Վիքիպեդիա

Վլադիմիր Պուտին

(Վերահղված է Պուտինից)
Տեղեկությունը այս հոդվածում կամ նրա որոշ բաժիններում հնացել է:
Դուք կարող եք օգնել նախագծին՝ թարմացնելով այն և դրանից հետո հեռացնել կաղապարը:

Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ Պուտին (ռուս.՝ Влади́мир Влади́мирович Пу́тин, հոկտեմբերի 7, 1952(1952-10-07)[4][5][6][…], Լենինգրադ, ԽՍՀՄ[7][8][9]), ռուս պետական և քաղաքական գործիչ, Ռուսաստանի նախագահը։ Ռուսաստանի Դաշնության երկրորդ նախագահը (2000 մայիսի 7-2008 մայիսի 7)։ Ռուսաստանի Դաշնության առաջին նախագահ Բորիս Ելցինի հրաժարականից հետո կատարել է նահագահի պարտականությունները 1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ից մինչև 2000 թվականի մայիսի 7-ը։ 2008 թվականի մարտի 8-ից մինչև 2012 թվականը զբաղեցրել է երկրի վարչապետի պաշտոնը։ 2012 թվականին կրկին ընտրվել է երկրի նախագահ։

Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ Պուտին
ռուս.՝ Владимир Владимирович Путин
Դրոշ
Դրոշ
 (2-րդ) Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ
2000 թվականի մայիսի 7-2008 թվականի մայիսի 7
Նախորդող Բորիս Ելցին
Հաջորդող Դմիտրի Մեդվեդև
Դրոշ
Դրոշ
 (4-րդ) Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ
2012 թվականի մայիսի 7 - մինչ օրս
Նախորդող Դմիտրի Մեդվեդև
Դրոշ
Դրոշ
 (5-րդ) Ռուսաստանի Դաշնության վարչապետ
1999 թվականի օգոստոսի 16 - 2000 թվականի մայիսի 7
Նախորդող Սերգեյ Ստեպաշին
Հաջորդող Միխայիլ Կասյանով
Դրոշ
Դրոշ
 (9-րդ) Ռուսաստանի Դաշնության վարչապետ
2008 թվականի մայիսի 8 - 2012 թվականի մայիսի 7
Նախորդող Վիկտոր Զուբկով
Հաջորդող Վիկտոր Զուբկով (ժ/պ)
Դմիտրի Մեդվեդև
Դրոշ
Դրոշ
 Ռուսաստանի Դաշնության Անվտանգության խորհրդի քարտուղար
1999 թվականի մարտի 29 - օգոստոսի 9
Նախորդող Նիկոլայ Բորդյուժա
Հաջորդող Սերգեյ Իվանով
Դրոշ
Դրոշ
 Միացյալ պետության նախարարների խորհրդի նախագահ
Դրոշ
Դրոշ
2008 թվականի մայիսի 27 - 2012 թվականի հուլիսի 18
Նախորդող Վիկտոր Զուբկով
Հաջորդող Դմիտրի Մեդվեդև
 
Կուսակցություն՝ «Միասնական Ռուսաստան» (ռուս.՝ Единая Россия)
Կրթություն՝ Ռուսաստանի դաշնային անվտանգության ծառայության ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ (1975), Արտաքին հետախուզության ակադեմիա, School 193? (1968), School 281? (1970)[1], Սանկտ Պետերբուրգի պետական լեռնահանքային ինստիտուտ (հունիսի 27, 1997)[2], Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան և St. Petersburg Institute of the FSB of Russia?
Գիտական աստիճան՝ տնտեսագիտական գիտությունների թեկնածու[3] (1997)
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ
Ազգություն ռուս
Դավանանք Ուղղափառություն
Ծննդյան օր հոկտեմբերի 7, 1952(1952-10-07)[4][5][6][…] (72 տարեկան)
Ծննդավայր Լենինգրադ, ԽՍՀՄ[7][8][9]
Դինաստիա family of Vladimir Putin?
Քաղաքացիություն  Ռուսաստան
Հայր Վլադիմիր Սպիրիդոնովիչ Պուտին
Մայր Մարիա Շեմելովա
Ամուսին ամուսնալուծված (2013)՝ Լյուդմիլա Պուտինա
Զավակներ դուստրեր՝ Կատերինա և Մարիա
 
Կայք՝ putin.kremlin.ru
eng.putin.kremlin.ru
 
Ինքնագիր Изображение автографа
 
Պարգևներ
Պատվո շքանշան[13] «Պատվո նշան» շքանշան[14] Մեդալ «անբասիր ծառայության համար» «Անբասիր ծառայության համար» II աստիճանի մեդալ «Անբասիր ծառայության համար» III աստիճանի մեդալ Ազգերի բարեկամության շքանշան ոսկե Օլիմպիական շքանշան[17] Պատվո լեգեոնի Մեծ խաչի ասպետ[10]
Բարեկամության շքանշան[18]

Սուրբ Վլադիմիր իշխանի շքանշան

 Փառքի և Պատվի շքանշան Սուրբ Սերգի Ռադոնեժսկու շքանշան
Ոսկե արծվի շքանշան Նազարբաևի շքանշան[19] Սուրբ Կառլոսի շքանշան Սուրբ Կառլոսի միաբանության մեծ խաչ Խոսե Մարտի շքանշան «Պատիվ և փառք» շքանշան

ԳԴՀ-ի ժողովրդին ծառայությունների մեդալ

 Ուացամոնգա շքանշան Շքանշան նշանակալի ավանդի համար Կիմ Իր Սենի շքանշան

Թանկարժեք գավազանի շքանշան

 Ազատագրողի շքանշան Order of Manas, 1st class

Աբդուլազիզ արքայի մեդալ

[16] Աբդուլազիզ ալ-Սաուդի շքանշան Իսմոիլի Սոմոնի շքանշան Հո Շի Մինի շքանշան

Աշխարհի ամենաազդեցիկ մարդիկ

Աշխարհի ամենաազդեցիկ մարդիկ

Աշխարհի ամենաազդեցիկ մարդիկ

Աշխարհի ամենաազդեցիկ մարդիկ

«Փակ ոստրե» մրցանակ

[11][12]

Կոնֆուցիուսի խաղաղության մրցանակ

 Դաղստանի Հանրապետությանը ծառայությունների շքանշան[15]

Տարվա մարդ՝ ըստ Թայմ ամսագրի

 ԽՍՀՄ սպորտի վարպետ
Զայիդի շքանշան
անվանական հրազեն
Սերբիայի Հանրապետության օրդեն Medal "Participant of the March-Shot Bosnia-Kosovo 12 June 1999"

Памятная медаль А. М. Горчакова?

Order of St. Sava?

պատվավոր պրոֆեսոր

պատվո անդամ

 Ռուսաստանի վաստակավոր մարզիչ Սուրբ Սերգի Ռադոնեժսկու առաջին աստիճանի շքանշան
Վաստակի համար շքանշան

Սանկտ Պետերբուրգի պատվավոր քաղաքացի

վաստակավոր մարզիչ

փառքի զենք

Աթենքի համալսարանի պատվավոր դոկտոր

 Ագոստինյո Նետոյի շքանշան

Ցինհուա համալսարանի պատվավոր դոկտոր

Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի պատվավոր դոկտոր

honorary doctor of the Jawaharlal Nehru University?

Երևանի պետական ​​համալսարանի պատվավոր դոկտոր

honorary doctor of the Turkmen State University?

honorary doctor of the Baku Slavic University?

honorary doctor of the University of Belgrade?

honorary doctor of the S. M. Kirov Military Medical Academy?

Աստրախանի պատվավոր քաղաքացի

 «Ազգերի համագործակցության» շքանշան honorary citizen of Sevastopol

Իգնոբելյան մրցանակ

Կազանի պատվավոր քաղաքացի

 Order of Sheikh-ul-Islam

Թայմ 100

[20]

Թայմ 100

[21] Ախմադ Քադիրովի անվան շքանշան և

Order "For contribution to the development of cooperation"?

Պուտինի կողմից կատարված բազմաթիվ գործողություններ ռուսական ընդդիմության և արտասահմանյան դիտորդների շրջանում որակվել են որպես հակաժողովրդավարական[22]։ Ըստ 2011 թվականին հրապարակված ժողովրդավարության ինդեքսի տվյալների, Պուտինի թեկնածության և կեղծված խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում Ռուսաստանը գտնվում էր հետընթացի ճանապարհին, որը կուլմինացվել է հիբրիդային պետական համակարգից ավտորիտարիզմի անցումով[23]։ 2014 թվականին, Ղրիմի բռնակցման պատճառով կասեցվում է Ռուսաստանի մասնակցությունը Մեծ ութնյակում[24][25]։ Հետագայում, Պուտինի կարգադրմամբ Ուկրաինայի սահմանի մոտ 2021 թվականի վերջից տեղի ունեցան ռուսական ուժերի կուտակումներ, որը 2022 թվականի փետրվարին վերածվեց Ուկրաինայի վրա լայնամասշտաբ հարձակման, հանգեցնելով Ռուսաստանի դեմ հետագա աննախադեպ պատժամիջոցների (այդ թվում՝ անձամբ Պուտինի դեմ), ինչը երկրում ֆինանսական ճգնաժամի բռնկման առիթ հանդիսացավ։

Պուտինի ղեկավարության ժամանակաշրջանում Ռուսաստանում արձանագրվել է ժողովրդավարության խիստ հետընթաց և անցում դեպի ավտորիտար համակարգի։ Պուտինի իշխանությունը բնութագրվում է կոռուպցիայով, քաղաքական հակառակորդների բանտարկություններով և բռնաճնշումներով, Ռուսաստանում ԶԼՄ-ների ազատության ահաբեկմամբ և ճնշմամբ, ընտրակեղծարարությամբ և այլն[26][27]։

Կենսագրություն

խմբագրել
 
Հայրը՝ Վլադիմիր Սպիրիդոնովիչ Պուտինը

Մանկություն և պատանեկություն

խմբագրել
 
Վլադիմիր Պուտինը մոր հետ՝ 6 տարեկան հասակում, 1958 թվական
 
Վլադիմիր Պուտինի ծնողների գերեզմանը Սերաֆիմովյան գերեզմանատանը

Ծնվել է 1952 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Լենինգրադում։ Համաձայն մարդահամարի ժամանակ իր պատասխանի՝ ազգությամբ ռուս է[28]։ Պուտինի հայրը՝ Վլադիմիր Սպիրիդոնովիչ Պուտինը (1911 թվականի փետրվարի 23 - 1999 թվականի օգոստոսի 2), Հայրենական Մեծ պատերազմի մասնակից է (Կարմիր բանակի 86-րդ դիվիզիայի 330-րդ հրաձգային գնդի մարտիկ, կռվել է պաշտպանելով Նևսկի հրապարակը, ծանր վիրավորվել է), մինչ պատերազմը ծառայել է ստորջրյա նավատորմում, պատերազմից հետո՝ վարպետ Եգորովի անվան գործարանում։ Մայրը՝ Մարիա Շեմելովան (1911-1998 թվականներ), նույնպես աշխատել է գործարանում, վերապրել է Լենինգրադի շրջափակումը։ Պապը՝ Սպիրիդոն Պուտինը, հայտնի խոհարար էր, ով պատրաստում էր բարձր կուսակցական և պետական պաշտոնյաների համար. նա մինչև անգամ աշխատել է Լենինի և Ստալինի համար[29]։

Վ. Վ. Պուտինի թե՛ հայրական, թե՛ մայրական կողմի նախնիները (Պուտինները, Շելոմովները, Չուրսանովները, Բույանովները և այլք) առնվազն 300 տարիների ընթացքում եղել են Տվերյան կոմսության գյուղացիներ։ Վ. Վ. Պուտինի ամենավաղ հայտնի նախնին հիշատակված է 1627-1628 թվականների Տվերյան կոմսության գրամատյանում։ Յակով Նիկիտինը ցար Միխայիլ Ֆեոդորովիչի հորեղբայր Իվան Ռոմանովի տոհմական կալվածքի Բորոդինո ծխի Տուրգինովո գյուղի հիմնաբնակիչն էր[30]։

Վլադիմիրը ընտանիքի երրորդ որդին էր. դեռևս 1930-ականներին ծնված երկու ավագ եղբայրները մահացել են մանուկ հասակում։ 2012 թվականին հայտնի դարձավ, որ մի եղբոր անունը Վիկտոր էր, ծնվել է 1940 թվականին և մահացել 1942 թվականին դիֆտերիայից։ Թաղված է Պիսկարովյան գերեզմանատանը[31][32]։ Երկրորդ եղբոր անունը Ալիկ (Ալբերտ) էր, և նա մահացել է մինչ պատերազմը։

Պուտինների ընտանիքն ապրում էր առանց որևէ հարմարության կոմունալ բնակարանում՝ Լենինգրադում՝ Բասկովյան նրբանցք տուն 12-ում[33]։ Այս բնակարանում Պուտինն ապրել է մինչ ԽՍՀՄ-ի ԱԱԿ-ում աշխատանքի անցնելը։ Դառնալով նախագահ՝ Պուտինը պատմում էր, որ մանկուց տարված էր հետախույզների մասին խորհրդային ֆիլմերով և երազում էր աշխատել պետական անվտանգության համակարգում։ Շնորհակալությամբ արձագանքում էր այն տարիներին խորհրդային իշխանության կողմից երիտասարդին տրամադրված կայացման և առաջխաղացման հնարավորություններին։

1960-1965 թվականներին Վլադիմիր Պուտինը սովորել է համար 193 ութամյա դպրոցում, որից հետո ընդունվել է համար 281 միջնակարգ դպրոց (տեխնոլոգիական ինստիտուտի հենքի վրա քիմիական թեքումով հատուկ դպրոց), որն ավարտել է 1970 թվականին։

1970-1975 թվականներին սովորել է Լենինգրադի պետական համալսարանի (ԼՊՀ) իրավաբանական ֆակուլտետի միջազգային բաժնում։ ԼՊՀ-ում ընդունվեց ԽՄԿԿ շարքերը։ 1991 թվականին այս արգելված կուսակցությունից դուրս չեկավ։ Ուսումնառության ժամանակ առաջին անգամ հանդիպեց Անատոլի Սոբչակին, ով այն ժամանակ դոցենտ էր ԼՊՀ-ում։ Դիպլոմային աշխատանքի թեման է եղել «Ամենաարտոնյալ ազգի սկզբունքը» (գիտական ղեկավար՝ Լ. Ն. Գալենսկայա, միջազգային իրավունքի ամբիոն)[34]։

Ծառայություն ՊԱԿ-ում

խմբագրել
 
Լուսանկարը ՊԱԿ-ի աշխատակցի անձնական գործերից է

1975 թվականին Պուտինն ավարտեց ԼՊՀ իրավաբանության ֆակուլտետը։ Տեղաբաշխմամբ ուղեգրվեց աշխատելու Պետական անվտանգության կոմիտե (ԿԳԲ)[35][36]։ 1975 թվականին ավարտեց «Օպերատիվ անձնակազմի վերապատրաստման» կուրսերը Օխտայում («401-րդ դպրոց»), ԽՍՀՄ-ի ՊԱԿ-ի տարածքային ստորաբաժանումներում ատեստավորվեց կրտսեր լեյտենանտ (արդարադատության ավագ լեյտենանտ)[36]։

1977 թվականից հետո աշխատել է ՊԱԿ-ի Լենինգրադյան վարչության հակահետախուզական գծի քննչական բաժնում[37] 1979 թվականին Մոսկվայում ավարտեց ՊԱԿ-ի վեցամսյա վերապատրաստման դասընթացները և վերադարձավ Լենինգրադ։

1984 թվականին արդարադատության մայոր կոչումով գործուղվել է ուսուցման Յու. Վ. Անդրոպովի անվան ԽՍՀՄ-ի ՊԱԿ-ի կարմիր շքանշանակիր ինստիտուտի մեկամյա դասընթացների, որն ավարտեց 1985 թվականին՝ «Արտաքին հետախուզություն» մասնագիտացմամբ։

1977 թվականից հետո աշխատել է ՊԱԿ-ի Լենինգրադյան վարչության հակահետախուզական գծի քննչական բաժնում։ 1979 թվականին Մոսկվայում ավարտեց ՊԱԿ-ի վեցամսյա վերապատրաստման դասընթացները և վերադարձավ Լենինգրադ։

1984 թվականին արդարադատության մայոր կոչումով գործուղվել է ուսուցման Յու. Վ. Անդրոպովի անվան ԽՍՀՄ-ի ՊԱԿ-ի կարմիրշքանշանակիր ինստիտուտի մեկամյա դասընթացների, որն ավարտեց 1985 թվականին՝ «Արտաքին հետախուզություն» մասնագիտացմամբ։ Ինստիտուտում կրում էր «դպրոցական» Պլատոնով ազգանունը, ուսումնական բաժանմունքի ավագն էր, ուսումնասիրում էր գերմաներեն։

1985-1990 թվականներին աշխատել է ԳԴՀ-ում[36]։ Ծառայությունն անցկացրել է Դրեզդենի տարածքային հետախուզական կետում՝ քողարկված աշխատելով ԽՍՀՄ-ԳԴՀ Բարեկամության տան տնօրենի պաշտոնում։ Գործուղման ընթացքում ծառայողական տարիների հաշվով հասել է մինչև փոխգնդապետի կոչման և բաժնի պետի ավագ օգնականի պաշտոնին։ 1989 թվականին պարգևատրվել է «ԳԴՀ Ազգային ժողովրդական բանակի համար մատուցած ծառայությունների» բրոնզե մեդալով։

Արտերկրյա գործուղումի ավարտից հետո վերադառնում է ԽՍՀՄ և իր խոսքերով, ինքնակամ հրաժարվում է տեղափոխվել Մոսկվա՝ ԽՍՀՄ-ի ՊԱԿ-ի կենտրոնական գրասենյակ։ Կրկին վերադառնում է ՊԱԿ-ի Լենինգրադյան վարչության առաջին բաժին (հետախուզություն ԽՍՀՄ տարածքից[37]։

Պուտինի խոսքերով, աշխատանքի անցնելուց հետո ինքը երկու անգամ Լենինգրադի քաղաքապետարան ԽՍՀՄ ՊԱԿ համակարգից ազատման զեկուցագիր է ներկայացրել[35]։ 1991 թվականի օգոստոսի 20-ին՝ Ա. Ա. Սոբչակի՝ ԱԻԳԿ-ի դեմ ելույթի ժամանակ, Պուտինը զեկուցագիր գրեց ՊԱԿ-ից զորացրման վերաբերյալ[38]։

Աշխատանքը Սանկտ-Պետերբուրգում

խմբագրել

1990 թվականի գարնան սկզբից նրա պաշտոնական աշխատավայրն էր Ա. Ա. Ժդանովի անվան Լենինգրադի պետական համալսարանը (ԼՊՀ)։ ԼՊՀ-ում Պուտինը դարձավ ռեկտոր Ստանիսլավ Մերկուրևի՝ միջազգային հարցերով օգնականը։

Ավելի ուշ Մերկուրևը Պուտինին խորհուրդ տվեց Անատոլի Սոբչակին՝ որպես գործադիր աշխատակցի[39]։

1990 թվականի մայիսից Լենինգրադի քաղաքային խորհրդի նախագահ Սոբչակի խորհրդական էր։

1991 թվականի հունիսի 12-ից՝ Ա. Ա. Սոբչակի քաղաքապետ ընտրվելուց հետո, Սանկտ-Պետերբուրգի քաղաքապետարանի արտաքին կապերի կոմիտեի նախագահն էր։ Կոմիտեի նախագահի պաշտոնում Պուտինի պարտականությունների մեջ մտնում էին դեպի Պետերբուրգ ներդրումների ներգրավման հարցերը, արտասահմանյան ընկերությունների հետ հարաբերությունները, համատեղ ընկերությունների ձևավորումը։ Պուտինը Սանկտ-Պետերբուրգի առաջին դրամային բորսայի համակարգողն էր և օժանդակեց մի շարք գերմանական ընկերությունների մուտքը Սանկտ-Պետերբուրգ։ Պուտինի մասնակցությամբ Ռուսաստանում բացվեց արտասահմանյան կապիտալով առաջին բանկերից մեկը՝ BNP-Drezdner Bank (Rossija)-ն[40]։ Պուտինը հանդիսանում էր ռուս-ամերիկյան «Բարի կամքի խաղերի» կազմակերպիչներից մեկը և այդ ժամանակ ծանոթացավ զանգվածային լրատվական միջոցների ոլորտում ամերիկացի խոշորագույն գործարար Թեդ Թըրների հետ[39]։

1993 թվականից քաղաքապետ Սոբչակը արտասահմանյան իր ուղևորությունների ընթացքում Պուտինին թողնում էր իր փոխարեն՝ որպես տեղակալ[40]։

1994 թ․ մարտին նշանակվեց Սանկտ-Պետերբուրգի կառավարության ղեկավարի առաջին տեղակալ՝ պահպանելով արտաքին կապերի կոմիտեի ղեկավարի պաշտոնը[40]։ Որպես պետերբուրգյան կառավարության ղեկավար՝ Պուտինի պարտականությունների մեջ մտնում էին քաղաքապետարանի և տարածքային ուժային կառույցների ու իրավապահ մարմինների (Ներքին գործերի գլխավոր վարչություն, Պաշտպանության նախարարություն, Անվտանգության ֆեդերալ ծառայություն, դատախազություն, դատարաններ, Մաքսային կոմիտե), ինչպես նաև քաղաքական և հասարակական կազմակերպությունների համագործակցության և կոորդինացիոն աշխատանքները։ Պուտինի ենթակայության տակ էին գրանցման պալատը, ինչպես նաև քաղաքապետարանի վարչությունները՝ արդարադատության, հասարակայնության հետ կապերի, վարչական մարմիններ, հյուրանոցներ։

1995 թվականին ղեկավարում է «Մեր տունը Ռուսաստանն է» կուսակցության տարածքային բաժինը[41]։

Արտաքին կապերի կոմիտեի հետ համատեղ Պուտինը գլխավորում էր նաև քաղաքապետարանի օպերատիվ հարցերի հանձնաժողովը[39]։

Արդյունքում, Պուտինի հետ Սանկտ-Պետերբուրգի քաղաքապետարանում աշխատողներից շատերը (Ի. Ի. Սեչին, Դ. Ա. Մեդվեդև, Վ. Ա. Զուբկով, Ա. Բ. Միլլեր, Գ. Օ. Գրեֆ, Դ. Ն. Կոզակ, Վ. Պ. Իվանով, Ս. Ե. Նարիշկին, Վ. Լ. Մուտկո և այլք) 2000-ական թվականներին Ռուսաստանի կառավարությունում, Ռուսաստանի նախագահի աշխատակազմում և պետական ընկերություններում զբաղեցնում էին պատասխանատու պաշտոններ։

1992 թվականին Լենխորհի պատգամավորական աշխատանքային խմբի կողմից՝ Մարինա Սալյեի և Յուրի Գլադկովի ղեկավարությամբ (այսպես կոչված «Սալյեի հանձնաժողովը»), մեղադրանքներ առաջադրեցին՝ Սանկտ-Պետերբուրգը հումքի դիմաց պարենով ապահովելու ծրագրում մեքենայությունների համար[42][43][44][45][45]։ Պուտինի պնդմամբ, փաստացի Սալյեի հանձնաժողովը ոչ մի հետաքննություն չէր իրականացնում, իսկ «քրեական կարգով ոչ ոք ոչ մի բանի համար չէր կարող հետապնդվել»[45][45]։ Պուտինի կարծիքով, այս սկանդալը Լենխորհի որոշ պատգամավորներ փորձում էին օգտագործել Սոբչակի վրա ազդելու համար, որպեսզի նա իրեն հեռացնի աշխատանքից[45]։

2008 թվականի հուլիսին՝ ոստիկանության կողմից Իսպանիայում[46] մի շարք ռուս քաղաքացիների ձերբակալման ժամանակ, որոշ ԶԼՄ-ների ուշադրությունը կրկին սևեռվեց ավելի վաղ հրապարակումներին՝ նվիրված 1990-ական թվականներին Պուտինի կապերին «տամբովյան» կազմակերպված հանցախմբի ենթադրյալ ղեկավար Վլադիմիր Կումարինի հետ, ով 2007 թվականի օգոստոսին ձերբակալվեց վերոհիշյալ հանցախմբի ղեկավարման մեղադրանքով և դատապարտվեց[47]։

Աշխատանքը Մոսկվայում

խմբագրել

Երեք տարվա ընթացքում Պուտինը նախագահի գործերի կառավարչի տեղակալի պաշտոնից հասավ Անվտանգության խորհրդի քարտուղարի պաշտոնին։

 
ՌԴ Անվտանգության խորհրդի տնօրենի պաշտոնում, 1998 թ

1996 թվականի օգոստոսից, երբ Անատոլի Սոբչակը պարտվեց նահանգապետի ընտրություններում, աշխատանքի հրավիրվեց Մոսկվա՝ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի գործերի կառավարիչ Պավել Բորոդինի տեղակալի պաշտոնում։ Այստեղ Պուտինը ղեկավարում էր իրավաբանական և Ռուսաստանի՝ արտերկրում ունեցած սեփականությունների վարչությունները։

1997 թվականի մարտի 26-ից նշանակվեց Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի աշխատակազմի նախագահի տեղակալ, Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի Վերահսկողության գլխավոր վարչության պետ՝ այս պաշտոնում փոխարինելով Ա. Լ. Կուդրինին։

Պուտինի խոսքերով, Վերահսկողության գլխավոր վարչության՝ պաշտպանության ոլորտի պատվերների կատարման ստուգումների արդյունքները հանդիսացան 1997 թվականի մայիսին Ռուսաստանի Դաշնության պաշտպանության նախարար Իգոր Ռադիոնովի պաշտոնանկության պատճառներից մեկը[48]։

1997 թվականին Պուտինը՝ որպես Վերահսկողության գլխավոր վարչության պետ, հանձնարարեց հատուկ հանձնախմբին իրականացնել ռուսական ձկնորսության արդյունավետությանն ուղղված ստուգումներ։ Հանձնախմբի աշխատանքի արդյունքում պարզվեց. «Ճապոնական նավերի կողմից 1997 թվականին դրեյֆային եղանակով (արգելված է ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1991 թվականի հռչակագրով) որսված 6500 տ կարմիր սաղմոնը և այս տիպի ձկան 3300 տ որսը ռուսական նավերի կողմերից, որոնք աշխատում են գիտական ծրագրերով, հանգեցրել է լճային կարմիր սաղմոնի գերորսի, և փաստացի սնանկացման եզրին են կանգնել Կամչատկայի նահանգի ծովափնյա ընկերությունները, որոնք շահագործում են նրա պահուստները»։ Հանձնախմբի աշխատանքի ավարտից հետո, ըստ եզրակացության, ձկնային արդյունաբերության շրջանները փոփոխվեցին, իսկ հաջորդ տասնամյակի ընթացքում կարմիր սաղմոնի որսը աճեց մի քանի անգամ՝ 2500 տոննայից հասնելով 20000 տոննայի[49]։

1998 թվականի մայիսի 28-ին նշանակվում է Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ՝ շրջանների հետ տարվող աշխատանքների պատասխանատու։ Նշանակման պահին Կրեմլում համարվում էր ամենաազդեցիկ դեմքերից մեկը[50]։

1998 թվականի հուլիսի 25-ից Ռուսաստանի Դաշնության Անվտանգության դաշնային ծառայության տնօրենն է[51]։ Պուտինը իրեն տեղակալներ նշանակեց Նիկոլայ Պատրուշևին, Վիկտոր Չերկեսովին և Սերգեյ Իվանովին, որոնց հետ ծանոթ էր Սանկտ-Պետերբուրգի ՊԱԿ-ում աշխատելու տարիներից։ 1998 թվականի աշնանը Պուտինը կատարեց ԱԴԾ-ի վերակառուցում[52]։ ԱԴԾ-ի տնօրենի պաշտոնում գտնվելու ժամանակահատվածում Պուտինը լուծարեց տնտեսական հակահետախուզության և ռազմավարական օբյեկտները հակահետախուզությամբ ապահովելու վարչությունները և դրանց փոխարեն ստեղծեց ԱԴԾ-ի վեց նոր վարչություն։ Հասավ ԱԴԾ-ի անընդհատ ֆինանսավորմանը, ինչպես նաև ԱԴԾ-ի աշխատակիցների աշխատավարձերի բարձրացմանը (այս պլանում հավասար Արտաքին հետախուզության վարչության և Կառավարության կապի և տեղեկատվության ֆեդերալ ծառայության աշխատակիցների աշխատավարձերին)[53]։ ԱԴԾ-ի տնօրենի պաշտոնին նշանակվելուց առաջ նախագահ Ելցինն առաջարկեց Պուտինին բարձրացնել նրա զինվորական կոչումը մինչև գեներալ-մայոր, բայց Պուտինը հրաժարվեց՝ առաջարկելով դառնալ ԱԴԾ-ի առաջին քաղաքացիական տնօրենը[54]։

1999 թվականի մարտի 26-ից Պուտինը նշանակվեց Ռուսաստանի Դաշնության Անվտանգության խորհրդի քարտուղար՝ պահպանելով նաև ԱԴԾ-ի տնօրենի պաշտոնը։

1999 թվականի մայիսի սկզբներին նախագահ Ելցինը որոշեց իր իշխանությունը փոխանցել Պուտինին։ Օգոստոսի 5-ին՝ Պուտինի հետ հանդիպման ժամանակ, Ելցինը հայտնեց, որ ուզում է նրան նշանակել երկրի վարչապետ[52]։

Թեզի պաշտպանություն

խմբագրել

1997 թվականին Սանկտ-Պետերբուրգի լեռնային պետական ինստիտուտում[55] տնտեսագիտությունից պաշտպանեց «Շուկայական հարաբերությունների ձևավորման պայմաններում ռեգիոնի նյութահումքային բազայի վերարտադրման ռազմավարական պլանավորումը (Սանկտ-Պետերբուրգ և Լենինգրադյան նահանգ)» թեմայով ատենախոսությունը[56]։ Այստեղ նա ազգային չեմպիոնների մասին միտք արտահայտեց։ Արդյունքում այս միտքը դարձավ Պուտինի քաղաքականության տարբերակիչ գծերից մեկը։ Գիտական ղեկավարն էր տնտեսագիտական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Վլադիմիր Ֆեդոսեևը՝ տնտեսագիտության հանքային հումքի ոլորտի հայտնի մասնագետը[57]։

2005 թվականին Վաշինգտոնի Բրուքինգյան համալսարանի հետազոտողները հայտարարեցին, որ Պուտինի ատենախոսության սկզբի 20 էջից 16-ը պրոֆեսորներ Ուլիլիամ Քինգի և Դևիդ Քլիլանդի 1978 թվականին հրատարակված «Ռազմավարական պլանավորում և քաղաքականություն» հոդվածի ճշգրիտ արտատպությունն է կամ մոտավոր վերարտադրությունը։ Հետազոտողների պնդմամբ, Պուտինի աշխատանքի վեց դիագրամները ամբողջությամբ կամ մասնակի համընկնում են ամերիկացիների հոդվածի հետ[58][59]։ Սանկտ-Պետերբուրգի ակադեմիական շրջանակներում հերքեցին Բրուքինգյան համալսարանի պնդումները[55]։ Արտասահմանյան մամուլում պնդում էին, որ դեռ այն ժամանակ Պուտինը կազմավորել էր իր ապագա քաղաքականության հիմուքները[60]։ Ռուսաստանում Պուտինի ատենախոսության մեջ արտագրության դեպքի մասին տեղեկատվությունը համացանցային խմբագրումների և «Իշխանություն» ամսագրի շրջանակներից դուրս չեկավ[61]։

Վարչապետ (1999 թ օգոստոս-դեկտեմբեր)

խմբագրել

1999 թվականի օգոստոսի 9-ին նշանակվեց Ռուսաստանի Դաշնության վարչապետի առաջին տեղակալ և վարչապետի ժամանակավոր պաշտոնակատար[62][63]։ Նույն օրն իր հեռուստաելույթի ժամանակ նախագահ Ելցինը նրան անվանեց իր հետնորդը[64]։ 1999 թվականի օգոստոսի 16-ին Պետական դումայի պատգամավորների 233 ձայներով[65] (84 դեմ և 17 ձեռնպահ) հաստատվեց վարչապետի պաշտոնում[66]։

Պուտինի նշանակումը[67] համընկավ Դաղստանում դաշնային ուժերի՝ Դաղստան մուտք գործած ահաբեկիչների դեմ լայնամասշտաբ գործողությունների սկզբի հետ[68]։ Պուտինը գլխավորեց այդ գործողությունները՝ հանդես գալով որպես եռանդուն կազմակերպիչ[68]։ Սեպտեմբերի 15-ի դրությամբ բոլոր ահաբեկիչներն արդեն դուրս էին շպրտվել Դաղստանի տարածքից[69]։

Ըստ պատմաբան Ա. Բարսենկովի՝ Վլադիմիր Պուտինը հանդես եկավ այն մարդու դերում, որը «ընդունակ է հոգեպես և բարոյապես միավորել ռուսներին, որոնք երիտասարդ վարչապետի հետ կապում էին կայունության վերականգնման, կարգուկանոնի հաստատման և կյանքի լավացման հույսեր»[68]։ Պուտինի հանրաճանաչության աճի մասին վկայում է նրա գլխավորված «Միասնություն» քաղաքական շարժման հաջողությունը, որը Պետդումայի ընտրությունների արդյունքում հավաքեց 23, 3% ձայներ՝ զբաղեցնելով երկրորդ տեղը[68]։

1999 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ռուսական մի շարք խմբագրականների կողքին լույս տեսավ նաև Պուտինի «Ռուսաստանը հազարամյակի շեմին» հոդվածը, որում նա շարադրում էր իր պատկերացումները երկրի անցյալի և ապագայի խնդիրների մասին[70]։ Պուտինի կարծիքով, Ռուսաստանին անհրաժեշտ է հզոր քաղաքական իշխանություն և հանրության համախմբում։ Արծարծելով տնտեսական խնդիրները՝ նա հայտարարեց աղքատության դեմ պայքարի, բնակչության բարօրության և ռուսական տնտեսության նորագույն արդյունավետության քաղաքականության անհրաժեշտության մասին։

Զինյալների ներխուժումը Դաղստան և բնակելի շենքերի պայթյունները 1999 թ սեպտեմբերին

խմբագրել

1999 թվականի սեպտեմբերին տեղի ունեցան մի շարք ահաբեկչական գործողություններ՝ Բույնակսկի, Մոսկվայի և Վոլգոդոնսկի բնակելի շենքերի պայթյունները, որոնց զոհ դարձան ավելի քան 300 մարդ։ Մոսկվայի քաղաքային դատարանի և Ռուսաստանի Գլխավոր դատարանի վճռի համաձայն[71]՝ պայթյունները կազմակերպվել էին կարաչաևյան և դաղստանյան վահհաբիտների կողմից՝ արաբ վարձկալներ Ամիր Խաթաբի և Աբու Ումարի պատվերով[72]։

Տեսակետներ առաջ քաշվեցին, համաձայն որոնց Պուտինին ձեռնտու էին բնակելի շենքերի պայթյունները՝ նախընտրական վարկանիշը բարձրացնելու, նախագահական ընտրություններում հաղթանակ ապահովելու և Չեչնիա զորք մտցնելուց առաջ հասարակական բարեհաճ կարծիք ձևավորելու համար[73]։ Մասնավորապես, Ալեքսանդր Լիտվինենկոյի և Յուրի Ֆելշտինսկու «ՖՍԲ-ն պայթեցնում է Ռուսաստանը» (ռուս.՝ ФСБ взрывает Россию) գրքում հաստատվում է, որ ԱԴԾ-ն իրկանացրել է բնակելի շենքերի պայթյունները Պուտինի և Նիկոլայ Պատրուշևի գիտությամբ[74]։ Պուտինն այս վարկածը բնորոշեց որպես բարբաջանք[75]։

Պետության ղեկավար

խմբագրել
 
Նախագահի պաշտոնի անցման կապակցությամբ Պուտինի ելույթը Կրեմլյան պալատում։
  • 1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Ելցինի ժամանակից շուտ պաշտոնաթողության հետևանքով Պուտինը դառնում է Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի պաշտոնակատար[76][77]։ Այդ օրվա առավոտյան ժամը 11-ին Կրեմլում՝ Ռուսաստանի նախագահի աշխատասենյակում, Մոսկվայի և համայն Ռուսիո Պատրիարք Ալեքսիյ II-ի ներկայությամբ Ելցինը հանձնեց իր իրավասությունները Պուտինին։ Այս ամենի հետ Պուտինը ստացավ նաև Պատրիարքի ուղղափառ օրհնությունը երկրի կառավարման առաջիկա դժվարին գործում[78]։ Առավոտյան ժամը 12-ին, արտակարգ ընդհատելով եթերը, հեռուստաալիքները հեռարձակեցին Ելցինի ուղերձը, որում նա հայտնում էր իր պաշտոնաթողության և հետնորդի մասին[79]։ Նույն օրը Պուտինին տրվեցին նախագահական իշխանության խորհրդանիշները, այդ թվում «ատոմային ճամպրուկը»։ Առաջին պետական փաստաթուղթը, որը ստորագրեց ՌԴ նախագահի պաշտոնակատար Պուտինը, «Իր պարտականությունների կատարումը դադարեցրած Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի և նրա ընտանիքի անդամների երաշխքիների մասին» հրամանագիրը։ Հրամանագիրը ՌԴ նախկին նախագահներին (այդ պահին այդպիսին միայն Ելցինն էր) երաշխավորում էր անձեռնմխելիություն։
 
Վլադիմիր Պուտինը, Ալեքսանդր Վոլոշինը և Բորիս Ելցինը 1999 թ, դեկտեմբերի 31-ին։
  • 2000 թվականի մարտի 26-ին ընտրվեց Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ[80]։ Պաշտոնը ստանձնեց 2000 թվականի մայիսի 7-ին[81]։
  • 2000 թվականի մայիսին Ռուսաստանի վարչապետի պաշտոնում նշանակեց Միխայիլ Կասյանովին[82]։
  • 2004 թվականի փետրվարի 24-ին Կասյանովի կառավարությունը արձակեց՝ նրա աշխատանքը «ընդհանուր առմամբ գնահատելով բավարար»[83]։ Նոր վարչապետ դարձավ Միխայիլ Ֆրադկովը[84]։
  • 2004 թվականի մարտի 14-ին երկրորդ անգամ ընտրվեց Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի պաշտոնում[85]։ Պաշտոնը ստանձնեց 2004 թվականի մայիսի 7-ին[86]։
  • 2007 թվականի սեպտեմբերի 12-ին արձակեց Ֆրադկովի կառավարությունը[87]՝ վարչապետ նշանակելով Վիկտոր Զուբկովին[88]։
  • 2008 թվականի մայիսի 7-ին իշխանությունը փոխանցեց նորընտիր նախագահին՝ իր աշխատակազմի նախկին ղեկավար Դմիտրի Մեդվեդևին[89]։ Դրանից մի քանի օր առաջ Պուտինը Time-ի «Աշխարհի 100 ազդեցիկ մարդկանց» ցուցակում գրավել էր երկրորդ տեղը[90]։

Ներքին քաղաքականությունը

խմբագրել

2000 թվականի օգոստոսին երկրի սահմանադրական-քաղաքական համակարգում կատարված առաջին խոշոր բարեփոխում Դաշնային խորհրդի կարգի փոփոխությունն էր, որի արդյունքում նահանգապետերը և մարզերի օրենսդիր իշխանության ղեկավարները, որոնք մինչ այդ ի պաշտոնե էին Դաշնային խորհրդում, փոխվեցին նշանակովի ներկայացուցիչների. վերջիններս պետք է աշխատեին Դաշնային խորհրդում մշտական և պորֆեսիոնալ հիմունքներով (ընդ որում նրանցից մեկին նշանակում էր նահանգապետը, երկրորդին՝ մարզի օրենսդիր մարմինը)։ Նահանգապետերի կողմից կորցրած լոբբիստական հնարավորությունների փոխհատուցման նպատակով ստեղծվեց խորհրդակցական մարմին՝ Պետական խորհուրդը։

2004 թվականի սեպտեմբերի՝ Բեսլանի ահաբեկչական գործողությունից մի քանի օր անց, Պուտինը հայտարարեց, որ մտադիր է չեղարկել մարզերի ղեկավարների ընտրությունները՝ այդ քայլը հիմնավորելով ահաբեկչության դեմ պայքարի ուժեղացումով։ Համաձայն Հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման համառուսաստանյան կենտրոնի (ՀԿՈՒՀԿ) անցկացրած հարցման՝ դա արվեց հարցվածների 48%-ի կամքին հակառակ[91]։ Մեծամասնությունը հանդես եկավ Պուտինի դեմ։ Ինչպես նաև անցում կատարվեց կուսակցական ցուցակներով Պետական դումա պատգամավորների ընտրության կարգին։ Պետական դումայում տարածքային ներկայացուցչությունը վերացվեց, Դաշնային խորհրդի անդամների կեսը նշանակվում էին նահանգապետերի կողմից, որոնք էլ իրենց հերթին նշանակվում էին նախագահի կողմից։

2003 թվականի դեկտեմբերի ընտրությունների արդյունքում Պետական դումայում ձայների մեծամասնությունը ստացավ նախագահին հարող «Միացյալ Ռուսաստան» (ռուս.՝ «Единая Россия») կուսակցությունը (ընդ որում Բորիս Գրիզլովը դարձավ Պետդումայի նախագահ)։ Երկրորդ, երրորդ և չորրորդ տեղերը զբաղեցրին համապատասխանաբար ՌԴ Կոմունիստական կուսակցությունը, Ռուսաստանի լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցությունը և «Հայրենիք» («Родина») խումբը։ Ընտրություններում հաղթելով և իր կազմի մեջ ընդունելով անկախ պատգամավորների մեծամասնությանը, միամանդատ շրջաններից ընտրված պատգամավորներին, Ազգային կուսակցության բոլոր պատգամավորներին, մյուս կուսակցություններից «փախածներին»՝ «Միացյալ Ռուսաստան»-ը ստացավ սահմանադրական մեծամասնությունը, որը թույլ էր տալիս քվեարկության ժամանակ հստակ հաղթահարել ընդդիմադիր կուսակցությունների դիմադրությունը։

2005 թվականին օրենք ընդունվեց Պետական դումա միայն կուսակցական ցուցակներով ընտրության վերաբերյալ։ Այնուհետև Պետդուման ընդունեց Դաշնային օրենսդրության մեջ փոփոխությունները, որոնք թույլ էին տալիս տարածքային խորհրդարանի ընտրություններում հաղթած կուսակցություններին Ռուսաստանի նախագահին առաջարկել նահանագապետի պաշտոնում իրենց թեկնածությունը։ Մարզերի ճնշող մեծամասնությունում այդ իրավունքը վերապահված էր «Միացյալ Ռուսաստան»-ին։ Զանգվածային բնույթ սկսեց կրել նահանգապետերի՝ իշխող կուսակցության մեջ մտնելը։ 2007 թվականի սկզբին կուսակցության անդամներ էին համարվում ռուսական 86 նահանգապետերից 70-ը։ «Միացյալ Ռուսաստան»-ի անդամ էին նաև խոշոր արդյունաբերական ընկերությունների կառավարիչները, պետական բուհերի և նրանց ենթակա ստորաբաժանումների ղեկավարները, դաշնային և մարզային իշխանության մարմինների բարձրաստիճան պաշտոնյաները։

Նախագահ Պուտինի աշխատակազմի կադրային քաղաքականությանը բնորոշ էր պատասխանատու պաշտոններում նշանակել Պուտինի բազմաթիվ համակուրսեցիներին, ԳԴՀ-ում և հատուկ ծառայություններում համածառայակիցներին, նախկին Լենինգրադի աշխատանքային ընկերներին և ընդհանրապես, «պետերբուրգյան թիմի» ներկայացուցիչներին։

2006 թվականի փետրվարին ՌԴ նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Վլադիսլավ Սուրկովի կողմից առաջ քաշվեց ինքնիշխան ժողովրդավարության հայեցակարգը, որը հենց հեղինակի ներկայացմամբ այն է, որ նախագահի քաղաքականությունը առաջին հերթին պետք է վայելի հենց Ռուսաստանի ժողովրդի աջակցությունը. մեծամասնության այդպիսի աջակցությունն էլ հենց ժողովրդավարական հասարակության գլխավոր սկզբունքն է[92][93]։

Չեչենական երկրորդ պատերազմ

խմբագրել
 
Վլադիմիր Պուտինը Չեչնիայի Հանրապետության նախագահ Ահմադ Կադիրովի հետ։ Ռուսաստանի նախագահի մամլո ծառայություն, Դոնի Ռոստով, 2000 թվականի նոյեմբերի 8

1999 թվականին՝ չեչենական անջատողականների դեմ զինված պայքարի ակտիվացման փուլում, Ռուսաստանում տեղի ունեցան մի քանի ահաբեկչական գործողություններ, որոնք բերեցին զանգվածային մարդկային զոհերի։

1999 թվականի սեպտեմբերի 30-ին լրագրողների հետ հարցազրույցում Պուտինը խոստացավ, որ նոր չեչենական պատերազմ չի լինի[94]։ Նա նաև հայտարարեց, որ «ռազմական գործողություններն արդեն ընթանում են, մեր զորքերը մեկ անգամ չէ, որ մտել են Չեչնիայի տարածք, արդեն երկու շաբաթ առաջ տիրապետում էին իշխող բարձունքներին, ազատագրում էին դրանք և այլն»[94]։ Ինչպես ասաց Պուտինը, «պետք է համբերատար լինել և անել այդ գործը՝ տարածաշրջանն ամբողջությամբ մաքրել ահաբեկիչներից։ Եթե դա չանենք այսօր, նրանք կվերադառնան, և բոլոր զոհերը անիմաստ կլինեն»[94]։ Նույն օրը ռուսական բանակի տանկային ստորաբաժանումները Ստավրոպոլի երկրամասի և Դաղստանի կողմից մտան Չեչնիայի Նաուրսկի և Շչելկովսկի շրջաններ[95]։

2002 թվականի հոկտեմբերի 23-ին չեչենական ահաբեկիչների կողմից իրականացվեց «Նորդ-Օստ» մյուզիքլի հանդիսատեսների (մոտ 800 մարդ) գերեվարում Դուբրովկայի (Մոսկվա) Թատերական կենտրոնի շենքում։ Նորդ-օստի գրավումից 4 օր անց ահաբեկիչներին քնեցնող հատուկ գազերի կիրառմամբ իրականացվեց պատանդների ազատման գործողություն, որի արդյունքում ոչնչացվեցին բոլոր ահաբեկիչները և ազատվեց պատանդների մեծ մասը։ Զոհվեցին մինչև 130 մարդ (պաշտոնական տվյալներով մինչև 174[96][97] («Նորդ-Օստ» հասարակական կազմակերպության հավաստմամբ[98][99])։

2002 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Մոսկվայի գլխավոր բժիշկ Անդրեյ Սելցովսկին, խոսելով հարձակման ընթացքում կիրառված գազի մասին, հայտարարեց, որ «անխառն վիճակում այդպիսի հատուկ միջոցների կիրառումից չեն մահանում»[100]։ Սելցովսկու խոսքերով, հատուկ գազի ազդեցությունը միայն բարդեցրին որոշ կործանիչ գործոններ, որոնց ենթարկվել են պատանդները ահաբեկիչների ստեղծած իրավիճակներում (սթրեսային իրավիճակ, շարժունության անկում՝ հիպոդինամիա, սննդի բացակայություն և այլն[100])։ Բացի այդ, երկու պատանդ մահացել են հրազենային վիրավորումից։ Իշխանությունները հրաժարվեցին բացահայտել գազի կառուցվածքը՝ հայտարարելով, որ «այդ տեղեկություններ պետական գաղտնիք են»[101]։ Որոշ նախկին պատանդներ և զոհվածների հարազատներ ավելի ուշ առարկություններ հնչեցրին իշխանության հասցեին, որոնք վերաբերում էին բանակցությունների ընթացքին, ազատագրման գործողությանը, օգնության ցուցաբերմանը, հետաքննությանը և նմանատիպ այլ հանգամանքների. իշխանությունները մեղադրվում էին նրանում, որ մտահոգված չէին պատանդների անվտանգությամբ, բայց ձեռնարկեցին բոլոր միջոցները մարդկանց մահվան և գործողության իրական հանգամանքների քողարկման համար[102]։

Ողբերգությունից մեկ տարի անց՝ օտարերկրյա լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ, Պուտինը հայտարարեց[103].

 
- «Այս մարդիկ զոհվեցին ոչ թե գազի ազդեցության հետևանքով, որովհետև գազը վտանգավոր չէր, անվտանգ էր, և չէր կարող որևէ վտանգ պատճառել մարդկանց։ Մարդիկ զոհը դարձան որոշ հանգամանքների՝ ջրազրկման, խրոնիկ հիվանդությունների, հենց այն փաստի, որ նրանք ստիպված էին մնալ այդ շինությունում։ Եվ մենք կարող ենք ասել, որ գործողության ընթացքում ոչ մի պատանդ չի տուժել։»
  

«Նորդ-Օստ» տարածքային հասարակական կազմակերպությունը Պուտինի դեմ հայց ներկայացրեց դատարան՝ մեղադրելով նրան ստի համար, բայց ռուսական դատարանները չընդունեցին հայցը[98]։

2003 թվականին հաջորդեցին պայթյուններ Մոսկվայում՝ 1-ին Տվերսկոյ-Յամսկոյ փողոցում, և Տուշինոյում (Մոսկվա)՝ «Թևեր» («Крылья») ռոք-փառատոնում։

2004 թվականի փետրվարի 6-ին պայթյուն տեղին ունեցավ մոսկովյան մետրոպոլիտենում։ Զոհվեց 43 մարդ։ Մայիսի 9-ին Գրոզնիում՝ «Դինամո» մարզադաշտում, պայթեց ռումբը։

2004 թվականի մայիսի 9-ին զոհվեց Չեչենական Հանրապետության նախագահ Ահմադ Կադիրովը։

Ահաբեկչական գործողությունները շարունակվեցին հունիսի 22-ին ինգուշական Նազրան և Ղարաբուլաք քաղաքների վրա հարձակումով, օգոստոսի 24-ին երկու «Տու-154» և «Տու-134» ինքնաթիռների պայթյուններով, օգոստոսի 31-ին Մոսկվայի «Ռիժսկայա» մետրոպոլիտենի կայարանի մոտ պայթյունով։

2004 թվականի սեպտեմբերի 1-ին չեչենական ահաբեկիչների կողմից գրավվեց Բեսլանի համար 1 դպրոցը։ Արդյունքում գրավման հետևանքով զոհվեց 331 մարդ, այդ թվում 318 պատանդ, որից 186-ը՝ երեխաներ։ Վիրավորվեցին 728 պատանդներ և Բեսլանի բնակիչներ, ինչպես նաև ԱԴԾ, ոստիկանության և զինվորական 55 ծառայողներ[104]։

2010 թվականին՝ տևական դադարից հետո, Մոսկվայում կրկին տեղի ունեցան կովկասյան հետք ունեցող ահաբեկչական գործողություններ. մարտի 29-ին մահապարտ ահաբեկչուհիները պայթեցրին իրենց «Լյուբյանկա» և «Մշակույթի այգի» («Պարկ կուլտուրի») մետրոպոլիտենի կայարանների մոտ, որի արդյունքում զոհվեց 41 և վիրավորվեց 88 մարդ[105]։

2011 թվականի հունվարի 24-ին Դոմոդեդովո օդանավակայանում ահաբեկչական գործողություն տեղի ունեցավ, որին զոհ դարձավ 37 մարդ, վիրավորվեց 173-ը[106]։

Դատական բարեփոխում

խմբագրել

2000 թվականին Պուտինի կողմից ստեղծվեց աշխատանքային խումբ դատական ոլորտում օրենսդրությունը կատարելագործելու նպատակով։ Հաջորդ տարի Պուտինը ստորագրեց մի քանի առանցքային օրենքներ՝ ուղղված դատական համակարգի բարեփոխմանը, որոնցից ամենակարևորներն էին՝ «ՌԴ դատարանների կարգավիճակի մասին», «ՌԴ դատական համակարգի մասին», «ՌԴ Սահմանադրական դատարանի մասին» և «ՌԴ-ում փաստաբանական գործունեության և փաստաբանության մասին»[107][108]։

2001 թվականին Պուտինը ստորագրեց ՌԴ նոր Քրեական դատավարության օրենսգիրքը։ Նոր օրենսգիրքը սկզբունքայնորեն տարբերվում էր հնից, մասնավորապես երկու լրացուցիչ իրավունք մեղադրյալներին ու տուժողներին։ Այսպես, դատական գործընթացի բոլոր մասնակիցները միավորված են երկու խմբում՝ մեղադրող և պաշտպանող։ Նոր օրենսգրքով որևէ հանցագործության մեջ կասկածվողի խուզարկումը, կալանավորումը և ձերբակալությունը իրականացվում է դատարանի թույլտվությամբ, իսկ քրեական գործ հարուցվում է միայն դատախազի թույլտվությամբ։ Դատարանում մեղադրյալին կարող են պաշտպանել ոչ միայն փաստաբանները, այլև այլ անձինք, մասնավորապես՝ մեղադրյալի հաարազատները[107][108][109]։

2002 թվականին Պուտինը ստորագրեց ՌԴ Արբիտրաժային դատավարության օրենսգիրքը[110]։ Նույն թվականի նոյեմբերի 14-ին Պուտինը ստորագրեց ՌԴ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը։ Համաձայն օրենսգրքի՝ ընկերությունների միջև վեճերի քննումը այժմ մտնում էր արբիտրաժային դատարանի իրավասությունների մեջ։ Այսպիսով, նոր օրենքը բացառեց տնտեսական հարցերով «երկակի» դատական գործընթացի իրականացման հնարավորությունը, այսինքն՝ նույն գործերով անհնար էր դառնում տնտեսական վեճերի միաժամանակյա քննումը արբիտրաժային և ընդհանուր իրավասության դատարաններում։ Նաև հստակ որոշվեց քաղաքացիական գործերի ենթակայությունը ընդհանուր իրավասության դատարաններին[108][111]։

2007 թվականի հունիսին Պուտինը ստորագրեց Դատախազությանն առընթեր Քննչական հանձախմբի ստեղծման մասին օրենքը, այսպիսով, քննչական մարմինները փաստացի առանձնացվեցին դատախազական մարմիններից[112]։ Ավելի ուշ Ռուսաստանի Դաշնության Քննչական հանձնախումբն ամբողջությամբ առանձնացվեց դատախազության կազմից որպես ինքնուրույն դաշնային գերատեսչություն։

2013 թվականի հունիսի 21-ին Պուտինն առաջարկեց միավորել ՌԴ Գերագույն և Բարձրագույն արբիտրաժային դատարանները, ինչը պահանջում էր ՌԴ Սահմանադրության մեջ կատարել փոփոխություններ[113]։

ԶԼՄ-ների կարգավիճակ

խմբագրել
 
Ռուսաստանում մամուլի ազատության դինամիկան (Freedom House)[114], համեմատության համար տրված են նաև Կորեայի Ժողովրդադեմոկրատական Հանրապետության և Շվեդիայի տվյալները։

Պուտինի նախագահության ժամանակ նրան մեղադրեցին անկախ զանգվածային լրատվական միջոցների ճնշման մեջ[115][116][117]։ Մասնավորապես, նրա հետ էին կապում ՆՏՎ և ТВ-6 հեռուստաալիքների գործերը, ТВС հեռուստաալիքի փակումը, անկախ թերթերի փակումը կամ դրանց սեփականատերերի փոփոխումը։ Պուտինի նախագահության տարիներին մի քանի լրագրողներ սպանվեցին, իսկ «Լրագրողներ՝ առանց սահմանների» կազմակերպության «խոսքի ազատության վարկանիշում» 2008 թվականին վարկանիշին մասնակցող 173 երկրների շարքում Ռուսաստանը գտնվում էր 144-րդ տեղում[118]։

Վլադիմիր Պոզներն ուշադրություն է հրավիրում այն բանի վրա, որ Պուտինի նախագահության ժամանակ ոչ մի լրագրող չի բանտարկվել[119]։

Պուտինի նախագահության երրորդ շրջանում՝ 2013 թվականի հունվարին, «Լրագրողներ՝ առանց սահմանների» կազմակերպության «խոսքի ազատության վարկանիշում» վարկանիշին մասնակցող 179 երկրների շարքում Ռուսաստանը իջավ 148-րդ տեղը։ Սրա հիմնական պատճառը ընդդիմության ցույցերի օբյեկտիվ լուսաբանման խոչընդոտումն էր, հերյուրանքի մասին օրենքի խստացումը և համացանցային կայքերի սև ցուցակի ստեղծումը[120]։

2013 թվականի ապրիլի 8-ին ստորագրեց օրենք ԶԼՄ-ներում ոչ բարոյական տեղեկատվության հրապարակման մասին, որը թույլ էր տալիս փակել զանգվածային լրատվության միջոցը ոչ բարոյական բառապաշարի բազմակի օգտագործման համար։ Ռուսաստանի Լրագրողների միությունում օրենքը բնութագրեցին «մահապատիժ ԶԼՄ-ների համար»[121]։

2013 թվականի դեկտեմբերի Մոսկվայի շրջանի Հանրային պալատի նախագահ Պավել Գուսևը ստիպված էր թողնել իր պաշտոնը «Մոսկովսկի կոմսոմոլեց» («МК») թերթում Ա. Մինկինի «Բարեգութ տիրակալ» հոդվածի համար, որը նվիրված էր Պուտինի կողմից գործարար Միխայիլ Խոդորկովսկուն համաներում շնորհելուն։ Հոդվածը հեռացվեց թերթի կայքէջից, բայց դարձավ Ռունետի հիթը[122][123]։

Պուտինի քաղաքականությանը սատարող երիտասարդական կազմակերպություններ

խմբագրել

Պուտինի նախագահության շրջանում ստեղծվեցին մի շարք երիտասարդական կազմակերպություններ, որոնց ծրագրերի առանցքային կետերը Ռուսաստանի անկախության ու ամբողջականության պահպանումն էր, երկրի արդիականացման իրականացումը և գործող քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելը[124]։ Իր նախագահության ընթացքում Պուտինը պարբերաբար հանդիպում էր «Մերոնք» («Наши») կազմակերպության հետ։ Այս երիտասարդական կազմակերպության որոշ գործողություններ արժանացան մամուլի և քաղաքական ընդդիմության սուր քննադատությանը[125][126]։

Ազգային փոքրամասնությունների վիճակը

խմբագրել

ՌԴ մարդու իրավունքների պաշտպան Վլադիմիր Լուկինի 2004 թվականին արտահայտած կարծիքի համաձայն՝ Պուտինի նախագահությունն աչքի է ընկնում ռասիզմի և շովինիզմի աճով, ինչը քննադատները, ներառյալ նաև Խղճի ազատության պաշտպանության հասարակական կոմիտեն (Գլեբ Յակունինի ղեկավարությամբ), մեղադրում են իշխանություններին՝ մեղադրելով նրան ազգային փոքրամասնությունների և մարդկանց առանձին խմբերի հանդեպ բռնությունների և ատելության քարոզարշավին օժանդակելու մեջ[127]։

2007 թվականին Պուտինը ստորագրեց 309-րդ օրենքը, որը չեղարկեց միջնակարգ դպրոցներում կրթության տարածաշրջանային բաղադրիչը և որի կազմում մտնում էին որոշ ազգային հանրապետությունների երկրորդ պետական լեզուների պարտադիր ուսուցում այդ հանրապետությունների բոլոր դպրոցականների համար։

«Կուրսկ» սուզանավի խորտակումը

խմբագրել

Սուզանավի կործանումը քննադատության ալիք բարձրացրեց ոչ միայն ՌԴ զինված ուժերի, այլև նախագահի հասցեին։ 2000 թվականի օգոստոսի 12-ին սուզանավում պայթյուններ գրանցվեցին, որոնց հետևանքով զոհվեց 118 մարդ[128]. վարկած կա, որ մի քանի մարդ, հնարավոր է, փրկվել են և փորձել օգնություն կանչել[129]։ Փրկարարներին չհաջողվեց նավաստիներին դուրս բերել խորտակված սուզանավից, և նրանք էլ մահացան։ Պաշտոնական աղբյուրները միանգամից չհայտնեցին աղետի մասին։ Փրկարարական գործողությունները սկսվեցին միայն մեկ օր անց՝ օգոստոսի 13-ին՝ Մոսկվայի ժամանակով 18.30։ «Նովայա գազետա»-ի պնդմամբ՝ ՌԾՈՒ հրամանատարությունը երկար ժամանակ հրաժարվում էր օտարերկրյա օգնությունից՝ հավաստիացնելով, որ ի զորու է սեփական ուժերով լուծել խնդիրը[130][131][132][133][134]։ Վլադիմիր Պուտինը միայն չորս օր անց՝ 2000 թվականի օգոստոսի 16-ին, հրամայեց դիմել օտարերկրյա օգնությանը[135]։

Օգոստոսի 14-ին Պուտինը հրաման արձակեց հետաքննել «Կուրսկ»-ի կործանման պատճառները, որի համար ստեղծվեց Կառավարական հանձնաժողով՝ ՌԴ փոխվարչապետ Իլյա Կլեբանովի ղեկավարությամբ[136]։

Ողբերգությունից հետո ամերիկյան CNN հեռուսաալիքին տրված հարցազրույցում Լարի Քինգի այն հարցին, թե ինչ պատահեց «Կուրսկ» ԱՍ հետ, Պուտինը, շարունակելով ժպտալ, պատասխանեց. «Խորտակվեց»[137]։ Բայց անմիջապես այդ հարցից առաջ Լարի Քինգը Պուտինին հումորային հարց էր տվել, իսկ հետո կտրուկ անցում կատարեց լուրջ հարցի, երբ Պուտինը դեռ ծիծաղում էր[137]։ Այնուհետև հաղորդավարի «Ինչո՞ւ։ Ի՞նչը պատճառ դարձավ։ Ի՞նչ է հայտնի» հարցերին Պուտինը դադարեց ծիծաղել և պատմեց վթարի մասին։ Հայտնի է նաև Պուտինի արտահայտությունը, որ ըստ էության սուզանավի կործանման մեջ զինվորականների մեղքն այնքան էլ չկա. «Այդպես լինում է, և դրա համար ես չեմ մեղադրի զինվորականներին»[138][139]։

«Կուրսկ»-ի կործանման հետաքննության արդյունքներով՝ «նավատորմի ամենօրյա կազմակերպչական և ուսումնա-ռազմական գործունեության մեջ լուրջ բացթողումների համար» իրենց պաշտոններից ազատվեցին Հյուսիսային նավատորմի 15 ծովակալներ և սպաներ, ինչպես նաև Հյուսիսային նավատորմի հրամանատար Վյաչեսլավ Պոպովը[140]։

Տնտեսական զարգացում

խմբագրել
 
Ռուսաստանի ՀՆԱ-ն 1991 թվականին
 
Արտասահմանյան ներդրումները Ռուսաստանում 1995-2009 թվականներին (ԱՄՆ միլիարդ դոլար)
 
Ռուսաստանի բնակչության կենսաապահովման նվազագույն զամբյուղի դինամիկան՝ տոկոսային հարաբերությամբ 1992-2009 թվականներին
 
Անմշակ նավթի համաշխարհային գնի դինամիկան
 
Ռուսաստանի բնակչության բնական կրճատման և գաղթի աճի դինամիկան 1993-2009 թվականներին, (հզ․ մարդ)

Ամփոփելով Պուտինի նախագահության շրջանում (2000-2008 թվականներ) տնտեսական արդյունքները՝ The Wall Street Journal-ը գրեց. «Տնտեսությունը ոչ միայն վերադարձրեց 1990-ականներին կորսված բոլոր դիրքերը, այլև ստեղծեց ծառայությունների կենսունակ հատված, որը համարյա գոյություն չուներ խորհրդային շրջանում։ Ռուսաստանում կենտրոնացված է ծավալով երրորդ ոսկու պաշարները՝ Չինաստանից և Ճապոնիայից հետո»[141]։ Չինական Ժողովրդական Հանրապետության նախագահ Հու Ցզինտաոն 2007 թվականին նշեց. «Վերջին տարիներին նախագահ Պուտինի ղեկավարությամբ սոցիալ-քաղաքական կայունության պայմաններում երկրի տնտեսությունը արագ տեմպերով աճում է։ Բնակչության կյանքը օրեցօր բարելավում է»[142]։ Համաշխարհային բանկի՝ Ռուսաստանի հարցերով գլխավոր տնտեսագետը 2008 թվականին հաստատեց, որ Ռուսաստանը համաշխարհային տնտեսության աճի դանդաղ տեմպերի ֆոնին ցուցաբերում է լավ արդյունքներ։ Ինչպես նշում է տնտեսագետը, Ռուսաստանին կարելի է համարել տնտեսական կայունության կղզյակներից մեկը, որը արտացոլում է մակրոտնտեսական քաղաքականության որակը, ներքին պահանջարկի աճը, ոսկու պաշարների կուտակումը և Պետական պահուստային կուտակային ֆոնդը[143]։

Ռուսաստանի տնտեսությունում նկատվում է աճ ՀՆԱ-ի (2000 թ. — 10 %, 2001 թ.— 5,7 %, 2002 թ.— 4,9 %, 2003 թ.— 7,3 %, 2004 թ.— 7,2 %, 2005 թ.— 6,4 %, 2006 թ.— 7,7 %, 2007 թ.— 8,1 %, 2008 թ.— 5,6 %[144]) համար, արդյունաբերական և գյուղատնտեսական արտադրության, շինարարության, բնակչության իրական եկամուտների աճ։ Տեղի ունեցավ աղքատության շեմից ցածր ապրող ազգաբնակչության թվի նվազում (2000 թվականի 29 % -ից 18 % 2004 թվականին),[145][146] սպառողական վարկավորման ծավալների մեծացում (2000—2006 թվականների ընթացքում աճը կազմել է 45 անգամ).[147][148] 1999 թվականից 2007 թվականը արդյունաբերության արտադրական ճյուղը աճեց 77 %, այդ թվում մեքենաշինությունն ու սարքաշինությունը՝ 91 %, տեքստիլ և կարի արտադրությունը՝ 46 %, սննդամթերքի արտադրությունը՝ 64 %։[149]

Մարդկային ներուժի զարգացման ցուցանիշը Ռուսաստանում աճում է 0,691-ից (2000 թվական) մինչև 0,725 (2005 թվական)[150], այսպիսով այս ցուցանիշով Ռուսաստանը մտավ մարդկային զարգացման բարձր մակարդակ ունեցող երկրների շարք[151]։ Բայց այդ ընթացքում միջազգային համեմատականների արդյունքում Ռուսաստանի 57-րդ տեղից (2004 թվականի զեկույց[152]) իջավ 67-րդ տեղը (2007 թվականի զեկույց, 2005 թվականի տվյալներ[150])։ 1999 թվականից 2007 թվականի Ռուսաստանի բնակչության կյանքի միջին սպասվող տևողությունը ավելացավ 65,9-ից մինչև 67,5 տարեկան[153]։

Ցուցանիշ 2000 (ՌՎԿ տվյալներ[154]) 2010 (ՌՎԿ տվյալներ[154]) Փոփոխություններ
Համախառն ազգային ապրանք (Գնողունակության հավասարություն) միլիարդ $ 1.123 2.211 +96,7 %
Արտաքին առևտուրը միլիարդ $ 149,9 648,4 +332 %
Առևտրային բալանսը միլիարդ $ 60,7 151,6 +150 %
Արտասահմանյան ներդրումներ միլիարդ $ 10,9 114,7 +952 %
Արտաքին պարտք միլիարդ $ 166 27,8 −83,3 %
Արժեզրկում % 20,2 8,8 −56,5 %
Արդյունաբերական արտադրություն 100 % 147 % +47 %
Աշխատավարձեր՝ ներառյալ արժեզրկումը 100 % 242 % +142 %
Կենսաթոշակներ՝ ներառյալ արժեզրկումը 100 % 331 % +231 %
Մանրածախ առևտուրը 100 % 256 % +156 %
Աղքատության մակարդակը % 29 12,6 −56,6 %
Անգործությունը % 10,6 7,5 −29,2 %
Ծնվածների թիվը, հազար 1.267 1 790 +41,3 %
Մահացածների թիվը, հազար 2.225 2 031 −8,7 %
ԲՆակչության բնական քչացում, հազար 959 240 −75,0 %
Մանկան մահեր, հազար 19,3 13,4 −30,6 %
Սպասվող կյանքի տևողությունը տարիներով 65,3 69 +5,6 %
Հանցագործություն, հազար 2.952 2 629 −10,9 %
Սպանություններ, հազար 31,8 15,6 −50,9 %
Ինքնասպանություններ, հազար 56,9 33,3 −41,5 %
Ալկոհոլային թունավորումներ, հազար 37,2 14,4 −61,3 %
Աբորտների քանակը ամեն 100 ծնվածին 168,8 66,3 −60,8 %

1990-ական թվականներին Ռուսաստանում հարկահանությունը բարձրացված էր և անընդունելի տնտեսվարողների համար, չնայած հարկային օրենսդրության մշտական խստացմանը՝ տնտեսության հիմնական մասը կազմում էր ստվերային հատվածը, ընկերություններն ու ձեռնարկությունները զանգվածաբար շարունակում էին խուսափել հարկերից, այդ թվում այսպես կոչված «հարկային օպտիմալացման» ճանապարհով[155], ակտիվորեն կիրառվում էր աշխատավարձերի վճարումը «ծրարներով»[156][157]։ 2000-ական թվականներին Պուտինի կողմից ստորագրվեցին մի շարք օրենքներ, որոնցով լրացումներ կատարվեցին հարկային օրենսդրությունում։ 2001 թվականին հաստատվեց եկամտահարկի հարթ սանդղակը ֆիզիկական անձանց համար 13%, ընդ որում Պուտինը պնդում էր, որ այս միջոցը կգործի 10 տարի[157]։ Բացի այդ, շահութահարկի գործակիցն իջեցվեց 24%, գործարկվեց միասնական սոցիալական հարկի հետադարձ սանդղակը, հանվեցին շրջանառության հարկերը և վաճառքի հարկերը. հարկերի ընդհանուր առմամբ կրճատվեցին 3,6 անգամ (54-ից մինչև 15)[158][159][160][161]։ Արմատականորեն փոփոխվեց հումքային հատվածի հարկահանության համակարգը. կատարվեց արտահանության հարկերի մեխանիզմների վերափոխում և հարկ մտցվեց օգտակար հանածոների արդյունահանման համար, որը թույլ տվեց ավելացնել նավթագազային վարձակալության բաժինը, որը մտնում էր պետական բյուջե՝ 2000 թվականի 40%-ից պակասը 2000 թվականին հասավ 84%[162]։ 2006 թվականին ՌԴ ֆինանսների նախարար Սերգեյ Շատալովը հայտարարեց, որ հարկային բարեփոխումների ընթացքում հարկային բեռը 34-35%-ից նվազել է մինչև 27,5%, ինչպես նաև նավթային հատվածում տեղի է ունեցել հարկային բեռնվածության վերաբաշխում[161]։ Հարկային բարեփոխումները նույնպես նպաստեցին հավաքվող հարկերի մեծացմանը[158][163][164] և խթանեցին տնտեսական աճը[98][163][165][166][167]։ Հարկային բարեփոխումները մասնագետների կարծիքով Պուտինի հաջողություններից մեկն է[158]։

2001 թվականի հոկտեմբերին Պուտինը ստորագրեց ՌԴ Հողային նոր օրենսգիրքը, որն ամրապնդեց հողի սեփականության իրավունքը (բացի գյուղատնտեսական նշանակության հողերից) և սահմանեց դրա առքուվաճառքի մեխանիզմը[159]։ Հաջորդ տարվա հուլիսին Պուտինի կողմից ստորագրվեց «Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի շրջանառության մասին» դաշնային օրենքը, որը վերահսկում էր նաև գյուղատնտեսական նշանակության հողերի առք ու վաճառքը[159]։

2001 թվականի սկզբին Դաշնային Խորհրդին ուղղված ուղերձում Պուտինը նշեց, որ աշխատանքի մասին գործող օրենսդրությունը՝ ընդունված դեռևս 1971 թվականին, հնացած է և չի համապատասխանում ժամանակակից պահանջներին՝ խթանելով ստվերային աշխատանքային հարաբերությունները։ 2001 թվականի վերջին Պուտինը ստորագրեց նոր Աշխատանքային օրենսգիրքը, որն ուժի մեջ մտավ հաջորդ տարվա փետրվարի 1-ից։ Տնտեսական փորձագիտական խմբի գնահատմամբ՝ նոր օրենսգիրքը աշխատանքային օրենսդրությունը համապատասխանեցրեց «շուկայական տնտեսության պահանջներին» և ապահովեց «աշխատանքային ռեսուրսների առավել արդյունավետ օգտագործման և աշխատունակության բարձրացման»[107][168][169]։

Իրականացվեցին մի շարք այլ սոցիալ-տնտեսական բարեփոխումներ՝ կենսաթոշակային (2002 թ.), բանկային (2001-2004 թթ.), արտոնությունների փոքրացում (2005 թ.), էլեկտրաէներգիայի և երկաթուղային տրանսպորտի։

2003 թվականին Դաշնային Խորհրդին ուղղված նախագահական ուղերձում Պուտինը խնդիր դրեց հասնել ռուսական ռուբլու շրջադարձի ընթացիկ և կապիտալ գործառույթներում[170]։ 2006 թվականի հուլիսի 1-ին այդ խնդիրը կատարված էր[171]։

2003 թվականի մայիսին Դաշնային Խորհրդի Բյուջետային ուղերձում Պուտինը խնդիր դրեց ստեղծել ՌԴ Կայունացման հիմնադրամ[172]։ 2004 թվականի հունվարի 1-ին Կայունացման հիմնադրամը ստեղծվեց։ Հիմնադրամի հիմնական նպատակն էր ապահովել երկրի կայուն տնտեսական զարգացումը[173]։

2005 թվականին Պուտինը հայտարարեց սոցիալ-տնտեսական ոլորտում ազգային չորս առաջնային ծրագրերի իրականացման սկզբի մասին՝ «Առողջապահություն», «Կրթություն», «Բնակարան» և «Արբիտրաժային դատավարության օրենսգրքի զարգացում»[174][175]։ 2008 թվականի հունվարին Պուտինը հայտարարեց, որ ազգային ծրագրերն ավելի արդյունավետ են, քան այլ պետական ծրագրերը[176]։ Նրա կարծիքով, այդպիսի արդյունքի հնարավոր եղավ հասնել ադմինիստրատիվ և քաղաքական ռեսուրսների համախմբման շնորհիվ[176]։

2006 թվականին Դաշնային Խորհրդին ուղղված նախագահական ուղերձում Պուտինը հայտարարեց Ռուսաստանում ծնելիության աճի խթանների մասին՝ մանկական նպաստների ավելացում, մայրական կապիտալի ներդրում ևայլն[174]։

2007 թվականի Դաշնային Խորհրդին ուղղված նախագահական ուղերձում Պուտինը նանոտեխնոլոգիաները հայտարարեց գիտության և տեխնիկայի զարգացման առաջնային ուղիներից մեկը և առաջարկեց ստեղծել Նանոտեխնոլոգիաների ռուսական կորպորացիան, ինչն էլ արվեց 2007 թվականի հուլիսին։[177][178]

Ռուսաստանում նկատվում էր օտարերկրյան ներդրումների զգալի աճ. 2000 թվականին 11 միլիարդից 115 միլիարդ դոլար դարձավ 2010 թվականին[179] Ռուսաստանում կապիտալի արտահոսքը, որը 1990-ական թվականներին կազմում էր միջինը 10-20 միլիարդ դոլար, փոխվեց նրա ներհոսքով և 2007 թվականին կազմեց ռեկորդային 81 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[180]։

2008 թվականի փետրվարին РБК daily-ի կողմից հարցված փորձագետները դրական գնահատեցին Պուտինի կառավարման տնտեսության ութամյա աճի արդյունքները[181]։

Ըստ ԱՄՆ պետդեպարտամենտի՝ 1999-2008 թվականներին ռուսական տնտեսությունը աճել է ռուբլու արժեզրկման, տնտեսական կարևորագույն բարեփոխումների (հարկային, բանկային, աշխատանքային և հողային), կոշտ բյուջետային հարկային քաղաքականության շնորհիվ, ինչպես նաև հումքային ապրանքների բարենպաստ գների համակցումով[171]։

Նախկինում ԽՍՀՄ տնտեսության հետազոտությամբ զբաղված ամերիկացի պրոֆեսոր Մարշալ Գոլդմանը 2008 թվականի սկզբին Պուտինի կողմից ստեղծված տնտեսական մոդելը բնորոշելու համար ստեղծեց «petrostate» («նավթային պետություն») եզրույթը. Petrostate: Putin, Power, and the New Russia[182]։ Իր գրքում պրոֆեսորը պնդում էր, որ Պուտինի անձնական գլխավոր ներդրումը տնտեսական քաղաքականության մեջ հանդիսանում էր «national champions»-ի (պետության կողմից վերահսկվող խոշոր ընկերություններ) ստեղծումը և հիմնական էներգետիկ ակտիվների ապազգայնացումը, որի արդյունքում ստեղծվեց օլիգարխների նոր դաս, որոնց նա անվանում է «ուժայիններ»[183][184]։

2008 թվականի դեկտեմբերին տնտեսագետ Անդերս Ասլունդը հայտարարեց, որ Պուտինի գլխավոր նախագիծը «խոշոր, դժվար կառավարելի պետական մաստոդոնտների զարգացումն էր, որոնք անվանում են «ազգային չեմպիոններ»», և վերջիններս «տնտեսության մեծ հատվածներ խեղդեցին իրենց անգործության և կաշառակերության մեջ՝ ընդ որում խոչընդոտելով դիվերսիֆիկացիային»[185]։ 2001-2004 թվականներին Ռուսաստանի ՀՆԱ-ում փոքր ձեռնարկությունների բաժինն ավելացավ, իսկ 2007 թվականին նրանց թիվը գերազանցեց մեկ միլիոնը[186]։ Փոքր և միջին ձեռնարկությունների բաժինը ռուսական ՀՆԱ-ի արտադրության մեջ 2009 թվականի դրությամբ կազմեց 21 %[187]։

2009 թվականի մարտի 2-ին ելույթ ունենալով «Ռազմավարություն-2020» համաժողովին՝ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Վլադիսլավ Սուրկովը, խոսելով խորը 2008-2010 թվականների Ռուսաստանի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի մասին, որում Ռուսաստանը հայտնվեց 2008 թվականին, և նախորդած աճի աղբյուրների մասին, ասաց. «… երբ ինձ ասում են, որ ամեն ինչում Ամերիկայի մեղավորությունն է, ես ուզում եմ հիշեցնել, որ մեր տնտեսական աճը ածանցյալն է այն փուչիկի, որ ամերիկացներն են ստեղծել։ Չէ որ մենք արժանի չէինք այդ աճին»[188]։

Time ամերիկյան հանդեսը նախագահ Պուտինին անվանեց 2007 թվականի մարդ։ Այսպիսով, ռուսական առաջնորդը այլ մրցակիցների շարքում առաջ անցավ ԱՄՆ նախկին փոխնախագահ Ալբերտ Գորին[189]։ «Պուտինը ցուցաբերեց բացառիկ վարպետություն երկրի կառավարման գործում, որը նա ընդունեց քաոսային վիճակում և բերեց կայունության»,- հայտարարեց Times ամսագրի պատասխանատու խմբագիր Ռիչարդ Սթենգելը[190]։

Պուտինի նախագահական լիազորությունների սկզբում՝ 2000 թվականին, Ռուսաստանի բնակչության 30%-ը ապրում էր աղքատության շեմից այն կողմ, 2013 թվականին աղքատության շեմից այն կողմ ապրողների բաժինը նվազեց մինչև 11,2%։ Աղքատության դեմ պայքարը 2013 թվականի մարտին հայտարարեց սկզբունքային խնդիրներից մեկը[191]։ Այս ֆոնին 2013 թվականի ապրիլին կատարված կենսաթոշակների գործակցումը (միջինում 300 ռուբլի) առաջ բերեց թոշակառուների դժգոհությունը։ Այսպես, Չելյաբինսկի նահանգի տարեց կանայք ուղարկեցին Պուտինին իրենց կենսաթոշակային ավելացումները՝ «ոչ մի բանում իրեն չմերժելու» բարեմաղթանքով, այս աղմկահարույց իրադարձության մասին հայտնեցին «Ազատություն» ռադիոկայանը, «Աշխատանք» թերթը, մի շարք լրատվական գործակալություններ և համացանցային ԶԼՄ-ներ[192][193][194][195]։

2013 թվականի մարտի 29-ին հրամագիր ստորագրեց Ռուսաստանի Դաշնության Աշխատանքային հերոսի կոչման սահմանելու մասին[196]։

2013 թվականի ապրիլին Պուտինը խոստովանեց, որ չնայած էներգակիրների բարձր գներին՝ ռուսական տնտեսության վիճակը վատթարանում է. իջնում են ներդրումային ակտիվությունն ու արտահանման ծավալները, աճում են գործազրկությունն ու կապիտալի արտահոսքի ծավալները։ Պետբյուջեի վրա ծանր նստեց ամռանը սկսված հզոր՝ Հեռավոր Արևելքի ջրհեղեղը, նման մասշտաբի աղետի հետ Ռուսաստանն իր պատմության ընթացքում չի բախվել,- ասաց Պուտինը[197][198][199]։

2013 թվականի ապրիլի 15-ին Պուտինի համախոհ և ընկեր, ՌԴ ֆինանսների նախկին նախարար Ալեքսեյ Կուդրինը խոստովանեց, որ ռուսական իշխանությունները խստորեն ուշացել են բարեփոխումների հարցում[200]։

2013 թվականի նոյեմբերի 6-ին հայտնի դարձավ, որ Պուտինը Պետդումայի պատգամավորների աշխատավարձն ավելացրել է մինչև ամսական 253 հազար ռուբլի[201]։

Մեկնաբանելով 2013 թվականի դեկտեմբերին Պետդումային ուղղված Պուտինի ուղերձը՝ գերմանական Der Spiegel ամսագիրը նշում է, որ ռուսական հանրությունը մտել է լճացման փուլ, և շատերի «ուղեղում գալիս են խորհրդային հասարակության ճգնաժամի նման դեպքեր գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Բրեժնևի իշխանության շրջանում»[202]։

Իշխանության և խոշոր ձեռնարկատերերի փոխհարաբերությունները

խմբագրել

«The Economist» ամսագրի կարծիքով՝ 2000 թվականին՝ Պուտինի նախագահ դառնալուց հետո, հնարավոր է՝ նա լուռ համաձայնության է եկել օլիգարխների հետ. կառավարությունը աչք կփակի նախանշվող օրինախախտումների դեմ մի պայմանով, որ օլիգարխներն իրենց լավ են պահելու, ինչը նշանակում է հրաժարում կասկածելի գործարքներից՝ հատուկ 1990-ական թվականների սկզբներին[203]։ Բացի այդ, Պուտինի կարծիքով, սա քաղաքականությունից դուրս մնալու համաձայնություն էր նշանակում[203]։

2000 թվականի փետրվարի 28ին՝ իր վստահված անձանց հետ հանդիպման ժամանակ Պուտինը բարձրաձայնեց «շուկայի բոլոր սուբյեկտների՝ իշխանությունից հավասարահեռ վիճակ» թեզիսը՝ տալով ԶԼՄ-ներին նոր եզրույթ՝ «օլիգարխների հավասարահեռություն»՝ նշելու խոշոր բիզնեսի առնչությամբ նոր ուղղության համար[204]։

Պուտինի երդմնակալությունից չորս օր անց՝ 2000 թվականի մայիսի 11-ին, հետախուզություններ իրականացվեցին Վլադիմիր Գուսինսկու «Մեդիա-մոստ» ՓԲԸ գլխավոր գրասենյակում, ով ոմանց կարծիքով[204] 1999 թվականի աշնանը՝ Պետդումայի նախընտրական արշավի ժամանակ իր ենթակայության տակ գտնող НТВ հեռուստաալիքի միջոցով աջակցել էր Պուտինի քաղաքական հակառակորդներին՝ Յուրի Լուժկովի և Եվգենի Պրիմակովի բլոկին՝ «Հայրենիքը ողջ Ռուսաստանն է» (ռուս.՝ Отечество — Вся Россия) (ընդհակառակը, НТВ-ի գլխավոր տնօրեն Եվգենի Կիսելյովը պնդում էր, որ НТВ-ի դերի մասին այդպիսի կարծիքը տարածված մոլորություն է)[204])։ 2000 թվականի հուլիսի 13-ին Գուսինսկին ձերբակալվեց, և երեք օր անցկացրեց քննչական մեկուսարանում[204]։

Միխայիլ Գորբաչովի խոսքերով՝ 2000 թվականի հուլիսին Բուտիրյան բանտախցում տպագրության նախարար Միխայիլ Լեսինը առաջարկեց ձերբակալված Գուսինսկուն համաձայնագիր ստորագրել, որն ներառում էր այսպես կոչված «№ 6 գաղտնի արձանագրությունը»-ը՝ դադարեցնել Գուսինսկու քրեական հետապնդումը նրա կողմից Գազպրոմին НТВ-ի բաժնետոմսերը փոխանցելու պայմանով։ ԽՍՀՄ նախկին նախագահ, НТВ-ի Հանրային խորհրդի նախագահ Գորբաչովն այս փաստը գնահատեց որպես «պետական շանտաժի աղաղակող վկայություն»[205]։

Սկանդալի կիզակետում Լեսինը հայտարարեց, որ Պուտինը գիտեր Բուտիրկայում ստորագրված «№ 6 գաղտնի արձանագրության» մասին[206]։ 2004 թվականի մայիսին Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, քննելով Գուսինսկու բողոքը, եկավ այն եզրակացության, որ «հայցվորին ազատազրկելն օգտագործվել է որպես առևտրային բանակցություններ վարելու ռազմավարություն, և հանրային իրավունքի այնպիսի հաստատություններ, ինչպիսիք են քրեական հետապնդումը և քննության տակ պահելը, չպետք է օգտագործվեն այս նպատակով»[207]։ Ապօրինի կալանավորման համար ՄԻԵԴ-ը ստիպեց Ռուսաստանի Դաշնությանը Գուսինսկուն դատական ծախսերի փոխհատուցման նպատակով վճարել 88 հազար եվրո[208]

2000 թվականի աշնանը Բորիս Բերեզովսկին արտագաղթեց Մեծ Բրիտանիա և վաճառեց Ռուսաստանի առաջին ալիքի (ОРТ) բաժնետոմսերի կենտրոնական փաթեթը։ Պարտքերի պատճառով «Գազպրոմի» սեփականությանը հանձնվեց Գուսինսկու НТВ հեռուստաալիքը, որից հետո կասեցվեց ТВ-6-ի՝ Բերեզովսկու հեռուստաալիքի հեռարձումը, որտեղ աշխատանքի էին անցել НТВ-ի մի խումբ լրագրողներ։ Հիմնական հեռուստատեսային ալիքները՝ Ռուսաստանի առաջին ալիք (ОРТ), «Ռոսիա-1» և НТВ, սկսեցին պատկանել պետությանը կամ պետական ձեռնարկություններին։

2003 թվականի հոկտեմբերի 25-ին «Ապատիտ» ընկերության սեփականաշնորհման ժամանակ թույլ տրված խախտումների մեղադրանքով ձերբակալվեց ՅՈՒԿՈՍ-ի սեփականատեր Միխայիլ Խոդորկովսկին։ Քրեական հետապնդումն սկսվեց այն բանից հետո, երբ նա հայտարարեց, որ կֆինանսավորի Աջ ուժերի միություն (ռուս.՝ СПС) և «Յաբլոկո» (ռուս.՝ «Яблоко») ընդդիմադիր կուսակցությունները[209][210][211][212]։ 2005 թվականի մայիսի 31-ին Խոդարկովսկին իր գործընկերոջ՝ Պլատոն Լեբեդևի հետ դատապարտվեց մեքենայությունների և մեծ չափսերի հասնող հափշտակությունների համար, ինչպես նաև հարկերից խուսափելու համար։ 2004 թվականի դեկտեմբերին պետության առջև ՅՈՒԿՈՍ ԱԸ պարտավորությունները կարգավորելու նպատակով վաճառվեց նրան պատկանող նավթաարդյունահող «Յուգանսնավթգազ» ընկերությունը։ «ՅՈՒԿՈՍ-ի գործից» հետո համարյա բոլոր նավթային ընկերությունները հստակեցրին իրենց դիրքորոշումները հարկերը վճարելու ուղղությամբ և սկսեցին զգալի մեծ գումարներ մուտքագրել պետական բյուջե։ 2004 թվականին հարկերահավաքության աճը 2003 թվականի համեմատ կազմեց 250%[213]։ 2005 թվականին պետության կողմից կառավարվող «Գազպրոմ» ընկերությունը գնեց շուկայական գնով[214]՝ (13,1 միլիարդ ԱՄՆ դոլարով) 75,7 % բաժնետոմսեր «Սիբնավթ» նավթային ընկերության՝ Ռոման Աբրամովիչի վերջին խոշոր ակտիվը Ռուսաստանում («Սիբնավթ»-ը սեփականաշնորհվել է 1996 թվականին 100 միլիոն դոլարով հիպոտեկային աճուրդների ընթացքում[215]): 2008 թվականին «Սիբնավթ»-ի կապիտալացումը (անվանափոխված «Գազպրոմ նավթ») ավելացավ մինչև 25 միլիարդ դոլար[216]։ ՅՈՒԿՈՍ-ի և «Սիբնավթ»-ի ազգայնացման արդյունքում զգալիորեն ավելացավ պետության մասնաբաժինը նավթագազային արդյունաբերության մեջ։

Մի շարք միլիարդատերեր (ինչպես, Սերգեյ Պուգաչովը), իրենց հարստությունը կուտակել էին 1990-ականներին, համաձայն ԶԼՄ-ների հաղորդագրությունների՝ օգտվում էին պուտինյան Կրեմլի մերձավորությունից[217][218]։ 2013 թվականի դեկտեմբերին արտերկիր մեկնած Պուգաչովը հեռակա կարգով ձերբակալվեց, և հայտարարվեց միջազգային հետախուզում 75 միլիարդ ռուբլի վատնելու մեղադրանքով[219]։

Պուտինի նախագահության երրորդ շրջանում՝ 2012 թվականին, հատկանշվեց նրա ուշադրությամբ վառելիքա-էներգետիկ ակտիվների նկատմամբ, ամենից առաջ՝ նավթային ոլորտի։ 2012 թվականի մայիսի 23-ին «Ռուսնավթ» ընկերության նախագահ նշանակվեց Իգոր Սեչինը, ում մամուլը բնութագրում է որպես Պուտինի ամենամոտ վստահված անձ[220][221]։ 2012 թվականի հոկտեմբերի 22 Պուտինին զեկուցեցին, որ «Ռուսնավթը» AAR կոնսորցիումից և բրիտանական BP նավթային ընկերությունից գնում է BP միջազգային ընկերության բաժնետոմսերի 100%-ը։ Գործարքի ամբողջ գումարը կազմել է 61 միլիարդ դոլար։ Սեչինի հետ հանդիպման ժամանակ Պուտինը գործարքն անվանեց «լավ ազդանշան ռուսական և միջազգային շուկաների համար», իսկ Սեչինին Ասիական-խաղաղօվկիանոսյան տնտեսական համագործակցության (ԱԽՏՀ) գագաթաժողովում գնահատեց որպես «շատ արդյունավետ աշխատող»[222][223]։ 2013 թվականի մարտի 21-ին գործարքն ավարտվեց, որը Պուտինը գնահատեց որպես շատ կարևոր քայլ պետունեցվածքի սեփականաշնորհման գործընթացում[224]։

2013 թվականի փետրվարին հրապարակված «Վեդոմոստի» ռուս.՝ «Ведомости» թերթի տվյալների՝ «Տրանսնավթ»-ի նախագահ Նիկոլայ Տոկարևի հետ Պուտինը մտերմացել է ԱԱԾ դրեզդենյան կենտրոնակայանում համատեղ աշխատանքի ժամանակ[225]։

2013 թվականի մարտի 29-ին զարգացած երկրների օրինակով Պուտինն առաջարկեց Ռուսաստանում մտցնել սահմանափակումներ լավագույն կառավարիչների ոսկե օդապարիկների համար[226]։

2013 թվականի մայիսին Պուտինը գործարար հասարակության և մարդու իրավունքների պաշտպանի հետ խորհրդակցում էր գործարարների համար համաներում շնորհելու հարցը, սակայն գաղափարը համարեց կիսատ և անպատրաստ[227]։ Բայց արդեն հունիսի 21-ին Պուտինը հաստատեց այդ համաներումը և համոզմունք հայտնեց, որ դա կամրապնդի քաղաքացիների հավատը դեպի գործարարությունը[228]։

2013 թվականի հոկտեմբերին շվեյցարական Credit Suisse բանկի վերլուծաբանները համաշխարհային բարեկեցության վերաբերյալ իրենց ամենամյա հաշվետվության մեջ եկան այն եզրահանգման, որ Ռուսաստանում 110 միլիարդատերեր տիրապետում են երկրի ազգային հարստությունների 35%-ին[229]։

2013 թվականին հասարակական լայն արձագանք գտավ «Ռուսական երկաթուղիներ» ԲԲԸ շռայլությանն արված քննադատությունից Պուտինի առաջարկությունը պետական ընկերություններին ու կազմակերպություններին կազմակերպել կորպորատիվ խնջույքներ բացառապես իրենց հաշվին՝ առանց օգտագործելու բյուջետային միջոցները։ Հրահանգին ամանորյա տոների շեմին անմիջապես հետևեցին պետական ընկերություններն ու նախարարությունները, իսկ ՌԴ նախագահի աշխատակազմը և ՌԴ կառավարությունը, «միտումների հետ կապված», ընդհանրապես հրաժարվեցին ամանորյա կորպորատիվ խնջույքների կազմակերպումից[230][231]։

2013 թվականի դեկտեմբերին ռուսական և աշխարհի մամուլի ուշադրությունը գրավեց 10-ամյա ազատազրկումից հետո Պուտինի կողմից գործարար Միխայիլ Խոդորկովսկու համաներումը, որը գնահատվեց որպես Ռուսաստանի կերպարի լավացման փորձ Սոչիի օլիպիական խաղերի նախօրեին[232][233]։

Պատկերասրահ

խմբագրել

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 http://putin.kremlin.ru/bio
  2. ↑ 2,0 2,1 http://www.kommersant.ru/doc/662935
  3. ↑ 3,0 3,1 http://extremal-mechanics.org/wp-content/uploads/2019/03/Диссертация-Путина.pdf
  4. ↑ 4,0 4,1 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  5. ↑ 5,0 5,1 Delarge J. Le Delarge (ֆր.) — Paris: Gründ, Jean-Pierre Delarge, 2001. — ISBN 978-2-7000-3055-6
  6. ↑ 6,0 6,1 GeneaStar
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 https://www.thoughtco.com/when-was-st-petersburg-known-as-petrograd-and-leningrad-4072464
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 https://web.archive.org/web/20100514164020/http://premier.gov.ru/eng/premier/biography.html
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 http://www.rosbalt.ru/piter/2014/08/22/1306942.html
  10. ↑ https://rsf.org/fr/actualites/la-grand-croix-de-la-legion-dhonneur-pour-vladimir-poutine-une-decision-indigne-de-la-france
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20121016225014/http://www.netzwerkrecherche.de/Projekte/Verschlossene-Auster/Preistraeger-2007/
  12. ↑ https://netzwerkrecherche.org/stipendien-preise/verschlossene-auster/verschlossene-auster-2007-fuer-wladimir-putin/
  13. ↑ http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1150763
  14. ↑ http://www.mk.ru/blogs/MK/2007/04/24/politic/240310/
  15. ↑ http://www.riadagestan.ru/news/president/ramazan_abdulatipov_podpisal_ukaz_o_nagrazhdenii_vladimira_putina_ordenom_za_zaslugi_pered_respublikoy_dagestan/
  16. ↑ https://www.novayagazeta.ru/news/2007/02/12/8571-korol-saudovskoy-aravii-abdalla-vruchil-vladimiru-putinu-vysshuyu-gosudarstvennuyu-nagradu-korolevstva-orden-imeni-korolya-abdel-aziza
  17. ↑ IOC EB recommends no participation of Russian and Belarusian athletes and officials
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20180608172333/http://www.bjd.com.cn/sd/mrq/201806/08/t20180608_11086817.html
  19. ↑ https://www.akorda.kz/ru/legal_acts/decrees/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-6
  20. ↑ https://time.com/collection/100-most-influential-people-2022/6177689/vladimir-putin-leaders/
  21. ↑ https://www.today.com/news/time-reveals-100-most-influential-people-2017-check-out-full-t110588
  22. ↑ Թրեյզման Դ. «Ռուսաստանի ժողովրդավարական փորձը կա՞նգ է առել». ԼԱԿՀ միջազգային ինստիտուտ. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  23. ↑ Ժողովրդավարության ինդեքս 2011, http://www.sida.se/Global/About%20Sida/Så%20arbetar%20vi/EIU_Democracy_Index_Dec2011.pdf Արխիվացված 2012-06-17 Wayback Machine
  24. ↑ U.S., other powers kick Russia out of G8
  25. ↑ «Ռուսաստանը ժամանակավորապես հեռացվել է G8 հարուստ երկրների ակումբից». Բիզնես ինսայդեր. 2013 թ․ հունիսի 18. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  26. ↑ Frye, Timothy (2021). Weak Strongman: The Limits of Power in Putin's Russia. Princeton University Press. էջ [Հղում աղբյուրներին]. ISBN 978-0-691-21246-3.
  27. ↑ Reuter, Ora John (2017). The Origins of Dominant Parties: Building Authoritarian Institutions in Post-Soviet Russia (E-book ed.). Cambridge University Press. doi:10.1017/9781316761649. ISBN 978-1-316-76164-9. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 18-ին.
  28. ↑ Ա․ Կոլեսնիկով «Վլադիմիր Պուտինին տվել են ընտանեկան համար», 2010թվական
  29. ↑ Օ․ Վանդիշևա «Սպիրիդոն Պուտինը մինչև 72 տարեկանը սպասարկում էր էլիտար խնջույքներ և բանկետներ», 2000թ
  30. ↑ Могильников В. А. Восходящее родословие В. В. Путина // Генеалогический вестник. — 2011. — Выпуск 42. — С. 70-86.
  31. ↑ «Блогеры нашли в «Блокадной книге» упоминание о брате Путина». Фонтанка.Ру. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 14-ին.
  32. ↑ «Путин рассказал, что на Пискаревском кладбище похоронен его брат». РИА Новости. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 14-ին.
  33. ↑ «В. Путин больше не подслушивает чужие разговоры». РосБизнесКонсалтинг. 29 марта 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  34. ↑ «Путин Владимир Владимирович». Выпускники — Исполнительная власть. Юридический факультет Санкт-Петербургского университета. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 30-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 «Ն․ Գևորգյան, Ն․ Տիմակովա, Ա․ Կոլեսնիկով «Առաջին դեմքից․ զրույց Վլադիմիր Պուտինի հետ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 14-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 «Биография Владимира Путина».
  37. ↑ 37,0 37,1 «АИФ: Владимир Путин объяснил свои амбиции на президентство». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 14-ին.
  38. ↑ Хроника путча. Часть III // BBC, 19 августа 2006
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 «Газета. Ru «Վլադիմիր Պուտինի կենսագրությունը»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 [1] Արխիվացված 2012-10-08 Wayback Machine[2]
  41. ↑ Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ Պուտին km.ru
  42. ↑ Почему Марина Салье молчала о Путине 10 лет? Արխիվացված 2011-08-21 Wayback Machine Интервью депутата Ленинградского городского Совета (председатель комиссии по продовольствию) (1990—1993) Марины Салье Радио «Свобода», 2 марта, 2010
  43. ↑ Как Собчак и Путин ходили на ковер Արխիվացված 2010-03-11 Wayback Machine Интервью Юрия Болдырева, начальника контрольного управления администрации президента России (1992—1993), Радио «Свобода», 9 марта, 2010
  44. ↑ Журналист, расследовавший «доклад Салье»: документальные доказательства махинаций Путина существуют Интервью Владимира Иванидзе, NEWSru, 11 марта 2010
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 «От первого лица. Разговоры с Владимиром Путиным» Արխիվացված 2009-06-30 Wayback Machine // Сайт президента России
  46. ↑ У «вождя» русских мафиози Петрова нашли в Испании 30 млн евро NEWSru.com 17 июня 2008 г.
  47. ↑ В Германии вышла книга о связях Путина с русской мафией NEWSru.com 27 августа 2003 г.
  48. ↑ ГКУ объявляет войну коррупции // Коммерсантъ, 27 мая 1997
  49. ↑ «КамСити — Москва узаконила «Стены смерти»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  50. ↑ Кремлёвская чистка // Коммерсантъ, 26 мая 1998
  51. ↑ «Указ президента России от 25.07.1998 N 886». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 Рой Медведев, «Два президента. Борис Ельцин и Владимир Путин (К выходу в свет книги Б. Н. Ельцина „Президентский марафон“)» Արխիվացված 2011-05-05 Wayback Machine
  53. ↑ «Событие. Восьмилетка Владимира Путина». Финмаркет. 2009 թ․ մարտի 26. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 28-ին.
  54. ↑ Ельцин предлагал Путину стать генералом Արխիվացված 2012-11-20 Wayback Machine, Бизнес-ФМ, 15 декабря 2011
  55. ↑ 55,0 55,1 «Путина не смогли завалить «черные рецензенты» // Gazeta.Ru, 28 марта 2006». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  56. ↑ Стратегическое планирование воспроизводства… диссертация … кандидата экономических наук : 08.00.05
  57. ↑ «Федосеев Владимир Анатольевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
  58. ↑ Researchers peg Putin as a plagiarist over thesis Washington Times(անգլ.)
  59. ↑ Кандидатскую диссертацию Владимира Путина объявили плагиатом // Lenta.Ru, 26 марта 2006
  60. ↑ «Диссертация Владимира Путина: откуда взялся скандал». ПОЛИТ.РУ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  61. ↑ «В своей диссертации Путин сам написал, по-видимому, всего пару страниц»
  62. ↑ «Указ президента РФ от 09.08.1999 N 1011». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 27-ին.
  63. ↑ «Указ президента РФ от 09.08.1999 N 1012». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 27-ին.
  64. ↑ GAZETA.RU: «Телеобращение Ельцина: полный текст»
  65. ↑ «Государственная дума Федерального собрания Российской Федерации». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 27-ին.
  66. ↑ Yeltsin’s man wins approval, 1999
  67. ↑ «Указ президента РФ от 16.08.1999 № 1052». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 27-ին.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 Барсенков А. С., Вдовин А. И., «История России. 1917—2007» — М.: Аспект Пресс, 2008 — стр. 743—744
  69. ↑ Территория Дагестана полностью очищена от боевиков Արխիվացված 2014-04-15 Wayback Machine // Lenta.Ru, 16 сентября 1999
  70. ↑ Россия на рубеже тысячелетий // Независимая газета, 30 декабря 1999
  71. ↑ «Как Верховный суд РФ рассматривает дела террористов» // Коммерсантъ, 18 марта 2005
  72. ↑ «Приговор Крымшамхалову и Деккушеву». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 2-ին.
  73. ↑ Гексогеновый след Արխիվացված 2007-09-29 Wayback Machine «Новая газета» 9 января 2002.
  74. ↑ «Фильм «ФСБ взрывает Россию»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 2-ին.
  75. ↑ «Президент России | Книга «От первого лица»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 2-ին.
  76. ↑ Барсенков А. С., Вдовин А. И., «История России. 1917—2007» — М.: Аспект Пресс, 2008 — стр. 768
  77. ↑ Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինը այսօր հայտարարեց իր պաշտոնաթողության մասին, պաշտոնակատար նշանակելով Վլադիմիր Պուտինին(չաշխատող հղում) // Ռուսաստանի նախագահի պաշտոնական կայք, դեկտեմբերի 31, 1999
  78. ↑ «Новость недели "Православие 2000"». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 6-ին.
  79. ↑ Կրեմլում տեղի ունեցավ Բորիս Ելցինի պարտականությունների փոխանցման արարողությունը(չաշխատող հղում)
  80. ↑ «Новости». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  81. ↑ «Պուտինը Ռուսաստանի նախագահի պաշտոնում//Մոսկվա, Կրեմլ 2000թ, մայիսի 7». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  82. ↑ Նախագահը ստորագրոց հրամանագիր, որով վարչապետ էր նշանակվում Միխայիլ Կասյանովը
  83. ↑ Կառավարության հրաժարականի հետ կապված Պուտինի հայտարարությունը(չաշխատող հղում)
  84. ↑ Պուտինը նշանակեց Ֆրադկովին վարչապետի պաշտոնակատար(չաշխատող հղում)
  85. ↑ Վլադիմիր Պուտինը դառնում է Ռուսաստանի նախագահ երկրորդ անգամ(չաշխատող հղում)
  86. ↑ «Պուտինի ելույթը նախագահի պաշտոնն ստանձնելիս //Մոսկվա, Կրեմլ 2004 թ մայիսի 7». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  87. ↑ «Վլադիմիր Պուտինն ընդունեց կառավարության հրաժարականը». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  88. ↑ «Նախագահը վարչապետ նշանակեց Վիկտոր Զուբկովին». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  89. ↑ «Պուտինի ելույթի Մեդվեդևի նախագահ ընտվելու կապակցությամբ». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 11-ին.
  90. ↑ Պուտինը ամենաազդեցիկ մարդկանց շարքում Մադլեն Օլբրայթի հոդվածի ռուսերեն թարգմանությունը (օրիգինալը Արխիվացված 2013-08-25 Wayback Machine)
  91. ↑ Մեծամասնությունը հանդես է եկել Պուտինի դեմ Արխիվացված 2014-04-15 Wayback Machine սեպտեմբերի 23, 2004 թ(ռուս.)
  92. ↑ Սուվերենիտետը մրցունակության քաղաքական տերմինն է:, Վլադիմիր Սուրկով, փետրվարի 7, 2006 թ.:
  93. ↑ «Մեր ռուսական դեմոկրատիայի մոդելն անվանվում է «սուվերենտ դեմոկրատիա», Վլադիմիր Սուրկով, բրիֆինգ, հունիսի 28, 2006 թ.:». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 Կարևորը նորից պատրեզմ չլինի: // Коммерсантъ, Հոկտեմբերի 1, 1999(ռուս.)
  95. ↑ Չեչենական Հանրապետությունը 1999 թվականի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին // Igpi.Ru(ռուս.)
  96. ↑ «www.nordost.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  97. ↑ «www.rian.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 «new.russian.net.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2007-ին.
  99. ↑ «www.kommersant.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  100. ↑ 100,0 100,1 Մոսկվայի գլխավոր բժիշկ. «Այդպիսի միջոցների կիրառումից չեն մահանում»
  101. ↑ Դուբրովկայում օգտագործված գազը գաղտնիք է պահվում։ Պատգամավորներին մերժեցին ինֆորմացիա տրամադրել: // NEWSru.com, դեկտեմբերի 11, 2002(ռուս.)
  102. ↑ «www.pravdabeslana.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  103. ↑ «www.memo.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  104. ↑ «www.dengi-info.com». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  105. ↑ «WebCite query result». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 15-ին. {{cite web}}: Cite uses generic title (օգնություն)
  106. ↑ Դոմոդեդովոյում ահաբեկչութան կազմակերպիչները ցմահ ազատազրկման են ենթարկվել
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 http://www.eeg.ru/downloads/obzor/rus/zip/2002_02.zip
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Ա․ Ֆիլիպով «Ռուսաստանի նորագույն պատմությունը․ 1945-2006 թթ
  109. ↑ «Путин подписал новый Уголовно-процессуальный кодекс». Lenta.ru. 19 декабря 2001. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 6–ին-ին.
  110. ↑ Владимир Путин подписал Арбитражный процессуальный кодекс РФ Прочее Юридические новости Санкт-Петербурга — Юридический гид Санкт-Петербурга. Правовой интернет-портал
  111. ↑ В.Путин подписал Гражданский процессуальный кодекс РФ и закон о введении его в действие // правовой дайджест СМИ Санкт-Петербурга(չաշխատող հղում)
  112. ↑ При Генпрокуратуре создан Следственный комитет — Борис Ямшанов — «Следствие поправок» — Российская газета — Владимир Путин подписал закон, поставивший …
  113. ↑ «В. Путин предложил объединить Верховный и Высший арбитражный суд :: Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 2-ին.
  114. ↑ Freedom House Reports
  115. ↑ «Լրագրողուհուն ոչնչացնելու» համար Պուտինին տրվել է պարգև: Газета.Ru 17 հունիս 2007
  116. ↑ Պուտինի պատերազմը խոսքի ազատության հետ
  117. ↑ Պուտնը մեղադրվում է ԶԼՄ-ների ճնշման մեջ: Բի-բի-սի ռուսական ծառայություն, մարտի 15, 2005
  118. ↑ «Reporters Withoyt Border. Press Freedom Index 2008». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 7-ին.
  119. ↑ «Վլադիմիր Պոզներ. հեռուստադիտողը պետք է կարողանա ընտրել, թե ինչ է ուզում նայել։». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 13-ին.
  120. ↑ «Ռուսաստանում մամուլի ազատության ցուցանիշները ցածր են: :։ Общество :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 1-ին.
  121. ↑ «Վ. Պուտինը հաստատել է ԶԼՄ-ների «մահապատիժը» :։ Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
  122. ↑ ««МК»-ի գլխավոր խմբագիրը հեռացել է Հանրային պալատից Պուտինի մասին հոդվածի պատճառով:  :։ Политика :: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 13-ին.
  123. ↑ Մինկինի «Բարեգութ տիրակալ» հոդվածը ջնջվել է Մոսկովյան կոմսոմոլի կայքից, սակայն այն հնարավոր է կարդալ օնլայն։| Город новостей | Новости России, Новости мира, Политика, Шоу…
  124. ↑ «Манифест движения «Наши»». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 6-ին.
  125. ↑ «У „Наших“ кривые грабли» // Gazeta.Ru, 28 августа 2007
  126. ↑ «Снимающих и пишущих — к ногтю!». Независимая газета. 18 мая 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14–ին-ին.
  127. ↑ «regnum.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2007-ին.
  128. ↑ «kursk.strana.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2007-ին.
  129. ↑ «www.ng.ru». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  130. ↑ «2000.novayagazeta.ru». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  131. ↑ «2000.novayagazeta.ru». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  132. ↑ «2000.novayagazeta.ru». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  133. ↑ «2000.novayagazeta.ru». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  134. ↑ «2000.novayagazeta.ru». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  135. ↑ Правда о гибели «Курска» «всплывет» лет через 30 Արխիվացված 2008-12-05 Wayback Machine. // ИА Росбалт, 2 декабря 2008
  136. ↑ «Операция «Курск»». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 6-ին.
  137. ↑ 137,0 137,1   ‪В. Путин. Интервью ведущему CNN, Ларри Кингу. 08.09.2000 Part 1
  138. ↑ «Интервью ведущему телеканала Си-эн-эн Ларри Кингу». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 30-ին.
  139. ↑ «Интервью Ларри Кинга с В. В. Путиным». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 30-ին.
  140. ↑ «pda.lenta.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2007-ին.
  141. ↑ Թոմաս Գրեմ. Բարեփոխիչ արքան // The Wall Street Journal, 22 հունվարի 2008
  142. ↑ ՉԺՀ ղեկավար Հու Ցզինտաոյի ելույթը Ռուսաստանում Չինական տարվա բացման արարողության ժամանակ // Չինաստանի հյուպատոսության կայքէջ, 26 մարտի 2007
  143. ↑ Արևմուտքը վախենում է ռուսական փողերից // Ռոսիսկայա գազետա, 26 մարտի 2008
  144. ↑ «Ռուսական վիճակագրական կոմիտե, Արտադրված ՀՆԱ-ի իրական ծավալների դինամիկան». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  145. ↑ «Ազգաբնակչության կենսամակարդակի հիմնական սոցիալ-տնտեսական ցուցիչները». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  146. ↑ Ռուսական աղքատության տեղեկաքարտ
  147. ↑ «Մանրածախ մոտեցում։ Ռուսական բանկերը պայքարում են մասնավոր հատվածի համար». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  148. ↑ «Ամեն տարի Ռուսաստանում սպառողական վարկավորման ծավալները կրկնապատկվոում են». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  149. ↑ Ռուսաստանի Դաշնության տնտեսական գործունեության արտադրական ցուցանիշներ %-ով 1992 թվականին Արխիվացված 2021-06-14 Wayback Machine // ՌՎԿ
  150. ↑ 150,0 150,1 Human Development Reports
  151. ↑ «Բելառուսը և Ռուսաստանը մտան մարդկային զարգացման բարձր մակարդակ ունեցող երկրների ցուցակ։ Ամենաբարենպաստ երկիրը Իսլանդիան է, նորություններ, Gazeta.Spb». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  152. ↑ «Ռուսաստանը դասված է մարդկային ներուժի զարգացման միջին մակարդակ ունեցող երկրների շարքին | Washington ProFile — International News & Information Agency». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  153. ↑ Սպասվող կյանքի տևողությունը Արխիվացված 2010-01-16 Wayback Machine // ՌՎԿ
  154. ↑ 154,0 154,1 «FSSS. Main». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  155. ↑ «ՆԱՎԹԱՅԻՆ ԲԱՐՈՆՆԵՐԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 19-ին.
  156. ↑ «Դ. Բ. Կուվալին «Ձեռնարկությունների տնտեսական քաղաքականությունը և վարքագիծը․ փոխազդեցության մեխանիզմները» «Ռուսական ընկերությունների հարմարվողականության միջոցները ձևափոխվող տնտեսական ճգնաժամին» գլուխը, 2009». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 6-ին.
  157. ↑ 157,0 157,1 «Առաջադիմական հարկահանություն. «կողմ» և «դեմ»». Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 25-ին.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 «Հարկեր հարուստների՞ համար։ Տնտեսությունը չթողեցին «ստվերում», 2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  159. ↑ 159,0 159,1 159,2 Բարսենկով Ա. Ս., Վդովին Ա. Ի., «Ռուսաստանի պատմությունը. 1917-2007» — Մ.: Аспект Пресс, 2008 - էջ՝ 772
  160. ↑ Ռուսաստանի Դաշնությունում հարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները 2008—2010 թթ. Արխիվացված 2011-08-30 Wayback Machine // Ռուսաստանի Դաշնության ֆինանսների նախարարություն
  161. ↑ 161,0 161,1 Ղեկավարության կարծիքները Արխիվացված 2011-05-18 Wayback Machine // ՌԴ Ֆիննախ
  162. ↑ «Անվտանգ ֆինանսները վտանգավոր են տնտեսության համար». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  163. ↑ 163,0 163,1 Պուտինի հարկային քաղաքականությունը հաջողություն է կանխագուշակում, 2002, Ռուսերեն թարգմանություն
  164. ↑ Ռուսաստանի վերածնունդը // Financial Times, 30 հոկտեմբերի 2001
  165. ↑ Քաղաքական ժեստ Արխիվացված 2008-03-27 Wayback Machine // Эксперт, 24 մարտի 2008
  166. ↑ Ֆիլիպով Ա.Վ. «Ռուսաստանի նորագույն պատմություն. 1945—2006 թթ.»
  167. ↑ Կառավարիչները տնտեսությունից դրույքներ են կատարում Պուտինի օգտին // Frankfurter Allgemeine Zeitung, 11 м-арта 2004]
  168. ↑ http://www.eeg.ru/downloads/obzor/rus/pdf/2002_02.pdf
  169. ↑ «Ռուսաստանի Նախագահի՝ ՌԴ Դաշնային Խորհրդին ուղղված ուղերձ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  170. ↑ Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային Խորհրդիի ուղղված ուղերձ Արխիվացված 2009-08-03 Wayback Machine // Ռուսաստանի Նախագահի կայքէջ, 16 մայիսի 2003
  171. ↑ 171,0 171,1 Background Note: Russia // ԱՄՆ պետդեպարտամենտ
  172. ↑ ՌԴ Նախագահի Դաշնային Խորհրդին ուղղված Բյուջետային ուղերձ առ 30.05.2003 2004 թվականի բյուձետային քաղաքականության մասին
  173. ↑ «ՌԴ Ֆինանսների նախարարություն՝ ՌԴ Կայունացման հիմնադրամի մասին». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  174. ↑ 174,0 174,1 Պուտինը ազգային ծրագրերի մասին Արխիվացված 2008-03-27 Wayback Machine // Росбалт, 26 ապրիլի 2007
  175. ↑ Օ. Վ. Վորոնկովա «Աղքատության մակարդակի կարգավորման պետական քաղաքականությունը Ռուսաստանում և այլ երկրներում»(չաշխատող հղում)
  176. ↑ 176,0 176,1 Վ.Պուտին. Ազգային ծրագրեըը այլ պետծրագրերից ավելի արդյունավետ են աշխատում // Ведомости, 15 հունվարի 2008
  177. ↑ Պուտին. Նանոտեխնոլոգիաները վերաբերում են բոլորին և կարող են միավորել ԱՊՀ-ն - Պուտինի ուղերձ - Ռոսբալտ
  178. ↑ «Ներդրումներ նանոտեխնոլոգիաներում, նախագծերի ֆինանսավորում, Ռոսնանո ԲԲԸ». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  179. ↑ Օտարերկրյա ներդրումներ մուտքը ըստ տեսակների Արխիվացված 2022-02-13 Wayback Machine // ՌՎԿ
  180. ↑ Մասնավոր հատվածի կողմից մաքուր կապիտալի մուտք/ելքը (ըստ վճարային հաշվեկշռի տվյալների) (մլրդ ԱՄՆ դոլար) // Ռուսաստանի Կենտրոնական բանկ
  181. ↑ Նախագահը ամփոփեց արդյունքները // РБК daily, 14 փետրվարի 2008
  182. ↑ Marshall I. Goldman. Petrostate: Putin, Power, and the New Russia, Oxford University Press, May 2008.
  183. ↑ Petrostate: Putin, Power, and the New Russia Արխիվացված 2008-07-08 Wayback Machine Carnegie Council Marshall I. Goldman and Joanne J. Myers, 4 հուլիսի 2008.
  184. ↑ Մարշալ Գոլդմանը հրատարակել է «Նավթային պետություն» խորագրով նոր գիրք Արխիվացված 2012-06-03 Wayback Machine «Ազատություն» ռադիոկայան 4 հունիսի 2008.
  185. ↑ «Crisis Puts Putinomics to the Test» (անգլերեն). St. Petersburg Times. 2008 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 4-ին.
  186. ↑ Փոքր ձեռնարկությունների թիվը Ռուսաստանում գերազանցեց մեկ միլիոնը // Lenta.Ru, 19 հունիսի 2007
  187. ↑ Տնտեսությանը սպառնում է փոքրացում // Независимая газета
  188. ↑ Վ.Սուրկով. Մեր քաղաքական համակարգը կհաղթահարի ճգնաժամը Արխիվացված 2009-03-06 Wayback Machine rbc.ru 3 մարտի 2009.
  189. ↑ NEWSru.com նորություններ։ Time ամերիկյան հանդեսը նախագահ Պուտինին անվանեց 2007 թվականի մարդ.
  190. ↑ Բի-բի-սի «Ռուսաստան», Time ամսագիր «Պուտին՝ 2007 թվականի մարդ»
  191. ↑ «Վ. Պուտին. Նախկինի պես մեծ է աղքատության շեմից այն կողմ ապրող մարդկանց թիվը։ - Ռոսբիզնեսկոնսալթինգ օրվա նորություններ». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  192. ↑ «Տրոյիցկի կենսաթոշակառուներին կանչել են քաղաքի վարչակազմ Պուտինին ուղղված հեռագրի համար». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  193. ↑ «Աշխատանք. Կենսաթոշակային ավելացումները Պուտինին ուղարկած թոշակառուներին սպառնում են քրեական գործով». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  194. ↑ «Պուտինին կենսաթոշակի մի մասն ուղարկած թոշակառուներին վախեցնում են քրեական գործով։ Հասարակություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  195. ↑ «Կենսաթոշակային ավելացումները Պուտինին ուղարկած թոշակառուներին կանչել են քաղաքային վարչակազմ, մեկին սպառնացել են ՔՕ-ով - Газета.Ru | Новости». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  196. ↑ «Ռուսաստանում կպարգևատրեն կապիտալիստական աշխատանքի հերոսներին։ Քաղաքականություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  197. ↑ «Վ. Պուտին. Ճգնաժամն արդեն արտացոլվում է մեր տնտեսության վրա։ Տնտեսություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  198. ↑ «Վ. Պուտինը Հեռավոր Արևելքի ջրհեղեղն անվանեց աննախադեպ աղետ։ Հասարակություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  199. ↑ «Ռուսական երկաթուղին չի պատրաստվում կրճատել ներդրումային ծրագիրը 2014 թվականին — Օրվա նորություններ — ՌոսԲիզնեսՔոնսալթինգ».
  200. ↑ «Ա. Կուդրին։ Իշխանությունները լուրջ ուշացել են տնտեսական բարեփոխումների հարցում  :։ Տնտեսություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  201. ↑ «Պուտինը պատգամավորների աշխատավրձը բարձրացրել է մինչև ամսական 253 հազար ռուբլի — Газета.Ru | Նորություններ».
  202. ↑ Պուտինը պարտվել է բյուրոկրատների դեմ պայքարում
  203. ↑ 203,0 203,1 Չուկոտկայից «Չելսի» // Կոմերսանտ, 14 հուլիսի 2003
  204. ↑ 204,0 204,1 204,2 204,3 «1999–2009 թթ. ժամանակագրություն. «Պարտավոր է նստեցնել»». «Ведомости». 2009 թ․ մարտի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 24-ին.
  205. ↑ «Մեսիա-Մոստ»-ի կազմի մեջ մտնող ԶԼՄ-ների ղեկավարները փորձում են հանդիպել Պուտինի հետ. // NEWSru.com, 19 սեպտեմբերի 2000
  206. ↑ Լեսինը հայտարարեց, որ Պուտինը գիտի Գազպրոմի և «Մեդիա-մոստ»-ի միջև պայմանագրի համար 6 հավելվածի մասին։ // NEWSru.com, 20 սեպտեմբերի 2000
  207. ↑ Ստրասբուրգյան հաշվով. // Независимая газета, 22 նոյեմբերի 2004
  208. ↑ Գուսինսկի. վնասի փոխհատուցում. // Независимая газета, 20 մայիսի 2004
  209. ↑ «Խոդարկովսկին պատրաստ է ֆինանսավորել միառուսականներին // Коммерсантъ, 18 ապրիլի 2003». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 22-ին.
  210. ↑ Նախագահների կարևորագույն հանդիպումները օլիգարխների հետ // Коммерсантъ, 20 փետրվարի 2003
  211. ↑ Չուկոտկայից «Չելսի» «Коммерсантъ» 14 հուլիսի 2003
  212. ↑ Միխայիլ Խոդարկովսկին ընտանիքի հետ մեկնել է ԱՄՆ // Коммерсантъ, 12 հուլիսի 2003
  213. ↑ «Հարկահավաքները նույնպես օգտվեցին «ՅՈՒԿՈՍ-ի էֆֆեկտից» // Новые извести, 8 օգոստոսի 2005». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  214. ↑ «Աբրամովիչը «կանխիկացվեց». «Գազպրոմը» 13,1 միլիարդ դոլարով գնում է «Սիբնավթը»». NEWSru. 2005 թ․ սեպտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14–ին-ին.
  215. ↑ $13 billion Sibneft deal fulfills Gazprom quest. Էնդրյու Կրամեր International Herald Tribune 29 սեպտեմբերի, 2005.
  216. ↑ «Գազպրոմ նավթի» պլանավորված կապիտալացումը 2020 թվականին կկազմի 100 միլիարդ ԱՄՆ դոլար | Газета. Ru: Գործարար լուրեր
  217. ↑ Սենատոր Պուգաչովը կարող է գնել Եղիսաբեթ 2-րդի զարմիկի բիզնեսի մի մասը: NEWSru.com 13 հունվարի 2008 թվական
  218. ↑ David Linley wooed by ‘Kremlin’s cashier’. Billionaire friend of Putin set to buy stake in viscount’s furniture business. Արխիվացված 2011-05-10 Wayback Machine Նիք Ֆիլդինգ Sunday Times 13 հունվարի, 2008.
  219. ↑ Ъ-Газета — Սերգեյ Պուգաչովը հեռակա ձերբակալված է
  220. ↑ «Պուտինն ու Սեչինը ամրապնդում են վերահսկողությունը վառելիքա-էներգետիկ ակտիվների նկատմամբ». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 26-ին.
  221. ↑ ««Ռուսնավթի» տնօրենների խորհուրդը նշանակեց Սեչինին «Ռուսնավթի» նախագահ, Խուդայնաթովը դարձավ նրա տեղակալ». // gazeta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 23-ին.
  222. ↑ «BP միջազգային ընկերության գնումը «Ռուսնավթ»-ի կողմից Պուտինն անվանեց լավ ազդանշան։ Տնտեսություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  223. ↑ «Վ.Պուտինը հայտնեց, որ Ի.Սեչինը սեպտեմբերի 7-ի ծննդյան արարողությանը իրեն չի կանչել։ - Օրվա նորություններ – Ռոսբիզնես քոնսալթինգ». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 26-ին.
  224. ↑ ««Հետաքրքիր արկածի» ավարտը. «Ռուսնավթն» ավարտեց BP միջազգային ընկերության գնումը։ Տնտեսություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 23-ին.
  225. ↑ Ведомости — Նիկոլայ Տոկարև. ճանապարհ ԱԱԾ-ից մինչև «Տրանսնավթ»
  226. ↑ «Վ.Պուտինն առաջարկեց մտցնել սահմանափակումներ լավագույն կառավարիչների ոսկե օդապարիկների համար։ - Օրվա նորություններ – Ռոսբիզնեսքոնսալթինգ». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  227. ↑ «Գործարարների համաներման միտքը դեռ կիսատ է,- գտնում է Պուտինը». NEWSru. 2013 թ․ մայիսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 10-ին.
  228. ↑ Տնտեսական համաներում կիրականացվի ՔՕ 27 հոդվածների հիմնա վրա | Ռիա Նովոստի
  229. ↑ «Credit Suisse: ՌԴ բոլոր հարստությունների ավելի քան մեկ երրորդը պատկանում է 110 օլիգարխներին։ Տնտեսություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  230. ↑ «Նախագահի աշխատակազմը չեղարկել է կորպորատիվ խնջույքը։ Քաղաքականություն։ Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  231. ↑ Համառուսաստանյան ազգային ճակատումի ժամանակ Պուտինը կշտամբեց «Ռուսական երկաթուղիներին» ամանորյա խնջույքի համար 50 միլիոն ռուբլի ծախսելու համար — Firstnews
  232. ↑ Ինչո՞ւ Պուտինն ասաց, որ կների Խոդարկովսկուն | ИноСМИ — Այն, ինչ արժանի է թարգմանության
  233. ↑ Միխայիլ Խոդորկովսկու ազատումը՝ իշխան Պուտինի բարեսրտությունը | ИноСМИ — Այն, ինչ արժանի է թարգմանության

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վլադիմիր Պուտին» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վլադիմիր Պուտին» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վլադիմիր_Պուտին&oldid=10124547» էջից