Pérez, Omar Alberto. «Rangel, Carlos | Fundación Empresas Polar». Biblioteca de la Fundación Polar (իսպաներեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 12-ին.
  40. ↑ Villasmil-Prieto, Gustavo J (2019 թ․ հոկտեմբերի 19). «El profesor judío, por Gustavo J. Villasmil Prieto». Tal Cual (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 12-ին.
  41. ↑ O'Donnell, Jim (2003 թ․ նոյեմբերի 20). «Patron saints». liblicense-l@lists.yale.edu (Mailing list). Georgetown University. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 2-ին.
  42. ↑ Luther, Martin; Pelikan, Jaroslav; Oswald, Hilton C; Lehmann, Helmut T; Brown, Christopher Boyd; Mayes, Benjamin T. G (1955). Luther's Works (English). Vol. 46. Concordia Publishing House. էջեր 50–51. ISBN 978-0-570-06410-7. OCLC 13839632. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  43. ↑ Brooks, Geraldine (2007 թ․ դեկտեմբերի 3). «The Book of Exodus: A Double Rescue in Wartime Sarajevo» (PDF). The New Yorker. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 31-ին.
  44. ↑ Lyons, Martyn (2011). Books:A Living History. Los Angeles: J.Paul Getty Museum. էջեր 200–201. ISBN 9781606060834.
  45. ↑ 45,0 45,1 Kirsch, Adam (2018 թ․ սեպտեմբերի 6). «Kafka wanted all his work destroyed after his death. Or did he?». Financial Review. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  46. ↑ Mendelsohn, Daniel (2018 թ․ հոկտեմբերի 8). «Is The Aeneid a Celebration of Empire - or a Critique?». The New Yorker. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  47. ↑ Kafka, Franz (1967). Das Schloss: roman (English). New York: Schocken Books. Publisher's note. OCLC 1023834801. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  48. ↑ Batuman, Elif (2010 թ․ սեպտեմբերի 22). «Kafka's Last Trial». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  49. ↑ Habegger, Alfred (2001). My Wars Are Laid Away in Books: The Life of Emily Dickinson. Random House. էջ 604. ISBN 9780679449867.
  50. ↑ Farr, Judith, ed. (1996). Emily Dickinson: A Collection of Critical Essays. Prentice Hall International Paperback Editions. էջ 3. ISBN 978-0-13-033524-1.
  51. ↑ sharp, Rob (2011 թ․ մարտի 4). «Rescued from the bonfire, the lost work of C S Lewis». Independent. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  52. ↑ Jafarzade, Aziza (2006). «14.1 - Memoirs of 1937 - Burning Our Books - The Arabic Script Goes Up in Flames». Azerbaijan International. United States. vol. 14:1 pp. 24-25. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  53. ↑ Rustamov, Asaf (1999). «7.3 The Day They Burnt Our Books». Azerbaijan International. United States. vol 7:3 pp. 74-75. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  54. ↑ Baker, Kenneth (2016 թ․ սեպտեմբերի 9). «Burning Books». History Today. Vol. 66, no. 9. էջ 44. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  55. ↑ Ramos, Jorge (2012 թ․ օգոստոսի 12). «Ditadura Vargas incinerou em praça pública 1.640 livros de Jorge Amado». Jornal Correio (բրազիլական պորտուգալերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 24-ին.
  56. ↑ Shih, Gerry (2019 թ․ դեկտեմբերի 9). «China's library officials are burning books that diverge from Communist Party ideology». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  57. ↑ Keating, Sara (2006 թ․ հունվարի 1). «Bringing tales of the tailor back home». The Irish Times. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  58. ↑ Sharaf (1956 թ․ հուլիսի 13). «BOOK ORDER APPEALED; Liberties Unit Asks U.S. Not to Destroy Reich's Writings». The New York Times. էջեր 419, 460–461. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
  59. ↑ Silver, Zachary (2005 թ․ հունիսի 3). «A Look Back at a Different Book Burning». The Forward (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  60. ↑ «Fantomet på bålet 1955». danmarkshistorien.dk (դանիերեն). Aarhus University. 1940 թ․ ապրիլի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  61. ↑ Greenhalgh, Raphael Diego (2020 թ․ սեպտեմբերի 29). «Os livros e a censura em Brasília durante a Ditadura Militar (1964-1985)» [Books and Censorship in Brasília during the Military Dictatorship (1964-1985)] (PDF). Informação & Sociedade: Estudos (բրազիլական պորտուգալերեն). 30 (3): 1–15. doi:10.22478/ufpb.1809-4783.2020v30n3.52231. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 24-ին.
  62. ↑ Touring club italiano (1977). Roma e dintorni (Italian). Milano: Touring Club italiano. էջ 344. OCLC 863551761. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  63. ↑ Bosmajian, Haig (2006). Burning Books. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company, Inc. էջ 141. ISBN 9780786422081. OCLC 62697065.
  64. ↑ Schwartz, Daniel (2010 թ․ սեպտեմբերի 10). «The books have been burning». CBC News. Canadian Broadcasting Corporation. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  65. ↑ Edwards, Jorge (1984 թ․ ապրիլի 1). «Books in Chile». Index on Censorship (անգլերեն). 13 (2): 20–22. doi:10.1080/03064228408533696. ISSN 0306-4220. S2CID 144952930. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  66. ↑ Andrain, Charles F. (2011). Political change in the Third World (անգլերեն). Abingdon, Oxon: Routledge. էջ 186. ISBN 978-1-136-85889-5. OCLC 811384331.
  67. ↑ Thompson, Lawrence S. (1985). «Biblioclasm in Norway». Library & Archival Security. 6 (4): 13–16. doi:10.1300/j114v06n04_02. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 7-ին.
  68. ↑ Ruggiero, Lucia (2013 թ․ հուլիսի 9). «Digital books; could they make censorship and "book burning" easier? | Digital meets Culture». Digital Meets Culture. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  69. ↑ Streitfeld, David (2020 թ․ մարտի 17). «Amazon Bans, then Reinstates, Hitler's 'Mein Kampf'». The New York Times. ISSN 1553-8095. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 31-ին.
  70. ↑ Whitbourn, Michaela (2018 թ․ հոկտեմբերի 15). «Self-styled healer Serge Benhayon leads 'socially harmful cult': jury». Sydney Morning Herald. Fairfax Media. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  71. ↑ Leser, David (2012 թ․ օգոստոսի 25). «The Da Vinci Mode». Sydney Morning Herald. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 5-ին.
  72. ↑ «Book Burning in Ukraine Stokes Controversy About History». Voice of America. 2010 թ․ մարտի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ մայիսի 20-ին.
  73. ↑ «Pro-Russian demonstrators burn books, storm buildings in eastern Ukraine». Reuters (անգլերեն). 2014 թ․ մարտի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  74. ↑ Alison, Flood (2019 թ․ օգոստոսի 6). «Turkish government destroys more than 300,000 books». The Guardian (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  75. ↑ P, Jinoy Jose (2019 թ․ օգոստոսի 8). «When 301,878 books were murdered in Turkey...». The Hindu Business Line (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  76. ↑ Andrei, Mihai (2019 թ․ օգոստոսի 7). «Turkey burns 300,000 books from schools and public libraries». ZME Science (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  77. ↑ Harry Potter books burned by Polish priests alarmed by magic, BBC News, 2019 թ․ ապրիլի 1, Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 1-ին
  78. ↑ Gerbet, Thomas (2021 թ․ սեպտեմբերի 7). «Des écoles détruisent 5000 livres jugés néfastes aux Autochtones, dont Tintin et Astérix» [Schools destroy 5,000 books deemed harmful to Indigenous people, including Tintin and Asterix]. Radio-Canada.ca (կանադական ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  79. ↑ «Democracy activists' books unavailable in Hong Kong libraries after new law». Reuters (անգլերեն). 2020 թ․ հուլիսի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  80. ↑ Cheng, Selina (2021 թ․ նոյեմբերի 21). «Exclusive: Hong Kong public libraries purge 29 titles about the Tiananmen Massacre from the shelves». Hong Kong Free Press (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 Li, Almond (2022 թ․ հունիսի 6). «Hong Kong schools should remove books that endanger national security, education secretary says». Hong Kong Free Press (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  82. ↑ Chau, Candice (2022 թ․ ապրիլի 7). «Hong Kong gov't refuses to say which library books are banned under national security law». Hong Kong Free Press. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  83. ↑ «Tennessee pastor leads burning of Harry Potter and Twilight novels». the Guardian (անգլերեն). 2022 թ․ փետրվարի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  84. ↑ «Book Burning Urged By Spotsylvania School Board Members». Fredericksburg, VA Patch (անգլերեն). 2021 թ․ նոյեմբերի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  85. ↑ Burke, Timothy [@bubbaprog] (November 10, 2021). «You need to *see* and *hear* the Virginia elected officials set forth their plan to burn books they oppose — one of which the American Library Association named a "Best Book for Young Adults" This nation's march toward fascism is turning into a full sprint. https://t.co/jgmfSaAHGU» (Թվիթ) (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 18 December 2022-ին. Վերցված է 16 January 2023-ին – via Թվիթթեր.
  86. ↑ Bayless, Kacen (2023 թ․ սեպտեմբերի 18). «Republican candidate for Missouri governor vows to burn books after viral flamethrower video». Kansas City Star. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ սեպտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  87. ↑ «In Mariupol, the occupiers burned all the books from the library of the church of Petro Mohyla». National Museum of the Holodomor-Genocide (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 1-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 1-ին.
  88. ↑ «Occupants throw away books from the university library in Mariupol». chytomo.com (բրիտանական անգլերեն). 2023 թ․ փետրվարի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հունիսի 1-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 1-ին.
  89. ↑ «Russian occupiers launch war on Ukrainian history, burning books and destroying archives». Euromaidan Press. 2022 թ․ ապրիլ. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 29-ին.
  90. ↑ «Press Release BC Sikh Community» (PDF). Harjas.com. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 15-ին.
  91. ↑ «Seva After A One-Two Hurricane Punch». Sikh News Network. 2005 թ․ սեպտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  92. ↑ Kaur, Gurmeet. «on the Nicobar Islands after the 2004 tsunami». GHANAIA. end of the page. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 28-ին.
  93. ↑ «Blog query about an accumulation of download printouts of Sikh sacred text». Mrsikhnet.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 10-ին.
  94. ↑ Cervantes, Miguel de. Don Quixote. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 6-ին.
  95. ↑ 95,0 95,1 Romera, Ángel (2005 թ․ մարտ). Aguirre, Joaquín María (ed.). «Escrutinio de donosos escrutinios. Estela de los bibliocaustos generados por un capítulo de Don Quijote». Espéculo (իսպաներեն). Madrid: Universidad Complutense (29). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  96. ↑ Peña, Manuel (2005 թ․ դեկտեմբերի 30). «El "donoso y grande escrutinio" o las caras de la censura» [The "diverting and important scrutiny" or the faces of censorship]. Hispania (իսպաներեն). CSIC. 65 (221): 939–955. doi:10.3989/hispania.2005.v65.i221. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  97. ↑ Henley, Jon (2010 թ․ սեպտեմբերի 10). «Book-burning: fanning the flames of hatred». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գրքերի այրում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գրքերի_այրում&oldid=10047129» էջից