Վիքիպեդիա

Նազրան

Նազրան (ինգուշ.՝ На́на-На́ьсаре), քաղաք Ռուսաստանի հարավում։ Ինգուշեթիայի Հանրապետության Նազրանովսկի շրջանի վարչական կենտրոնը, որի կազմի մեջ չի մտնում։

Բնակավայր
Նազրան
ինգուշ.՝ На́на-На́ьсаре
ռուս.՝ Коста-Хетагурово
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
Հիմնադրված է1781 թ.
Առաջին հիշատակում1810
Մակերես80 կմ²
ԲԾՄ200 մետր
Բնակչություն▲117 936 մարդ (հունվարի 1, 2018)[1]
Ժամային գոտիUTC+3
Հեռախոսային կոդ8732
Փոստային դասիչ386120
Պաշտոնական կայքnazrangrad.ru
Նազրան (Ռուսաստան)##
Նազրան (Ռուսաստան)

Քաղաքն ունի հանրապետական նշանակություն։ Այն ձևավորում է համանուն մունիցիպալ կառույց հանդիսացող Նազրան քաղաքը՝ քաղաքային շրջանի կարգավիճակով՝ որպես դրա կազմում միակ բնակավայրը[2]։ Ինգուշետիայի Հանրապետության խոշորագույն քաղաքը պետության տնտեսական և մշակութային կենտրոնն է։

Ծագումնաբանություն խմբագրել

19-րդ դարի կեսերին հիշատակվում է որպես գյուղ Նազրան։ Տեղանունը ենթադրաբար բացատրվում է անտրոպոնիմով՝ առաջին բնակիչ Նյասարի անվամբ, որը հիշատակվում է ժողորդական լեգենդներում։ 1944 թվականին չեչենաինգուշական ինքնավար հանրապետության լուծարման արդյունքում բնակավայրն ընդգրկվել է Հյուսիսային Օսիայի կազմում և վերանվանվել Կոստա Խեթագուրով՝ ի պատիվ օս պոետ Կոստա Խեթագուրովի։ Չեչենաինգուշական ինքնավար հանրապետության վերականգնումից հետո բնակավայրը 1957 թվականին կրկին կոչվել է Նազրան, իսկ 1967 թվականին փոխակերպվել է քաղաք Նազրանի[3]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Քաղաքը գտնվում է Սունժի գետի ձախ ափին, հանրապետության արևմտյան մասում, Հյուսիսային Օսիայի վարչական սահմանի մոտ։ Մայրաքաղաք Մագասից գտնվում է 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։

Պատմություն խմբագրել

Մոտ 30 քարե մուստիերյան կառույցներ՝ հիմնականում անդեզիտից, բացվել են Վ. Պ. Լյուբինի կողմից Գամուրզիևոյի շրջակայքում։ Պարզվել է, որ Գամուրզիևոյում հայտնաբերված գործիքները պատրաստվել են տեղի կայծքարային ապարներից, և որ այդ տեղանքում մուստիեի դարաշրջանում եղել է քարի մշակման փոքրիկ արհեստանոց[4]։ Վերին պալեոլիտի դարաշրջանի գործիքները հայտնաբերվել են Էկաժևոյում[5]։

Նազրանյան ռեդուտ խմբագրել

 
Կարցխալ Մալսագովի հուշարձանը, ըստ լեգենդի, հիմնադրել է Նազրանը
 
Նազրանի Բերդ, 1859 թվական:

Նազրանի բնակավայրի հիմնադրման տարեթիվը ընդունված է համարել 1781 թվականը[6], երբ ռուսական բանակի սպա Լ. Լ. Շտեդերը, քարտեզագրական հետազոտություններ անցկացնելով Սունժենի երկրամասում, քարտեզի վրա նշել է Նազրանկե գետի պահակակետը։ Պաշտոնական փաստաթղթերում Նազրանը որպես բնակավայր առաջին անգամ հիշատակվում է միայն 1810 թվականին[7]՝ որպես Նազրանյան դաշտային հողե ամրություն, որը կառուցել է գեներալ Ի.Պ. Դելպոցոն Մոզդոկից Վլադիկավկազ տանող ճանապարհը ծածկելու համար։ Ամրաշինական աշխատանքների համար ներգրավվել են ռուս ռազմական ինժեներներ Մոզդոկից[8]։

Կովկասյան պատերազմի ժամանակ՝ 1817-1832 թվականներին, Նազրանի ամրոցը բազմիցս վերակառուցվել և ամրացել է։ 1818 թվականին Նազրանի ռեդուտն ամրացվել է Ալեքսեյ Երմոլովի կողմից, նույն թվականին նա Սունժիի ստորոտներում հիմնել է Գրոզնիի ամրոցը։ Նազրանյան ամրոցներին կից գտնվում էին թերեքյան կազակների բնակավայրեր Տրոիցկայան, Սունժենկայան, ինչպես նաև՝ Սլեպցովսկայան, Ասինովսկայան և Վոզնեսենսկայան։ 1841 թվականի ապրիլին Նազրանի ամրոցի վրա Իմամ Շամիլի հարձակումը հետ մղելու համար Նազրանի հասարակությունը պարգևատրվել է կայսր Նիկոլայ I Գեորգիևյան դրոշով[6]։

1858 թվականի Նազրանի ապստամբություն խմբագրել

Նազրանի ապստամբությունը տեղի է ունեցել 1858 թվականին։ Տեղացիերի անձնական և հողային իրավունքների վերլուծության կոմիտեն ապստամբության պատճառները բացատրել է ինգուշների կողմից իրենց հատկացված վայրերում բնակվելու դժկամությամբ և այդ կապակցությամբ «բնակիչների նկատմամբ պատշաճ վերահսկողություն ունենալու անհնարինությամբ»։ Ապստամբության ընթացքում ինգուշ բնակչությունն անարդյունք փորձել է կազակներից խլել Նազրանի ամրոցը։ Ապստամբությունը հաջողությամբ ճնշվել է Ա․ Ի․ Բարյատինսկին։ 1860-ական թվականներին որոշում է ընդունվել Նազրանյան ռեդուտն ամրապնդելու մասին, ինչի հետ կապված է եղել նոր կազակների մուտքը բերդի՝ Կարաբուլակյան, Տարսկայա, երկրորդ Սունժենյան և Նեստերովսկայայի շրջակայքում։

Նազրանի քաղաքի զարգացում խմբագրել

1868 թվականին Նազրանում բացվել է Նազրանի լեռնային դպրոցը՝ առաջին աշխարհիկ ուսումնական հաստատությունը Թերսկիի զորքում[10] և միակ բանը Ինգուշեթիայի տարածքում, որը բացվել է մինչև 1917 թվականի հեղափոխությունը, որտեղ ինգուշները հնարավորություն են ունեցել ստանալ ռուսական միջնակարգ կրթություն և պատվոգիր։ 1893 թվականին Նազրանում կառուցվել է երկաթուղային կայարան, իսկ 1894 թվականից Նազրանում սկսվել է կանոնավոր երկաթուղային հաղորդակցությունը։ Նազրան քաղաքում ենթակառուցվածքների զարգացմամբ 1909 թվականին հատկացվել է Նազրանի օկրուգը՝ Ռուսաստանի Թերսկի մարզի վարչատարածքային միավորը, որը գոյատևել է մինչև 1920 թվականը[9]։

Բնակչություն խմբագրել

Ազգային կազմը

2010 թվականի Համառուսաստանյան մարդահամարի տվյալներով[10].

№ Ազգություն Մարդաքանակ Մաս
1 ինգուշներ 92 175 98,76 %
2 չեչեններ 385 0,41 %
3 ռուսներ 189 0,20 %
4 այլ 586 0,63 %
Ազգային կազմի փոփոխության դինամիկան
Մարդահամարի տարին 1939[9] 1970[9] 1979[9] 1989[9] 2002[9]
Ինգուշներ 895
(31,5 %)		 ▲ 11 787
(91,4 %)		 ▲ 14 116
(94,4 %)		 ▲ 17 597
(97,4 %)		 ▲ 106 345
(85,0 %)
Չեչեններ 44
(1,6 %)		 ▲ 56
(0,4 %)		 ▲ 92
(0,6 %)		 ▼ 39
(0,2 %)		 ▲ 16 996
(13,6 %)
Ռուսներ 1324
(46,7 %)		 ▼ 773
(6,0 %)		 ▼ 506
(3,4 %)		 ▼ 218
(1,2 %)		 ▲ 1146
(0,9 %)
Այլ 575
(20,2 %)		 ▼ 278
(2,2 %)		 ▼ 231
(1,6 %)		 ▲ 392
(2,1 %)		 ▲ 579
(0,5 %)

Կլիմա խմբագրել

Քաղաքի կլիման խոնավ ցամաքային է, որը տատանվում է չափավոր ցամաքայինից մինչև կտրուկ ցամաքային տափաստանային։ Ձմեռը լինում է ձյունառատ և փափուկ, հունվարի վերջից մինչև փետրվարի սկզբին ձևավորվում է կայուն ցրտաշունչ եղանակ։ Մայիսից մինչև հուլիս ընկած ժամանակահատվածը սովորաբար տարվա ամենա անձրևոտ ժամանակաշրջանն է։ Հուլիսի վերջից մինչև օգոստոսի սկզբը տաք եղանակ է լինում։ Արևային հստակ օրերը շատ քիչ են՝ տարեկան միջինը մոտ 50-60 օր պարզ է, մոտ 80-90 օր տեղումներ են, մնացած ժամանակ՝ 210-230 օր ամպամած։

Ենթակառուցվածք խմբագրել

Քաղաքում տեղակայված են Ռուսաստանի ԱԴԾ Հյուսիս-Կովկասյան սահմանապահ վարչության Նազրանովի սահմանապահ ջոկատը (ստեղծվել է 1995 թվականին)[11] և Ռուսաստանի ՆԳՆ ներքին զորքերի 126-րդ գունդը (2004 թվականից)[12]։

Նազրանի երկաթուղային կայարանը գտնվում է Բեսլան-Սլեպցովսկա Հյուսիս-Կովկասյան երկաթուղու վրա։ Ավելի վաղ Նազրանի կայարանից երկաթուղին հասել է Գրոզնի, բայց Չեչնիայի Հանրապետությունում մարտական գործողություններից հետո Սլեպցովսկայից Գրոզնի ընկած հատվածը քանդել էին։

Գործում է «Ինգուշավտոտրանս» ՊՓ-ի կողմից սպասարկվող քաղաքային ավտոբուսի 9 երթուղի։ Շարժակազմը. ավտոբուսներ հատկապես փոքր դասի ԳԱԶ-3221 «Գազել», ավտոբուսները փոքր դասի Paz-3205 և Paz-3204:

Կրոնական օբյեկտներ խմբագրել

Քաղաքում գտնվում է հինգ խոշոր և մոտ 15 փոքր մզկիթներ։ Ռուսական զորամասում գործում է Սուրբ Երրորդություն մատուռը։

Տնտեսություն խմբագրել

  • «Վիլս» թեթև համաձուլվածքների գործարան
  • Բետոնի գործարան
  • Նարուդպրոմ
  • «Թեյմահ» կարի միավորում
  • Տպագրական կոմբինատ
  • Մետալոտորգ (մետալոբազա Ինգուշեթիայում, Ռուսաստանի եվրոպական մասում խոշորագույն մետալուրգիական ձեռնարկության մասնաճյուղ)
  • «ՌԻԱԿ» ալյումինե պրոֆիլների գործարան

Հայտնի բնիկներ խմբագրել

Հասան Մագոմետովիչ Հալմուրզաևը ռուսաստանցի ձյուդոիստ է, 2016 թվականի օլիմպիական չեմպիոն մինչև 81 կգ քաշային կարգում, Եվրոպայի չեմպիոն[13], Եվրոպայի պատանիների չեմպիոն, Ռուսաստանի չեմպիոն, 2010 թվականի Սինգապուրի պատանեկան Օլիմպիական խաղերի մրցանակակիր, 2015 թվականի ամառային Ունիվերսիադայի չեմպիոն Կվանգջուում։ Ռուսաստանի սպորտի վաստակավոր վարպետ։

Պատկերասրահ խմբագրել

  •  
    Նազրանի քաղաքային լիճը:
  •  
    Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակի հուշարձան, 2010 թվական:
  •  
    Քաղաքական հալածանքների զոհերի հիշատակի հուշահամալիր, 2003 թվական:
  •  
    Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին զոհվածների հուշահամալիր, 2011 թվական:
  •  
    Երկաթուղային կայարան. Տեսարանը ՝ քաղաքի հրապարակից։
  •  
    Երկաթուղային կայարան: Տսարանը՝ կառամատույցի կողմից, 2011 թվական:

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Federal State Statistics Service.
  2. ↑ Закон от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
  3. ↑ Поспелов, 2008, էջ 303
  4. ↑ Любин В.П., Бадер Н.С., Марковин В.Н. Первые местонахождения орудий каменного века в ЧИАССР // КСИА. Вып. 92. — 1962. — С. 121.
  5. ↑ К истории археологического изучения Чечни Արխիվացված 2020-08-07 Wayback Machine, 23.12.2008
  6. ↑ 6,0 6,1 Энциклопедия «Мой город» — Назрань
  7. ↑ «Н. Д. Кодзоев. История Ингушетии (краткий очерк)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 13-ին.
  8. ↑ Гриценко Н. П., Золотов В. А. Города Северо-Восточного Кавказа и производительные силы края. Ростов-на-Дону, 1984. С. 127
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Этнография Кавказа
  10. ↑ «Том 4. Таблица 04-04. Население Ингушетии по национальности и владению русским языком». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 19-ին.
  11. ↑ «История Северо-Кавказского пограничного управления ФСБ России». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 16-ին.
  12. ↑ РИА Новости: Дислоцированный в Ингушетии 126-й полк внутренних войск МВД РФ приступил к выполнению служебно-боевых задач
  13. ↑ Российский дзюдоист Хасан Халмурзаев завоевал золото чемпионата Европы в Казани

Գրականություն խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նազրան&oldid=9457165» էջից