Ստալինյան բռնաճնշումներ

Ստալինյան բռնաճնշումներ, քաղաքական զանգվածային բռնաճնշումներ, որոնք իրականացվել են Խորհրդային Միությունում ստալինիզմի ժամանակաշրջանում (1920-ական թվականների վերջից մինչև 1950-ական թվականների սկիզբ)։ ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի տվյալներով՝ 1921 թվականից մինչև 1954 թվականը բռնաճնշումների է ենթարկվել 3777380 մարդ, որոնցից պատժի առավելագույն միջոցի՝ գնդակահարության է դատապարտվել 642980, ճամբարներ ու բանտեր է ուղարկվել՝ 2369220, աքսորվել ու արտաքսվել՝ 765180 մարդ, որը 1953 թվականի դրությամբ կազմել է ԽՍՀՄ բնակչության 0,34 %, 1,26 % և 0,4 % համապատասխանաբար։

ԽՍՀՄ-ում քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հուշարձան. Սոլովեցկի հատուկ նշանակության ճամբարի տարածքից բերված քարը տեղադրվել է Լուբյանսկայա հրապարակում 1990 թվականի հոկտեմբերի 30-ին՝ Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրը (2006 թվականի լուսանկար)

Առավել զանգվածային բռնաճնշումների շրջանը, այսպես կոչված «Մեծ ահաբեկչությունը», սկսվել է ՆԳԺԿ-ի ղեկավարի պաշտոնում Նիկոլայ Եժովի նշանակվելուն պես՝ վերջինիս կողմից 1937 թվականի հուլիսին ընդունած ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ № 00447 հրամանով։ Այդ շրջանն ավարտվել է 1938 թվականի սեպտեմբեր-նոյեմբերին, երբ ՆԳԺԿ-ում, ոստիկանությունում և այլուր տեղի են ունեցել Նիկոլայ Եժովի դրածոների լայնամասշտաբ ձերբակալություններ, իսկ ՆԳԺԿ-ի ղեկավարի պաշտոնում նրան փոխարինել է Լավրենտի Բերիան։ ԽՍՀՄ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի և ԽՄԿԿ կենտկոմի՝ 1938 թվականի նոյեմբերի 17-ի որոշմամբ ՆԳԺԿ մարմիններին և դատախազություններին արգելվել է իրականացնել ձերբակալությունների կամ արտաքսումների որևէ զանգվածային գործողություն, լիկվիդացվել են դատարանային եռյակները, որոնք ստեղծվել էին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ հատուկ հրամաններով և այլն։ Այդ ժամանակաշրջանում գնդակահարվել է 681692 մարդ։ Քաղաքական դրդապատճառներով գնդակահարվել է ընդհանուր առմամբ 1372382 մարդ։

Ժամանակակից ռուս պատմաբանները նշում են, որ մեծ թվով արտադատարանային մարմինների ստեղծումը հակասել է ԽՍՀՄ Սահմանադրությանը։ Այլ պատմաբաններ պնդում են, թե «եռյակները» եղել են օրինական դատական մարմիններ։

Խորհրդային արխիվները բացելուց հետո հայտնաբերվել են մեծ թվով փաստաթղթեր Ստալինի ստորագրությամբ, որոնք, ըստ ժամանակակից հետազոտողների, վկայում են, որ հենց նա է հաստատել գրեթե բոլոր զանգվածային քաղաքական բռնաճնշումները։

Անձամբ Ստալինի և ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ քաղբյուրոյի կողմից, ըստ այսպես կոչված «Ստալինյան գնդակահարությունների ցուցակների» (ռուս.՝ «Сталинские расстрельные списки»), դատապարտվել է 44893 մարդ (1937-1938 թվականներին՝ 43768 մարդ, 1940-1950 թվականներին՝ 1125 մարդ), որոնց ճնշող մեծամասնությունը եղել են ղեկավար կառույցների, այդ թվում՝ ՆԳԺԿ և Կարմիր բանակի անդամներ։ Գրեթե բոլորը գնդակահարվել են։ 1937-1938 թվականներին զոհվել է ՀամԿ(բ)Կ կենտկոմի անդամների 78%-ը։ Ամենադաժան զտման ենթարկվել են ՆԳԺԿ անդամները։

Գաղափարական հիմք

Ստալինյան բռնաճնշումների պաշտոնական գաղափարական հիմքը եղել է «դասային պայքարի ուժեղացումը հանուն սոցիալիզմի կառուցման ավարտման» հայեցակարգը, որը ձևակերպվել է Ստալինի կողմից ՀամԿ(բ)Կ կենտկոմի պլենումում, 1928 թվականի հուլիսին։ «ՀամԿ(բ)Կ պատմության համառոտ դասընթացում», որը միլիոնավոր օրինակներով վերահրատարակվել է 1938 թվականից մինչև 1956 թվականը և հիմնված է եղել դասային պայքարի, տապալված ուժերի անխուսափելի դիմադրության և դրանք ճնշելու անհրաժեշտության մասին գաղափարական կանխադրույթների վրա, լիակատար արդարացում են ստացել ստալինյան վարչակարգի քաղաքական գործողությունները. սոցիալական տարբեր տարրերի դեմ ուղղված բռնաճնշումները դիտարկվել են որպես օրինաչափ և անհրաժեշտ միջոցառումներ, որ իրականացվել են հանուն ժողովրդի շահերի և ԽՍՀՄ-ում սոցիալիզմի կառուցման։

Խորհրդային պատմագրությունը, որը մինչև 1930-ական թվականների վերջը Ստալինը արդեն վերջնականապես ստիպել էր ծառայելու կուսակցական ղեկավարությանը, կառուցել է, ըստ ռուս հետազոտող Մ. Ստեպանովի, «այսպես կոչված բուրժուական դասերի ոչնչացման անհրաժեշտության ապացույցների բավական տրամաբանական շղթա»։ Ըստ այդ տրամաբանության՝ Խորհրդային Միությունը տնտեսապես և մշակույթի տեսանկյունից հետ է մնացել կապիտալիստական երկրների համեմատությամբ՝ գտնվելով կապիտալիստական շրջապատման մեջ, և այնքան ժամանակ, քանի դեռ պահպանվել է բուրժուա-կալվածատիրական կառուցվածքի վերականգնման նպատակով օտարերկրյա ռազմական ներխուժման վտանգը, ԽՍՀՄ ամբողջականության և անկախության պահպանման միակ վստահելի երաշխիքը կարող էր լինել միայն «բուրժուական տարրերի» մնացորդների նախազգուշական ոչնչացումը։ Այդպիսով՝ բռնաճնշումները, ըստ «Համառոտ դասընթացի» հայեցակարգի, եղել են կենսական անհրաժեշտություն սոցիալիստական կարգի պահպանման տեսանկյունից։

Ընդհանուր բնութագիր

Մի շարք պատմաբաններ ստալինյան բռնաճնշումները դիտարկում են որպես Խորհրդային Ռուսաստանում բոլշևիկների կողմից իրականացված քաղաքական բռնաճնշումների շարունակություն, որոնց առանձին դրսևորումներն սկսվել են 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո և դարձել պետական քաղաքականություն 1918 թվականի սեպտեմբերից, երբ հրապարակվել է Ժողկոմխորհի «Կարմիր ահաբեկչության մասին» որոշումը։ Ընդ որում, բռնաճնշումների զոհ են դարձել ոչ միայն բոլշևիկների ակտիվ քաղաքական հակառակորդները, այլև այն մարդիկ, որոնք անհամաձայնություն են հայտնել նրանց քաղաքականությանը կամ սովորական պատանդներ։ «Կարմիր ահաբեկչությունը», ինչպես գրում է պատմաբան Սերգեյ Վոլկովը, եղել է «բոլշևիկների բռնաճնշումների լայնամասշտաբ արշավ, որը կառուցվել է սոցիալական հատկանիշների հիման վրա և ուղղված է եղել այն դասակարգերի ու սոցիալական խմբերի դեմ, որոնց իրենք համարել են խոչընդոտ իրենց կուսակցության նպատակներին հասնելու ճանապարհին»։ Բռնաճնշումների են ենթարկվել նախկին ոստիկաններ, ժանդարմներ, ցարական կառավարության չինովնիկներ, կրոնավորներ, ինչպես նաև նախկին կալվածատերեր և ձեռնարկատերեր։

1920-ական թվականների վերջին և 1930-ական թվականների սկզբին գյուղատնտեսության և արդյունաբերության կոլեկտիվացումն սկսելու, ինչպես նաև Ստալինի անձնական իշխանության ամրապնդման հետ բռնաճնշումները ձեռք են բերել զանգվածային բնույթ։

Ըստ «Կոմունիզմի սև գրքի» հեղինակների՝ խորհրդային պատմության մեջ բռնությունների և բռնաճնշումների առաջին փուլն սկսվել է 1917 թվականին իշխանությունը զավթելու հետ և շարունակվել մինչև 1922 թվականի վերջը։ Եթե այդ փուլի սկզբում բռնության դրսևորումներն ունեցել են տարերային բնույթ, ապա 1918 թվականի գարնանից սկսվել է կանխամտածված հարձակում գյուղացիության վրա։ Բռնաճնշումների երկրորդ փուլն սկսվել է 1928 թվականին գյուղացիության դեմ նոր հարձակմամբ, որն իրականացվել է ստալինյան խմբավորման կողմից իշխանության վերին խմբերում ծավալած քաղաքական պայքարի շրջանակներում։ Դնելով ահաբեկչության «լենինյան» և «ստալինյան» ժամանակաշրջանների ժառանգորդության հարցը՝ «Սև գրքի...» հեղինակները նշում են, որ 1918 թվականի աշնանից սկսված կարմիր ահաբեկչության ժամանակաշրջանի պատմական դրությունը և 20-ական թվականների երկրորդ կեսին գյուղացիների դեմ իրականացված հարձակումներն անհամամատելի են։ Կարմիր ահաբեկչությունն անցկացվել է համընդհանուր դիմակայության պայմաններում, այնինչ գյուղացիների դեմ երկրորդ հարձակումն իրականացվել է խաղաղ երկրում և, ինչպես ենթադրում են գրքի հեղինակները, ուղղված է եղել բնակչության մեծ մասի դեմ։ «Ահաբեկչությունը եղել է հիմնական գործիքներից մեկը ստալինիզմի դարաշրջանում։ Դրանում է «ստալինյան դարաշրջանի» առանձնահատկությունը»։ Միևնույն ժամանակ, գրքի հեղինակները նշում են Ստալինի օրոք կուլակության դեմ պայքարի և 1919-1920 թվականներին կազակների արտաքսման միջոցների նմանությունը. երկու դեպքում էլ մեղադրվել է որոշակի սոցիալական խումբ, տրվել են հրահանգներ, ապա իրականացվել է արտաքսումը։ Սակայն եթե դիտարկենք «զանգվածային խտրականության, ապա նաև այսպես կոչված թշնամական խմբավորումների մեկուսացման ընդհանուր բնույթը, որի հետևանք է դարձել քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ ճամբարների մի ամբողջ համակարգի ստեղծումը, ապա մենք ստիպված ենք ընդգծել կտրուկ խզում բռնաճնշումների երկու փուլերի միջև», – գրում են հեղինակները։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ ճամբարների համակարգի ստեղծումը, 1920-ական թվականների սկզբի աքսորները ո՛չ իրենց նպատակով, ո՛չ էլ իրենց մասշտաբով համեմատելի չեն 1930-ական թվականների «համակենտրոնացման «տիեզերքի» հետ։ 1929 թվականի բարեփոխումը նախատեսել է հրաժարում կալանավորման սովորական ձևերից և ստեղծել հիմքեր նոր համակարգի համար, որը պաշտոնապես ներմուծել է ուղղիչ աշխատանքները։ Բազմաթիվ փաստեր, մասնավորապես զոհերի «քվոտավորումը», հաստատում են այն ենթադրությունը, թե գոյություն է ունեցել բնակչության մի մասին մեկուսացնելու և այդ մարդկանց սոցիալ-տնտեսական վերափոխումների պլանի իրականացման համար օգտագործելու ծրագիր։ Ընդ որում, ըստ գրքի հեղինակների, «մեծ բեկման» դինամիկան անմիջապես ձեռք է բերել այնքան ագրեսիվ բնույթ, որ իշխանությունները որոշել են, թե կարող են կառավարել այն միայն ահաբեկչության ընդլայնման միջոցով։

Ձախամետ քաղաքական հայացքներ ունեցող մի շարք ուսումնասիրողներ և մարքսիստներ ստալինյան բռնաճնշումները համարում են բոլշևիկների քաղաքականության այլասերում։ Միևնույն ժամանակ ընդգծվում է, որ ստալինյան բռնաճնշումների բազմաթիվ զոհեր եղել են ՀամԿ(բ)Կ անդամ, կուսակցական, խորհրդային, ռազմական և այլ ղեկավար գործիչներ։ Նրանք ենթադրում են, որ բոլշևիկների կարմիր ահաբեկչությունը, ի տարբերություն ստալինյան բռնաճնշումների, տեղի է ունեցել քաղաքացիական պատերազմի պայմաններում, որը նպաստել է բոլոր քաղաքական ուժերի խստացմանը (Սպիտակ ահաբեկչություն)։

1920-ական թվականների բռնաճնշումներ

Բոլշևիկների կողմից իրենց քաղաքական հակառակորդների դեմ ուղղված բռնաճնշումներն սկսվել են Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո և առանձին թափով շարունակվել Քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում։ Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո քաղաքական բռնաճնշումները շարունակվել են, ընդ որում՝ քաղաքական հանցագործությունների վերաբերյալ գործերի մի մասը կառուցվել է կեղծ մեղադրանքներով (Ալեքսանդրովսկի լիցեյի սաների խմբի գործը, Դոնբասում տնտեսական հակահեղափոխության վերաբերյալ գործը)։

ՄՊՔՎ «գանգվածային գործողությունները» 1927 թվականի ամռանը

1927 թվականի ամռանը Խորհրդային Միությունը, վարելով «հեղափոխության արտահանման» քաղաքականություն, կոնֆլիկտի մեջ է ներքաշվել Մեծ Բրիտանիայի հետ։ Մայիսի 27-ին Մեծ Բրիտանիան խզել է խորհրդա-բրիտանական առևտրային ու դիվանագիտական հարաբերությունները։ ԽՍՀՄ-ում այդ իրադարձությունները ներկայացվել են որպես նոր արտասահմանյան ներխուժման նախապատրաստություն, երկրում սկսվել է «նախապատերազմյան պսիխոզի» կուտակում։ Հենց այդ ժամանակաշրջանն են մի շարք պատմաբաններ^:309 համարում ստալինյան բռնաճնշումների մեկնակետ։

Հունիսի 7-ին սպանվել է Լեհաստանում ԽՍՀՄ լիազոր ներկայացուցիչ Պյոտր Վոյկովը։ Ստալինը որոշել է օգտվել առիթից և վերջնական ոչնչացնել միապետական ու ընդհանրապես սպիտակ ուժերին և ջախջախել ներկուսակցական ընդդիմությունը։ Նույն երեկոյան Ստալինը, որը հանգստանում էր Սոչիում, Մոսկվա է ուղարկել ծածկագիր, որով պահանջել է. «Պետք է հենց հիմա գնդակահարել հինգ կամ տասը միապետականների։ Պետք է ՄՊՔՎ-ին տալ հրահանգ բոլոր միջոցներով լիակատար ոչնչացման մասին (միապետականների ու սպիտակգվարդիականների)։ Վոյկովի սպանությունը հիմք է տալիս...»: Մինչ հունիսի 8-ի երեկո գործի է դրվել զանգվածային բռնաճնշումների ամբողջ մեխանիզմը։ Եվ արդեն հունիսի 9-ի լույս 10-ի գիշերը Մոսկվայում առանց դատի, որպես պատանդներ (բայց պատանդներ, որ «պատանդ» էին վերցվել արդեն Վոլկովի սպանությունից հետո) գնդակահարվել է նախկին Ռուսական կայսրության ազնվականության 20 ներկայացուցիչ։ ՄՊՔՎ գործողությունները չեն սահմանափակվել 20 պատանդների գնդակահարությամբ. «հունիսյան գործողության» ընթացքում անցկացվել է շուրջ 20 հազար խուզարկություն և ձերբակալվել 9 հազար մարդ։ Հիմնական հարվածը հասցվել է հացահատիկային շրջանների գյուղերին Ուկրաինայում, Կենտրոնական սևծովյան, Դոնի շրջաններում և Հյուսիսային Կովկասում։ Ձերբակալվել են «նախկինները»՝ կալվածատերեր, սպիտակներ, հատկապես ԽՍՀՄ վերադարձածներ՝ «հայրենադարձներ», ինչպես նաև «կուլակներ», «բուրժուաներ», «առևտրականներ», «քահանաներ ու եկեղեցականներ» և նույնիսկ հին ռուսական մտավորականության խմբեր։ Այդ ժամանակ բռնաճնշումների ենթարկվածների ստույգ թիվը մինչ օրս անհայտ է։

Այդ ժամանակ էլ, պատճառաբանելով «պատերազմի վտանգով» և «թիկունքն ամրապնդելու» անհրաժեշտությամբ, Ստալինին հաջողվել է կոտրել Նիկոլայ Բուխարինի խմբի դիմադրությունը և «անցկացնել» Կենտկոմի կազմից «միացյալ ընդդիմության գործակալների»՝ Տրոցկու և Զինովևի հեռացման որոշումը։

Պայքար «վնասարարության» դեմ

Խորհրդային պետությունը կախված է եղել տեխնիկական մտավորականությունից, որը ժառանգություն էր ստացել ցարական ժամանակներից։ Բազմաթիվ մասնագետներ վատատեսորեն են տրամադրված եղել կոմունիստական կարգախոսների նկատմամբ։ Այդպիսի մասնագետների հնարավոր «դավաճանության» մասին կանխադրույթն առաջ է քաշվել դեռ մարքսիզմի հիմնադրի կողմից։ Լենինը ՀամԿ(բ)Կ VIII համագումարում իր ելույթի ժամանակ կոմունիստներին զգուշացրել է բուրժուական մասնագետների վերաբերյալ, «որոնք ամբողջովին տոգորված են բուրժուական հոգեբանությամբ, և որոնք մեզ դավաճանել են ու կդավաճանեն դեռ տարիներ»։ Վնասարարության ու սաբոտաժների վերաբերյալ մի շարք գործերում առաջադրվել են, օրինակ, այսպիսի մեղադրանքներ.

• արևի խավարումների դիտման սաբոտաժ (Պուլկովոյի գործ),
• ԽՍՀՄ ֆինանսական դրության վերաբերյալ սխալ հաշվետվությունների պատրաստում, ինչը հանգեցրել է նրա միջազգային հեղինակազրկման (Աշխատանքային բանվորական կուսակցության գործ),
• սերմնացուի փչացում նրա վարակման միջոցով, գիտակցված վնասարարություն գյուղատնտեսության մեխանիզացիայի ոլորտում պահեստամասերի անբավարար մատակարարման միջոցով (Աշխատանքային բանվորական կուսակցության գործ),
• արտասահմանյան հետախուզությունների առաջադրանքով սաբոտաժ տեքստիլ ֆաբրիկաների անբավարար զարգացման, կիսաֆաբրիկատներում անհամամասնության ստեղծման միջոցով, ինչը պետք է հանգեցներ ԽՍՀՄ տնտեսության անկման և համընդհանուր դժգոհության (Արդյունաբերական կուսակցության գործ),
• արտասահմանյան հետախուզությունների հրահանգով շրջաններում ապրանքների անհավասար բաշխում, որ հանգեցրել է որոշ վայրերում դրանց ավելցուկի, իսկ այլ վայրերում՝ պակասորդի (մենշևիստական «Միութենական բյուրոյի» գործ)։

1920-1930-ական թվականների պայմաններում նմանատիպ մեղադրանքները հասարակության կողմից ընդունվել են որպես տեղին։ Արդյունաբերական կուսակցության, Աշխատանքային բանվորական կուսակցության և «Միութենական բյուրոյի» գործերի առանձնահատկությունը եղել է այն, որ, ըստ հետաքննության վարկածի, այդ երեք գործերով դատապարտված բոլոր անձինք միմյանց հետ կապված են եղել դավադիրների մասնական խմբով, իսկ այդ երեք կազմակերպությունների միջև գոյություն է ունեցել «աշխատանքի բաժանում» տնտեսության տարբեր ոլորտներում սաբոտաժ անելու համար։

Շախտիի դատավարություն

Հիմնական հոդված՝ Շախտիի դատավարություն (1928)

Շախտիի դատավարությունը եղել է բաց ցուցադրական դատ, որը կայացել է 1928 թվականին Դոնբասում։ Տեխնիկական մասնագետներին, այդ թվում նաև օտարերկրացիներին առաջադրվել է Խորհրդային Միությունում լրտեսական գործունեություն և վնասարարություն կատարելու մեղադրանք։ 53 ինժեներներ և ղեկավարներ մեղադրվել են կանխամտածված վնասարարության, ընդհատակյա վնասարարական կազմակերպության ստեղծման մեջ։ Նրանցից չորսն արդարացվել են։ Սկզբում տասնմեկ մարդ դատապարտվել է գնդակահարության, սակայն հետագայում նրանցից վեցի դատավճիռը Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահությունը փոխել է տասը տարվա ազատազրկման։ Ուշադրություն է գրավում այն փաստը, որ կուսակցական բանավեճերի և հանրային ելույթների ժամանակ Շախտիի դատավարության վերաբերյալ հարցերում առավել խիստ դիրք են գրավել այսպես կոչված «աջ ընդդիմության» ապագա անդամները՝ Նիկոլայ Բուխարինը, Ալեքսեյ Ռիկովը և Միխայիլ Տոմսկին։ Ամերիկացի պատմաբան և Ստալինի կենսագիր Սթիվեն Կոտկինը ենթադրում է, որ դրա պատճառը եղել են սկիզբ առնող հակասությունները Ստալինի և «բուխարինյան խմբի» միջև սկսվող կոլեկտիվացման վերաբերյալ և, համակարծիք ձևանալով Ստալինին Շախտիի գործում ու նույնիսկ խստացնելով այն, նրանք փորձել են առաջ անցնել և Ստալինին հնարավորություն չտալ իրենց մեղադրելու ընդդիմադիր «հակակուսակցական» գործունեության մեջ ու այդ պատրվակով հեռացնել Քաղբյուրոյից և ՀամԿ(բ)Կ-ից, ինչպես նա վարվել էր մեկ տարի առաջ «ձախ ընդդիմության» առաջնորդների հետ։

Ն․ ֆոն Մեկի, Պ․ Պալչինսկու և Ա․ Վելիչկոյի գնդակահարություն

1929 թվականի մայիսին Միացյալ պետական քաղաքական վարչության կոլեգիան արտադատարանային կարգով գնդակահարության է դատապարտել ԽՍՀՄ հաղորդակցման ուղիների ժողովրդական կոմիսարիատում և ԽՍՀՄ երկաթգծերում վնասարարական գործունեություն կատարած հակահեղափոխական կազմակերպության անդամներին՝ Նիկոլայ ֆոն Մեկին ու Ալեքսանդր Վալիչենկոյին և ոսկու-պլատինի արտադրության ոլորտում վնասարարություն կատարած Պյոտր Պալչինսկուն։ Նրանցից ոչ մեկն իր մեղքը չի ընդունել։ Գնդակահարության մասին լուրը հրապարակվել է 1929 թվականի մայիսի 24-ին։

Ակադեմիկոս Վլադիմիր Վերնադսկին, որն իր սեփական փորձով գիտեր պաշտոնական մեղադրանքների գինը, նշել է, թե ֆոն Մեկը, որը հեղափոխությունից հետո կամավոր կերպով հանձնել էր իր ամբողջ կապիտալը, սպանվել է «բոլորովին անմեղ հասարակական կարծիքով»։

Արդկուսակցության գործ

1930 թվականին տեղի է ունեցել բաց դատավարություն «Արդկուսակցության» գործով, որտեղ պետության կողմից մեղադրող է նշանակվել դատախազ Կրիլենկոն (գնդակահարվել է 1938 թվականին)։ Մեղադրյալները եղել են այսպես կոչված «բուրժուական մտավորականության» ներկայացուցիչները, որոնց առաջադրվել է ԽՍՀՄ ինդրուստացման սաբոտաժի, արտասահմանյան հետախուզությունների հետ համագործակցելու, օտարերկրյա ռազմական ուժի՝ ԽՍՀՄ ներխուժման նախապատրաստման մեղադրանք։

Աշխատանքային գյուղացիական կուսակցության գործ

Այսպես կոչված «Չայանով-Կոնդրատևի հակահեղափոխական էսէռական-կուլակային խմբի» գործը նույնպես կայացել է 1930 թվականին։ Մեղադրյալները կասկածվել են գյուղատնտեսության և ինդուստրացման սաբոտաժի մեջ։

«Միութենական բյուրոյի» գործ

Նախկին մենշևիկների բաց դատավարությունը կայացել է 1931 թվականի մարտին։ Նրանք մեղադրվել են տնտեսական գործունեության պլանավորման ոլորտում սաբոտաժ կատարելու և արտասահմանյան հետախուզությունների հետ կապ ունենալու մեջ։

Բռնաճնշումներ օտարերկրացի տեխնիկական մասնագետների նկատմամբ

Այդ և այլ դատավարությունների ընթացքում դատվել են նաև մի շարք օտարերկրացի (հիմնականում բրիտանացի և գերմանացի) տեխնիկական մասնագետներ։ Նրանք մեղադրվել են մասնավորապես նրանում, որ իրենց ֆիրմաների մասնաճյուղերի անվան տակ Խորհրդային Միությունում իրականացրել են լրտեսական գործունեություն։

Անգլիական «Ունիոն» մսի ֆիրմայի ներկայացուցիչ Ֆոտերգիլը 1924 թվականին Մոսկվա ժամանելուց հետո կապ է հաստատել Ռյազանցևի հետ, որին վաղուց էր ճանաչում։ Նախքան հեղափոխությունը «Ունիոն» ֆիրման Ռուսաստանում ունեցել էր իր սառնարանները, իսկ խորհրդային իշխանության օրոք ցանկացել է բեկոնի արտադրության թույլտվություն (կոնցեսիա) ստանալ։ Ռյազանցևի հետ մի քանի հանդիպումներից հետո Ֆոտերգիլը նրան առաջարկել է ստեղծել հակահեղափոխական վնասարարական կազմակերպություն, որը մսի ու սառնարանային արտադրության կործանման միջոցով կպայքարեր խորհրդային իշխանության դեմ, այդ վնասարարական կազմակերպությունը ձգտել է երկրում տարածել սով, դժգոհություն առաջացնել բանվորական լայն շրջանների մոտ։ Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)   Представитель английской мясной фирмы «Унион» Фотергил в 1924 году по приезде в Москву установил связь с Рязанцевым, которого знал давно. До революции фирма «Унион» имела в России свои холодильники, а при Советской власти хотела получить в концессию бэконное производство. После нескольких встреч с Рязанцевым Фотергил предложил ему создать контрреволюционную вредительскую организацию, которая путём разрушения мясной и холодильной промышленности боролась бы с Советской властью, эта вредительская организация стремилась создать в стране голод, вызвать недовольство среди широких рабочих масс.

Լրտեսություն կատարելու և վնասարարության մեջ մեղադրվել են, օրինակ, բրիտանական «Լենա Գոլդֆիլդս» և «Մետրո Վիքերս» ընկերությունների մասնագետները։ Նրանք մեղադրվել են մասնավորապես 1929 թվականին հարստացման ֆաբրիկան հրդեհելու մեջ։ «Մետրո Վիքերսի» տնօրեն Ռիչարդսը, ինչպես պնդել է հետաքննությունը, եղել է բրիտանական «Ինթելիջենս Սերվիս» հատուկ ծառայության կապիտան․ հետաքննության արդյունքում, չնայած Բրիտանիայի բողոքներին, դատապարտվել է 27 մարդ։

Պայքար ընդդեմ ներկուսակցական ընդդիմության

Ընդամենը երկուսուկես ամսվա ընթացքում՝ 1927 թվականի նոյեմբերի երկրորդ կեսից մինչև 1928 թվականի հունվարի վերջ, «ձախ ընդդիմությանը» պատկանելու պատճառով կուսակցությունից հեռացվել է 2288 մարդ (ևս 970 ընդդիմադիրներ հեռացվել էին մինչև 1927 թվականի նոյեմբերի 15-ը)։ Ընդդիմությունից կուսակցության մաքրումը շարունակվել է 1928 թվականի ամբողջ ընթացքում։ Հեռացվածների մեծ մասը ուղարկվել է վարչական աքսորի երկրի հեռավոր շրջաններ։ 1928 թվականի հունվարի կեսերին ընդդիմության առաջնորդ Լև Տրոցկին աքսորվել է Ալմա Աթա, իսկ 1929 թվականին արտաքսվել է արտասահման։ Մեկ այլ առաջնորդ՝ Գրիգորի Զինովևը, նույնպես աքսորվել է 1928 թվականին, սակայն նույն տարում նա զղջացել է ու «զինաթափվել», վերականգնվել կուսակցությունում և նշանակվել Կազանի համալսարանի ռեկտոր, ապա վերադարձվել աշխատելու Մոսկվայում։

1920-ական թվականների վերջին և 1930-ական թվականների սկզբին «ձախ ընդդիմության» ու «դեցիստների» ընդհատակյա խմբերը փորձել են պրոպագանդա անել բանվորների շրջանում։ 1929 թվականի գարնանը տեղի են ունեցել այդպիսի ընդհատակյա խմբերի անդամների զանգվածային ձերբակալություններ։ 1930-ական թվականների սկզբին, համաձայն «Ընդդիմության տեղեկագրի» («Бюллетень оппозиции»), բանտերում, աքսորում, վերահսկողության տակ գտնվել է ձախ ընդդիմության ավելի քան 7 հազար կողմնակից։ Նրանց զգալի մասը պահվել է այսպես կոչված քաղմեկուսարաններում նախկին սոցիալիստական կուսակցությունների անդամների՝ էսէռների, մենշևիկների, անարխիստների հետ միասին։ Բռնաճնշումների ենթարկված ընդդիմադիրներից «կապիտուլյացիայի» մասին դիմում ներկայացնելուց հրաժարվածների կալանքի կամ աքսորի ժամկետները երկարացվել են, նրանց ուղարկել են ավելի հեռավոր շրջաններ։

1932 թվականին 14 կոմունիստներ Մոսկվայից ու Խարկովից Մարտեմյան Ռյուտինի գլխավորությամբ ստեղծել են ընդհատակյա «Մարքսիստ-լենինյանների միությունը»։ Ռյուտինը նախապատրաստել և տարածել է «Ստալինը և պրոլետարական դիկտատուրայի ճգնաժամը» խորագրով փաստաթուղթ և դիմում «ՀամԿ(բ)Կ բոլոր անդամներին», որոնցով հայտարարվել է, թե Ստալինն անձամբ պատասխանատվություն է կրում «ինդուստրացման ավանտյուրիստական տեմպերի» և «ավանտյուրիստական կոլեկտիվացման» կործանարար հետևանքների համար։ Կազմակերպության բոլոր անդամները Միացյալ պետական քաղաքական վարչության կողմից դատապարտվել են 5-10 տարվա ազատազրկման։ Ձախ ընդդիմության նախկին առաջնորդներ Գրիգորի Զինովևն ու Լև Կամենևը «Մարքսիստ-լենինյանների միության» պատճառով նորից հեռացվել են կուսակցությունից և աքսորվել։

1932 թվականի վերջին և 1933 թվականի սկզբին ոչնչացվել է Իվան Սմիրնովի ընդհատակյա կազմակերպությունը․ այսպես կոչված «Ի․ Սմիրնովի, Վ․ Տեր-Վահանյանի, Ե․ Պրեոբրաժենսկու և այլոց հակահեղափոխական տրոցկիստական խմբի» 89 մարդուց 41-ը ՆԳԺԿ-ին առընթեր Հատուկ խորհրդակցության կողմից դատապարտվել է 3-5 տարվա ազատազրկման, ևս 45 մարդ աքսորվել է 3 տարով։

Կուլակաթափություն

Հիմնական հոդված՝ Կուլակաթափություն

Կուլակաթափության ժամանակագրությունը ստալինյան բռնաճնշումների օրոք (1929-1940)

Գյուղատնտեսության բռնի կոլեկտիվացման ընթացքում, որ իրականացվել է Խորհրդային Միությունում 1928-1932 թվականներին, պետական քաղաքականության ուղղություններից մեկը դարձել է գյուղացիների հակախորհրդային ելույթների ճնշումն ու դրա հետ կապված «կուլակության՝ որպես դասակարգի լիկվիդացումը»՝ «կուլակաթափությունը», որը ենթադրում էր վարձու աշխատանք օգտագործող ունևոր գյուղացիների բռնի և արտադատարանային զրկում արտադրության բոլոր միջոցներից, հողից և քաղաքացիական իրավունքներից և նրանց աքսորում դեպի երկրի հեռավոր շրջաններ։ Կուլակաթափության ենթարկվել են ոչ միայն հարուստ գյուղացիները, այլև միջակները ու նույնիսկ աղքատները։ Բռնաճնշումների ենթարկված աղքատներին նման իրավիճակում կոչում էին «ենթակուլակներ» (ռուս.՝ «подкулачник»), հատկապես եթե նրանք կարեկցում էին մյուս կուլակաթափվածներին կամ պաշտպանում նրանց։ Միխայիլ Կալինինը գրել է, թե կուլակաթափ եղածներից շատերը պայքարել են հանուն խորհրդային իշխանության, սակայն բողոքել են ընդդեմ չարաշահումների։

Կոլեկտիվացման, բարձր հարկերի ու հացահատիկի «ավելցուկի» հարկադիր առգրավման դեմ գյուղացիների բողոքներն արտահայտվել են այն թաքցնելով, հրդեհումներով և նույնիսկ գյուղական կուսակցական ու խորհրդային ակտիվիստների սպանություններով, ինչը պետության կողմից գնահատվել է որպես «կուլակային հակահեղափոխության» արտահայտություն։

Գյուղացիների հակախորհրդային ելույթների ճնշումը կազմակերպելու համար 1920-ական թվականների վերջին պատասխանատու է եղել Միացյալ պետական քաղաքական վարչության հատուկ բաժինը։ Ըստ իրավաբանական գիտությունների դոկտոր Ս․ Վորոնցովի տվյալների՝ միայն 1929 թվականին Միացյալ պետական քաղաքական վարչության մարմինների կողմից լիկվիդացվել են ավելի քան 2,5 հազար հակախորհրդային խմբեր գյուղերում^:295։

1930 թվականի հունվարի 30-ին ՀամԿ(բ)Կ կենտկոմի քաղբյուրոն ընդունել է որոշում «Համընդհանուր կոլեկտիվացման շրջաններում կուլակային տնտեսությունների լիկվիդացմանն ուղղված միջոցառումների» մասին։ Ըստ այդ որոշման՝ կուլակները պետք է բաժանվեին երեք կատեգորիայի․

• Առաջին կատեգորիա – հակահեղափոխական ակտիվ, ահաբեկչական գործողությունների ու ապստամբությունների կազմակերպիչներ,
• Երկրորդ կատեգորիա – հակահեղափոխական ակտիվի մնացած մասը, որ կազմված է ամենահարուստ կուլակներից ու կիսակալվածատերերից,
• Երրորդ կատեգորիա – մյուս կուլակներ։

Առաջին կատեգորիայի կուլակների ընտանիքների գլխավորները ձերբակալվել են, և նրանց գործունեությանը վերաբերող գործերը փոխանցվել են Միացյալ պետական քաղաքական վարչության ներկայացուցիչների կազմում հատուկ եռյակների, ՀամԿ(բ)Կ մարզկոմների (երկկոմ) և դատախազության քննարկմանը։ Առաջին կատեգորիայի կուլակների ընտանիքների անդամները և երկրորդ կատեգորիայի կուլակները ենթակա են եղել աքսորի ԽՍՀՄ հեռավոր շրջաններ կամ տվյալ տարածաշրջանի (մարզ, երկրամաս) հեռավոր շրջաններում գտնվող հատուկ բնակավայրեր։ Երրորդ կատեգորիայի կուլակները վերաբնակեցվել են շրջանի սահմաններում՝ նոր, հատուկ նրանց համար հատկացված հողերում։

1930 թվականի փետրվարի 2-ին հրապարակվել է ԽՍՀՄ ՄՊՔՎ № 44/21 հրամանը, որում ասվում է, թե «կուլակության՝ որպես դասակարգի լիկվիդացման առավել կազմակերպված անցկացման և կուլակների կողմից խորհրդային իշխանության՝ գյուղատնտեսության սոցիալիստական վերակառուցման ուղղությամբ կատարվող միջոցառումներին դիմադրելու ցանկացած փորձ վճռական կերպով ճնշելու համար, առաջին հերթին համընդհանուր կոլեկտիվացման շրջաններում, ամենամոտ ժամանակում կուլակներին, հատկապես նրանց հարուստ ու ակտիվ հակահեղափոխական հատվածին, պետք է հասցվի կործանարար հարված»։

Հրամանը նախատեսել է․

1) «հակահեղափոխական կուլակային ակտիվի», հատկապես «գործող հակահեղափոխական և ապստամբական կազմակերպությունների ու խմբավորումների կադրերի» և առավել «չարանենգ, ծայրահեղական միայնակների» անհապաղ լիկվիդացում, այսինքն՝ առաջին կատեգորիան, որի շարքում դասվել են՝

• առավել «ծայրահեղական» ու ակտիվ կուլակներ, որոնք ընդդիմանում և խափանում են կուսակցության ու իշխանության՝ տնտեսության վերակառուցման ուղղությամբ ձեռնարկած միջոցառումները, կուլակներ, որոնք փախչում են մշտական բնակության շրջաններից և անցնում ընդհատակ, հատկապես համագործակցում ակտիվ սպիտակգվարդիականների ու ավազակների հետ,
• ակտիվ սպիտակգվարդիական կուլակներ, ապստամբներ, նախկին ավազակներ, նախկին սպիտակ սպաներ, հայրենադարձներ, նախկին ակտիվ պատժատուներ և այլք, որոնք ցուցաբերել են հակահեղափոխական ակտիվություն, հատկապես կազմակերպչական բնույթի,
• կուլակներ, որոնք եկեղեցական խորհուրդների, ամեն տեսակի կրոնական, աղանդավորական համայնքների ու խմբերի ակտիվ անդամներ են, «ակտիվորեն դրսևորում են իրենց»,
• Առավել հարուստ անձինք, վաշխառուներ, չարաշահողներ, որոնք ավերել են իրենց տնտեսությունները, նախկին կալվածատերեր և խոշոր հողատերեր։

Ձերբակալվածների, համակենտրոնացման ճամբար ուղարկվածների և գնդակահարության դատապարտվածների ընտանիքները ենթակա են եղել աքսորի ԽՍՀՄ հեռավոր շրջաններ (Սիբիր, Ուրալ, Հյուսիսային երկրամաս, Ղազախստան), կուլակների ու նրանց ընտանիքների զանգվածային աքսորի հետ միասին՝ «հաշվի առնելով ընտանիքում աշխատունակների առկայությունը և այդ ընտանիքների սոցիալական վտանգավորության աստիճանը»։

2) Առավել հարուստ կուլակների (նախկին կալվածատերեր, կիսակալվածատերեր, «տեղացի կուլակային հեղինակություններ» և «կուլակային բոլոր կադրերը, որոնցից ձևավորվում է հակահեղափոխական ակտիվ, «կուլակային հակախորհրդային ակտիվ», «եկեղեցականներ և աղանդավորներ») և նրանց ընտանիքների զանգվածային արտաքսում ԽՍՀՄ հեռավոր հյուսիսային շրջաններ և նրանց ունեցվածքի բռնագրավում – երկրորդ կատեգորիա։

ԽՍՀՄ շրջաններից արտաքսված ընտանիքների թիվը

3) ԽՍՀՄ հետևյալ շրջաններում կուլակների ու նրանց ընտանիքների արտաքսման առաջնահերթ անցկացում (արտաքսման ենթակա ընտանիքների թվի որոշմամբ)․

• Կենտրոնա-սևծովյան մարզ – 10-15 հազար,
• Միջին վոլգյան երկրամաս – 8-10 հազար,
• Ներքին վոլգյան երկրամաս – 10-12 հազար,
• Հյուսիսային Կովկաս և Դաղստան – 20 հազար,
• Սիբիր – 25 հազար,
• Ուրալ – 10-15 հազար,
• Ուկրաինա – 30-35 հազար,
• Բելառուսիա – 6-7 հազար,
• Ղազախստան – 10-15 հազար։

Զանգվածային արտաքսումների անմիջական ղեկավարությամբ զբաղվել է օպերատիվ հատուկ խումբը՝ Գաղտնի-օպերատիվ վարչության պետ Ե․ Եվդոկիմովի գլխավորությամբ։ Գյուղացիների տարերային խռովությունները տեղում արագ ճնշվել են, և միայն 1931 թվականի ամռանն է պահանջվել բանակային զորամասերի աջակցություն ՄՊՔՎ զորքերին, երբ ճնշվել են հատուկ բնակավայրեր տեղափոխվածների խոշոր խռովություններն Ուրալում և Արևմտյան Սիբիրում։

Ընդհանուր առմամբ 1930-1931 թվականներին, ինչպես նշվել է ՄՊՔՎ ԳՈՒԼԱԳ-ի հատուկ բնակավայրեր տեղափոխվածների հարցերով բաժնի տեղեկագրում, հատուկ բնակավայրեր են ուղարկվել 381 026 ընտանիքներ, ընդհանուր առմամբ՝ 1 803 392 մարդ։ Ըստ ստալինիստների հաշվումների՝ 1932-1940 թվականներին հատուկ բնակավայրերն են տեղափոխվել ևս 489 822 կուլակաթափ արվածներ։ Ըստ այլ տվյալների, մասնավորապես ըստ պատմաբան և բռնաճնշումների ուսումնասիրող Վիկտոր Զեմսկովի, 1930-1940 թվականներին կուլակային աքսորում եղել է 2,5 մլն մարդ, ընդ որում՝ 1930-1933 թվականներին այնտեղ մահացել է շուրջ 600 հազար մարդ։ Ընդհանուր առմամբ այս կամ այն կերպ բռնաճնշման է ենթարկվել շուրջ 4 մլն գյուղացի։

Հացամթերման հետ կապված բռնաճնշումներ

1932 թվականի հոկտեմբերի կեսին երկրի հացահատիկային գլխավոր շրջանների հացամթերման ընդհանուր պլանը կատարվել է միայն 15 %-20 %-ով։ 1932 թվականի հոկտեմբերի 22-ին ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ քաղբյուրոն որոշել է Ուկրաինա և Հյուսիսային Կովկաս ուղարկել երկու արտակարգ հանձնաժողովներ, մեկը Վյաչեսլավ Մոլոտովի, մյուսը՝ Լազար Կագանովիչի գլխավորությամբ, որպեսզի «արագացնեն հացամթերումը»։ Այն բանից հետո, երբ նոյեմբերի 2-ին Կագանովիչի հանձնաժողովը, որի անդամ էր ՄՊՔՎ ղեկավար Հենրիխ Յագոդան, հասել է Դոնի Ռոստով, հրավիրվել է Հյուսիսկովկասյան տարածաշրջանի կուսկազմակերպությունների բոլոր քարտուղարների ժողով, որում ընդունվել է հետևյալ որոշումը․ «Հացահատիկի մթերման պլանի ամոթալի ձախողման հետ կապված՝ տեղի կուսկազմակերպություններին ստիպել ընկճել կուլակային հակահեղափոխական տարրերի կողմից կազմակերպված սաբոտաժը, ճնշել այդ սաբոտաժը գլխավորող գյուղական կոմունիստների ու կոլտնտեսությունների ներկայացուցիչների դիմադրությունը»։ Սև ցուցակում ընդգրկված մի շարք շրջանների համար ընդունվել են հետևյալ միջոցները՝ խանութներից ամբողջ մթերքի վերադարձ, առևտրի լիակատար դադարեցում, բոլոր ընթացիկ վարկերի անհապաղ մարում, բարձր հարկերի սահմանում, սաբոտաժի բոլոր մասնակիցների, «սոցիալապես օտար և հակահեղափոխական բոլոր տարրերի» ձերբակալություն և դատավարություն արագացված կարգով, որը պետք է ապահովեր ՄՔՊՎ-ն։ Սաբոտաժի շարունակվելու դեպքում նախատեսվել է բնակչությանը ենթարկել զանգվածային տեղահանության։

1932 թվականի նոյեմբերի ընթացքում Հյուսիսային Կովկասի 5000 գյուղացի կոմունիստներ, որոնք մեղադրվել են հացամթերման «վիժեցմանը» «հանցավոր քաջալերման» համար, ձերբակալվել են, իսկ նրանց հետ ձերբակալվել է ևս 15 000 կոլտնտեսական։ Դեկտեմբերին սկսվել է ամբողջական գյուղերի զանգվածային տեղահանություն։ 1932 թվականի նոյեմբերից մինչև 1933 թվականի հունվար անցկացվել են գործողություններ ընդդեմ 15 բնակավայրերի՝ Կուբանի 13 ստանիցաներ՝ Նովորոժդեստվենսկայա, Տեմիգոևսկայա, Մեդվեդովսկայա, Պոլտավսկայա, Նեզամաևսկայա, Ումանսկայա, Լադոժսկայա, Ուրուպսկայա, Ստարոդերևյանկովսկայա, Նովոդերևյանկովսկայա, Ստարոկորսունսկայա, Ստարոշչերբինովսկայա, Պլատնիրովսկայա, և Դոնի երկու ստանիցաներ՝ Մեշկովսկայա և Բոկովսկայա։

Երբ Ստալինին զեկուցել են, որ Դնեպրոպետրովսկի մարզի Օրեխովի շրջանի ղեկավարները կոլտնտեսություններին թույլ են տվել իրենց թողնել ցանքի ֆոնդ, լցնել ապահովագրության բաժինը, նա խիստ զայրացել է։ 1932 թվականի դեկտեմբերի 7-ին նրա ստորագրությամբ կուսակցական բոլոր մարմիններին ուղարկվել է շրջաբերական, որում Ստալինը այդ ղեկավարներին հայտարարել է «կուսակցության խարդախներ ու խաբեբաներ, որոնք հմտորեն անցկացնում են կուլակային քաղաքականությունը կուսակցության գլխավոր գծի հետ իրենց «համաձայնության» դրոշի տակ»։ Նա պահանջել է «անհապաղ ձերբակալել և պարգևատրել նրանց ըստ արժանվույն, այսինքն՝ տալ 5-10 տարվա ազատազրկում յուրաքանչյուրին»։ Արդյունքում սաբոտաժի մեղադրանքով շրջկոմվարչության պետական գյուղատնտես Ի․ Անիստրատը Դնեպրոպետրովսկի մարզային դատարանի կողմից դատապարտվել է գնդակահարության, կուսակցության շրջկոմի քարտուղար Վ․ Գոլովինը, շրջգործկոմի քարտուղար Մ․ Պալամարչուկը, Բանվորագյուղացիական տեսչության նախագահ Ֆ․ Օրդելյանը, շրջանային հողային վարչության վարիչ Ի․ Լուցենկոն, շրժկոլտնտեսմիության նախագահ Ի․ Պրիգոդան դատապարտվել են 10 տարվա ճամբարի։ Երեքից ութ տարվա ճամբարի են դատապարտվել շրջկոմի անդամներ մեքենատրակտորային կայանի տնօրեն Գ․ Մեդվիդը, շրջկոմի կազմակերպչական բաժնի վարիչ Ե․ Սկիչկոն, «Ленинським шляхом» («Ленинским путём») շրջանային թերթի խմբագիր Ի․ Անդրյուշչենկոն, շրջգործկոմի նախագահի տեղակալ Ֆ․ Վյալիխը, «Հացամթերման» (ռուս.՝ «Заготзерно») մասնաճյուղի վարիչ Ս․ Բուրկովսկին, Եգորևսկի գյուղխորհրդի նախագահ Դ․ Բուտովիցկին, Յուրկովսկի կուսբջջի քարտուղար Ս․ Գրիշկոն, շրջանի պետական գյուղատնտես Ա․ Մոխնորիլոն, ընդհանուր առմամբ՝ 14 մարդ։

Այլ բռնաճնշումներ 1920-ականների վերջին և 1930-ականների սկզբին

1929-1931 թվականներին տասնյակ գիտնականներ ձերբակալվել են ու դատվել այսպես կոչված «Գիտությունների ակադեմիայի գործով»։ Գիտության ոլորտում բռնաճնշումները շարունակվել են «Երկրաբանական կոմիտեի գործով» և հանգեցրել Երկրաբանական կոմիտեի լուծարմանը 1930 թվականին։

1932 թվականին սիբիրցի չորս գրողներ աքսորվել են այսպես կոչված «Սիբիրյան բրիգադի» գործով։

Հարյուրավոր նախկին սպաներ, որ ծառայել էին Կարմիր բանակում, 1930-1931 թվականներին ձերբակալվել են ու դատվել «Գարուն» գործով։ Նույն ժամանակաշրջանում տեղի են ունեցել բռնաճնշումներ այսպես կոչված «նացիոնալ-ուկլոնիստների» դեմ։

1928-1929 թվականներին «սուլթան-գալիևյան հակահեղափոխական կազմակերպության» գործով ձերբակալվել են Թաթարական ԻԽՍՀ և Ղրիմի ԻԽՍՀ մի շարք ղեկավար աշխատողներ։ Նրա ղեկավար է հայտարարվել թաթար կոմունիստ Միրսաիդ Սուլթան-Գալիևը։ 1930 թվականին ՄՊՔՎ կոլեգիան Սուլթան-Գալիևին և «նրա հակահեղափոխական կազմակերպության» ևս 20 մասնակիցների դատապարտել է գնդակահարության, որն ավելի ուշ փոխարինվել է 10 տարվա ազատազրկմամբ։

1930-1931 թվականներին Բելառուսիայում ձերբակալվել է հանրապետական կոմկուսի քարտուղարներից մեկը, մի քանի ժողկոմներ և հանրապետության այլ ղեկավար պաշտոնյաներ։ Նրանք մեղադրվել են այսպես կոչված «Բելառուսիայի ազատագրման միության» հետ կապ ունենալու մեջ, որի գործով դատվել են բելառուսական գիտության ու մշակույթի 86 գործիչներ։

1930 թվականի գարնանն Ուկրաինայում տեղի է ունեցել բաց դատավարություն «Ուկրաինայի ազատագրման միության» գործով՝ Համաուկրաինական գիտությունների ակադեմիայի նախագահ Սերգեյ Եֆրեմովի գլխավորությամբ։ Նրանից բացի մեղադրյալի աթոռին հայտնվել է ավելի քան 40 մարդ։ Ըստ մեղադրանքի՝ «Ուկրաինայի ազատագրման միությունը» նպատակ է ունեցել տապալել խորհրդային կառավարությունը և Ուկրաինան դարձնել բուրժուական երկիր «հարևան բուրժուական օտար պետություններից մեկի վերահսկողության և ղեկավարության ներքո»։ Բոլոր մեղադրյալներն իրենց մեղավոր են ճանաչել հակահեղափոխական գործունեություն ծավալելու մեջ, և հիմնական մեղադրյալների համար, «հաշվի առնելով նրանց անկեղծ զղջումը դատարանում», մահապատիժը փոխարինվել է 8-10 տարվա ազատազրկմամբ, մյուսները դատապարտվել են ավելի կարճ ժամկետներով, իսկ ինը անձ ենթարկվել է պայմանական ազատազրկման։

Խարկովում այսպես կոչված «Ուկրաինական ռազմական կազմակերպության» գործով ձերբակալվել է 148 մարդ։ 1934 թվականի հունվարին այդ գործով Մոսկվայում ձերբակալվել է ԽՍՀՄ կենտգործկոմի բյուջետային հանձնաժողովի նախագահ Միխայիլ Պոլոզը, որը 1920-ական թվականներին աշխատել էր որպես ՈՒԽՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ Մոսկվայում, Պետպլանի նախագահ և ՈՒԽՍՀ ֆինանսների ժողկոմ։ Նա ուղարկվել է ճամբար 10 տարով։

Ուկրաինայի կոմկուսի XII համագումարի (1934 թվականի հունվար) ընդունած բանաձևում ընդգծվել է, որ Ուկրաինան Խորհրդային Միությունից առանձնացնել ձգտող նացիոնալիստական կազմակերպությունների ջախջախումից բացի ՀամԿ(բ)Կ-ն ջախջախել է «նացիոնալիստական տենդենցը, որը գլխավորում էր Նիկոլայ Սկրիպնիկը, տենդենց, որը թեթևացրել և աջակցել է հակահեղափոխական նացիոնալիստների գործունեությանը»։ Սկրիպնիկն ինքը, որ եղել է ՀամԿ(բ)Կ անդամ, Ուկրաինայի Սովժողկոմի նախագահի տեղակալ, ինքնասպան է եղել 1933 թվականի հուլիսի 7-ին։ ՀամԿ(բ)Կ XVII համագումարում հայտարարվել է, որ նախորդ համագումարից հետո միայն 13 հանրապետական, երկրամասային ու մարզային կազմակերպություններում «նացիոնալիստական հակումների» պատճառով կուսակցությունից հեռացվել է 799 մարդ։

1932-1933 թվականներին ՄՔՊՎ մշտական նախագահության կողմից Նիժեգորոդսկի երկրամասում «սարքվել» է «Ֆինն ազգությունների ազատագրման միության» գործը։

1920-1930-ական թվականներին Ֆինլանդիայից Խորհրդային Միություն է տեղափոխվել շուրջ 30 000 մարդ։ Դրանից բացի, Խորհրդային Միություն է տեղափոխվել 6000 ֆինն Ամերիկայից։ Նրանց մեծ մասը եղել են ֆինն կոմունիստներ, որոնք ցանկանում էին կառուցել նոր, արդար դրախտ բանվորների համար։ Եղել են նաև ֆիններ, որոնց բռնի արտաքսել են Խորհրդային Միությունից։ Վերաբնակեցված ֆինների զգալի մասը մեղադրվել է լրտեսություն կատարելու մեջ և զոհվել ստալինյան բռնաճնշումների ընթացքում․ նրանց կամ գնդակահարել են, կամ էլ աքսորել Սիբիր։

Բռնաճնշումների որոշակի թուլացում 1933-1934 թվականներին

1933-1934 թվականներին, ըստ ռուս ուսումնասիրող Օլեգ Խլևնյուկի, բռնաճնշումները կրել են պակաս զանգվածային բնույթ։ Նա ենթադրել է, թե դրա պատճառը կարող էր լինել ՀամԿ(բ)Կ կենտկոմի և ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի՝ 1933 թվականի մայիսի 8-ին ընդունած հրահանգը ՄՊՔՎ-ի, դատարանների ու դատախազությունների համար, որով սահմանափակվել են նրանց իրավունքները գյուղացիների զանգվածային արտաքսման հարցում (ընդ որում՝ ակտիվ «հակահեղափոխականների» արտաքսման իրավունքը սահմանված շրջանակներում՝ 12 հազար տնտեսություն ամբողջ երկրում, մնացել է ուժի մեջ), ինչպես նաև սահմանափակվել է կալանավորների սահմանային թվաքանակը Արդարադատության ժողկոմատի, ՄՊՔՎ և ոստիկանության գլխավոր վարչության կալանավայրերում (բացի ճամբարներից ու գաղութներից) 400 հազար մարդու չափով (800 հազարի փոխարեն, որ փաստացի գտնվում էին այնտեղ 1933 թվականի մայիսի դրությամբ)։ Սահմանված շրջանակներում չընդգրկվող կալանավորների ազատման փաստերի կամ նրանց ընտրության որոշակի կարգի, ինչպես նաև ձերբակալությունների թվաքանակի նվազման վերաբերյալ փաստագրական վկայություններ չկան։

Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ ՌՍՖՍՀ-ում 1934 թվականին դատվել է շուրջ 1,2 մլն մարդ, ինչը մոտ 200 հազարով ավելի քիչ է, քան 1933 թվականին։ ՄՊՔՎ (1934 թվականի հուլիսից՝ ՆԳԺԿ) հետաքննած գործերով դատապարտվածների թիվը կազմել է շուրջ 79 հազար, իսկ 1933 թվականին եղել է 240 հազար։ 1934 թվականի մայիսի 27-ին ԽՍՀՄ կենտգործկոմի որոշմամբ պարզեցվել է հատուկ բնակավայրեր տեղափոխված գյուղացիների իրավունքների վերականգնման կարգը։

Այնուամենայնիվ, 1933-1934 թվականներին քաղաքական բռնաճնշումները շարունակվել են։ Հենց այդ ժամանակաշրջանին է վերաբերում, մասնավորապես, «սլավոնագետների գործը»։ 1934 թվականին ՄՊՔՎ կոլեգիայի որոշմամբ գնդակահարվել են ազնվական ծագում ունեցող տասը երիտասարդ լենինգրադցիներ, ևս երեքը դատապարտվել են տարբեր ժամկետներով ճամբարային կալանքի՝ Սերգեյ Կիրովի սպանությունը նախապատրաստելու և լրտեսության կեղծված մեղադրանքներով։

1934 թվականի սկզբին կայացած ՀամԿ(բ)Կ XVII համագումարի նախօրեին որոշվել է կուսակցության կազմում վերականգնել Գրիգորի Զինովևին, Լև Կամենևին, Եվգենի Պրեոբրաժենսկուն։

1934 թվականի հուլիսի 10-ին խորհրդային հատուկ ծառայությունների հերթական վերակառուցման արդյունքում Միացյալ պետական քաղաքական վարչությունը (ՄՊՔՎ) լուծարվել է, և միաժամանակ ստեղծվել է ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը, որի կազմում, որպես գլխավոր վարչություններից մեկը, ներառվել է Պետական անվտանգության գլխավոր վարչությունը (ՊԱԳՎ), որի կազմում բաժանմունքների իրավունքներով ներառվել են ՄՊՔՎ բոլոր օպերատիվ ենթաբաժինները։ ՊԱԳՎ-ից բացի ՆԳԺԿ-ի կազմում եղել են ևս չորս գլխավոր վարչություններ՝ Բանվորագյուղացիական ոստիկանության գլխավոր վարչությունը, Սահմանային ու ներքին պահպանության գլխավոր վարչությունը, Ճամբարների գլխավոր վարչությունը (ԳՈՒԼԱԳ, Главное управление лагерей, ГУЛАГ) և Հրդեհային պաշտպանության գլխավոր վարչությունը^:312։ ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ն գլխավորել է Գենրիխ Յագոդան։

ՆԳԺԿ կազմում եղել է արտադատարանային մարմին՝ ներքին գործերի ժողկոմին առընթեր հատուկ խորհուրդը, որը լիազորություն է ունեցել ընդունել դատավճիռ «հասարակության համար վտանգավոր անձանց» կալանավորման, աքսորի, մինչև 5 տարով արտաքսման կամ ԽՍՀՄ-ից վտարելու վերաբերյալ^:321։ Հատուկ խորհուրդը փոխարինել է լուծարված ՄՊՔՎ դատարանային կոլեգիային, ընդ որում՝ նրա լիազորությունները որոշակիորեն սահմանափակվել են։

Լենինգրադի «Գնդակահարություների ցանկերը» (ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի դատմանը ենթակա անձանց ցանկ), ստորագրել են Ստալինը, Վորոշիլովը, Կագնովիչը, Ժդանովը և Մոլոտովը, 1937 թվականի ապրիլ (АП РФ, оп. 24, дело 409, лист 54)

1932-1933 թվականներին անձնագրային համակարգի ներմուծման հետ կապված խոշոր քաղաքներից հարկադիր կերպով վերաբնակեցվել են այն քաղաքացիները, որոնք ճանաչվել են «ապադասակարգայնացված տարրեր»։ Այդ մարդիկ ուղարկվել են կուլակաթափվածների համար նախկինում ստեղծված հատուկ բնակավայրեր։ Ծրագրվել է 1933 թվականի ընթացքում Նարիմյան հյուսիս և Հյուսիսային Ղազախստան աքսորել մինչև 2 միլիոն մարդ՝ մեկական միլիոն յուրաքանչյուր շրջան։ ԽՍՀՄ ժողկոմխորհի՝ 1933 թվականի մարտի 11-ի որոշման համաձայն ՄՊՔՎ մարմիններին և միութենական հանրապետությունների արդարադատության ժողովրդական կոմիսարիատների հանձնարարվել է սկսել կալանավայրերի անհապաղ թեթևացում քրեական տարրերին հատուկ բնակավայրեր տեղափոխելու հաշվին։ Այսպես, միայն Ուկրաինայում, Հյուսիսային Կովկասում, Կենտրոնասևծովյան տարածաշրջանում և Ներքին վոլգյան երկրամասում պահանջվել է նորից կազմակերպված հատուկ բնակավայրեր տեղափոխել ավելի քան 80 հազար մարդ, որոնք ազատազրկվել էին մինչև երեք տարով։ ՍիբԼԱԳ-ի ղեկավարությունը և Արևմտյան Սիբիրի կուսակցական-խորհրդային մարմինները պատրաստ չեն եղել ընդունել մեծ էշելոններով տեղափոխվող այսպես կոչված սոցվտանգավոր տարրերին (ապադասակարգայնացված քաղաքացիները քրեականների հետ՝ խառը)։ Դա հանգեցրել է այնպիսի հետևանքների, ինչպիսին է, օրինակ, Նազինյան ողբերգությունը, երբ Նազինո ամայի կղզում իջեցվել է շուրջ 6100 մարդ և թողնվել առանց սննդի ու ապաստանի։

1934-1938 թվականների քաղաքական բռնաճնշումներ

Հիմնական հոդված՝ 1930-ականների բռնաճնշում

Կուսակցության «զտում»

1933 թվականից մինչև 1934 թվականի դեկտեմբերի 31-ն անցկացվել է ՀամԿ(բ)Կ «մեծ զտում»։ «Զտման ընթացքում, որը վերսկսվել է 1935 թվականի մայիսին, կուսակցությունից, որն ուներ 1916,5 հազար անդամ, հեռացվել է 18,3 %-ը։ «Զտման» ավարտից հետո սկսվել է «կուսակցական փաստաթղթերի ստուգումը», որը շարունակվել է մինչև 1935 թվականի դեկտեմբեր, ինչի արդյունքում հեռացվել է ևս 10-20 հազար մարդ։ 1936 թվականի հունվարից սեպտեմբեր անցկացվել է «կուսակցական փաստաթղթերի փոխում»։ Իրականում այդ ստուգումը դարձել է 1933-1935 թվականների զտման շարունակությունը և շարունակվել զանգվածային ձերբակալություններով^:136։

Կուսակցությունից հեռացված անձինք առաջին հերթին ենթարկվել են բռնաճնշումների։ 1917 թվականին և դրանից հետո խորհրդային կառավարությունում որոշիչ դեր կատարած բոլշևիկների մեծ մասը ենթարկվել է մահապատժի։ 1917 թվականի Քաղբյուրոյի սկզբնական կազմի միակ անդամը, որ կենդանի է մնացել «զտումից» հետո, եղել է Իոսիֆ Ստալինը։ Մյուս հինգից չորսը գնդակահարվել են, իսկ հինգերորդը՝ Լև Տրոցկին, հեռացվել է կուսակցությունից, վտարվել երկրից և սպանվել 1940 թվականին։

Կիրովի սպանություն, բռնաճնշումների ուժեղացում

Սերգեյ Կիրովի սպանությունը, որ տեղի է ունեցել Լենինգրադում 1934 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, դարձել է քաղաքական բռնաճնշումների նոր ալիքի պատճառ։ Բռնաճնշումները վերաբերել են հիմնականում Մոսկվային ու Լենինգրադին․ Լենինգրադում տեղի ունեցած իրադարձություններն ստացել են «Կիրովյան հոսք» անվանումը, իսկ այդ ժամանակ Մոսկվայում տեղի ունեցած հիմնական գործընթացը դարձել է «Կրեմլյան գործը»։

Իշխանությունների որոշումներ

ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի և ժողկոմխորհի որոշումը «Միութենական հանրապետությունների գործող քրեական-դատավարական օրենսգրքում փոփոխություններ մտցնելու մասին»

Կիրովի սպանության օրը ԽՍՀՄ կառավարությունն արձագանքել է Կիրովի սպանության մասին պաշտոնական հայտարարությամբ, որում նշվել է «բանվորական դասի բոլոր թշամիներին վերջնականապես արմատախիլ անելու» անհրաժեշտության մասին։

ԽՍՀՄ Կենտգործկոմի և ժողկոմխորհի որոշումը «Միութենական հանրապետությունների գործող քրեական-դատավարական օրենսգրքում փոփոխություններ մտցնելու մասին».

Միութենական հանրապետությունների գործող քրեական-դատավարական օրենսգրքում կատարել հետևյալ փոփոխությունները ահաբեկչական կազմակերպությունների ու խորհրդային իշխանության աշխատավորների դեմ ուղղված ակաբեկչական գործողությունների գործերի հետաքննության վերաբերյալ․

1. Այդ գործերով հետաքննությունն ավարտել տասը օրից ոչ երկար ժամկետում,
2. Մեղադրական եզրակացությունը մեղադրյալներին հանձնել գործի քննությունից մեկ օր առաջ դատարանում,
3. Գործերը լսել առանց կողմերի մասնակցության,
4. Դատավճիռների վճռաբեկման բողոքարկում, կամ ներման մասին դիմումի ներկայացում թույլ չտալ,
5. Պատժի բարձրագույն ձևի դատավճիռը գործադրել դատավճռի կայացումից հետո առանց հապաղման։

— ԽՍՀՄ կետրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահ Մ․ Կալինին,
ԽՍՀՄ կետրոնական գործադիր կոմիտեի քարտուղար Ա. Ենուկիձե,
Մոսկվա, Կրեմլ,
1 դեկտեմբերի, 1934 թվական

Օլեգ Խլևնյուկը պնդում է, որ Կիրովի սպանության քննության ժամանակ Ստալինը, հակառակ ՆԳԺԿ-ի ընդդիմությանը, հրամայել է մշակել «զինովևյան հետքը»՝ Կիրովի սպանության մեջ մեղադրելով Գրիգորի Զինովևին, Լև Կամենևին ու նրանց կողմնակիցներին։ Մի քանի օր անց սկսվել են զինովևյան ընդդիմության նախկին կողմնակիցների ձերբակալությունները, իսկ դեկտեմբերի 16-ին ձերբակալվել են Կամենևն ու Զինովևը։ Դեկտեմբերի 28-29-ին տասնչորս մարդ, որոնք ուղղակիորեն մեղադրվել են սպանության կազմակերպման մեջ, դատապարտվել են գնդակահարության։ Դատավճիռը պնդել է, որ նրանք բոլորը եղել են «զինովևյան հակախորհրդային խմբի ակտիվ մասնակիցներ Լենինգրադում», իսկ հետագայում՝ «ընդհատակյա ահաբեկչական հակահեղափոխական խմբի» մասնակիցներ, որը գլխավորել է այսպես կոչված «լենինգրադյան կենտրոնը»։ 1935 թվականի հունվարի 9-ին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ին առընթեր հատուկ խորհրդակցությունում «Սաֆարովի, Զալուցկու և այլոց լենինգրադյան հակահեղափոխական զինովևյան խմբի» քրեական գործով դատապարտվել է 77 մարդ։ Հունվարի 16-ին դատապարտվել է 19 մարդ այսպես կոչված «մոսկովյան կենտրոնի» գործով Զինովևի և Կամենևի գլխավորությամբ։ Այդ բոլոր դատավարությունները կոպիտ կերպով սարքված էին։

Օ․ Շատունովսկայան Ա․ Յակովլևին ուղղված նամակում պնդում է, որ Ստալինի անձնական արխիվում «հայտնաբերվել է իր կողմից սարքված երկու «տրոցկիստական-զինովևյան ահաբեկչական կենտրոնների»՝ Լենինգրադյան և Մոսկովյան, սեփական ձեռքով կազմված ցուցակը»։

Հետագա մի քանի տարիների ընթացքում Ստալինը Կիրովի սպանությունն օգտագործել է որպես պատրվակ՝ վերջնական հաշվեհարդար տեսնելու համար նախկին քաղաքական հակառակորդների հետ, որոնք գլխավորել էին կուսակցության տարբեր ընդդիմադիր հոսանքներ 1920-ական թվականներին կամ մասնակցել էին դրանց։ Նրանք բոլորը ոչնչացվել են ահաբեկչական գործունեության մեղադրանքով։

ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի «Ընկ․ Կիրովի եղեռնական սպանության հետ կապված դասեր» գաղտնի նամակում, որը նախապատրաստվել ու տարածվել է 1935 թվականի հունվարին, Կամենևին ու Զինովևին նորից «լենինգրադյան» ու «մոսկովյան կենտրոնները» ղեկավարելու մեջ մեղադրելուց բացի, որոնք եղել են «ըստ գործի էության սպիտակգվարդիական կազմակերպության դիմակավորված ձև», Ստալինը հիշեցրել է նաև այլ «հակակուսակցական խմբավորումների» մասին, որոնք գոյություն են ունեցել ՀամԿ(բ)Կ պատմության ընթացքում՝ տրոցկիստական, «դեմոկրատական կենտրոնամետ», «բանվորական ընդդիմության», «աջակողմյան ուկլոնիստական» և այլն։ Այդ նամակները տեղում պետք է դիտարկվեին որպես գործի անցնելու ուղղակի հրահանգներ։

1935 թվականի հունվարի 26-ին Ստալինն ստորագրել է Քաղբյուրոյի որոշումը Զինովևի 663 նախկին կողմնակիցներին Լենինգրադից Սիբիրի հյուսիս ու Յակուտիա աքսորելու վերաբերյալ։ Միաժամանակ 325 նախկին ընդդիմադիրներ Լենինգրադից տեղափոխվել են կուսակցական աշխատանքի երկրի այլ շրջաններ։ Նմանատիպ գործողություններ են ձեռնարկվել նաև այլ վայրերում։ Այսպես, օրինակ՝ 1935 թվականի հունվարի 17-ին Ուկրաինայի կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի քաղբյուրոն դրել է նախկին ակտիվ տրոցկիստներին ու զինովևականներին հանրապետության խոշոր արդյունաբերական կենտրոններից տեղափոխելու և կուսակցությունից հեռացնելու (այդ թվում նաև «տրոցկիստական և տրոցկիստա-զինովևական բլոկին» պատկանելու համար) նյութերի նախապատրաստման անհրաժեշտության հարցը։

1935 թվականի մարտ-ապրիլին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ին առընթեր հատուկ խորհրդակցությունը մի շարք հայտնի կուսակցական գործիչների (Ալեքսանդր Շլյապնիկով և այլք), որոնք 1921 թվականին՝ կուսակցության X համագումարի նյութերի քննարկման ժամանակ, հարել են «բանվորական ընդդիմությանը», դատել է «հակահեղափոխական կազմակերպության՝ «բանվորական ընդդիմության» խմբի» ստեղծման կեղծված գործով։

1935 թվականի հունվար-ապրիլին ՆԳԺԿ մարմինները «բացահայտել են» այսպես կոչված «կրեմլյան գործը», որի շրջանակներում ձերբակալվել է Կրեմլում՝ կառավարական հիմնարկներում ծառայողների մի խումբ՝ մեղադրվելով ահաբեկչական խումբ ստեղծելու մեջ, որն իբր պատրաստվում էր մահափորձ կատարել պետության ղեկավարների դեմ։ Այդ գործի հետ կապված 1935 թվականի մորտի 3-ին ԽՍՀՄ կենտգործկոմի քարտուղրի պաշտոնից հանվել է Ավել Ենուկիձեն։ Նրան փոխարինել է ԽՍՀՄ նախկին դատախազ Իվան Ակուլովը, որին էլ հետագայում փոխարինել է Անդրեյ Վիշինսկին։

1935 թվականի մայիսի 27-ին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ հրամանով հանրապետություններում, երկրամասերում ու մարզերում կազմակերպվել են ՆԳԺԿ «եռյակներ», որոնց կազմում ներառվել են ՆԳԺԿ վարչության պետը, ոստիկանության վարչության պետն ու մարզային դատախազը։ «Եռյակները» կայացրել են որոշումներ արտաքսման, աքսորի կամ ճամբար ուղարկելու վերաբերյալ (մինչև հինգ տարի ժամկետով)։

Մեծ ահաբեկչություն

Հիմնական հոդված՝ 1930-ականների բռնաճնշում

1936 թվականի սեպտեմբերի 26-ին Յագոդայի փոխարեն ներքին գործերի ժողկոմ է նշանակվել Նիկոլայ Եժովը։

1937-1938 թվականներին ձերբակալությունները հասել են իրենց գագաթնակետերից մեկին։ Այդ երկու տարվա ընթացքում ՆԳԺԿ մարմինների գործերով, հանցագործությունների բոլոր տեսակներով ձերբակալվել է 1 575 259 մարդ, նրանցից 681 692 մարդ դատապարտվել է գնդակահարության։

Անդրեյ Մեդուշևսկին «Մեծ ահաբեկչությունը» կոչում է «ստալինյան սոցիալական ինժեներիայի վճռորոշ գործիք»։ Ըստ նրա՝ գոյություն ունեն մի քանի տարբեր մոտեցումներ «Մեծ ահաբեկչության» էության մեկնաբանման, զանգվածային բռնաճնշումների մտահղացման աղբյուրների, տարբեր գործոնների ազդեցության և ահաբեկչության ինստիտուցիոն հիմունքների վերաբերյալ։ «Միակ բանը,– գրում է նա,– ինչը, ըստ էության, կասկածներ չի առաջացնում, զանգվածային բռնաճնշումների կազմակերպման գործում հենց Ստալինի ու ՆԳԺԿ պետական անվտանգության գլխավոր վարչության որոշիչ դեր ունենալն է»։

Մոսկովյան դատավարություններ

1936-1938 թվականներին տեղի են ունեցել երեք խոշոր բաց դատավարություններ ՀամԿ(բ)Կ նախկին բարձր պաշտոնյաների գործերով, որոնք 1920-1930-ական թվականներին կապված ե եղել տրոցկիստական ու աջ ընդդիմության հետ։ Արտասահմանում դրանք կոչվել են «Մոսկովյան դատավարություններ» (անգլ.՝ Moscow Trials)։

Մեղադրյալներին, որոնց դատել է ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան, մեղադրվել են արևմտյան հետախուզություների հետ համագործակցելու մեջ՝ նպատակ ունենալով սպանել Ստալինին ու խորհրդային առաջնորդներին, կործանել Խորհրդային Միությունն ու վերականգնել կապիտալիզմը, ինչպես նաև նույն նպատակով տնտեսության տարբեր ճյուղերում վնասարարությունների կազմակերպման մեջ։

• Առաջին դատավարությունը «Տրոցկիստական-Զինովևական ահաբեկչական կենտրոնի» 16 անդամների նկատմամբ տեղի է ունեցել 1936 թվականի օգոստոսին։ Հիմնական մեղադրյալները եղել են Գրիգորի Զինովևն ու Լև Կամենևը։ Ի թիվս այլ մեղադրանքների նրան է վերագրվել Կիրովի սպանությունը և Ստալինին սպանելու նպատակով կազմակերպված դավադրությունը։
• Երկրորդ դատավարությունը (Զուգահեռ հակախորհրդային տրոցկիստական կենտրոնի» գործ) տեղի է ունեցել 1937 թվականի հունվարին 17 ավելի մանր ղեկավարների նկատմամբ, ինչպիսիք էին Կարլ Ռադեկը, Գեորգի Պյատակովը և Գրիգորի Սոկոլնիկովը։ 13 մարդ գնդակահարվել է, իսկ մյուսներն ուղարկվել են ճամբարներ, որտեղ շուտով մահացել են։
• Երրորդ դատավարությունն այսպես կոչված «Աջ-տրոցկիստական բլոկի» 21 անդամների նկատմամբ տեղի է ունեցել 1938 թվականի մարտի 2-13-ը։ Գլխավոր մեղադրյալները եղել են Քաղբյուրոյի նախկին անդամ և Կոմինտերնի ղեկավար Նիկոլայ Բուխարինը և Քաղյուրոյի նախկին անդամ ու ժողկոմխորհի ղեկավար Ալեքսեյ Ռիկովը, որոնք 1928-1929 թվականներին եղել էին ՀամԿ(բ)Կ-ի «աջ ընդդիմության» առաջնորդները։ Մյուսները եղել են Գենրիխ Յագոդան, Խրիստիան Ռակովսկին, Նիկոլայ Կրեստինսկին, Միխայիլ Չեռնովը և այլք։ Նրանք մեղադրվել են․ «նրանում, որ նրանք Խորհրդային Միությանը թշնամի արտասահմանյան երկրների հետախուզությունների առաջադրանքով կազմել են դավադրական խումբ «աջ-տրոցկիստական բլոկ» անվանումով, որ իր համար նպատակ է դրել կատարել լրտեսություն հօգուտ արտասահմանյան երկրների, վնասարարություն, դիվերսիաներ, ահաբեկչություն, ԽՍՀՄ ռազմական հզորության վնասում, ԽՍՀՄ-ի վրա այդ երկրների ռազմական հարձակման հրահրում, ԽՍՀՄ մասնատում և նրանից Ուկրաինայի, Բելառուսիայի, Միջինասիական հանրապետությունների, Վրաստանի, Հայաստանի, Ադրբեջանի, Հեռավոր Արևելքում Պրիմորիեի առանձնացում հօգուտ նշված արտասահմանյան երկրների, վերջապես, ԽՍՀՄ-ում գոյություն ունեցող սոցիալիստական հասարակական ու պետական կառուցվածքի կործանում կապիտալիզմի վերականգնում, բուրժուազիայի իշխանության վերականգնում»։ Բոլոր ամբաստանյալները ճանաչվել են մեղավոր, և բացի երեքից բոլորը գնդակահարվել են։

Դատավարության առաջին օրն ամբաստանյալ Կրեստինսկին հրաժարվել է իր ցուցմունքներից՝ հայտարարելով, որ դրանք տրվել են «ոչ կամավոր»։ Սակայն հաջորդ օրը նա հրաժարվել է արդեն կեղծ ցուցմունքների վերաբերյալ հայտարարությունից («․․․ես ի վիճակի չեմ եղել ասելու ճշմարտությունը, ի վիճակի չեմ եղել ասելու, որ ես մեղավոր եմ։ Եվ փոխարենն ասելու՝ այո, ես մեղավոր եմ, ես գրեթե մեքենայաբար պատասխանեցի՝ ոչ, մեղավոր չեմ») և այն բնութագրել որպես «տրոցկիստական դիտավորություն»։

1990-ական թվականների կեսերին Վ․ Նաումովի, Մ. Գելլերի և Ա. Նեկրիչի աշխատանքներում հաստատվել է, որ հարցաքննությունների ընթացքում լայնորեն կիրառվել է շանտաժը (հարազատների հետ հաշվեհարդար տեսնելու սպառնալիքներ), տանջանքներն ու խոշտանգումները, իսկ խոստովանական ցուցմունքները բռնի ուժով։

Թեև բռնաճնշումները պաշտոնապես իրականացվել են Եժովի ղեկավարությամբ, ինչպես նշում է Օ․ Խլևնյուկը, գոյություն ունեն մեծ քանակի փաստաթղթային վկայություններ այն մասին, որ Եժովի գործունեությունը 1936-1938 թվականներին մանրամասն վերահսկել և ուղղորդել Ստալինը։

Բռնաճնշումներ Կարմիր բանակում

1937 թվականի հունիսին տեղի է ունեցել Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի սպաների խմբի դատավարությունը, որոնց թվում էր Միխայիլ Տուխաչևսկին։ Ամբաստանյալները մեղադրվել են ռազմական հեղաշրջում նախապատրաստելու մեջ, որը նշանակված էր 1937 թվականի մայիսի 15-ին։ Հետագայում խորհրդային ղեկավարությունն անցկացրել է մասշտաբային բռնաճնշումներ Կարմիր բանակի հրամանատարական կազմի մեծ մասի նկատմամբ։ ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի հատուկ դատական ներկայության կազմի մեջ մտնող ութ անձանցից, որոնք «Տուխաչևսկու գործով» մեղադրյալներին դատապարտել են գնդակահարության, հինգը (Վասիլի Բրյուխեր, Իվան Բելով, Պավել Դիբենկո, Յակով Ալկսնիս և Նիկոլայ Կաշիրին) հետագայում իրենք էլ գնդակահարվել են։

Հակահեղափոխական գործունեության համար դատապարտվել են բարձր, միջին ու ստորին հրամանատարական ու ղեկավար կազմերի ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև շարքայիններ, այդ թվում 1936 թվականին՝ 925 մարդ, 1937 թվականին՝ 4079, 1938 թվականին՝ 3132, 1939 թվականին՝ 1099 և 1940 թվականին՝ 1603 մարդ։ Ըստ ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի արխիվի տվյալների՝ պատժի բարձրագույն միջոցի 1938 թվականին դատապարտվել է 52 զինծառայող, 1939 թվականին՝ 112 և 1940 թվականին՝ 528 զինծառայող։

Բռնաճնշումները նպաստել են, որ մյուս սպաների պաշտոնների արագ բարձրացմանը։ Օրինակ՝ 30-ամյա ռազմական օդաչու ավագ լեյտենանտ Իվան Պրոսկուրովը մեկ տարուց էլ քիչ ժամանակում դարձել է կոմբրիգ, իսկ ևս մեկ տարի անց գլխավորել է Գլխավոր հետախուզական վարչությունը գեներալ-լեյտենանտի կոչումով։

Բռնաճնշումներ պետական անվտանգության մարմիններում

Բռնաճնշումներ ՀԱՀ-ՄՊՔՎ-ՌՍՖՍՀ ՆԳԺԿ-ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ում տեղի են ունեցել 1937 թվականիդ շատ առաջ։ Դեռ 1920-ական թվականների սկզբին «մարմիններից» հեռացվել են կարմիր ահաբեկչության՝ «ավելորդ ակտիվություն» ցուցաբերող մի շարք գործիչներ։ Ձախ ընդդիմության դեմ պայքարի ընթացքում բռնաճնշումներ են ենթարկվել մի քանի չեկիստներ, որոնք որոշ չափով օգնել են նրանց (օրինակ, երկրից արտաքսված Լև Տրոցկու նամակը Կարլ Ռադեկին փոխանցելու փորձի համար գնդակահարվելէ Յակով Բլյումկինը)։ Խոշոր «զտում» է անցկացվել այն ժամանակ, երբ գերատեսչությունը գլխավորել է Գենրիխ Յագոդան։

1936 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Յագոդայի փոխարեն ներքին գործերի ժողկոմ է նշանակվել Նիկոլայ Եժովը, որի ղեկավարության ներքո անցկացվել են Մոսկովյան երկրորդ ու երրորդ դատավարությունները և «Զինվորականների գործի» հետաքննությունը։ 1937-1938 թվականների «զտումն» ասոցացվում է առաջին հերթին Եժովի անվան հետ («եժովշչինա», «ежовщина», «ежовы рукавицы»)։ Յագոդան այդ ժամանակ նշանակվել է կապի ժողկոմի պաշտոնում, իսկ 1937 թվականին ձերբակալվել է։ 1938 թվականի փետրվարին նա մասնակցել է Մոսկովյան երրորդ դատավարությանը, որտեղ մեղադրվել է արտասահմանյան հետախուզությունների հետ համագործակցելու և Մաքսիմ Գորկու սպանության մեջ։

Պետանվտանգության աշխատակիցներից 1936 թվականի հոկտեմբերի 1-ից մինչև 1938 թվականի օգոստոսի 15-ը ձերբակալվել է 2273 մարդ, որոնցից 1862 մարդ՝ «հակահեղափոխական հանագործությունների» համար։ Բերիայի՝ պաշտոնի անցնելուց հետո 1939 թվականի ընթացքում այդ թվին ավելացել է ևս 937 մարդ։ Նրանց մի մասը հետագայում ազատվել է ու վերականգնվել աշխատանքի։

Ընդհանուր առմամբ, ինչպես հաղորդվում է, բռնաճնշումների է ենթարկվել պետական անվտանգության մարմինների 20 հազար աշխատակից, որոնց թվում եղել են Համառուսաստանյան արտակարգ հանձնաժողովի նախկին աշխատակիցներ, «Ձերժինսկու կողմակիցներ»՝ Արթուր Արտուզով, Գլեբ Բոկի, Մարտինշ Լացիս, Միխայիլ Կեդրով, Վ․ Մանցև, Գ․ Մորոզ, Իվան Պավլունովսկի, Յակով Պետերս, Մեեր Տրիլիսեր, Իոսիֆ Ունշլիխտ, Վ․ Ֆոմին։

Զանգվածային բռնաճնշումներ համաձայն № 00447 օրենքի

Կալանավորներ Բելոմորկանալի շինարարությունում

1937 թվականի հուլիսի 30-ին ընդունվել է ՆԳԺԿ № 00447 օրենքը «Նախկին կուլակների, կալանավորների ու այլ հակախորհրդային տարրերի բռնաճնշումների ենթարկելու գործողությունների մասին» (ռուս.՝ «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов»։

Ըստ այդ օրենքի՝ առանձնացվել են բռնաճնշումների ենթակա անձանց հետևյալ կատեգորիաները․

1. Նախկին կուլակներ, որոնք վերադարձել են պատիժը կրելուց հետո և շարունակում են վարել հակախորհրդային ակտիվ քայքայիչ գործունեություն,
2. Նախկին կուլակներ, որոնք փախել են ճամբարներից կամ աշխատանքային բնակավայրերից, ինչպես նաև կուլակաթափման ժամանակ թաքնված կուլակներ, որոնք վարում են հակախորհրդային գործունեություն,
3. Նախկին կուլակներ և սոցիալապես վտանգավոր տարրեր, որոնք անդամակցել են ապստամբական, ֆաշիստական, ահաբեկչական ու ավազակային կազմավորումների և կրել են պատիժը, թաքնվել են բռնաճնշումներից կամ փախել են կալանավայրերից և վերսկսել իրենց հակախորհրդային հանցագործ գործունեությունը,
4. Հակախորհրդային կուսակցությունների անդամներ (էսէռներ, Վրաստանի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության անդամներ, մուսավատիստներ, իթթիհադիստներ և դաշնակներ), նախկին սպիտակներ, ժանդարմներ, չինովնիկներ, պատժիչներ, ավազակներ, ավազակներին օգնողներ, վերաարտագաղթածներ, որոնք թաքնվել են բռնաճնշումներից, փախել կալանավայրերից և շարունակում են ակտիվ հակախորհրդային գործունեությունը,
5. Հետաքննական ու ստուգված գործակալային նյութերով դիմակազերծել ներկայում լիկվիդացվող կազակա-սպիտակգվարդիական ապստամբական կազմակերպությունների, ֆաշիստական, ահաբեկչական ու լրտեսական-դիվերսիոն հակահեղափոխական խմբավորումների առավել ակտիվ ու թշնամական մասնակիցներին․ Բռնաճնշումների ենթակա են նաև այն կատեգորիայի տարրերը, որոնք ներկայում կալանքի տակ են, որոնց գործով հետաքննությունն ավարտվել է, սակայն գործերը դեռևս դատական մարմինների կողմից չեն քննվել։
6. Առավել ակտիվ հակախորհրդային տարրերը նախկին կուլակների, պատժիչների, ավազակների, սպիտակների, աղանդավոր ակտիվիստների, եկեղեցականների ու այլոց շարքում, որոնք ներկայում գտնվում են բանտերում, ճամբարներում, աշխատանքային գյուղերում և գաղութներում ու շարունակում են վարել ակտիվ հակախորհրդային քայքայիչ աշխատանք։
7. Քրեական հանցագործներ (ավազակներ, կողոպտիչներ, կրկնահանցագործ գողեր, պրոֆեսիոնալ մաքսանենգներ, շահախարդախներ, անասոնների ու ձիերի գողեր), որոնք վարում են հանցագործ գործունեություն և կապված են հանցագործ միջավայրի հետ։ Բռնաճնշումների ենթակա են նաև այն կատեգորիայի տարրերը, որոնք ներկայում գտնվում են կալանքի տակ, որոնց գործով հետաքննությունն ավարտվել է, սակայն գործերը դեռևս դատական մարմինների կողմից չեն քննվել։
8. Քրեական հանցագործներ, որ գտնվում են ճամբարներում ու աշխատանքային գյուղերում և այնտեղ վարում են հանցագործ գործունեություն։

Բռնաճնշումների ենթարկվողները բաժանվել են երկու կատոգերիայի՝

• «Առավել թշնամական տարրերը» ենթակա են եղել անհապաղ ձերբակալման և եռյակներում նրանց գործերը քննելուց հետո՝ գնդակահարության,
• «պակաս ակտիվ, բայց այնուամենայնիվ թշնամական տարրերը» ենթակա են եղել ձերբակալության և ուղարկման ճամբարներ կամ բանտեր 8-10 տարի ժամկետով։

ՆԳԺԿ հրամանով հազարավոր գործերի քննությունն արագացնելու նպատակով ստեղծվել են «օպերատիվ եռյակներ» հանրապետությունների ու մարզերի մակարդակում։ Եռյակի կազմում սովորաբար ընդգրկվել են նախագահը՝ տեղի ՆԳԺԿ-ի պետը, անդամները՝ տեղի դատախազն ու ՀամԿ(բ)Կ մարզային, երկրամասային կամ հանրապետական կոմիտեի առաջին քարտուղարը։

Խորհրդային Միության յուրաքանչյուր տարածաշրջանի համար սահմանվել են որոշակի չափեր երկու կատեգորիաների համար։

Բռնաճնշումների մի մասն ուղղված է եղել այն անձանց դեմ, որոնք արդեն դատվել էին և գտնվում էին ճամբարներում։ Նրանց համար սահմանվել է «առաջին կատեգորիայի» որոշակի քանակ (10 հազար մարդ) և նույնպես ձևավորվել են եռյակներ։

Հրամանով սահմանվել են բռնաճնշումներ դատապարտյալների ընտանիքների անդամների համար․

1. Ընտանիքները, որոնց «անդամներն ունակ են ակտիվ հակախորհրդային գործողությունների», ենթակա են եղել տեղափոխման ճամբարներ ու աշխատանքային գյուղեր,
2. Գնդակահարվածների ընտանիքները, որոնք ապրում էին սահմանամերձ գոտում, ենթակա են եղել վերաբնակեցման սահմանամերձ գոտիներից դուրս՝ հանրապետությունների, երկրամասերի ու մարզերի ներսում․
3. Գնդակահարվածների ընտանիքները, որոնք ապրում էին Մոսկվայում, Լենինգրադում, Կիևում, Թբիլիսիում, Բաքվում, Դոնի Ռոստովում, Տագանրոգում և Սոչիի շրջանում, Գագրայում ու Սուխումում, ենթակա են եղել այլ շրջաններ իրենց ընտրությամբ, բացառությամբ սահմանամերձ շրջանների,
4. Բռնաճնշումների բոլոր ենթարկվածների ընտանիքները ենթակա են եղել հաշվառման ու սիստեմատիկ վերահսկողությամն։

«Կուլակային գործողության» (ինչպես այն երբեմն կոչվել է ՆԳԺԿ փաստաթղթերում, քանի որ «կուլակները» (չեկիստների տերմինաբանության մեջ) կազմել են բռնաճնշումների ենթարկվածների մեծ մասը) ժամկետը մի քանի անգամ երկարաձգվել է, իսկ սահմանված քանակները՝ վերանայվել։ Այսպես, 1938 թվականի հունվարի 31-ին Քաղբյուրոյի որոշմամբ 22 շրջանների համար սահմանվել է նոր չափաքանակ՝ 57 200 մարդ, այդ թվում՝ առաջին կատեգորիայի համար՝ 48 հազար։ Փետրվարի 1-ին Քաղբյուրոն Հեռավոր Արևելքի ճամբարների համար սահմանել է նոր սահմանային չափ՝ 12 հազար մարդ «առաջին կատեգորիայի» համար, փետրվարի 17-ին՝ նոր սահմանային չափ Ուկրաինայի համար՝ 30 հազար մարդ երկու կատեգորիաների համար, հուլիսի 31-ին՝ Հեռավոր Արևելքի համար (15 հազար «առաջին կատեգորիայի» համար, 5 հազար՝ երկրորդի), օգոստոսի 29-ին՝ 3 հազար Չիտայի մարզի համար։

1937 թվականի օգոստոսից մինչև 1938 թվականի նոյեմբեր եռյակների դատավճիռներով 390 հազար մարդ ենթարկվել է մահապատժի, 380 հազարն ուղարկվել է ԳՈՒԼԱգ-ի ճամբարներ.

1913 թվականին ընդհանուր բնակչության 16,3 %-ը կազմել են կալվածատերերը, քաղաքային խոշոր և մանր բուրժուազիան, առևտրականներն ու կուլակները։ 1928 թվականին նրանք կազմել են բնակչության 4,6 %-ը, իսկ մինչև 1937 թվական շահագործող դասերը ԽՍՀՄ-ում լիկվիդացվել են։

— Ալեքսանդր Նոտկին, տնտ․ գիտ․ դոկտոր, պրոֆեսոր

Բռաճնշումների են ենթարկվել նաև ՆԳԺԿ նախկին աշխատակիցներ, որոնք մեղադրվել են Ճապոնիայի օգտին լրտեսություն կատարելու մեջ։

1938 թվականի մայիսի 21-ին ՆԳԺԿ հրամանով ձևավորվել են «միլիցիայի եռյակներ», որոնք իրավունք են ունեցել առանց դատի «սոցիալապես վտանգավոր տարրերին» աքսորել կամ դատապարտել բանտարկության 3-5 տարի ժամկետով։ Այդ եռյակները տարբեր դատավճիռներ են կայացրել 400 հազար մարդու համար։ Դատապարտվել են նաև կրկնահանցագործներ և գողացված իրերի առևտրականներ։

Բռնաճնշումների ուժեղացման ընթացքում սկսել են գնդակահարվածների ընտանիքներին հայտնել այն մասին, թե նրանք դատապարտվել են «տասը տարվա ճամբարի առանց նամակագրության իրավունքի»։ Միևնույն ժամանակ դատական գործերում նշվել է իրական դատավճիռը՝ գնդակահարություն։ Այդ պրակտիկան իրավաբանական տեսանկյունից ամրագրվել է 1939 թվականի մայիսի 11-ին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ N00515 հրամանով «Ձերբակալվածների ու դատապարտվածների գտնվելու վայրի վերաբերյալ տեղեկանք տալու մասին»։

Բռնաճնշումներ օտարերկրացիների ու ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ

• 1936 թվականի մարտի 9-ին ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ Քաղբյուրոն հրապարակել է որոշում «ԽՍՀՄ-ը լրտեսական, ահաբեկչական ու դիվերսիոն տարրերի ներխուժումից պաշտպանելու մասին»։ Դրան համապատասխան բարդացվել է մուտքը երկիր քաղէմիգրանտների համար և ստեղծվել է հանձնաժողով ԽՍՀՄ տարածքում միջազգային կազմակերպությունների «զտման» համար։
• 1937 թվականի հուլիսի 25-ին Եժովն ստորագրել և գործողության մեջ է դրել № 00439 հրամանը, որով ՆԳԺԿ տեղական մարմիններին պարտադրվել է հինգօրյա ժամկետում ձերբակալել Գերմանիայի բոլոր քաղաքացիներին, այդ թվում նաև քաղաքական ներգաղթյալներին, որոնք աշխատում կամ նախկինում աշխատել էին ռազմական գործարաններում կամ պաշտպանական արտադրամասեր ունեցող գործարաններում, ինչպես նաև երկաթուղային տրանսպորտի վրա, իսկ նրանց գործերի հետաքննության ընթացքում «հասնել գերմանական հետախուզության՝ մինչ այդ չբացահայտված գործակալության հայտնաբերմանը»։ Այդ գործերով դատապարտվել է 30 608 մարդ, որոնցից գնդակահարության է դատապարտվել 24 858 մարդ։
• 1937 թվականի օգոստոսի 11-ին Եժովն ստորագրել է № 00485 հրամանը, որով հրահագվել է օգոստոսի 20-ից սկսել «Լեհական զորային կազմակերպության» տեղական կազմակերպությունների լիակատար լիկվիդացմանն ուղղված լայնամասշտաբ գործողություն և այն ավարտել եռամսյա ժամկետում։ Այդ գործերով դատվել է 103 489 մարդ, որոնցից գնդակահարության է դատապարտվել 84 471 մարդ։
• 17 օգոստոսի 1937 թվական – հրաման Ռումիայից դեպի Մոլդովա և Ուկրաինա փախած ներգաղթյալների նկատմամբ «ռումինական օպերացիայի» անցկացման վերաբերյալ։ Դատապարտվել է 8292 մարդ, այդ թվում գնդակահարության՝ 5439 մարդ,
• 30 նոյեմբերի 1937 թվական – ՆԳԺԿ հրահանգ Լատվիայից փախածների, լատիշական ակումբների ու համայնքների ակտիվիստների նկատմամբ գործողության անցկացման վերաբերյալ։ Դատապարտվել է 21 300 մարդ, որոնցից 16 575 մարդ՝ գնդակահարության,
• 11 դեկտեմբերի 1937 թվական – ՆԳԺԿ հրահանգ հույների դեմ ուղղված գործողության վերաբերյալ։ Դատապարտվել է 12 557 մարդ, որոնցից 10 545 մարդ՝ գնդակահարության,
• 14 դեկտեմբերի 1937 թվական – ՆԳԺԿ հրահանգ «լատիշական գծով» բռնաճնշումներն էստոնացիների, լիտվացիների, ֆինների, ինչպես նաև բուլղարացիների վրա տարածելու վերաբերյալ։ «Էստոնական գծով» դատապարտվել է 9 735 մարդ, այդ թվում գնդակահարության՝ 7998 մարդ, «ֆիննական գծով» դատապարտվել է 11 066 մարդ, այդ թվում գնդակահարության՝ 9078 մարդ,
• 29 հունվարի 1938 թվական – ՆԳԺԿ հրահանգ «իրանական գործողության» վերաբերյալ։ Դատապարտվել է 13 297 մարդ, որոնցից 2 046 մարդ՝ գնդակահարության,
• 1 փետրվարի 1938 թվական – ՆԳԺԿ հրահանգ բուլղարացիների ու մակեդոնացիների դեմ ուղղված «ազգային գործողության» վերաբերյալ,
• 16 փետրվարի 1938 թվական – ՆԳԺԿ հրաման «աֆղանական գծով» ձերբակալությունների վերաբերյալ։ Դատապարտվել է 1 557 մարդ, այդ թվում 366 մարդ՝ գնդակահարության,
• 23 մարտի 1938 թվական – Քաղբյուրոյի որոշում պաշտպանական արդյունաբերությունը այն ազգություններին պատկանող անձանցից մաքրելու մասին, որոնց ներկայացուցիչները ենթարկվում էին բռնաճնշումների,
• 24 հունիսի 1938 թվական – Պաշտպանության ժողկոմատի հրահանգ Կարմիր բանակից այն ազգություններին պատկանող ծառայողներին հեռացնելու վերաբերյալ, որոնք ներկայացված չէին ԽՍՀՄ տարածքում։

Դատապարտում Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի կողմից

1937-1938 թվականներին ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան (ԳԴՌԿ) գնդակահարության է դատապարտել շուրջ 30 000 մարդու։ ԳԴՌԿ դատի ենթակաների ցուցակը նախապես նշված պատժամիջոցներով ստորագրվել է ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ Քաղբյուրոյի անդամների կողմից։ Մեծ ահաբեկչության տարիներին Քաղբյուրոյի անդամներն ստորագրել են 383 ցուցակ, որոնցում ներառված է եղել 43 768 մարդու անուն։

Բռնաճնշումների ենթարկվածների ընտանիքների անդամներ

«Որդին հոր համար պատասխանատու չէ» (ռուս.՝ «Сын за отца не отвечает») հայտնի արտահայտությունը Ստալինն ասել է 1935 թվականի դեկտեմբերին, երբ Մոսկվայում կուսակցության առաջնորդների հետ անցկացված առաջավոր կոմբայնավարների ժողովում նրանցից մեկը՝ բաշկիր կոլտնտեսական Գիլբան, ասել է․ «Չնայած ես կուլակի որդի եմ, բայց ես ազնվորեն կպայքարեմ հանուն բանվորների ու գյուղացիների գործի և հանուն սոցիալիզմի կառուցման»։ Մեկուկես տարի անց, սակայն, ընդունվել է ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ Քաղբյուրոյի 1937 թվականի հուլիսի 5-ի № П51/144 որոշումը․

144․ — ՆԳԺԿ հարց։

1․ Ընդունեկ Ներքին գործերի ժողկոմի առաջարկը 5-8 տարով ճամբարներ ուղարկել հայրենիքի դատապարտված դավաճաններ աջ-տրոցկիստական լրտեսական-դիվերսիոն կազմակերպության բոլոր անդամների կանանց՝ ըստ ներկայացված ցուցակի։
2․ Ներքին գործերի ժողկոմին առաջարկել դրա համար կազմակերպել հատուկ ճամբարներ Նարիմյան երկրամասում և Ղազախստանի Տուրգայի շրջանում։
3․ Նախօրոք սահմանել կարգ, ըստ որի հայրենիքի բացահայտված դավաճաններ աջ-տրոցկիստական լրտեսների բոլոր կանայք ենթակա են ճամբար ուղարկվելու ոչ պակաս, քան 5-8 տարով։
4․ Դատապարտումից հետո մնացած մինչև 15 տարեկան բոլոր որբ երեխաներին վերցնել պետական ապահովման, իսկ ինչ վերաբերում է 15 տարեկանից մեծ երեխաներին, նրանց հարցը լուծել անհատապես։
5․ Ներքին գործերի ժողկոմին առաջարկել երեխաներին տեղավորել առկա մանկատների ու հանրապետությունների լուսժողկոմների փակ ինտերնատների ցանցում։

Բոլոր երեխաները ենթակա են տեղավորման Մոսկվա, Լենինգրադ, Կիև, Թիֆլիս, Մինսկ քաղաքներից, ծովափնյա քաղաքներից, սահմանամերձ քաղաքներից դուրս։

ԿԿ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

144. — Вопрос НКВД.

1. Принять предложение Наркомвнудела о заключении в лагеря на 5-8 лет всех жён осуждённых изменников родины членов право-троцкистской шпионско-диверсионной организации, согласно представленному списку.
2. Предложить Наркомвнуделу организовать для этого специальные лагеря в Нарымском крае и Тургайском районе Казахстана.
3. Установить впредь порядок, по которому все жёны изобличённых изменников родины право-троцкистских шпионов подлежат заключению в лагеря не менее, как на 5-8 лет.
4. Всех оставшихся после осуждения детей-сирот до 15-летнего возраста взять на государственное обеспечение, что же касается детей старше 15-летнего возраста, о них решать вопрос индивидуально.
5. Предложить Наркомвнуделу разместить детей в существующей сети детских домов и закрытых интернатах наркомпросов республик.

Все дети подлежат размещению в городах вне Москвы, Ленинграда, Киева, Тифлиса, Минска, приморских городов, приграничных городов.

СЕКРЕТАРЬ ЦК

Այդ հրամանին 1937 թվականի օգոստոսի 15-ին հետևել է ՆԳԺԿ համապատասխան հրահանգը, որը պարունակել է մի շարք ճշտումներ․

• կանոնակարգով սահմանված են ընդհանուր բռնաճնշումներ միայն կանանց ու երեխաների, ոչ թե ընտանիքի բոլոր անդամների դեմ, ինչպես Քաղբյուրոյի հրամանում է,
• կանայք պետք է ձերբակալվեն ամուսինների հետ միասին,
• նախկին կանայք պետք է ձերբակալվեն միայն այն դեպքում, եթե նրանք «մասնակցել են հակահեղափոխական գործունեությանը»,
• 15 տարեկանից մեծ երեխաները պետք է ձերբակալվեն միայն այն դեպքում, եթե նրանք կճանաչվեն «սոցիալապես վտանգավոր»,
• հղի, կրծքի երեխաներ ունեցող կանանց, ծանր հիվանդների ձերբակալությունը կարող է ժամանակավորապես հետաձգվել,
• մոր ձերբակալությունից հետո առանց խնամքի մնացած երեխաները տեղավորվում են մանկատներում, «եթե մնացած որբերին ցանկանան վերցնել այլ ազգականներ (բռնաճնշումների չենթարկվածներ) իրենց լիակատար խնամքի տակ, դրան չխոչընդոտել»։

Հետագայում նման քաղաքականությունը մի քանի անգամ ճշտվել է։

1937 թվականի հոկտեմբերին ՆԳԺԿ հրահանգով «աջ-տրոցկիստական բլոկի» հայրենիքի դավաճանների ընտանիքների անդամների բռնաճնշումներն ընդլայնվել են նաև «ազգային գծերով» («լեհական գիծ», «գերմանական», «ռումինական», «հարբինյան») դատապարտվածների վրա, սակայն արդեն նոյեմբերին դա դադարեցվել է։

1938 թվականի հոկտեմբերին ՆԳԺԿ-ն անցել է բոլոր դատապարտվածների կանանց ձերբակալմանը, որոնք «աջակցել են ամուսինների հակահեղափոխական աշխատանքին», կամ որոնց վերաբերյալ «կան հակախորհրդային տրամադրությունների մասին տվյալներ»։

ՆԳԺԿ 1937 թվականի 00486 հրամանով ՆԳԺԿ վարչական-տնտեսական վարչությանը տրվել է հատուկ հանձնարարություն ժողովրդի թշնամիների երեխաներին հավաքելու և նրանց մանկական հաստատություններ ուղարկելու կամ ազգականների խնամքին հանձնելու վերաբերյալ։

1937 թվականի օգոտսոսի 15-ից մինչ այժմ Վարչական-տնտեսական վարչության կողմից կատարվել է հետևյալ աշխատանքը․

Ընդհանուր առմամբ Միությունում հավաքվել է -------------25 342 մարդ։
Նրանցից՝
а) Ուղարկվել է Լուսժողկոմի մանկատներ և տեղի մանկամսուրներ -- 22 427 մարդ։
նրանցից ք․ Մոսկվայի ------------------ 1909 մարդ։
б) Հանձնվել է խնամակալության և վերադարձվել մայրերին ------- 2915 մարդ։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Приказом НКВД 00486 1937 года на Административно-хозяйственное управление НКВД было возложено особое задание по изъятию детей врагов народа и определению этих детей в детские учреждения или передаче родственникам на опеку.
С 15 августа 1937 года по настоящее время Административно-хозяйственным управлением проделана следующая работа:

Всего по Союзу изъято детей -------------25 342 человек.
из них:
а) Направлено в детдома Наркомпроса и местные ясли --.22 427 человек.
из них г. Москвы ------------------….1909 чел.
б) Передано на опеку и возвращено матерям.-------..2915 человек.

Դատապարտված կանանց մեծ մասի ժամկետներն ավարտվել են 1940-ական թվականների սկզբին։ Սակայն Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելու պատճառով արդեն 1941 թվականի հունիսի 22-ին հրապարակվել է հրահանգ քրեական հանցագործների ու «հակահեղափոխական տարրերի» ազատումն արգելելու վերաբերյալ։ Դրանից բացի մեկ տարի անց հետևել է մեկ այլ հրահանգ, որով թույլատրվել է ազատել հայրենիքի դավաճանների ընտանիքի անդամերին, սակայն այդ կետով բոլոր ազատվածները մնացել են ճամբարներում որպես ազատավարձու աշխատողներ։ Նրանք վերջնականապես ազատություն ձեռք են բերել միայն պատերազմից հետո, ընդ որում՝ հայրենիքի դավաճանների ընտանիքի անդամներին ազատություն ստանալուց հետո արգելվել է բնակվել խոշոր քաղաքներում։

1950-ական թվականներին՝ ԽՄԿԿ XX համագումարից հետո, հայրենիքի դավաճանների ընտանիքի անդամների մեծ մասն արդարացվել է։

Եթե ՆԳԺԿ № 00386 հրամանի համաձայն ձերբակալվել են դատապարտվածների 18 հազար կանայք ու ծնողներից վերցվել 25 հազար երեխաներ, այլ գործերով դատապարտվածների ընտանիքների անդամների հիմնական մասը կամ «նախկին մարդկանց» (նախկին կրոնավորներ, սպիտակգվարդիականներ, ցարական չինովնիկներ, ազնվականներ և այլն) ընտանիքների անդամների մեծ մասը ճամբար չեն ուղարկվել։ Սակայն նրանք ենթարկվել են մի շարք այլ սահմանափակումների, րինակ՝ բուհ ընդունվելիս, աշխատանքի ընդունվելիս կամ Կարմիր բանակ զորակոչվելիս, հաճախ սահմանափակվել է նրանց ընտրական իրավունքը («զրկվածներ»)։

Այդ խտրականությունները բազմաթիվ մարդկանց ստիպել են թաքցնել իրենց կենսագրության մանրամասները և պատճառ են դարձել «Հրաժարվում ենք մեր հայրերից» (ռուս.՝ «Отрекаемся от своих отцов») արշավի սկզբնավորմանը։

1930 թվականի մարտին Կենտգործկոմի որոշմամբ վերականգնվել է «զրկվածների» երեխաների, 1933 թվականի մարտին՝ կուլակների երեխաների ընտրական իրավունքը։

1935 թվականին թույլատրվել է Կարմիր բանակ զորակոչել կազակների երեխաներին։

1938 թվականի օգոստոսի 27-ին հրատարակվել է ՆԳԺԿ շրջաբերականը, որը թույլ է տվել միակողմանի կարգով ամուսնալուծությունները ժամուսիններից մեկի դատապարտման դեպքում։

1939 թվականին չեղարկվել է Կարմիր բանակ զորակոչելու ժամանակ գործող դասակարգային մոտեցումը, սակայն դրա հետ միաժամանակ «նախկին մարդկանց» երեխաները նախկինի պես հնարավորություն չեն ունեցել ընդունվելու ռազմական ուսումնարաններ։

Մեծ ահաբեկչության ավարտ

1938 թվականի օգոստոսի 22-ին ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ ղեկավարի առաջին տեղակալի պաշտոնում նշանակվել է Լավրենտի Բերիան, որը 1938 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1939 թվականի հունվար անցկացրել է Ն․ Եժովի դրածոների լայնամասշտաբ ձերբակալություններ ՆԳԺԿ-ում, դատախազությունում, ոստիկանությունում։ Եժովը փաստացիորեն հեռացվել է ՆԳԺԿ-ում իր աշխատանքից։ 1938 թվականի նոյեմբերի 17-ին ցրվել են ՆԳԺԿ արտադատարանային եռյակները։ 1938 թվականի նոյեմբերի 25-ին Լավրենտի Բերիան փոխարինել է Նիկոլայ Եժովին ՆԳԺԿ ղեկավարի պաշտոնում։

1939 թվականի ապրիլի 10-ին Եժովը ձերբակալվել է արտասահմանյան հետախուզությունների հետ համագործակցելու և ահաբեկչական գործունեության մեղադրանքով։ 1940 թվականի փետրվարի 3-ին նա դատապարտվել է ու հաջորդ օրը գնդակահարվել։

1939-1941 թվականների քաղաքական բռնաճնշումներ

Ս․ Կուզնեցովի դատավճիռը, որ կայացվել է 1941 թվականի հուլիսի 7-ին․ 1955 թվականին արդարացման տեղեկանքն ստորագրել է Ալեքսանդր Չեպցովը, որն այդ ժամանակ արդեն գլխավորում էր ԽՍՀՄ ԶՈՒ ռազմական կոլեգիան

Լեհաստանի արևելյան շրջանները՝ Արևմտյան Բելառուսիան ու Արևմտյան Ուկրաինան Խորհրդային Միությանը միացնելու ռազմական գործողությունից հետո այդ տարածքներում սկսվել է ձերբակալությունների շարք։ Ըստ ՆԳԺԿ պետական անվտանգության գլխավոր վարչության վիճակագրական ամփոփագրերի, որ ուսումնասիրել են Օ․ Գորլանովն ու Ա․ Ռոգինսկին, հակահեղափոխական հանցագործությունների մեղադրանքով 1939 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1941 թվականի հունիս այնտեղ ձերբակալվել է 108 063 մարդ։

Դրանից բացի, 1940 թվականին անցկացվել են բնակչության երեք զանգվածային արտաքսումներ Արևմտյան Բելառուսիայից և Արևմտյան Ուկրաինայից․

1. 1940 թվականի փետրվարին շուրջ 140 հազար լեհ աքսորաբնակներ ու անտառապահներ տարվել են ՆԳԺԿ հատուկ բնակավայրեր ԽՍՀՄ հյուսիսային ու արևելյան շրջաններում,
2. 1940 թվականի ապրիլին վարչական արտաքսմամբ Ղազախստան է ուղարկվել շուրջ 61 հազար մարդ, այդ թվում՝ ընդհատակյա կազմակերպությունների մասնակիցների, լեհական բանակի սպաների, ոստիկանների, բանտապահների, ժանդարմների, կալվածատերերի, ֆաբրիկատերերի ու լեհական պետական ապարատի պաշտոնյաների ընտանիքների անդամներ։ Այդ ընտանիքների գլխավորները հիմնականում գնդակահարվել են։
3. 1940 թվականի հունիսի վերջին արտաքսվել են շուրջ 78 հազար փախստականներ Լեհաստանի՝ Գերմանիայի կողմից օկուպացված տարածքներից, որոնք հրաժարվել էին ընդունել խորհրդային քաղաքացիություն։ Նրանց թվում եղել են մեծ թվով հրեաներ։

Խորհրդային Միությանը 1939-1940 թվականներին բոլոր տարածքներում (Արևմտյան Ուկրաինա և Արևմտյան Բելառուսիա, Մերձբալթիկա, Մոլդավիա, ՈՒԽՍՀ Չերնովիցկի և Իզմայիլսկի մարզեր) 1941 թվականի մայիս-հունիսին ՆԳԺԿ-ն անցկացրել է «սոցիալապես օտար» տարրերի զանգվածային ձերբակալություններ և արտաքսումներ։ Ձերբակալվել են «հակահեղափոխական կուսակցությունների ու հակախորհրդային կազմակերպությունների» մասնակիցներ, նախկին կալվածատերեր, խոշոր աևտրականներ, ֆաբրիկատերեր ու չինովնիկներ, նախկին ժանդարմներ, ոստիկանության ու բանտերի ղեկավար կազմը։ ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ-ին առընթեր Հատուկ խորհրդակցության որոշումներով նրանք ուղարկվել են ճամբարներ 5-8 տարի ժամկետով, որին հաջորդել է աքսորը հեռավոր տարածաշրջաններ 20 տարի ժամկետով։ Նրանց ընտանիքների անդամերը, «հակահեղափոխական ազգայնական կազմակերպությունների» մասնակիցների ընտանիքների անդամները, որոնց ընտանիքների գլխավորները դատապարտվել էին գնդակահարության կամ թաքնվել էին, ինչպես նաև Լեհաստանից այն փախստականները, որոնք հրաժարվել են ընդունել խորհրդային քաղաքացիություն, 20 տարով ուղարկվել են Ղազախական ԽՍՀ, Կոմիի ԻԽՍՀ, Ալթայի, Կրասնոյարսկի երկրամասեր, Կիրովի, Օմսկի և Նովոսիբիրսկի մարզեր։

Այդ գործողությունների արդյունքում ճամբարներ է ուղարկվել շուրջ 19 հազար մարդ, իսկ ևս շուրջ 87 հազարն ուղարկվել է աքսորավայր։

Այդ բռնաճնշումների ենթարկվածների թիվը, ըստ տարբեր տարածաշրջանների, կազմում է․

• Էստոնիա՝ 10 016
• Լիտվա՝ 17 501
• Լատվիա՝ 16 900
• Մոլդովիա, ՈՒԽՍՀ Չերնովիցկի և Իզմայիլսկի մարզեր՝ 30 389
• Արևմտյան Ուկրաինա՝ 11 093
• Արևմտյան Բելառուս՝ միայն Կուրոպատներ բնավայրում 30-200 հազար՝ ըստ տարբեր տվյալների։

Խորհրդա-ֆիննական պատերազմի ժամանակ գերի ընկած խորհրդային զինծառայողները պատերազմի ավարտին հայրենիք վերադառնալուց հետո նույնպես ենթարկվել են բռնաճնշումների։ Լավրենտի Բերիան Ստալինին զեկուցել է, որ նախկին զինծառայողներին՝ թվով 4354 մարդու, որոնց վերաբերյալ բավարար նյութեր չկան նրանց գործը դատարան տալու համար, և որոնք «կասկածելի են գերեվարման հանգամանքների և գերության ընթացքում ցուցաբերած վարքի» տեսակետից, ԽՍՀՄ ՆԳԺԿ Հատուկ խորհրդակցության որոշմամբ նախատեսվում է ուղարկել ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներ 5-8 տարով, իսկ ազատել պետք է ընդամենը 450 մարդու, որոնք գերի են ընկել վիրավորված, հիվանդ կամ ցրտահարված լինելու ժամանակ։

Մոլոտով-Ռիբենտրովի պակտի կնքումից հետո Խորհրդային Միությունում ձերբակալված գերմանացի ու ավստրիացի ներգաղթյալները (օրինակ, Մարգարիտա Բուբեր-Նեյմանը, Ֆրիդրիխ Գեորգ Խոուտերմանսը) 1940 թվականին փոխանցվել են նացիստական Գերմանիային, ինչից հետո ուղարկվել են նացիստական բանտեր ու համակենտրոնացման ճամբարներ։

Քաղաքական բռնաճնշումներ «Հայրենական մեծ պատերազմի» ընթացքում

«Հայրենական մեծ պատերազմի» սկզբում՝ գերմանական զորքերի մոտենալու ժամանակ, «հակահեղափոխական գործունեության» մեջ կասկածվող կամ մեղադրվող անձինք հաճախ գնդակահարվել են առանց դատարանի որոշման։ Առավել զանգվածային կերպով նմանատիպ պրակտիկա կիրառվել է ՈՒԽՍՀ արևմտյան մի շարք մարզերում, ավելի քիչ՝ Բելառուսական ԽՍՀ-ում և հազվադեպ՝ Մերձբալթյան խորհրդային հանրապետություններում, որոնք արագորեն գրավվել են գերմանական զորքերի կողմից։ Նման պրակտիկա կիրառվել է նաև ՌՍՖՍՀ-ում և Կարելա-Ֆիննական ԽՍՀ-ում գերմանական զորքերի գծի ճեղքման ժամանակ։ ՆԳԺԿ պաշտոնական փաստաթղթերում այդ գործողությունները նշվել են որպես «բանտերի բեռնաթափում» կամ «ապանված առաջին կատեգորիայով»։ Գնդակահարություններն առավելապես կատարվել են բանտերում, թեև հայտնի են մի շարք դեպքեր, երբ դրանք անցկացվել են «հակահեղափոխական» հոդվածներով ձերբակալվածների կամ կասկածյալների ուղեկցորդման ժամանակ։

1941 թվականի մայիս-հունիսին ձերբակալվել են մի շարք բարձրաստիճան ռազմական գործիչներ ու պաշտպանական արդյունաբերության ղեկավարներ, այդ թվում՝ նախկինում Գլխավոր շտաբի պետի պաշտոնն զբաղեցրած մարշալ Կիրիլ Մերեցկովը, երկրի հակաօդային պաշտպանության պետ Գրիգորի Շտերնը, գեներալ-գնդապետ Ալեքսանդր Լոկտոինովը (ձերբակալությունից կարճ ժամանակ առաջ հեռացվել էր Մերձբալթյան ռազմական շրջանի գլխավոր հրամանատարի պաշտոնից), Գլխավոր շտաբի պետի օգնական գեներալ-լեյտենանտ Յակով Սմուշկևիչը, Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի ռազմաօդային ուժերի շտապի պետ Պավել Վոլոդինը, 7-րդ բանակի ռազմաօդային ուժերի պետ Իվան Պրոսկուրովը, ռազմաօդային ուժերի ռազմական ակադեմիայի պետ Ֆեոդոր Արժենուխինը, գեներալներ Մատվեյ Կայուկովն ու Պավել Յուսուպովը, Բավորագյուղացիական Կարմիր բանակի գլխավոր հրետանային վարչության հրետանային կոմիտեի նախագահի տեղակալ Իվան Զասոսովը, ինչպես նաև սպառազինության ժողկոմ Բորիս Վաննիկովը, նրա տեղակալներ Բարսուկովն ու Միրզախանովը, փամփուշտների գլխավոր կոմիտեի պետ Վետոշկինը, ռազմական գործարանների մի շարք տնօրեններ ու գլխավոր ինժեներներ, Կարմիր բանակի սպառազինման ոլորտի ղեկավար պաշտոնյաներ՝ Գլխավոր հրեատանային վարչության պետի տեղակալ Գեորգի Սավչենկոն, ռազմաօդային ուժերի սպառազինության պետի տեղակալ Իվան Սակրիերը, Գլխավոր հրեատանային վարչության հրաձգային սպառազինության վարչության պետ Ստեփան Սկլիզկովը։

Սակայն շուտով Վաննիկովն ու սպառազինության ժողկոմի մյուս աշխատողները, ինչպես նաև մի շարք զինվորականներ, այդ թվում Մերեցկովը, ազատվել են, իսկ 1941 թվականի հոկտեմբերի 18-ին ներքին գործերի ժողկոմ Լավրենտի Բերիան հրամայել է առանց դատարանի որոշման կամ արտադատարանային մարմնի որոշման գնդակահարել Շտեռնին, Լոկտիոնովին, Սմուշկևիչին, Սավչենկոյին, Ռիչագովին, Սակրիերին, Զասոսովին, Վոլոդինին, Պրոսկուրովին, Սկլիզկովին, Արժենուխինին և Կայուկովին, սպառազինության ժողկոմի փորձարկումների բաժնի պետ Միխայիլ Սոբորնովին, սպառազինության ժողկոմի հատուկ կոնստրուկտիվ բյուրոյի պետ Յակով Տաուբինին, ԽՍՀՄ առևտրի ժողկոմի տեղակալ Դավիդ Ռոզովին, ԽՍՀՄ գլխավոր իրավարար Ֆիլիպ Գոլոշչյոկինին, կուսակցության Օմսկի շրջկոմի առաջին քարտուղար Դմիտրի Բուլատովին, ԽՍՀՄ ձկնարդյունաբերության ժողկոմի տեղակալ Սամուիլ Վայնշտեյնին, կոսմետիկայի և հիգիենայի ինստիտուտի տնօրեն Իլյա Բելախովին, գրականագետ Եվգենի Դունաևսկուն, Ռազմասանիտարական ինստիտուտի նախկին տնօրեն ՄԻխայիլ Կեդրովին, ԽՍՀՄ սննդի արդյունաբերության ժողկոմի գլխավոր կոմիտեի պետ Աննա Սլեզբերգին, ինչպես նաև Սավչենկոյի, Ռիչագովի ու Ռոզովի կանանց։

1942 թվականի հունվարի 29-ի՝ գնդակահարությունների ցուցակի առաջին էջը, որտեղ նշված են Պյոտր Կլենյովի, Իվան Սելիվանովի, Եվգենի Պտուխինի անունները և դրված է Իոսիֆ Ստալինի անձնական մակագրությունը՝ «ԳՆդակահարել ցուցակում նշված բոլորին։ Ի․ Ստ․»

Պատերազմի ընթացքում հակահեղափոխական գորխունեության մեղադրանքով ձերբակալվել է 21 գեներալ։

1941-1942 թվականներին՝ Լենինգրադի շրջափակման ժամանակ, «հակախորհրդային, հակահեղափոխական, դավաճանական գործունեություն» կատարելու մեղադրանքով ՆԳԺԿ տեղի վարչության կողմից ձերբակալվել են Լենինգրադի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների 200-300 աշխատակիցներ և նրանց ընտանիքի անդամներ։ Մի քանի դատավարությունների արդյունքում Լենինգրադյան ռազմաճակատի զորքերի և ՆԳԺԿ Լենինգրադի շրջանի զորքերի ռազմական տրիբունալի կողմից մահապատժի է դատապարտվել բարձր որակավորում ունեցող 32 մասնագետ (չորսը գնդակահարվել են, մյուսների պատժամիջոցը փոխարինվել է ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարնեում ազատազրկմամբ), ձերբակալված գիտնականներից շատերը զոհվել են հետաքնական բանտերում և ճամբարներում։

Գերությունից փախած և խորհրդային զորքերի կողմից ազատագրված խորհրդային ռազմագերիները, որպես կանոն, ուղարկվել են ստուգման հատուկ այդ նպատակով ձևավորված ստուգիչ-զտիչ ճամբարներ, որտեղ պահվել են դատապարտված հանցագործների համար նախատեսված ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներից քիչ տարբերվող պայմաններում։ Այդպիսի ճամբարներ ստեղծվել են Պաշտպանության պետական կոմիտեի՝ 1941 թվականի դեկտեմբերի 27-ի որոշմամբ։ Զտիչ ճամբարներում մնալու ժամկետը ոչնչով չի սահմանափակվել։ Պատերազմի ավարտից հետո գերությունից ազատվածները և հայրենադարձված խորհրդային զինծառայողներն ուղարկվել են աշխատանքային գումարտակներ՝ ածխի և անտառային արդյունաբերության ոլորտում հարկադիր աշխատանքներ կատարելու երկրի հեռավոր շրջաններում։ Նրանցից հազարավոր մարդիկ մեղադրվել են դավաճանության մեջ, ձերբակալվել և դատապարտվել ազատազրկման ԳՈՒԼԱԳ-ի ճամբարներում։

1944 թվականի ամռանը խորհրդային զորքերը մտել են Լեհաստանի տարածք։ Դեռ դրանից առաջ Արևմտյան Ուկրաինայի և Արևմտյան Բելառուսիայի, ինչպես նաև Լիտվայի տարածքում խորհրդային զորքերը հանդիպել են լեհական պարտիզանական Կրայովայի բանակի զորամասերի հետ, որոնք ենթարկվում էին տարագրության մեջ գտնվող լեհական կառավարությանը։ Նրա առջև խնդիր էր դրված գերմանացիների նահանջից հետո վերահսկողություն հաստատել ինչպես Արևմտյան Ուկրաինայում, Արևմտյան Բելառուսիայում ու Լիտվայում, այնպես էլ Լեհաստանի տարածքում այնպես, որ առաջ շարժվող խորհրդային զորքերն այնտեղ արդեն գտնեն ձևավորված կառավարման համակարգ, որին սատարում են ռազմական ջոկատները, և որը ենթարկվում է էմիգրանտական կառավարությանը։ Խորհրդային զորքերը նախ Կրայովայի բանակի հետ համատեղ գործողություններ են իրականացրել ընդդեմ գերմանացիների, ապա Կրայովայի բանակի սպաները ձերբակալվել են, իսկ մատիկները զինաթափվել են ու զորակոչվել խորհրդայնամետ Վոլսկո Պոլսկոե։ Ազատագրված տարածքներում, այսինքն՝ անմիջականորեն Կորմիր բանակի թիկունքում, շարունակվել է Կրայովայի բանակի ջոկատների զինաթափումը, որոնք անցել էին ընդհատակ։ Դա 1944 թվականի հուլիսից տեղի է ունեցել նաև Լեհաստանի տարածքում։ Արդեն 1944 թվականի օգոստոսի 23-ին Լյուբլինից Ռյազանի մոտ գտնվող ճամբար է ուղարկվել Կրայովայի բանակի ներկալված մարտիկների առաջին խումբը։ Ուղարկելուց առաջ նրանց պահել են Մայդանեկ նախկին նացիստական ճամբարում։ 1945 թվականի հունվարի 19-ին Կրայովայի բանակի վերջին հրամանատար Լեոպոլդ Օկուլիցկին տվել է հրաման բանակը ցրելու վերաբերյալ։ 1945 թվականի փետրվարին տարագրության մեջ գտնվող լեհական կառավարության ներկայացուցիչները, որ գտնվում էին Լեհաստանում, Ազգային միության խորհրդի (ժամանակավոր ընդհատակյա կառավարություն) պատգամավորների մեծ մասն ուԿրայովայի բանակի ղեկավարությունը Պետական անվտանգության ժողովրդական կոմիսարիատի գեներալ Իվան Սերովի կողմից հրավիրվել են կոնֆերանսի ոչ կոմունիստական խմբավորումների ներկայացուցիչներին Խորհրդային Միության աջակցությունը վայելող Ժամանակավոր կառավարության կազմում ընդգրկելու վերաբերյալ։ Լեհերին ներկայացվել են անվտանգության երաշխիքներ, սակայն նրանց ձերբակալել են Պրուշկուվում մարտի 27-ին և տեղափոխել Մոսկվա, որտեղ նրանք դատվել են։ Պետանվտանգության խորհրդային մարմինները և զորքերը համագործակցել են Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հետ հակակոմունիստական տրամադրություններ ունեցող ապստամբների դեմ պայքարի գործում։ Լեհաստանի 592 քաղաքացիներ, որ խորհրդային զորքերի կողմից ձերբակալվել են Բելոստոկի վոեվոդությունում 1945 թվականի հուլիսին, ինչպես ենթադրվում է, գնդակահարվել են առանց դատի։

1945 թվականի հունվարին անհայտ պատճառներով Հունգարիայի՝ խորհրդային զորքերի կողմից օկուպացված տարածքում ՍՄԵՐՇ-ի կողմից ձերբակալվել է շվեդ դիվանագետ Ռաուլ Վալենբերգ, որը, ըստ պաշտոնական տվյալների, մահացել է կալանավայրում 1947 թվականին։

1945 թվականին ՍՄԵՐՇ-ի՝ խորհրդային զորքերին կից մարմինները Կենտրոնական Եվրոպայում ձերբակալել են այնտեղ ապրող առաջին ալիքի ռուս էմիգրանտներին։ Այսպես, Չեխոսլովակիայում ձերբակալվել է շուրջ 400 էմիգրանտ։ Նրանց տասնամյա բնատարկության պատճառն առավել հաճախ եղել են «Քաղաքացիական պատերազմին մասնակցելը», «Սպիտակ բանակին մասնակցելը», եղել են նաև այլ ձևակերպումներ՝ «եղել է հակախորհրդային կազմակերպության անդամ», «հրապարակել է իր հոդվածները «Նարոդնի լիստի» չեխական թերթում» «հակախորհրդային ագիտացիա»։ Այն բանից հետո, երբ 1945 թվականի օգոստոսին խորհրդային զորքերն զբաղեցրել են Մանչժուրիան, այնտեղ ապրող ռուս ներգաղթյալները նույնպես ձերբակալվել են։ 1945 թվականի Ֆինլանդիան մի խումբ էմիգրանտների հանձնել է Խորհրդային Միությանը (Լեյնոյի կալանավորներ)։

Հետապատերազմյան շրջանի քաղաքական բռնաճնշումներ

1945 թվականի դեկտեմբերին ձերբակալվել է 12-րդ օդային բանակի հրամանատար, ավիացիայի մարշալ Սերգեյ Խուդյակովը, իսկ 1946 թվականի ապրիլին՝ ռազմաօդային ուժերի գլխավոր հրամանատարը ՝ավիացիայի գլխավոր մարշալ Ալեքսանդր Նովիկովը։ Ձերբակալվել են նաև ավիացիոն արդյունաբերության ժողկոմ Ալեքսեյ Շախուրինը, ռազմաօդային ուժերի գլխավոր ինժեներ Ալեքսանդր Ռեպինը, ռազմաօդային ուժերի ռազմական խորհրդի անդամ Ն․ Շիմանովը, ռազմաօդային ուժերի պատվերների վարչության գլխավոր պետ Ն․ Սելեզնյովը և ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ կադրերի վարչության բաժինների պետեր Ա․ Բուդնիկովն ու Գ․ Գրիգորյանը («Ավիացիոն գործ»)։ 1946 թվականի մայիսի 10-11-ին ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան վերանայել է Նովիկովին, Շախուրինին, Ռեպինին, Շիմանովին, Սելեզնյովին, Բուդնիկովին ու Գրիգորյանին ներկայացված մեղադրանքներն ու նրանց մեղավոր ճանաչել նրանում, որ «ամբաստանյալները ռազմաօդային ուժերի զինապահեստ են տարել ակնհայտ խոտան հանդիսացող ինքնաթիռներ ու շարժիչներ խոշոր խմբաքանակներով ու իրար հետ ուղղակի համաձայնությամբ, ինչը հանգեցրել է մեծ թվով վթարների ու աղետների ռազմաօդային ուժերի շարային զորամասերում, օդաչուների զոհվելուն։ Նրանք դատվել են 128-ա (անորակ ապրանքների թողարկում) և 193-17 (իշխանության չարաշահում, իշխանության անգործություն, ինչպես նաև ծառայության նկատմամբ անփույթ վերաբերմունք ԲԳԿԲ ղեկավար կազմի անդամի կողմից) հոդվածներով՝ դատապարտվելով երկուսի յոթ տարվա ազատազրկման։ Սերգեյ Խուդյակովը 1950 թվականին դատապարտվել է գնդակահարության դավաճանության մեղադրանքով և գնդակահարվել։

1947 թվականի հունվարին ձերբակալվել են գեներալ-գնդապետ Վասիլի Գորդովը, Պրիվոլժսկի ռազմական շրջանի զորքերի նախկին հրամանատար, նրա տեղակալ Գրիգորի Կուլիկը, որ ունեցել էր մարշալի աստիճան, բայց 1942 թվականին աստիճանազրկվել էր մինչև գեներալ-մայորի աստիճանի, գեներալ մայոր Ֆիլիպ Ռիբալչենկոն, որ նույն շրջանի շտաբի պետն էր։ Հիմնական մեղադրանքները վերաբերել են այն խոսակցություններին, որ գաղտնալսվել են Գորդովի ու Կուլիկի բնակարաններում, որտեղ տեղադրվել էին տեխնիկական սարքավորումներ Պետական անվտանգության նախարարության կողմից։

1948 թվականի ապրիլին կեղծվել է ԽՍՀՄ ծովային նավատորմի նախարար Ալեքսանդր Աֆանասևի գործն այն բանից հետո, երբ Պետական անվտանգության նախարարության աշխատակիցներն առևանգել են նրան ԱՄՆ հետախուզության աշխատակիցների անվան տակ։ Հատուկ խորհրդակցության՝ 1949 թվականի մայիսի 14-ի որոշմամբ Աֆանասևը դատապարտվել է 20 տարվա ազատազրկման։

1948 թվականին ձերբակալվել են մարշալ Գեորգի Ժուկով հետ մտերիմ գեներալ-լեյտենանտ Վլադիմիր Կրյուկովը և գեներալ-լեյտենանտ Կոնստանտին Տելեգինը (այսպես կոչված «Ռազմաավարային գործ»)։ 1951 թվականին նրանք դատապարտվել են 25-ական տարվա ազատազրկման հակահեղափոխական ագիտացիաների և հափշտակումների մեղադրանքով։

1948 թվականի փետրվարին ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիան մեղավոր է ճանաչել ադմիրալներ Նիկոլայ Կուզնեցովին, Լև Գալլերին, Վլադիմիր Ալաֆուզովին և Գեորգի Ստեպանովին նրանում, որ նրանք 1942-1944 թվականներին առանց ԽՍՀՄ կառավարության թույլտվության Մեծ Բրիտանիային ու ԱՄՆ-ին են փոխանցել պարաշյուտային բարձր տորպեդի, դիստանցիոն նռնակի, մի քանի նավային հրետանային համակարգերի գծագրեր ու նկարագրություններ, ինչպես նաև մեծ թվով գաղտնի ծովային քարտեզներ։

1952 թվականի մարտից օգոստոս ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի կողմից տարբեր ժամկտներով ազատզրկման են դատապարտվել 35 գեներալներ, որոնցից 21-ը ձերբակալվել էր պատերազմի ընթացքում, մյուս 14-ը՝ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում (այդ թվում նաև ավիացիայի մարշալ Գրիգորի Վորոժեյկինը)։ Նրանցից շատերը մեղադրվել են հակախորհրդային ագիտացիա անցկացնելու, իսկ մի մասը՝ հայրենիքի դավաճանության մեջ։

Գերմանիայի՝ Խորհրդային Միության կողմից օկուպացված տարածքում Գերմանիայի քաղաքացիներին ՆԳԺԿ (ՆԳՆ) հատուկ ճամբարներ ուղարկելու պատճառ կարող էին դառնալ կասկածները ընդդիմադիր քաղաքական խմբերի ստեղծելու, արևմտյան օկուպացիոն գոտիներում գործող կազմակերպությունների հետ կապ հաստատելու մեջ, ինչը գնահատվել է որպես լրտեսություն և հետախուզական գործունեություն։ Այդպիսի դեպքերում կարող էր կիրառվել խորհրդային Քրեական օրենսգրքի 58 հոդվածը։ Մի շարք դեպքերում Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների ընդդիմության ակտիվիստները (Բելա Կովաչ, Շարա Կարիգ, Բելտերի խումբ, Առնո Էշ) տեղափոխվել են ԽՍՀՄ և դատվել խորհրդային դատարանի ու Հատուկ Խորհրդակցության կողմից։ Խորհրդային ռազմական տրիբունալի դատավճռով Գերմանիայում 1952 թվականին կեղծ մեղադրանքով դատապարտվել և ԽՍՀՄ-ում իրենց ազատազրկումը կրելու են ուղարկվել գերմաանցի կոմունիստներ Ալֆրեդ Շմիդտը, Լեո Բաուերը և Գերմանիայի լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցության Գյունտեր Շտեմպելը։

1947 թվականին սկսվել է պրոպագանդիստական արշավ ընդդեմ «ստորաքարշության ընդդեմ Արևմուտքի», ինչի համար առիթ է դարձել ԽՍՀՄ բժշկական գիտությունների ակադեմիայի թղթակից անդամ Նինա Կլյուևայի և պրոֆեսոր Գրիգորի Ռոսկինի դատավարությունը։ Կլյուևան ու Ռոսկինը ստեղծել են քաղցկեղիդեպ պայքարող արդյունավետ (իրենց կարծիքով) դեղամիջոց՝ «КР» (կրուցին)։ Հայտնագործությամբ (որ գտնվում էր մշակման փուլում և դեևս պատշաճ կերպով ստուգված չէր) հետաքրքրվել են ամերիկացիները, որոնք ցանկություն են հայտնել հրատարակել նրանց գիրքն ու առաջարկել համատեղ հետազոտությունների ծրագիր։ Ձեռք է բերվել համապատասխան պայմանավորվածություն (իշխանությունների թույլտվությամբ), և 1946 թվականի նոյեմբերին ԱՄՆ գործուղված ԽՍՀՄ բժշկական գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս-քարտուղար Վասիլի Պարինն առողջապահության նախարարի տեղակալի հրահանգով ամերիկացի գիտնականներին է փոխանցել գրքի ձեռագիրն ու դեղամիջոցով սրվակներ։ Սակայն դա արժանացել է Ստալինի կտրուկ դժգոհությանը։ Վերադարձից հետո Պարինը ձերբակալվել է ու դատապարտվել 25 տարվա ազատազրկման «Հայրենիքի դավաճանության» համար։

…7. Ձերբակալվածների նկատմամբ, որոնք համառորեն ընդդիմանում են հետաքննության պահանջներին, իրենց պահում են պրովոկացիոն և ամեն միջոցով փորձում են ձգձգել հետաքննությունը կամ շեղել այն ճիշտ ուղուց, կիրառվում են կալանքի տակ պահելու ռեժիմի խիստ միջոցներ։

Այդ միջոցների թվին են պատկանում՝

ա) տեղափոխում ավելի խիստ ռեժիմով բանտ, որտեղ կրճատված են քնի ժամերը և վատթար են ձերբակալվածին պահելու պայմանները սննդի և այլ կենցաղային կարիքների տեսանկյունից,

բ) տեղավորում մեկուսի խցում,

գ) զրկում զբոսանքներից, պարենահանձնումից և գիրք կարդալու իրավունքից,

դ) տեղավորում պատժախցում 20 օր ժամկետով։

Ծանոթագրություն․ պատժախցում, բացի հատակին պտուտակներով ամրացված աթոռակից ու առանց անկողնային պարագաների մահճակալից, այլ կահույք չկա։ քնի համար մահճակալը տրվում է օրական վեց ժամով, պատժախցում պահվող կալանավորներին օրական տրվում է միայն 300 գ հաց ու եռացրած ջուր և երեք օրը մեկ անգամ տաք ուտելիք, ծխելը պատժախցում արգելվում է։

8. Հետաքննության կողմից բացահայտված լրտեսների, դիվերսանտների, ահաբեկիչների ու խորհրդային ժողովրդի այլ ակտիվ թշնամիների նկատմամբ, որոնք լկտիաբար հրաժարվում են մատնել իրենց հանցակիցներին և ցուցմունք չեն տալիս իրենց հանցագործ գործունեության վերաբերյալ, ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ 1939 թվականի հունվարի 10-ի հրահանգի համաձայն՝ կիրառել ֆիզիկական ներգործության միջոցներ․․․

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

…7. В отношении арестованных, которые упорно сопротивляются требованиям следствия, ведут себя провокационно и всякими способами стараются затянуть следствие либо сбить его с правильного пути, применяются строгие меры режима содержания под стражей.

К этим мерам относятся:

а) перевод в тюрьму с более жестким режимом, где сокращены часы сна и ухудшено содержание арестованного в смысле питания и других бытовых нужд;

б) помещение в одиночную камеру;

в) лишение прогулок, продуктовых передач и права чтения книг;

г) водворение в карцер сроком до 20 суток.

Примечание: в карцере, кроме привинченного к полу табурета и койки без постельных принадлежностей, другого оборудования не имеется; койка для сна предоставляется на 6 часов в сутки; заключенным, содержащимся в карцере, выдается на сутки только 300 гр. хлеба и кипяток и один раз в 3 дня горячая пища; курение в карцере запрещено.

8. В отношении изобличенных следствием шпионов, диверсантов, террористов и других активных врагов советского народа, которые нагло отказываются выдать своих сообщников и не дают показаний о своей преступной деятельности, органы МГБ, в соответствии с указанием ЦК ВКП(б) от 10 января 1939 года, применяют меры физического воздействия…

1948 թվականի փետրվարի 21-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը հրապարակել է հրաման «Հատապես վտանգավոր պետական հանցագործներին պատիժը կրելու համար ԽՍՀՄ հեռավոր տարածքներում բնակության համար աքսորի ուղարկելու մասին»։ Այդ հրամանն ու ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի՝ 1948 թվականի փետրվարի 21-ի «Հատապես վտանգավոր պետական հանցագործներին խիստ ռեժիմով ճամբարների ու բանտերի կազմակերպման մասին [և պատիժը կրելուց հետո ԽՍՀՄ հեռավոր վայրեր բնակության ուղարկելու մասին]» որոշումը ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության նախարարությանը պարտավորեցրել են Հատուկ խորհրդակցության որոշմամբ աքսորի ուղարկել պատերազմի ավարտից հետո իրենց պատիժը կրած և ազատ արձակված լրտեսներին, դիվերսանտներին, ահաբեիչներին, տրոցիստներին, աջամետներին, մենշևիկներին, էսէռներին, անարծիստներին, նացիոնալիստներին, սպիտակ էմիգրանտներին և այլ հակախորհրդային այլ կազմակերպությունների ու խմբերի մասնակիցներին, ինչպես նաև այն անձանց, որոնք «վտանգ են ներկայացնում իրենց հակախորհրդային կապերով ու թշնամական գործունեությամբ»։ Դրանից բացի, հրամանը ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության նախարարությանը պարտավորեցրել է աքսորել այդ կատեգորիայի մարդկանց, որոնք պատիժը կրելուց հետո կազատվեն հատուկ բանտերից ու ճամբարներից։ Ընդհանուր առմամբ ըստ այդ որոշման այդ կարգով աքսորվել է 52 468 մարդ։

Հետպատերազմյան շրջանում Մերձբալթիկայում և Արևմտյան Ուկրաինայում գործել են զինված ջոկատներ (անտառային եղբայրներ, Ուկրաինական ապստամբական բանակ), որոնք պարտիզանական-ահաբեկչական պայքար են վարել ընդդեմ իշխանությունների։ Բելառուսիայում այդ ժամանակաշրջանում գործել են ավելի փոքրաքանակ Բելառուսական ազատագրական բանակը։ Պատասխան բռնաճնշումներ ենթարկվել են ոչ միայն այդ ջոկատների մասնակիցները և նրանց հետ համագործակցողները, այլև այդ անձանց հարազատները։

ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի՝ 1949 թվականի հունվարի 29-ի № 390—138сс որոշման հիման վրա Մերձբալթիկայից արտաքսման ենթակա են եղել «կուլակներն ընտանիքների հետ, ավազակների ու նացիոնալիստների ընտանիքները, որոնք գտնվում են անօրինական կարգավիճակում, սպանվել են զինված ընդհարումներում կամ դատապարտվել, օրինականացված ավազակները, որոնք շարունակում են վարել թշնամական աշխատանք, ինչպես նաև ավազակների՝ բռնաճնշումների ենթարկված հանցակիցների ընտանիքները»։ Արդյունքում արտաքսվել է 94779 մարդ։

ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի՝ 1949 թվականի փետրվարի 6-ի որոշման հիման վրա Մոլդավիայից արտաքսման ենթակա են եղել «նախկին կալվածատերերը, խոշոր առևտրականները, գերմանական բռնազավթողների ակտիվ հանցակիցները, ոստիկանության գերմանական մարմինների հետ համագործակցած անձինք, ֆաշիստամետ կուսակցությունների ու կազմակերպությունների մասնակիցները, սպիտակգվարդիականները, ինչպես նաև վերև թվարկված բոլոր կատեգորիաների անձանց ընտանիքները»։ Ընդհանուր առմամբ արտաքսվել է 35 050 մարդ։

1951 թվականին ԽՍՀՄ արևմտյան հանրապետություններից արտաքսվել են 8 576 Եհովայի վկաներ («Հյուսիս» գործողություն)։

Հետպատերազմյան շրջանում ԽՍՀՄ մի շարք քաղաքներում ձևավորվել են ընդհատակյա երիտասարդական հակաստալինյան խմբեր («Երիտասարդության կոմունիստական կուսակցություն», «Դեմոկրատական կուսակցություն», «Հեղափոխության գործի համար պայքարի միություն»), որոնք հանդես են եկել հանուն «վերադարձի լենինյան սկզբունքներին»։ Այդ խմբերն արագորեն բացահայտվել են պետանվտանգության մարմինների կողմից, և նրանց մասնակիցները ձերբակալվել են։

1949 թվականին Պետական անվտանգության նախարարության մարմինների կողմից ձերբակալվել է գիտնական-երկրաբանների մեծ խումբ, որոնք մեղադրվել են վնասարարական նպատակով Կրասնոյարսկի երկրամասի հարավում իբր թե գոյություն ունեցող օգտակար հանածոների, գունավոր ու հազվադեպ մետաղների, առաջին հերթին ուրանի հարուստ հանքը թաքցնելու մեջ։ Նրանք դատապարտվել են ազատազրկման երկարատև ժամկետներով։

1949 թվականի օգոստոսի 13-ին ձերբակալվել են ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ նախկին քարտուղար Ալեքսեյ Կուզնեցովը, Լենինգրադյան մարզկոմի և քաղկոմի առաջին քարտուղար Պյոտր Պոպկովը, ՌՍՖՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահ Միխայիլ Ռոդիոնովը, Լենինգրադյան քաղխորհրդի գործկոմի նախագահ Պյոտր Լազուտինը և Լենինգրադյան մարզգործկոմի նախկին նախագահ Նիկոլայ Սոլովյովը։ 1949 թվականի հոկտեմբերի 27-ին ձերբակալվել է ԽՍՀՄ պետպլանի նախկին նախագահ Նիկոլայ Վոզնեսենսկին։ Նրանք մեղադրվել են նրանում, որ կատարել են «վնասարարական աշխատանք՝ ուղղված Լենինգրադյան կուսակցական կազմակերպության անջատմանն ու հակադրմանը կուսակցության կենտրոնական կոմիտեին, այն վերածելու կուսակցության ու ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ հետ պայքարի հենարանի»։ «Լենինգրադյան գործով» մեղադրյալները 1950 թվականի սեպտեմբերի 30-ին դատապարտվել են մահապատժի ու գնդակահարվել։ Ընդհանուր առմամբ այդ գործով դատվել է 214 մարդ, որոնցից 69-ը եղել են հիմնական մեղադրյալները, 145 մարդ՝ նրանց մոտ ու հեռավոր ազգականները։ 23 մարդ դատապարտվել է գնդակահարության։ Դրանից բացի, երկու մարդ մահացել է բանտում նախքան դատը։

1948 թվականի հունվարի 12-ին Հրեական հակաֆաշիստական կոմիտեի նախագահ, դերասան Սոլոմոն Միխոելսը Ստալինի հրամանով սպանվել է Բելառուսի պետանվտանգության նախարարության ղեկավար Լավրենտի Զանավայի ամառանոցում (Մինսկի մոտ)՝ սպանությունից հետո ներկայացնելով այնպես, թե մահվան պատճառը եղել է ավտովթարը։ 1948 թվականի վերջին և 1949 թվականի սկզբին ձերբակալվել են Հրեական հակաֆաշիստական կոմիտեի այլ անդամներ, որոնք մեղադրվել են բուրժուական նացիոնալիզմի և Ղրիմում հրեական հանրապետություն ստեղծելու պլաններ մշակելու մեջ, ինչը կհամապատասխաներ ամերիկյան շահերին։

1949 թվականի փետրվարին մամուլն սկսել է պայքար ընդդեմ «կոսմոպոլիտների», որն ուներ ակնհայտ հակասեմական բնույթ։ Մտավորականության շարքերից հարյուրավոր հրեաներ ձերբակալվել են Մոսկվայում ու Լենինգրադում 1949 թվականի առաջին ամիսներին։

«Վնասարար ինժեներների» խումբը, որի մեծ մասը եղել են հրեաներ, ձերբակալվել է Ստալինո քաղաքի մետաղամշակման կոմբինատում և գնդակահարվել 1952 թվականի օգոստոսի 12-ին։ «Պետական կարևոր գաղտնիքներ պարունակող փաստաթղթերը կորցնելու համար» 1949 թվականի հունվարի 21-ին ձերբակալվել է, ապա ուղղիչ-աշխատանքային գաղութում հինգ տարվա ազատազրկման դատապարտվել Վյաչեսլավ Մոլոտովի կինը՝ Պոլինա Ժեմչուժինան, որն ազգության եղել է հրեա և զբաղեցրել է պատասխանատու պաշտոն տեքստիլ արդյունաբերության ղեկավարությունում։

1952 թվականի մայիսի 8-ից մինչև հուլիսի 18-ը տեղի է ունեցել Հրեական հակաֆաշիստական կոմիտեի անդամների փակ դատավարությունը։ Տասներեք մեղադրյալներ դատապարտվել են մահվան և գնդակահարվել 1952 թվականի օգոստոսի 12-ին։ Նրանց հետ գնդակահարվել են նաև «վնասարար ինժեներները» Ստալինի անվան ավտոմոբիլային գործարանից։ Ընդհանուր առմամբ Հրեական հակաֆաշիստական կոմիտեի գործով կայացվել է 125 դատավճիռ, որոնցից 23-ը՝ մահվան, և բոլորն իրականացվել են։

1951 թվականի հոկտեմբերին ձերբակալվել են պետանվտանգության ոլորտի՝ հրեական ծագում ունեցող մի շարք աշխատակիցներ (գեներալներ Նաում Էյտինգոնը և Լեոնիդ Ռայխմանը, գնդապետ Լև Շվարցմանը և այլք)։ Նրանք բոլորը մեղադրվել են մեծ «նացիոնալիստական հրեական դավադրություն» կազմակերպելու մեջ պետանվտանգության նախարար Վիկտոր Աբակումովի գլխավորությամբ, որը ձերբակալվել է 1951 թվականի հուլիսի 12-ին՝ մեղադրվելով նրանով, որ հետաքննության ընթացքում կազմակերպել է 1950 թվականի նոյեմբերին ձերբակալված հրեա բժիշկ Յակով Էտինգերի մահը և դրանով իսկ «փորձել խանգարել հրեա նացիոնալիստների հանցագործ խմբի դիմակազերծմանը, որ ներթափանցել էին պետանվտանգության մարմինների բարձր շրջաններ»։

1951-1952 թվականներին պետանվտանգության նախարարության նոր ղեկավարները սարքել են այսպես կոչված «մեգրելների գործն» ընդդեմ Վրաստանի կոմկուսի կազմակերպության ղեկավարների հանրապետության արևմտյան շրջաններում։ Ենթադրվում է, որ այդ ակցիան կողմանկի կերպով ուղղված է եղել ընդդեմ Լավրենտի Բերիայի, որը ծագումով եղել է մեգրել։

1951 թվականի հուլիսից մինչև 1952 թվականի նոյեմբեր ձերբակալվել են կուսակցական բարձրագույն ղեկավարությանը բուժող ինը բժիշկներ, որոնցից վեցը եղել են հրեա։ 1953 թվականի հունվարի 13-ին ԽՍՀՄ բոլոր թերթերում տպագրվել է հաղորդագրություն նրանց ձերբակալության մասին։ Նրանք մեղադրվել են նրանում, որ «չարագործաբար վնասել են հիվանդների առողջությանը», տվել սխալ ախտորոշումներ, ոչ ճիշտ բուժմամբ կործանել իրենց հիվանդներին։ Դրանից հետո ամբողջ երկրում սկսվել են հրեաների զանգվածային հեռացում աշխատանքից, առաջին հերթին՝ բժշկական հաստատություններից։ Սակայն «բժիշկների գործով» դատավարության նախապատրաստումը դադարեցվել է 1953 թվականի մարտին Ստալինի մահվան պատճառով, և 1953 թվականի ապրիլի 4-ին ԽՍՀՄ պետանվտանգության նախարարությունը տարածել է հաղորդագրություն, թե «ստուգման արդյունքում պարզվել է, որ բժիշկները ձերբակալվել են սխալմամբ, առանց որոշակի օրինական հիմունքների», բժիշկների ցուցմունքներն ստացվել են «հետաքննության անթույլատրելի միջոցների» օգնությամբ։

«Բժիշկների գործը» դարձել է ստալինյան դարաշրջանի բռնաճնշումների վերջի խոշոր արտահայտությունը։ Ստալինի մահվանից հետո Խորհրդային Միությունում բռնաճնշումներն այլևս երբեք չեն հասել նմանատիպ մասշտաբների։

Խոշտանգումներ

Մեղադրյալների հարցաքննությունների ընթացքում ձերբակալվածների նկատմամբ կիրառվել է ֆիզիկական ներգործություն՝ նպատակ ունենալով նրանց ստիպել ցուցմունք տալ։ Խրուշչյովյան «հալոցքի» ժամանակ խորհրդային դատախազությունն իրականացրել է մի շարք քաղաքական դատավարությունների և խմբակային դատական գործերի ստուգում։ Բոլոր դեպքերում ստուգման արդյունքում բացահայտվել են կոպիտ կեղծումներ, երբ «խոստովանական ցուցմունքներ» ստացվել են խոշտանգումների միջոցով։ ԽՄԿԿ ԿԿ հատուկ հանձնաժողովը ԿԿ քարտուղար Պ․ Պոսպելովի գլխավորությամբ հայտարարել է, որ տեղի են ունեցել «անօրինական բռնաճնշումների դեպքեր, քննչական ործերի կեղծումներ, կալանավորների տանջանքների ու խոշտանգումների դեպքեր»։ Օրինակ՝ Քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու Ռոբերտ Էյխեի հարցաքննության ժամանակ կոտրվել է նրա ողնաշարը, իսկ մարշալ Վասիլի Բլյուխերը մահացել է Լեֆորտովոյի բանտում պարբերաբար ստացած ծեծի հետևանքներից։

Ըստ ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահության հանձնաժողովի՝ ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահությանն ուղարկած գրության, որ վերաբերում էր բռնաճնշումների պատճառների հետաքննության աշխատանքներին (Նիկոլայ Շվերնիկի հանձնաժողով)՝ ձերբակալվածները, որոնք փորձել են ապացուցել իրենց անմեղությունը և չեն տվել պահանջվող ցուցմունքները, որպես կանոն ենթարկվել են տանջանքների ու խոշտանգումների։

Պետանվտանգության նախարար Սեմյոն Իգնատևի զեկույցը Իոսիֆ Ստալինի անունով․ «Զեկուցում եմ Ձեզ, ընկեր Ստալին, որ ս․ թ․ նոյեմբերի 5-ի և 13-ի Ձեր հրամանների իրականացման ուղղությամբ կատարվել է հետևյալը․ ․․․2․ Եգորովի, Վինոգրադովի և Վասիլենկոյի նկատմամբ կիրառվել են ֆիզիկական ազդեցության միջոցներ և խստացվել են նրանց հարցաքննությունները, հատկապես արտասահմանյան հետախուզությունների հետ կապվածները», 15 նոյեմբերի, 1952 թվական

Նրանց նկատմամբ կիրառվել են «стойки», «կոնվեյերային հարցաքննություններ», ուղարկվել են պատժախուց, պահվել հատուկ կահավորված խոնավ, ցուրտ կամ խիստ տաք սենյակներում, զրկվել քնից, ուտելիքից, ջրից, ծեծվել ու ենթարկվել տարատեսակ խոշտանգումների։ Գրության մեջ մեջբերվում է նաև Անդրբայկալյան ռազմական շրջանի հրամանատարի տեղակալ, կորպուսի հրամանատար Նիկոլայ Լիսովսու նամակից մի հատված․ «Ծեծում էին դաժանաբար, չարությամբ։ Տասը օր չէին թողնում մեկ րոպե քնել՝ չդադարեցնելով խոշտանգումները։ Դրանից հետո ուղարկում էին պատժախուց․․․ 7-8 ժամ պահում էին ծնկաչոք՝ վեր բարձրացրած ձեռքերով, կամ գլխահակ սեղանի տակ, և այդ դիրքով ես կանգնում էի էլի 7-8 ժամ։ Ծնկներիս կաշին ամբողջովին պլոկվել էր, և ես կանգնում էի մսի վրա։ Այդ տանջանքներն ուղեկցվում էին գլխին, մեջքին հասցվող հարվածներով»։

Շվերնիկի հանձնաժողովի գրության մեջ ներկայացվել են փաստաթղթեր, որոնք վկայում են այն մասին, որ քաղաքական բանտարկյալների տանջանքներն ու խոշտանգումներն իրականացվել են ԽՍՀՄ բարձրագույն ղեկավարության և անձամբ Իոսիֆ Ստալինի թույլտվությամբ։ 1939 թվականի հունվարի 10-ի՝ Մեծ ահաբեկչության ավարտից որոշ ժամանակ անց, Կենտկոմի անունից տարածվել են հեռագրեր, որոնցում բացատրվել է, որ «ՆԳԺԿ պրակտիկայում ֆիզիկական ներգործության կիրառումը թույլատրվել է 1937 թվականից Համամիութենական կոմունիստական կուսակցության թույլտվությամբ», և չնայած նրան, որ «հետագայում պրակտիկայում ֆիզիկական ներգործության մեթոդը չարաշահվել է սրիկաներ Զակովսկու, Լիտվինի և այլոց կողմից», «ՀՀՀ ԿԿ-ն կարծում է, որ ֆիզիկական ներգործության մեթոդը պետք է պարտադիր կիրառվի նաև ապագայում․․․ժողովրդի բացահայտ ու չզինաթափված թշնամիների նկատմամբ, որպես լիովին ճիշտ ու նպատակահարմար մեթոդ»։

Մի շարք դեպքերում որոշակի կալանավորների խոշտանգումներն անցկացվել են Ստալինի հատուկ հրահանգով։ Այսպես, 1937 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Եժովին ուղղված գրավոր հրահանգում Ստալինը պահանջում է «ծեծի ենթարկել Ունշլիխտին նրա համար, որ նա չի ներկայացրել Լեհաստանի գործակալներին ըստ շրջանների (Օրենբուրգ, Նովոսիբիրսկ և այլն)»։

1953 թվականի ապրիլի 4-ին՝ Ստալինի մահվանից մեկ ամիս անց, նորից ներքին գործերի նախարարության ղեկավար նշանակված Բերիան ստորագրել է № 0068 հրամանը «Ձերբակալությունների ժամանակ հարկադրանքի կամ ֆիզիկական ներգործության ինչ-որ միջոց կիրառելու արգելքի մասին», որում ասվում է․

ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարության կողմից պարզել է, որ պետանվտանգության նախարարության մարմինների քննչական աշխատանքում տեղ են գտել խորհրդային օրենքների կոպտագույն աղավաղումներ, անմեղ խորհրդային քաղաքացիների ձերբակալություններ, քննչական նյութերի սանձարձակ կեղծումներ, խոշտանգումների տարբեր ձևերի լայն կիրառում՝ ձերբակալվածների դաժան ծեծ, մեջքին շրջված ձեռքերին ձեռնաշղթաների շուրջօրյա կիրառում, որ առանձին դեպքերում շարունակվել է մի քանի ամիսների ընթացքում, քնիզ երկարատև զրկում, ձերբակալվածներին մերկ վիճակում տեղավորում ցուրտ պատժախցում և այլն։

․․․Այդպիսի վայրագ «հարցաքննության մեթոդները» հանգեցրել են նրան, որ անմեղ ձերբակալվածներից շատերը քննիչների կողմից հասցվել են ֆիզիկական ուժերի անկման վիճակի, բարոյական դեպրեսիայի, իսկ նրանցից ոմանց՝ մարդկային կերպարի կորստյան։

Օգտվելով ձերբակալվածների այդ դրությունից՝ կեղծող քննիչները նրանց հրամցրել են նախօրոք սարքված «խոստովանությունները» հակախորհրդային և լրտեսական-ահաբեկչական աշխատանքի վերաբերյալ։

․․․Հրամայում եմ․ 1. Կտրուկ արգելել ներքին գործերի մինիստրության մարմիններում ձերբակալվածների նկատմամբ հարկադրանքի կամ ֆիզիկական ազդեցության որևէ միջոցի կիրառումը, հետաքննության անցկացման ընթացքում խիստ հետևել քրեական դատավարության օրենսգրքի նորմերին։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Министерством внутренних дел СССР установлено, что в следственной работе органов МГБ имели место грубейшие извращения советских законов, аресты невинных советских граждан, разнузданная фальсификация следственных материалов, широкое применение различных способов пыток — жестокие избиения арестованных, круглосуточное применение наручников на вывернутые за спину руки, продолжавшееся в отдельных случаях в течение нескольких месяцев, длительное лишение сна, заключение арестованных в раздетом виде в холодный карцер и др.

…Такие изуверские «методы допроса» приводили к тому, что многие из невинно арестованных доводились следователями до состояния упадка физических сил, моральной депрессии, а отдельные из них до потери человеческого облика.

Пользуясь таким состоянием арестованных, следователи-фальсификаторы подсовывали им заблаговременно сфабрикованные «признания» об антисоветской и шпионско-террористической работе.

…Приказываю: 1. Категорически запретить в органах МВД применение к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия; в производстве следствия строго соблюдать нормы уголовно-процессуального кодекса.

— ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարարի № 0068 հրամանը, 1953 թվական

ԽՍՀՄ գերագույն դատախազի նախկին օգնական Վիկտոր Իլյուխինը պնդում է, որ Բերիայի ենթականերն ունեցել են ձերբակալվածներից ցուցմունքների անօրինական կորզման 26 միջոց։

Ժողովուրդների տեղահանումներ

Իոսիֆ Ստալինի իշխանության օրոք Խորհրդային Միությունում անցկացվել են մի շարք տեղահանություններ էթնիկական սկզբունքով։ Որոշ արևմտյան ուսումնասիրողներ դրանցում տեսնում են ռասիզմի և/կամ էթնիկական զտումների քաղաքականության արտահայտություններ։

1930-ական թվականների վերջի տեղահանություններ

Տոմսկի մարզում ստալինյան բռնաճշումների զոհ դարձած հրեաների հուշարձան

1930-ական թվականներին ԽՍՀՄ սահմանամերձ տարածքներից տեղահանվել են մի շարք ազգությունների պատկանող անձինք, հիմնականում այդ ժամանակ ԽՍՀՄ-ի համար օտարերկրացիներ (ռումիններ, կորեացիներ, լատվիացիներ և այլն)։

• 28 ապրիլի, 1936 – Ժողկոմխորի որոշումը Ուկրաինայի սահմանամերձ գոտուց 70 հազար լեհերի ու գերմանացիների Ղազախստան տեղափոխելու մասին,
• 17 դեկտեմբերի, 1936 – Խորժողկոմի որոշումը Ադրբեջանից մի շարք անձանց Իրան տեղահանելու մասին,
• 9 հունվարի, 1937 – ՆԳԺԿ համապատասխան հրահանգ Խորժողկոմի՝ 1936 թվականի դեկտեմբերի 17-ի որոշումն իրականացնելու վերաբերյալ։ Հանձնարարվել է Բաքվից ու Ադրբեջանի սահմանամերձ տարածքներից տեղահանել Իրանի 2500 քաղաքացիների, «հակահեղափոխական տարրերի» 700 ընտանիքների,
• 21 օոստոսի, 1937 – ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ և ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհի որոշում «Հեռավորարևելյան սահմանամերձ շրջանների կորեական բնակչության տեղահանության մասին»,
• 28 սեպտեմբերի, 1937 – Ստալինի հրահանգով Հեռավոր Արևելքում ապրող բոլոր կորեացիները (շուրջ 170 հազար մարդ) տեղահանվել են Միջին Ասիա։ Կորեական ուսումնական հաստատությունները փակվել են, իսկ տեղահանված կորեացիները իրավունքները ենթարկվել են լուրջ սահմանափակման։ Այդպիսով, խորհրդային պատմության մեջ առաջին անգամ որոշակի էթնիկական խմբին պատկանելությունը ինքնին դարձել է բավարար հիմունք պատժի համար։ Առաջին ձմեռը նրանք ստիպված են եղել անցկացնել շուտափույթ կառուցված գետնափորներում, որտեղ մահացել են բազմաթիվ երեխաներ ու ծերեր (կրծքի երեխաների մեկ երրորդը մահացել է այդ ձմռանը),
• 11 հոկտեմբերի, 1937 – ՆԳԺԿ հրահանգ Ադրբեջանի սահմանամերձ գոտիներից քրդերին Ղազախստան տեղահանելու վերաբերյալ,
• 10 հունիսի, 1938 – չինացիների տեղահանություն Հեռավոր Արևելքից Սինցզյան,
• 23 ապրիլի, 1939 – Ադրբեջանից Ղազախստան են տեղահանվել քրդեր, հայեր և թուրքեր։

Տեղահանությունների մասշտաբները մեծացել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց և Լեհաստանի տարածքների մի մասի (Արևմտյան Ուկրաինա և Արևմտյան Բելառուսիա), Բեսարաբիայի, ինչպես նաև մերձբալթյան հանրապետությունների՝ Լատվիայի, Լիտվայի ու Էստոնիայի՝ Խորհրդային Միությանը միացվելուց հետո։ Այդ տեղահանությունները կատարվել են ինչպես ազգային, այնպես էլ սոցիալական չափանիշներով և ուղղված են եղել առաջին հերթին հին վարչակարգի չինովնիկների, զինծառայողներ, կրոնավորների, ինչպես նաև բնակչության սոցիալապես ակտիվ խմբերի (օրինակ՝ ուսանողության) դեմ։

Ժողովուրդների տեղահանություն 1941-1944 թվականներին

Ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի հուշարձան Տոմսկում

1941 թվականի օգոստոսի 28-ին (Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելուց երկու ամիս անց) Պովոլժիեի գերմանացիների ազգային ինքնավարությունը լուծարվել է, իսկ նրանք տեղահանվել են Ղազախական ԽՍՀ տարածք։ 1942-1944 թվականներին իրականացվել են մի շարք այլ ազգությունների ներկայացուցիչների տեղահանություններ։ Մասնավորապես տեղահանվել են ինգերմանլանդական ֆիններ, կալմիկներ, չեչեններ, ինգուշներ, կարաչայներ, բալկարցիներ, Ղրիմի թաթարներ, նոգայներ, թուրք-մեսխեթինցիներ, պոնտացի հույներ։ Տեղահանությունների պաշտոնական պատճառը եղել է այդ ժողովրդի ներկայացուցիչների զգալի մասի զանգվածային դասալքությունը, կոլաբորացիոնիզմն ու ակտիվ հակախորհրդային զինված պայքարը։

1944 թվականին Պաշտպանության պետական կոմիտեի № 5984сс որոշման համաձայն Ղրիմի ԻԽՍՀ տարածքից տեղահանվել են բուլղարացիներ, հույներ ու հայեր։ Տեղահանության է ենթարկվել այդ ժողովուրդների մեծ մասը, չնայած այն հանգամանքին, որ այդ ժողովուրդների նեկայացուցիչները նույնպես կռվել են Կարմիր բանակի շարքերում և մասնակցել պարտիզանական շարժմանը։

1940-1950-ական թվականների տեղահանություններ

Մերձբալթյան երկրներից և Մոլդովիայի ԽՍՀ-ից առավել մասշտաբային տեղահանություններն անցկացվել են 1949 թվականին։ Մարտի 25-ից սկսած՝ մի քանի օրվա ընթացքում Էստոնիայից արտաքսվել է ավելի քան 20 000 մարդ, Լատվիայից՝ ավելի քան 42 000 մարդ, Լիտվայից՝ շուրջ 32 000 մարդ։ 1949 թվականի հուլիսի 6-7-ը Մոլդավիայից արտաքսվել է 11 293 ընտանիք կամ 35 050 մարդ։

1948-1949 թվականներին արտաքսվել են տասնյակ հազարավոր հայրենադարձ հայեր, ինչպես նաև Խորհրդային Հայաստանի այլ բնակիչներ։

1949 թվականին Ալթայի երկրամաս են արտաքսվել հայեր ԽՍՀՄ հարավային տարածաշրջաններից։

Բռնաճնշումներ և հակասեմականություն

Ըստ Հրեական հանրագիտարանի՝ բռնաճնշումների ուղղվածությունը, սկսած 1930-ական թվականների կեսերից (և նույնիսկ ավելի վաղ) դարձել է ավելի հակասեմական, և դա հասել է իր ապոթեոզին Ստալինի կյանքի վերջին տարիներին։

1948-1953 թվականներին մի շարք դեպքերում քաղաքական բռնաճնշումները ըստ բազմաթիվ աղբյուրների, ունեցել են հակասեմական բնույթ։ Դրանց են վերաբերում Սոլոմոն Միխոելսի սպանությունը, կոսմոպոլիտիզմի դեմ պայքարի արշավը, Հրեական հակաֆաշիստական կոմիտեի գործը, Բժիշկների գործը և այլն։

Ըստ Գովարդ Ֆաստի պնդման՝ 1949 թվականին ԱՄՆ-ի կոմունիստական կուսակցության ազգային կոմիտեն պաշտոնապես մեղադրել է Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցությանը «հակասեմականության աղաղակող ակտերի» համար։ Ինչպես գրում է Գենադի Կոստիրչենկոն, «պաշտոնական հակասեմականության մասշտաբները, որոնք տեղ են գտել ԽՍՀՄ-ում 1953 թվականի սկզբին, եղել են առավելագույնս թույլատրելի այդ ժամանակ գոյություն ունեցող քաղաքական-գաղափարախոսական համակարգի շրջանակներում»։

Թիմոթի Սնայդերը ժխտում է հակասեմական առանձնահատուկ տարրի առկայությունը 1930-ական թվականների բռնաճնշումներում, սակայն մատնանշում է այն հանգամանքը, որ ստալինյան ճամբարներում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելու պահին գտնվել են ավելի շատ հրեաներ, քան նացիստական Գերմանիայի համակենտրոնացման ճամբարներում (դա վերաբերում է նաև բռնաճնշումների ենթարկված ՆԳԺԿ աշխատակիցներին․ նրանց զգալի մասը նախքան Մեծ ահաբեկչությունը կազմել են հրեաները, որոնց փոխարինել են հիմնականում ռուսներն ու ուկրաինացիները)։ Ըստ Սնայդերի գնահատականների՝ 1932-1933 թվականների սովը և ահաբեկչության քաղաքականությունը հանգեցրել են մոտավորապես 100 հազար խորհրդային հրեաների մահվան 1930-ական թվականներին, ինչն զգալիորեն գերազանցում է նույն ժամանակաընթացքում հիտլերյան քաղաքականության զոհ դարձած հրեաների թվին։

Գիտության ճնշում

Ստալինի օրոք ճնշումների են ենթարկվել ու արգելվել ամբողջ գիտական ուղղություններ, իսկ բազմաթիվ ականավոր գիտնականների, նժեներների ու բժիշկների դեմ կազմակերպվել են հետապնդումներ, ինչը մեծ վնաս է հասցրել երկրի գիտությանն ու մշակույթին։ Որոշ դեպքերում այդ հետապնդումները կրել են հակասեմական բնույթ։ Այդ կամ այն կերպ գաղափարախոսական միջամտումները վերաբերել են այնպիսի գիտակարգերի, ինչպիսիք են ֆիզիկան, քիմիան, աստղագիտությունը, լեզվաբանությունը, վիճակագրությունը, գրականագիտությունը, փիլիսոփայությունը, սոցիոլոգիան, ժողովրդագրությունը, տնտեսագիտությունը, գենետիկան, մանկաբանությունը, պատմությունը և կիբեռնետիկան։ Կենտրոնական վիճակագրական վարչության առաջատար ժողովրդագիրները ձերբակալվել և գնդակահարվել են այն բանից հետո, երբ Ստալինին դուր չեն եկել 1937 թվականի մարդահամարի արդյունքները, որոնք բացահայտել են սովի հետևանքով բնակչության թվաքանակի մեծ կորուստները սովին նախորդած ժամանակի թվաքանակի համեմատությամբ։

Ստալինյան բռնաճնշումների մասշտաբներ

Բռնաճնշումների մասշտաբների գնահատականները խիստ տարբերվում են «բռնաճնշումներ» հասկացությանը վերաբերող ընկալումներից և «բռնաճնշումների զոհեր» հասկացությունից։ Դա պայմանավորված է բռնաճնշումների ենթարկված անձանց կարգավիճակների տարբերության, ինչպես նաև ուսումնասիրողներին հասանելի փաստաթղթերի ոչ լիարժեք լինելու և դրանցում առկա հակասությունների առկայությամբ։

Տարբեր ուսումնասիրողների կողմից բռնաճնշումների զոհերի շարքին են դասվում քաղաքացիների հետևյալ խմբերը․

• միայն «հակահեղափոխական հանցագործությունների» համար դատապարտվածներ (գերազանցապես 58-րդ հոդվածով) (Վիկտոր Զեմսլով, Վորոնցով),
• նաև ներառվում են բոլոր դատապարտյալները, ինչպես նաև հատուկ բնակավայրեր աքսորված կուլակաթափված գյուղացիներ, բռնաճնշումների ենթարկված ժողովուրդները (Օխոտին, Ռոգինսկի)
• ավելացվում են քրեական որոշ հոդվածներով չհիմնավորված դաժան պատիժների զոհերը («հասկիկների մասին օրենքով», գործալքման համար և այլն),
• հաշվվում է ճամբարների, գաղութների, բանտերի ու հատուկ բնակավայրերի կալանավորների ընդհանուր քանակը, ինչպես նաև աքսորաբնակների, աքսորվածների ու արտաքսվածների ընդհանուր թիվը (Վիշնևսկի) կամ դատարանների կողմից դատվածների ընդհանուր թիվը (այդ թվում նաև առանց ազատազրկման պատժվածները, Պոպով, Ցապլին) և հաստատվում է, որ ստացված մեծ թվերը բնորոշում են պետության բռնաճնշումների քաղաքականության մասշտաբները։

Այս կամ այն խմբի քաղաքացիներին բռնաճնշումների ենթարկվածների ընդհանուր թվի մեջ ներառելու հիմնական չափանիշը կիրառված բռնաճնշումների չհիմնավորվածությունն է։ Ըստ Ա․ Վիշնևկու ընդհանրական գնահատականների՝ վերոնշյալ բոլոր կատեգորիաներով բռնաճնշումների ենթարկվածների թիվը կազմել է 25-30 մլն, որոնք ենթարկվել են բռնաճնշումների որոշակիորեն տևական ժամկետներով ազատազրկման կամ ազատության զգալի սահմանափակումների ձևով։

Խորհրդային տարիներին ահաբեկչության զոհ դարձած անձանց ընդհանուր թիվը, ըստ «Մեմորիալ» միջազգային կազմակերպության, կազմել է 11-12-ից մինչև 38-39 մլն մարդ։ Այդ թվում․

• 4,5—4,8 մլն մարդ դատապարտվել է քաղաքական մոտիվներով, նրանցից մոտավորապես 1,1 մլն մարդ գնդակահարվել է, մյուսները հայտնվել են Գուլագում,
• 6,5 միլիոնից ոչ պակաս մարդ ենթարկվել է տեղահանության (1920 թվականից, երբ արտաքսվել է 9 հազար ընտանիք կազակական ստանիցաներից (45 հազար մարդ), մինչև 1951-1952 թվականների տեղահանությունները),
• մոտավորապես 4 մլն մարդ զրկվել է ընտրական իրավունքից՝ ըստ 1918 թվականի Սահմանադրության (միլիոնից ավելի) և 1925 թվականի որոշման (որով այդ կատեգորիայում ներառվել են ընտանիքի անդամները),
• մոտավորապես 400-500 հազար մարդ ենթարկվել է բռնաճնշումների տարբեր հրամանների ու որոշումների հիման վրա,
• 6-7 մլն մարդ զոհվել է 1932-1933 թվականների սովի հետևանքով,
• 17 961 հազար մարդ դարձել է, այսպես ասած, աշխատանքային հրահանգների զոհ (հրապարակվել են 1940 թվականի հունիսի 26-ին և չեղարկվել 1956 թվականին)։

Հակահեղափոխական գործունեության համար դատապարտվածների թվաքանակ

1954 թվականի փետրվարին ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղար Նիկիտա Խրուշչովի անունով պատրաստվել է տեղեկանք, որն ստորագրել են ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազ Ռ․ Ռուդենկոն, ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար Ս․ Կրուգլովը և արդարադատության նախարար Կ․ Գորշենինը, և որում նշվել է 1921 թվականից մինչև 1954 թվականի փետրվարի 1-ը հակահեղափոխական հանցագործությունների համար դատապարտվածների թիվը։ Ըստ տեղեկանքի՝ այդ ժամանակաշրջանում Միացյալ պետական քաղաքական վարչության կոլեգիայի, ՆԳԺԿ «եռյակների»․ Հատուկ խորհրդակցության, Ռազմական կոլեգիայի, դատարանների ու ռազմական տրիբունալների կողմից դատապարտվել է 3 777 380 մարդ, այդ թվում՝ մահապատժի է դատապարտվել 642 980 մարդ, ճամբարներում և բանտերում մինչև 25 տարվա ազատազրկման՝ 2 369 220 մարդ, աքսորի ու արտաքսման՝ 765 180 մարդ։

Համաձայն «ԽՍՀՄ ՆԳՆ 1 հատուկ բաժնի՝ 1921-1953 թվականներին ձերբակալվածների և դատապարտվածների մասին տեղեկանքի», որը գրվել է 1953 թվականի դեկտեմբերի 11-ին և ստորագրվել ՆԳՆ արխիվի բաժնի պետ Պավլովի կողմից, և որի հիման վրա հավանաբար գրվել է Խրուշչովին ուղարկված տեղեկանքը, 1921 թվականից մինչև 1938 թվականը ՀԱՀ-ՊՔՎ-ՄՊՔՎ-ՆԳԺԿ գործերով և 1939 թվականից մինչև 1953 թվականի կեսերը հակահեղափոխական հանցագործությունների համար դատարանների և արտադատարանային մարմինների կողմից դատապարտվել է ընդհանուր առմամբ 4 060 306 մարդ, որոնցից մահապատժի է դատապարտվել 799 455 մարդ, բանտերում ու ճամբարներում ազատազրկման՝ 2 631 397 մարդ, աքսորի ու արտաքսման՝ 413 512 մարդ, այլ պատժամիջոցների՝ 215 942 մարդ։ Ըստ այդ փաստաթղթի՝ 1921-1938 թվականներին ձերբակալվել է ընդհանուր առմամբ 4 835 937 մարդ (հակահեղափոխական՝ 3 341 989, այլ հանցագործություններ՝ 1 493 948), որոնցից դատվել է 2 944 879 մարդ, այդ թվում՝ մահվան է դատապարտվել 745 220 մարդ։ 1939-1953 թվականներին հակահեղափոխական գործունեության համար դատապարտվել է 1 115 247 մարդ, որոնցից մահապատժի է դատապարտվել 54 235 մարդ (նրանցից 23 278 մարդ՝ 1942 թվականին))։

Տարբեր ուսումնասիրողների ներկայացրած տվյալների համաձայն՝ 1930 թվականից մինչև 1953 թվականն ընկած ժամանակահատվածում քաղաքական մեղադրանքներով ձերբակալվել է ընդհանուր առմամբ 3,6-3,8 մլն մարդ, որոնցից գնդակահարվել է 748-786 հազարը։ Գնդակահարությունների գագաթնակետը եղել է «մեծ ահաբեկչության» տարիներին, երբ մահապատժի է ենթարկվել 682-684 հազար մարդ։

Ընդհանուր առմամբ 1918-1953 թվականներին, ըստ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի մարզային վարչությունների վիճակագրության վերլուծության տվյալների, որ ներկայացվել է 1988 թվականին, ՀԱՀ-ՊՔՎ-ՄՊՔՎ-ՆԳԺԿ-ՊԱԺԿ-ՊԱՆ մարմինների կողմից ձերբակալվել է 4308487 մարդ, որոնցից 835194 մարդ գնդակահարվել է։

Գոյություն ունի լիովին հիմնավոր կարծիք, որ քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի ընդհանուր թվաքանակի գնահատման համար պետք է հաշվի առնել ոչ միայն «հակահեղափոխական հացագործությունների» համար դատապարտվածների թվաքանակը։ Բռնաճնշումների են ենթարկվել նաև դատապարտվածների ընտանիքների անդամները, որոնք կարող էին փաստաթղթերում ներկայացվել ոչ թե որպես «հակահեղափոխական հացագործությունների» համար դատապարտվածներ, այլ որպես «սոցիալապես վտանգավոր» կամ «սոցիալապես վնասակար տարրեր» (այդ կատեգորիայում ներառվել են նաև մի շարք այլ անձինք, որոնք բռնաճնշումների են ենթարկվել քաղաքական դրդապատճառներով)։ Դրանից բացի, այդ բռնաճնշումների պաշտոնական վիճակագրությունը բոլորովին էլ ամբողջական չէ, քանի որ եղել են զանգվածային մահապատիժներ, որոնք չեն ներառվել ոչ մի վիճակագրության մեջ, ինչպիսին է, օրինակ, Կատինի գնդակահարությունը (21857 մարդ)։

Տեղահանվածներ

Ըստ նորագույն պատմագրության տվյալների՝ 1930-1950-ական թվականներին ընդհանուր առմամբ տեղահանվել է 6-ից մինչև 6,4 մլն մարդ․ տեղափոխման և աքսորում գտնվելու ընթացքում մահացել է առնվազն 1,2 մլն մարդ, այսինքն՝ մոտավորապես ամեն հինգերորդը։

Ըստ ժողովրդագիր Անատոլի Վիշնևսկու գնահատականների, որոնք հիմնված են եղել արխիվային տվյալների վրա, 1930-1953 թվականներին տեղահանվել է առնվազն 6,4 մլն մարդ (ներառյալ կուլակաթափ արվածերը, ազգային պատկանելության պատճառով տեղահանվածները և այլն)։

Վիճակագրական տվյալներ խորհրդային բռնաճնշումների քաղաքականության մասշտաբների վերաբերյալ

1958 թվականի Գերագույն դատարանի վիճակագրական ժողովածուում նշվում է 17,96 մլն դատապարտյալների մասին, որոնց 22,9 %-ը կամ 4113 հազար մարդ, դատապարտվել է ազատազրկման, իսկ մյուսները՝ տուգանքների կամ ուղղիչ-աշխատանքային գործունեության։ Նրանցից բռնաճնշումների զոհերի թվին կարող են դասվել ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի նախագահության 1941 թվականի հուլիսի 6-ի՝ «պատերազմական ժամանակում սուտ լուրերի տարածման» համար (որ անհանգստություն են առաջացրել բնակչության շրջանում) պատասխանատվության վերաբերյալ հրամանով դատապարտվածները։ 15,75 մլն մարդ դատապարտվել է աշխատանքից ինքնակամ հեռանալու համար (բազմաթիվ կատեգորիաների աշխատողների արգելվել է ինքնակամ փոխել աշխատանքի վայրը նաև պատերազմի ավարտից հետո)։

Դրանից բացի, զգալի թվով մարդիկ դատապարտվել են մեծ ժամկետներով ազատազրկման և նույնիսկ գնդակահարության՝ սովի պայմաններում մանր գողությունների համար (այսպես կոչված «Հասկիկների մասին օրենք»)։

Ըստ «Мемориал» կազմակերպության ղեկավար Արսենի Ռոգինսկու գնահատման՝ 1918-1987 թվականներին ընդհանուր առմամբ ձերբակալվել է (այդ թվում նաև՝ քաղաքական հոդվածներով) մինչև 7 մլն 100 հազար մարդ։

Ըստ պատմաբան Վ․ Պոպովի գնահատականների՝ 1923-1953 թվականներին քաղաքական և քրեական հանցագործությունների համար դատապարտվածների ընդհանուր թվաքանակը կազմել է առնված 40 մլն։ Ըստ նրա կարծիքի՝ այդ գնահատականը «բոլորովին մոտավոր է և խիստ նվազեցված, բայց լիովին արտահայտում է բռնաճնշումների պետական քաղաքականության մասշտաբները․․․ Եթե բնակչության ընդհանուր թվաքանակից հանենք մինչև 14 տարեկաններին և 60-ից մեծերին՝ որպես հանցագործության քիչ ունակ, ապա կպարզվի, որ մեկ սերնդի կյանքի ընթացքում՝ 1923 թվականից մինչև 1953 թվականը, դատապարտվել է հասարակության գրեթե ամեն երրորդ աշխատունակ անդամը»։ Միայն ՌՍՖՍՀ-ում ընդհանուր իրավասության դատարանների կողմից դատավճիռ է կայացվել 39,1 մլն մարդու վերաբերյալ, ընդ որում՝ տարբեր տարիների ազատազրկման է դատապարտվել դատապարտյալների 37-65 %-ը (չհաշված ՆԳԺԿ-ի կողմից, առանց գերագույն, երկրամասային ու մարզային դատարանների ու ճամբարներին կից մշտական սեսիաների դատավճիռներով, ռազմական տրիբունալների վճիռներով բռնաճնշումների ենթարկվածներին, աքսորվածներին, տեղահանված ժողովուրդներին և այլն)։

Ըստ Անատոլի Վիշնևսկու տվյալների՝ «ավելի կամ պակաս երկար ժամկետով ազատազրկման կամ ազատության էական սահմանափակման ձևով բռնաճնշումների ենթարկված ԽՍՀՄ քաղաքացիների ընդհանուր քանակը» (ճամբարներում, հատուկ բնակավայրերում և այլն) 1920-ական թվականներ-ից մինչև 1953 թվականը «կազմել է առնվազն 25-30 միլիոն մարդ» (այսինքն՝ ԽՍՀՄ ՔՕ բոլոր հոդվածներով դատապարտվածները, ներառյալ նաև հատուկ բնակավայրեր տեղափոխվածները)։ Ըստ նրա տվյալների (հղում կատարելով Վիկտոր Զեմսկովին)՝ միայն «1934-1947 թվականների ընթացքում ճամբար է ուղարկվել (հանած վերադարձված փախստականներին) 10,2 մլն մարդ»։ Սակայն Զեմսկովը գրում է ոչ թե ճամբարներ նոր ուղարկվածների մասին, այլ բնութագրում է Գուլագի ճամբարային բնակչության ընդհանուր շարժը, այսինքն՝ այդ թիվը ներառում է ինչպես նորից եկած կալանավորներին, այնպես էլ նրանց, որոնք արդեն կրում էին իրենց պատիժը։

Բռնաճնշումների արդյունքում զոհվածների թվաքանակը որոշելիս հաշվի են առնվում ինչպես մահապատժի ենթարկվածները, այնպես էլ կալանավայրերում և աքսորավայրերում մահացածները։

Ըստ պատմաբան Վիկտոր Զեմսկովի հաշվարկների՝ 1934 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 1947 թվականի դեկտեմբերի 31-ը Գուլագի ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարներում մահացել է 963 766 կալանավոր, բայց այդ թիվը ներառում է ոչ միայն քաղաքական կալանավորներին, այլ նաև քրեական հանցագործությունների համար դատապարտվածներին։ Սակայն ժողովրդագիր և սոցիոլոգ Ա․ Վիշնևսկին և մի շարք այլ ուսումնասիրողներ վիճարկում են այդ տվյալները։

Ըստ եղած արխիվային տվյալների՝ 1930-1953 թվականներին ազատազրկման բոլոր վայրերում մահացել է 1,76 մլն մարդ։ Որոշ ուսումնասիրողների կողմից նշվել են ճամբարներում մահացության վիճակագրության հակասությունները և ոչ ամբողջական լինելը։ Ըստ Անատոլի Վիշնևսկու հաշվարկերի՝ միայն կալանավայրերում և աքսորավայրերում սպանվածների ու մահացածների քանակը կազմել է 4-6 մլն։

Վերոնշյալ թվերի կողմնակիցները, պաշտպանելով իրենց տեսակետը, հաճախ փորձում են կասկածի ենթարկել արխիվային տվյալների ճշգրտությունը։ Օրինակ՝ Գուլագի բնակչության տեղաշարժի աղյուսակներում կա «այլ կորուստ» (ռուս.՝ «прочая убыль») տարօրինակ սյունակ։ Հայտնի չէ, թե ինչ կորուստ է դա, եթե կալանավորները ո՛չ սպանվել են, ո՛չ փախել, ո՛չ ազատվել և ո՛չ էլ տեղափոխվել այլ վայրեր։ Ինչպես ենթադրում է ժողովրդագիր Ալեքսանդր Բաբյոնիշևը, «այլ կորուստ» ասելով պետք է հասկանալ ճամբարներում կալանավորների ոչնչացումը։ Մյուս կողմից՝ Վ․ Զեմսկովը պնդում է, որ ճամբարներում և փախչելու փորձի ժամանակ սպանվածները նշվել են որպես «արյունատար համակարգերի հիվանդություններից մահացածներ», իսկ այդ սյունակը կարող է ներառել ճամբարի ղեկավարության կողմից արված հավելումները։ Այնուամենայնիվ, այս սյունակի թվերը բավական փոքր են՝ մի քանի հազար մարդ տարեկան, և միայն հազվադեպ՝ դրանից ավելի։

ԽՍՀՄ-ում հակահեղափոխական լինելու և պետական այլ վտանգավոր հանցագործությունների մեղադրանքով դատապարտվածների թիվը, 1921-1953

Համեմատություն նախահեղափոխական Ռուսաստանի հետ

«Կոմունիզմի սև գրքի» (ռուս.՝ «Чёрная книга коммунизма») հեղինակները, հիմնվելով Միխայիլ Գերնետի և Նիկոլայ Տագանցևի հավաքած տեղեկությունների, ինչպես նաև Կառլ Լիբկնեխտի հաղորդած վկայությունների վրա (ըստ Մարկ Ֆերրոյի), իրենց աշխատանքում ներկայացնում են հետևյալ տվյալները․ ցարական Ռուսաստանում 1825-1905 թվականներին քաղաքական հանցագործությունների համար կայացվել է մահապատժի 625 դատավճիռ, որոնցից միայն 191-ն է իրականացվել, իսկ հեղափոխության տարիներին՝ 1905-1910 թվականներին, կայացվել է մահվան 5735 դատավճիռ քաղաքական հանցագործությունների համար, ներառյալ ռազմական-դաշտային դատարանների վճիռները, որոնցից իրականացվել է 3741 դատավճիռ։

Պետության ղեկավարների դերը բռնաճնշումներում

Անձանց ցուցակ (ներառում է նաև Իսահակ Բաբելի (№ 12) անունը), որոնց համար խնդրում են պարզեցված դատավարության թույլտվություն, «Կողմ» («За») գրությամբ և Ստալինի ստորագրությամբ, 16 հունվարի, 1940 թվական

Բռնաճնշումների ու ահաբեկչության կազմակերպմանը մասնակից ՀամԿ(բ)Կ անդամների մեծ մասը հետագայում դատվել են ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի կողմից պարզեցված դատավարությամբ՝ ԽՍՀՄ կենտգործկոմի և ժողկոմխորհի՝ 1934 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշման հիման վրա։

Պարզեցված դատավարությունը ենթադրել է ահաբեկչության կազմակերպիչների կամ ահաբեկչական կազմակերպության մասնակիցների գործի քննություն և դատավճռի կայացում ԽՍՀՄ գերագույն դատարանի ռազմական կոլեգիայի փակ նիստում, առանց պաշտպանության ներկայացուցիչների մասնակցության և միայն մեղադրական նյութերի ու ամբաստանյալի ցուցմունքների հիման վրա։

Պարզեցված դատավարության համար անհրաժեշտ պայման է եղել ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ քաղբյուրոյի հատուկ որոշումը, որոնցից շատերի տակ առկա է եղել Ստալինի ստորագրությունը։

Մի շարք պատմաբաններ ընդգծում են Ստալինի դերը բռնաճնշումների կազմակերպման ու խրախուսման գործում։ Այսպես, Օլեգ Խլևնյուկը գրում է, որ 1934 թվականի հունվարի վերջին նա դատախազությանն արգելել է քրեական պատասխանատվության ենթարկել Արևելյան Ղազախստանի մարզի Շեմոնաիխսկի շրջանի երկու ղեկավարներին, որոնք կազմակերպել էին «սոցիալիստական սեփականության հրապարակային հափշտակիչ» երեք անձանց հրապարակային, առանց դատի սպանությունը։ Ստալինը քննիչներից անձամբ պահանջել է ձերբակալվածների նկատմամբ կիրառել խոշտանգումներ, հրահանգել օրինագծերում ներառել պատժիչ գործողություններ ԽՍՀՄ-ից փախած զինծառայողների ընտանիքների անդամների նկատմամբ, անձամբ է հաստատել բռնաճնշումները։

Բռնաճնշումների կազմակերպիչների ճակատագիր

Ստալինյան բռնաճնշումների ընթացքում պետական անվտանգության մարմինների աշխատակիցները պարբերաբար ենթարկվել են «զտումների»։ Արդյունքում, բռնաճնշումների բազմաթիվ կազմակերպիչներ և իրականացնողներ, այդ թվում նաև ՆԳԺԿ ղեկավարներ Գենրիխ Յագոդան և Նիկոլայ Եժովը նույնպես դարձել են բռնաճնշումների զոհեր։

Իր մահվանից առաջ Ստալինը Բերիային կասկածել է ձերբակալված Աբակումովին հովանավորելու մեջ, իսկ նրա մահվանից հետո ձերբակալվել և դատապարտվել են պետական անվտանգության մի շարք ղեկավար աշխատողներ, այդ թվում՝ ուղղակի սպանություններ իրականացնողներ Լավրենտի Բերիան, Վլադիմիր Դեկանոզովը, Բոգդան Կոբուլովը, Ամայակ Կոբուլովը, Վսևոլոդ Մերկուլովը, Լև Վլոդզիմիրսկին, Սերգո Գոգլիձեն, Պավել Յակովլևիչը, Լև Շվարցմանը, Միխայիլ Ռյումինը, Ալեքսանդր Լեոնովը, Վլադիմիր Կոմարովը, Միխայիլ Լիխաչյովը, Իվան Չերնովը, Յակով Բրովերմանը, Սոլոմոն Միլշտեյնը, Պյոտր Շարիան, Ստեփան Մամուլովը, Բորիս Ռոդոսը, Ստանիսլավ Ռեդենսը, Պավել Վոլոձենկոն։ Պետական անվտանգության նախարար Վիկտոր Աբակումովը (1946-1951 թվականներ) ձերբակալվել է Ստալինի օրոք, բայց գնդակահարվել է արդեն նրա մահվանից հետո։

Համաներում և արդարացում

Տեղեկանք Ս․ Կուզնեցովի արդարացման մասին, տրվել է այն նույն դատավորի՝ Ա․ Չերեպցովի կողմից, որը 1941 թվականին կայացրել էր դատավճիռը, 28 հուլիսի, 1955 թվական

Ըստ պատմաբան Ն․ Պետրովի՝ 1939-1940 թվականներին կալանավայրերից ազատվել է 100-150 հազար մարդ, ընդ որում, նրանց ձերբակալել, բայց չէին դատել մինչև 1938 թվականի նոյեմբերի 17-ը։

Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին ամիսներին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահ Իոսիֆ Ստալինի 1941 թվականի հուլիսի 12-ի և նոյեմբերի 24-ի հրամանների հիման վրա ազատազրկման վայրերից ազատվել է շուրջ 600 հազար մարդ։

1953 թվականի սկզբին, ԽՍՀՄ ներքին գործերի միացյալ նախարարության ղեկավար Լավրենտի Բերիայի հրամանով ստեղծվել են հանձնաժողովներ ու քննչական խմբեր՝ ներքին գործերի նախարարությունում գտնվող գործերի քննության համար։ Այդ խմբերը զբաղվել են ձերբակալված «վնասարար բժիշկների» գործերով, «օդաչուների գործով» և այլն։ Լավրենտի Բերիայի նախաձեռնությամբ սկսված հետաքննությունների արդյունքում 1953 թվականի ապրիլին ազատություն են ստացել բազմաթիվ դատապարտվածներ և վերանայվող գործերով հետաքննության ենթակա անձինք։

1953 թվականի մարտի 26-ին Լավրենտի Բերիան ԽՄԿԿ ԿԿ նախագահությանն ուղարկել է համաներման մասին գրություն՝ առաջարկելով ազատազրկման վայրերից ազատ արձակել մինչև հինգ տարի դատապարտվածներին, տնտեսական, պաշտոնական և առանձին ռազմական հանցագործությունների համար դատապարտվածներին՝ անկախ կալանքի ժամկետից, մինչև տասը տարեկան երեխաներ ունեցող կանանց, հղիներին, անչափահասներին, անբուժելի հիվանդներին, տարեցներին, երկու անգամ կրճատել հինգ տարուց ավելի ժամկետով դատապարտվածների ազատազրկման ժամկետը։ 1953 թվականի մարտի 27-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը հրապարակել է հրաման «Համաներման մասին», որով ազատ արձակման ենթակա են հայտարարվել ԽՍՀՄ կալանավորների մեկ երրորդից ավելին։ Փաստացիորեն ազատություն է ստացել մեկ միլիոնից ավելի մարդ, դադարեցվել է շուրջ 400 հազար քրեական գործերի ընթացքը։

1954-1955 թվականներին ճամբարներից ու գաղութներից ժամկետից շուտ ազատվել է 88278 քաղաքական կալանավոր, որոնցից 32798 մարդ՝ գործերի վերանայման հիման վրա, 55480 մարդ՝ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության 1955 թվականի սեպտեմբերի 17-ի՝ «1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ բռնազավթողների հետ համագործակցած խորհրդային քաղաքացիների համաներման մասին» հրամանով։ Եթե 1955 թվականի հունվարի 1-ին ճամբարներում ու գաղութներում եղել է հակահեղափոխական հանցագործությունների համար դատապարտված 309088 մարդ, ապա 1956 թվականի հունվարի 1-ին նրանց թիվը կազմել է 113735 մարդ, իսկ 1959 թվականի հունվարի 1-ին՝ 11027 մարդ։

Պյոտր Պոսպելովի հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքում սկսվեցին զանգվածային օրինական արդարացումները։ Մասնավորապես, 1954-1961 թվականներին հանցակազմի բացակայության համար արդարացվել է 737182 և մերժում է ստացել՝ 208448 դատապարտյալ, իսկ 1962-1983 թվականներին արդարացվել է 157055 և մերժում է ստացել 22754 դատապարտյալ։

Արդարացման գործընթացը վերսկսվել է 1980-ական թվականների վերջին՝ Միխայիլ Գորբաչովի նախաձեռնությամբ։ Այս փուլում արդարացվել են ոչ միայն ՀամԿ(բ)Կ բռնաճնշումների ենթարկված բոլոր գործիչները, այլև բազմաթիվ «դասակարգային թշնամիներ»։ 1988-1989 թվականներին վերանայվել է ևս 856582 մարդու գործ և արդարացվել 844740 մարդ։

1989 թվականի նոյեմբերի 14-ի իր հռչակագրում ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը հայտարարել է․

Հայրենական պատերազմի տարիներին տեղի ունեցած Ստալինյան վարչակարգի բարբարոսական գործություններից է բալկարցիների, ինգուշների, կալմիկների, կարաչայների, Ղրիմի թաթարների, գերմանացիների, թուրք-մեսխեթների, չեչենների տեղահանությունը հայրենի տարածքներից։ Բռնի վերաբնակեցման քաղաքականությունն արտացոլվել է կորեացիների, հույների, քրդերի ու այլ ժողովուրդների ճակատագրում։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը անվերապահորեն դատապարտում է բոլոր ժողովուրդների բռնի վերաբնակեցման քաղաքականությունը՝ որպես ծանրագույն հանցագործություն, որը հակասում է միջազգային իրավունքի հիմունքներին, սոցիալիստական հասարակարգի մարդասիրական բնույթին։

Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության Գերագույն խորհուրդը երաշխավորում է, որ մարդու իրավունքների ու մարդասիրության նորմերի ոտնահարում պետական մակարդակում այլևս երբեք չի կրկնվի մեր երկրում։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Варварскими акциями сталинского режима явилось выселение в годы второй мировой войны из родных мест балкарцев, ингушей, калмыков, карачаевцев, крымских татар, немцев, турок — месхетинцев, чеченцев. Политика насильственного переселения отразилась на судьбе корейцев, греков, курдов и других народов. Верховный Совет СССР безоговорочно осуждает практику насильственного переселения целых народов как тяжелейшее преступление, противоречащее основам международного права, гуманистической природе социалистического строя. Верховный Совет Союза Советских Социалистических Республик гарантирует, что попрание прав человека и норм гуманности на государственном уровне больше никогда не повторится в нашей стране.

— ԽՍՀՄ օրենքների ժողովածու, հ. 10, էջ 229, 1990 թվական

Ներկայիս Ռուսաստանի իշխանությունները մեծ ուշադրություն են դարձնում ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի արդարացման հարցին։ ՌՍՖՍՀ-ում և ԽՍՀՄ-ում իրանականացված քաղաքական բռնաճնշումների վերաբերյալ 2007 թվականին Վլադիմիր Պուտինն ասել է․

Մենք բոլորս լավ գիտենք, որ 1937 թվականը համարվում է բռնաճնշումների գագաթնակետը, բայց այն (այդ 1937 թվականը) լավ նախապատրաստվել է դաժանության նախորդ տարիներին։ Բավական է հիշել պատանդների գնդակահարությունները Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, բոլոր դասերի, հոգևորականության ոչնչացումը, գյուղացիության կուլակաթափությունը, կազակության ոչնչացումը։ Այդպիսի ողբերգությունները մարդկության պատմության մեջ կրկնվել են ոչ մեկ անգամ։ Եվ միշտ դա տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ առաջին հայացքից գրավիչ, բայց ստուգելիս դատարկ գաղափարները բարձր են դրվել հիմնական արժեքից՝ մարդկային կյանքից, մարդու իրավունքներից ու ազատություններից։ Մեր երկրի համար սա հատուկ ողբերգություն է։ Որովհետև մասշտաբը հսկայական է։ Չէ՞ որ ոչնչացվել, ճամբարներ են աքսորվել, գնդակահարվել, տանջանքների ենթարկվել հազարավոր, միլիոնավոր մարդիկ։ Եվ որպես կանոն, նրանք իրենց սեփական կարծիքն ունեցող մարդիկ են, ովքեր չեն վախեցել արտահայտել այն։ Նրանք առավել ազդեցիկ մարդիկ են։ Նրանք ազգի գույնն են։ Եվ, իհարկե, մենք այդ ողբերգությունը տարիներ շարունակ մեզ վրա զգում ենք։ Պետք է ամեն ինչ անել, որպեսզի դա երբեք չմոռացվի։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Все мы хорошо знаем, что 1937 год считается пиком репрессий, но он (этот 1937 год) был хорошо подготовлен предыдущими годами жестокости. Достаточно вспомнить расстрелы заложников во время Гражданской войны, уничтожение целых сословий, духовенства, раскулачивание крестьянства, уничтожение казачества. Такие трагедии повторялись в истории человечества не однажды. И всегда это случалось тогда, когда привлекательные на первый взгляд, но пустые на поверку идеалы ставились выше основной ценности — ценности человеческой жизни, выше прав и свобод человека. Для нашей страны это особая трагедия. Потому что масштаб колоссальный. Ведь уничтожены были, сосланы в лагеря, расстреляны, замучены сотни тысяч, миллионы человек. Причём это, как правило, люди со своим собственным мнением. Это люди, которые не боялись его высказывать. Это наиболее эффективные люди. Это цвет нации. И, конечно, мы долгие годы до сих пор ощущаем эту трагедию на себе. Многое нужно сделать для того, чтобы это никогда не забывалось.

ՌՍՖՍՀ 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ի № 1761-1 «Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի արդարացման մասին» օրենքն ուժի մեջ մտնելու պահից մինչև 2004 թվականն արդարացվել է ավելի քան 630 հազար մարդ։ Բռնաճնշումների ենթարկված մի շարք անձինք (օրինակ՝ ՆԳԺԿ բազմաթիվ ղեկավարներ, ահաբեկչությանը մասնակից անձինք և ոչ քաղաքական քրեական հանցագործություններ) ճանաչվել են արդարացման ոչ ենթակա, իսկ արդարացման համար դիմած ավելի քան 970 հազար դիմում ստացել է դրական պատասխան։

Հիշատակ

Ամեն տարի, հոկտեմբերի 30-ին, Ռուսաստանում և ԽՍՀՄ նախկին երկրներում նշվում է Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրը։ Այդ օրը կազմակերպվում են ցույցեր ու տարբեր միջոցառումներ, որոնց ընթացքում հիշում են քաղաքական բռնաճնշումներից տուժածներին, Ռուսաստանի դպրոցներում կազմակերպվում են պատմության «կենդանի» դասեր՝ հրավիրելով այդ իրադարձությունների ականատեսներին։ Մոսկվայում հիմնական միջոցառումը տեղի է ունենում Լյուբլյանսկի հրապարակում՝ Սոլովեցկի քարի մոտ և Բուտովսկի հրաձգարանում, Սանկտ Պետերբուրգում՝ Տրոիցկի հրապարակում՝ Սոլովեցի քարի մոտ և Լևաշովսկի գերեզմանատանը։

Զոհերի հիշատակը պահպանելու և նրանց ընտանիքների պատմությունը վերականգնելու և տուժածներին օգնելու նպատակով «Мемориал» միությունը 1998 թվականին ձեռնամուխ է եղել տվյալների միասնական բազայի ստեղծմանը՝ տարածաշրջանային Հիշատակի գրքերից հավաքելով ամբողջ տեղեկատվությունը։

Ուսումնասիրողները մինչ օրս դժվարությունների են հանդիպում խորհրդային բռնաճնշումներին վերաբերող արխիվների հասանելիության հարցում։ Ռուսական «Мемориал» կազմակերպության ղեկավար Արսենի Ռոգինսկին պնդում է․

Մեծ թվով փաստաթղթեր մեր երկրում գաղտնի են, որն անարդարացի է։ Եթե խնդրեք 20-ական թվականների, 30-ականների սկզբի ինչ-որ քննչական գործեր, ապա մերժում կստանաք։ Նույնիսկ «Հիշատակի գրքերի» կազմման համար այդ գործերին հասանելիություն ստանալը դժվար է կամ գրեթե անհնար։

2002 թվականի հունվարի 16-ին Վլադիմիր Պուտինը կառավարությանը հանձնարարել է ստեղծել նորմատիվ-իրավական բազա՝ ստալինյան բռնաճնշումներից տուժած Լեհաստանի քաղաքացիներին փոխհատուցում վճարելու նպատակով։

2009 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Ալեքսանդր Սոլժենիցինի «ԳՈՒԼԱԳ արշիպելագ (ռուս.՝ «Архипелаг ГУЛАГ») գեղարվեստական-պատմական ուսումնասիրությունն ընդգրկվել է Ռուսաստանի ավագ դպրոցի աշակերտների գրականության պարտադիր ծրագրում։ Դրանից առաջ դպրոցական ծրագրում նաև ընդգրկվել էր Սոլժենիցինի «Իվան Դենիսովիչի մեկ օրը» (ռուս.՝ «Один день Ивана Денисовича») վիպակը։

2009 թվականի հոկտեմբերի 30-ին՝ Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի հիշատակի օրվան նվիրված ելույթի ժամանակ, Դմիտրի Մեդվեդևը (որ այն ժամանակ Ռուսաստանի նախագահն էր) կոչ է արել չարդարացնել ստալինյան բռնաճնշումները, որոնց զոհ են դարձել միլիոնավոր մարդիկ։ Մեդվեդևն ասել է, որ կարիք չկա բազմաթիվ մարդկանց զոհվելն արդարացնել ինչ-որ բարձրագույն պետական նպատակներով․ «Ես համոզված եմ, որ մարդկային վշտի ու կորստի գնով հնարավոր չէ հասնել երկրի ոչ մի զարգացման, ոչ մի հաջողության, ոչ մի հավակնության։ Ոչինչ չի կարելի մարդկային կյանքի արժեքից բարձր դասել։ Իսկ բռնաճնշումներին արդարացում չկա»։ Ըստ նրա, անհրաժեշտ է վառ պահել բռնաճնշումների զոհերի հիշատակը։

Ամեն տարի հոկտեմբերի 29-ին, Մոսկվայի Սոլովեցկի քարի մոտ, ինչպես նաև Ռուսաստանի այլ քաղաքներում, «Мемориал» միության կողմից անց է կացվում «Անունների վերադարձ» (ռուս.՝ «Возвращение имён») ակցիան, որի ընթացքում մարդիկ հերթով կարդում են բռնաճնշումների տարիներին զոհվածների անունները։ Ակցիային կարող են մասնակցել բոլորը։ Նրանցից յուրաքանչյուրին առաջարկվում է կարդալ մի քանի անուններից կազմված ցանկ (բռնաճնշման ենթարկվածի ազգանունը, անունը, հայրանունը, տարիքը զոհվելու պահին, աշխատանքի վայրն ու գնդակահարության ամսաթիվը), մոմ վառել և ծաղիկներ դնել։ «Անունների վերադարձ» ակցիան առաջին անգամ անց է կացվել 2007 թվականին։

2014 թվականից Ռուսաստանում գործում է «Վերջին հասցե» (ռուս.՝ «Последний адрес») նախաձեռնությունը՝ ուղղված Խորհրդային Միությունում քաղաքական բռնաճնշումների զոհ դարձած մարդկանց հիշատակի հավերժացմանը։ Այդ նպատակով այն տան պատին, որտեղ ապրել է բռնաճնշման զոհը, տեղադրվում է ձեռքի ափի չափով հուշատախտակ՝ նվիրված միայն մեկ մարդու։ Նախագծի սկզբունքն է՝ «Մեկ անուն, մեկ կյանք, մեկ նշան» (ռուս.՝ «Одно имя, одна жизнь, один знак»)։ Ըստ նախաձեռնության հիմնադիրներից մեկի՝ Սերգեյ Պարխոմենկոյի, մինչև 2017 թվականի ամառ Ռուսաստանում տեղադրվել է շուրջ 600 հուշատախտակ, Ռուսաստանի տարբեր շրջաններից ստացվել է երկու հազարից ավելի հայտ։ Ռուսական նախագծի օրինակով սկսվել են «Остання адреса — Україна» և «Poslední adresa» в Чехии ինքնուրույն նախագծերը։

2015 թվականին սկիզբ է առել «Անմահ զորանոց» (ռուս.՝ «Бессмертный барак») ինտերնետային նախագիծը, որի կայքում յուրաքանչյուր ցանկացող կարող է թողնել տեղեկություններ բռնաճնշումների ենթարկված իր հարազատի մասին։ Նախագծի շրջանակներում սոցիալական ցանցերի միջոցով ևս անդրադարձել են խորհրդային ժամանակաշրջանի բռնաճնշումներին, սովին, ժողովուրդների տեղահանությանը և զանգվածային գնդակահարություններին։ Կայքում կան ավելի քան 45 000 առանձին ընտանեկան պատմությունների հրապարակումներ, ինչպես նաև նախագծի շրջանակներում «Բռնաճնշումների զոհերի տվյալների միասնական բազա» (ռուս.՝ «Единая база данных жертв репрессий») բաժնում հրապարակվել են հիշատակի գրքերի տվյալները։

Տես նաև

• Ժողովրդի թշնամի
• Գնդակահարված վերածնունդ
• Գուլագ

Գրականություն

• 1928 год. Поездка И. В. Сталина в Сибирь. Документы и материалы // Известия ЦК КПСС. — М., 1991. — № 5. — С. 193, 196—199. ISSN: 0235-7097
• Араловец Н. А. Потери населения советского общества в 1930-е годы: проблемы, источники, методы изучения в отечественной историографии // Отечественная история. 1995. № 1. С. 135—146
• «Возникло соревнование — кто больше арестует» // Газета.ру, 02.07.2017 (Интервью с учёным Л. А. Лягушкиной, МГУ)
• Гинзбург Е. Крутой маршрут Արխիվացված 2019-12-18 Wayback Machine
• Гойченко Д. Д. Сквозь раскулачивание и Голодомор. Свидетельства очевидца. — М.: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-244-1
• Грэхэм Л. «Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе / Пер. с англ. — М.: Политиздат, 1991. — 480 с. Глава IV. Генетика» — подробное описание ситуации вокруг репрессий учёных-генетиков
• Данилов В. П. Куда идёт Россия?. Формальные институты и реальные практики : Материалы девятого международного симпозиума / Под общ. ред. Т. И. Заславской. — М.: МВШСЭН, 2002. — С. 309—323.
• Зальцман М. Меня реабилитировали… Из записок еврейского портного сталинских времён. — М.: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-232-8
• Земсков В. Н. Спецпоселенцы (по документации НКВД-МВД СССР) // Социологические исследования. 1990. № 11
• Земсков В. Н. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944—1951 годы // История СССР. 1990. № 4
• Земсков В. Н. ГУЛАГ: Историко-социологический аспект // Социологические исследования. 1991. № 6
• Земсков В. Н. Массовое освобождение спецпоселенцев и ссыльных (1954—1960 гг.) // Социологические исследования. 1991. № 1
• Земсков В. Н. Судьба «кулацкой ссылки» (1930—1954) // Отечественная история. 1994. № 1.
• Земсков В. Н. К вопросу о масштабах репрессий в СССР // Социологические исследования. 1995. № 9.
• Костырченко Г. В. Сталин против «космополитов». Власть и еврейская интеллигенция в СССР. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2010. — 432 с. — ISBN 978-5-8243-1103-7
• Лопатин Л. Н., Лопатина Н. Л. Коллективизация как национальная катастрофа. Արխիվացված 2007-10-17 Wayback Machine
• Массовые репрессии 1920-х – начала 1950-х гг. в СССР / В. Н. Хаустов // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Медведев Ж.А. Сталин и еврейская проблема: Новый анализ. — М.: //«Права человека», 2003. — С. 288. — ISBN 5-7712-0251-7 (монография) — подробное исследование о деле врачей и репрессиях против евреев
• Мозжухин А. «Осужденным к расстрелу рубили головы топором» [интервью] // Лента.ру. 05.08.2017. (интервью с К. М. Александровы)
• Наша малая Родина: Хрестоматия по истории Новосибирской области, 1921—1991 // Сост. В. И. Баяндин, В. А. Ильиных, С. А. Красильников, И. С. Кузнецов и др. / Материалы Государственного архива Новосибирской области. — Новосибирск: ЭКОР, 1997. — 768 с. — ISBN 5-85618-093-3 (в том числе материалы по тайному визиту И. В. Сталина в Сибирь в 1928 и начале искусственного первого голодомора 1928—1929 гг., о начале ликвидации в СССР крестьянства как класса).
• Поживши в ГУЛАГе. Сборник воспоминаний. — М.: Русский путь, 2001. ISBN 5-85887-024-4
• Сойфер В. Н. Власть и наука. История разгрома коммунистами генетики в СССР. — М., Изд. ЧеРо. 2002
• Сталинские депортации. 1928—1953. — М.: Материк, 2005, серия «Россия. XX век. Документы» Международного фонда «Демократия»
• Тепляков А. Машина террора (монография)
• Петкевич Т.В. Жизнь — сапожок непарный
• Солоневич И. Л. Россия в концлагере
• Хлевнюк О. В. Политбюро. Механизмы политической власти в 1930-е годы. — М.: РОССПЭН, 1996. — 304 с. — 3000 экз. — ISBN 5-86004-050-4
• Черушев Н. С. 1937 год: элита Красной Армии на Голгофе. — М., «Вече», 2003. ISBN 5-94538-305-8.
• Шаламов В. Т. «Колымские рассказы»
• Шишкин В. И. Кольцовская трагедия: из истории репрессий и реабилитации эстонского населения Сибири (1937—1959 гг.) // Власть и общество в Сибири в XX веке. Сборник научных статей. Вып. 3 / Науч. ред. В. И. Шишкин. Новосибирск: Параллель, 2012. С. 163—191.
• Яхот, Иегошуа. «Подавление философии в СССР (20-е — 30-е годы)» (монография)
• Wolfgang Leonhard: Die Revolution entläßt ihre Kinder. Kiepenheuer & Witsch, Köln u. a. 1955, (16. Auflage: ebda. 1996, ISBN 3-462-01463-3, (KiWi 119)).
• Heinz-Dietrich Löwe: Stalin. Der entfesselte Revolutionär. 2 Bände. Muster-Schmidt, Göttingen u. a. 2002, ISBN 3-7881-0153-9, (Persönlichkeit und Geschichte 162).
• Reinhard Müller: „Wir kommen alle dran“. „Säuberungen“ unter den deutschen Politemigranten in der Sowjetunion (1934–1938). In: Hermann Weber, Ulrich Mählert (Hrsg.): Terror. Innerkommunistische „Säuberungen“ vor und nach dem 2. Weltkrieg. Paderborn 1998, ISBN 3-506-75336-3, S. 121–166.
• Reinhard Müller: Der Fall des Antikomintern-Blocks- ein vierter Moskauer Schauprozeß? in: Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung, Jg. 4, 1996, S. 187–214.
• Norman M. Naimark: Stalin und der Genozid. Suhrkamp Verlag, Berlin 2010, ISBN 3-518-74441-0.
• Theo Pirker (Hrsg.): Die Moskauer Schauprozesse 1936–1938. Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1963.
• Wadim S. Rogowin: Die Partei der Hingerichteten. Arbeiterpresse Verlag, Essen 1999, ISBN 3-88634-072-4, (Gab es eine Alternative? 5).
• Wadim S. Rogowin: 1937. Jahr des Terrors. Arbeiterpresse, Essen 1998, ISBN 3-88634-071-6.
• Rudolph J. Rummel: „Demozid“ – Der befohlene Tod. Massenmorde im 20. Jahrhundert. Mit einem Vorw. von Yehuda Bauer. Lit Verlag, Münster [u. a.] 2003, ISBN 3-8258-3469-7, (Wissenschaftliche Paperbacks 12).
• Hans Schafranek: Kontingentierte „Volksfeinde“ und „Agenturarbeit“. Verfolgungsmechanismen der stalinistischen Geheimpolizei NKWD am Beispiel der fiktiven „Hitler-Jugend“ in Moskau (1938) und der „antisowjetischen Gruppe von Kindern repressierter Eltern“ (1940). In: Internationale wissenschaftliche Korrespondenz zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung 1, 2001, S. 1–76.
• Schauprozesse unter Stalin. 1932–1952. Zustandekommen, Hintergründe, Opfer. Mit einem Vorwort von Horst Schützler. Dietz Verlag, Berlin 1990, ISBN 3-320-01600-8.
• Hermann Weber: „Weiße Flecken“ in der Geschichte. Die KPD-Opfer der Stalinschen Säuberungen und ihre Rehabilitierung. 2. überarbeitete und erweiterte Auflage. isp-Verlag, Frankfurt am Main 1990, ISBN 3-88332-176-1.

Արտաքին հղումներ

• Գուլագի վիրտուալ թանգարան Արխիվացված 2010-03-04 Wayback Machine
• Виртуальный памятник, сайт памяти жертв репрессий: разделы «Документы» и «Люди и судьбы»
• Законодательная база советской репрессивной политики Արխիվացված 2009-06-04 Wayback Machine
• Сайт общества «Мемориал»: разделы «История террора» и «Памяти жертв»
• Программа «Память о бесправии» музея и общественного центра имени Андрея Сахарова
• Ա. Յակովլևի հիմնադրամի արխիվ
  • СТАЛИНСКИЙ ПЛАН ПО УНИЧТОЖЕНИЮ НАРОДА: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов»

Բռնաճնշումների զոհերի ցուցակներ

• ԽՍՀՄ-ում տեղի ունեցած բռնաճնշումների զոհերի տվյալների միասնական բազա
• Քաղաքական բռնաճնշումների զոհերի ցուցակներ (շուրջ 2 700 000 անուն)
• Գնդակահարություններ Մոսկվայում — Մոսկվայի գնդակահարված բնակիչների ցանկ
• Сталинские расстрельные списки — перечни людей, осуждённых по личной санкции И. В. Сталина и его ближайших соратников по Политбюро ЦК ВКП(б) к разным мерам наказания
• Расстрельные списки по категориям, датам и местам расстрелов с документальными подтверждениями
• РЕПРЕССИИ УЧЁНЫХ. Биографические материалы

Բռնաճնշումների ենթարկվածների հուշեր

• Сайт памяти жертв репрессий содержит уникальные воспоминания и фотографии о тысячах людей, написанные родственниками. Проект Бессмертный барак
• Коновалов В. П.«ГУЛАГ»
• Самутин Л. А. Воспоминания. Արխիվացված 2010-07-16 Wayback Machine — Военно-исторический журнал № 9-12, 1990.
• Воспоминания о ГУЛАГе Արխիվացված 2008-12-16 Wayback Machine
• Программа «Память о бесправии» на сайте Музея А. Д. Сахарова (Москва)
• Д/ф «Путь к верховьям Колымы» Արխիվացված 2010-06-19 Wayback Machine на сайте новосибирской студии МАСТЕРСКАЯ КИНО (видео)