Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն


Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն, Կենտրոնական Եվրոպայում  ունիտար պետություն է, որը գոյություն է ունեցել 1944-1989 թվականներին։ Մարքսիզմ-լենինիզմի գաղափարները լայն դեր են խաղացել երկրի կյանքում։ Լեհաստանը կոմունիստական պետություն էր, Վարշավյան պայմանագրի գլխավոր մասնակիցներից մեկը։

Լեհաստանի Հանրապետություն
(1944—1952)
Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն (ԼԺՀ)
(1952—1989)
22 հուլիսի, 1944 - 29 դեկտեմբերի, 1989  
(Դրոշ) (Զինանշան)

Նշանաբան՝
Սոցիալիստական Հանրապետություն

Քարտեզ


(1988)

Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք Վարշավա
Լեզու լեհերեն
Ազգություն լեհեր
Հիմն Դամբրովսկու մազուրկա
լեհ.՝ «Mazurek Dąbrowskiego»
Արժույթ Լեհական զլոտի

Ժողովրդական Հանրապետություն անվանումը ներդրվել է 1952 թվականի Սահմանադրությամբ, որը հիմնված էր 1936 թվականի խորհրդային սահմանադրության վրա։ Պետության պաշտոնական անվանումը 1947-1952 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում եղել է Լեհաստանի Հանրապետություն[1]։

Պետական համակարգ խմբագրել

Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը սոցիալիստական պետություն է։ Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Սահմանադրությունն ընդունվել է 1952 թվականի հուլիսի 22- ին (ժամանակավոր սահմանադրությունը՝ 1947 թվականին ), զգալի փոփոխություններ են կատարվել 1976 թվականին։ Օրենսդիր մարմինը Սեյմն է, որն ընտրվում է ժողովրդի կողմից 4 տարի ժամկետով։ Մինչև 1989 թվականը պետության հավաքական ղեկավարը Պետական խորհուրդն էր, որն ընտրվում էր Սեյմի կողմից 4 տարի ժամկետով։ Գործադիր մարմինը Նախարարների խորհուրդն է՝ նշանակված Սեյմի կողմից։

Վարչական բաժանում խմբագրել

Լեհաստանի տարածքը բաժանվել է վոևոդստվաների, դրանք էլ իրենց հերթին՝ գավառների և քաղաքային գավառների, գավառները՝ քաղաքների և կոմունաների, 1954-1972 թվականներին՝ քաղաքների, ավանների և համայնքների, քաղաքային գավառները՝ ձելնիցաների։ Տեղական ինքնակառավարման ներկայացուցչական մարմինները՝ ազգային խորհուրդնե են՝ ընտրված ժողովրդի կողմից 4 տարի ժամկետով, տեղական ինքնակառավարման գործադիր մարմինները ազգային խորհուրդների նախագահություններն են, 1976 թվականից՝ վոյևոդները, քաղաքների նախագահներ, քաղաքների ղեկավարներ, ձելնիցաների պետեր և համայնքների ղեկավարներ։

Իրավական համակարգ խմբագրել

Բարձրագույն դատարանը Գերագույն դատարանն է, վերաքննիչ դատարանները մարզային դատարաններն են, առաջին ատյանի դատարանները՝ գավառային դատարաններն են։ Սահմանադրական վերահսկողության մարմինը սահմանադրական տրիբունալն է։ Իմպիչմենտի դատարանը նահանգային տրիբունալն է։

Լեհաստանը «սոցիալիստական ճամբարի» առաջին երկիրն էր, որտեղ ստեղծվեցին Սահմանադրական դատարանի (1982) և Օմբուդսմենի համալսարանները։

Իրավապահ մարմիններ խմբագրել

  • Զինված ուժեր՝ Լեհական բանակ, որը նաև կոչվում է Լեհական ժողովրդական բանակ։
  • Ներքին գործերի մարմիններ՝ քաղաքացիական ոստիկանություն, կամավոր քաղաքացիական ոստիկանների պահեստային ուժեր։
  • Պետական անվտանգության մարմինները 1945-1954 թվականներին՝ Հանրային անվտանգության նախարարությունը կատարում էր նույն դերը, ինչ ներքին գործերի նախարարությունը այլ նահանգներում, ամբողջ երկրում գործում էին վոյևոդական, գավառական, քաղաքային և համայնքային հասարակական անվտանգության խորհուրդներ. 1954 թվականից՝ Հանրային անվտանգության հարցերի կոմիտեն, նույն թվականին ստեղծվեց Ներքին գործերի նախարարությունը, որի շրջանակներում հետագայում ստեղծվեց Անվտանգության ծառայությունը։ Կային պետական անվտանգության զորամասեր՝ Ներքին անվտանգության կորպուս, Ներքին գործերի նախարարության Նադվիսլյան զորամասեր և ոստիկանության կիսառազմական ստորաբաժանումներ.։

Քաղաքական կուսակցություններ խմբագրել

Երկրում առաջատար դերը սկզբում ստանձնում էր Մարքսիստ-լենինիստական, կոմունիստական լեհական բանվորական կուսակցությունը, իսկ այնուհետև (1948 թվականից) Լեհաստանի միացյալ բանվորական կուսակցությունը։ Ընդդիմադիր Լեհաստանի գյուղացիական կուսակցությունից բացի, մյուս զանգվածային քաղաքական կուսակցությունները (որոնցից 1950-ից հետո կային միայն երկուսը` Միացյալ գյուղացիական կուսակցությունը և Դեմոկրատական կուսակցությունը) կոալիցիայի մաս էին կազմում, որը գլխավորում էր լեհական բանվորական կուսակցությունը, այնուհետև լեհական բանվորական միացյալ կուսակցությունը։

  • Լեհաստանի միացյալ աշխատավորական կուսակցությունը՝ կոմունիստամետ, սոցիալիստական կոալիցիոն կուսակցություն (ստեղծվել է «մարքսիզմ-լենինիզմի սկզբունքների հիման վրա»), իշխող կուսակցությունն էր։ Առաջացել է Լեհաստանի Սոցիալիստական կուսակցության և Լեհաստանի աշխատավորական կուսակցության միավորման արդյունքում, որը, մեծ մասամբ, Լեհաստանի մասամբ վերականգնված կոմունիստական կուսակցությունն էր՝ հիմնադրված 1919 թվականին Թագավորության Սոցիալ-դեմոկրատիայի միավորման միջոցով։ Լեհաստանը և Լիտվան և Լեհաստանի սոցիալիստական կոսւակցությունը, որը լուծարվել է 1937 թվականին, վերահիմնադրվել է 1940 թվականին և վերջնականապես լուծարվել 1942 թվականին։
  • Միացյալ գյուղացիական կուսակցություն՝ Գյուղական կուսակցություն, որը ստեղծվել է 1949 թվականին՝ միանալով երկու գյուղացիական կուսակցություններին՝ կոմունիստամետ գյուղացիական կուսակցությանը և հակակոմունիստական լեհական գյուղացիական կուսակցությանը։
  • Դեմոկրատական կուսակցությունը լիբերալ կուսակցություն է, որը հիմնադրվել է 1939 թվականին։
  • Լեյբորիստական կուսակցությունը Քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցություն է, որը հիմնադրվել է 1937 թվականին և լուծարվել 1950 թվականին։

Հասարակական կազմակերպություններ խմբագրել

Ազգային վերածննդի հայրենասիրական շարժումը մինչև 1982 թվականը եղել է Ժողովրդական միասնության ճակատ, մինչև 1956 թվականը՝ Ազգային ճակատ, հիմնադրված 1952 թվականին՝ քաղաքական կուսակցությունների և հասարակական կազմակերպությունների կոալիցիա։

Կուսակցությունների և երիտասարդական շարժումների երիտասարդական կազմակերպություններ խմբագրել

  • Լեհական երիտասարդության միությունը, Սոցիալիստական երիտասարդության միությունը, Լեհ սոցիալիստական երիտասարդության միությունը Լեհաստանի միացյալ աշխատավորական կուսակցության երիտասարդական բաժիններն են։
  • Երիտասարդների պայքարի միությունը Լեհաստանի աշխատավորական կուսակցության երիտասարդական բաժինն է։

Պատմություն խմբագրել

Այն ժամանակ, երբ Կարմիր բանակը հատեց Արևմտյան Բուգը, ԽՍՀՄ-ում էր Կրայովա Ռադա Նարոդովայի պատվիրակությունը, որն ուներ Լեհաստանի բանվորական կուսակցության և նրան մոտ գաղափարական կուսակցությունների լիազորությունները։

1944 թվականի հուլիսի 21-ին Մոսկվայում ստեղծվել է Լեհաստանի Ազգային ազատագրման կոմիտեն՝ ձախակողմյան կուսակցությունների ներկայացուցիչներից՝ Լեհաստանի աշխատավորական կուսակցության ղեկավարությամբ։ Լեհաստանի ազգային ազատագրության կոմիտեն ստանձնեց Լեհաստանի ժամանակավոր կառավարության գործառույթները։ Այս մարմինը ենթակա էր լեհական բանակին, անվտանգության մարմիններին, քաղաքացիական ոստիկանությանը։ 1944 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Լեհաստանի Ազգային ազատագրման կոմիտեի կողմից որոշում ընդունվեց՝ Լեհաստանի Հանրապետության ժամանակավոր կառավարություն ստեղծելու մասին։ 1945 թվականի հունվարի 4-ին Խորհրդային Միությունը ճանաչեց Լեհաստանի Հանրապետության ժամանակավոր ազգային կառավարությունը։ Ռուզվելտին այնքան դուր չէր գալիս լեհական կառավարության հետ ձախողված բանակցությունները, որ Յալթայի կոնֆերանսում ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը ԽՍՀՄ-ին լիովին իրավունք տվեց ճնշել ցանկացած զինված դիմադրություն Կարմիր բանակի թիկունքում[2][3]։ Սրանով կանխազգացվում էր վտարանդի լեհական կառավարության և Լեհաստանում նրա ընդհատակյա կառույցների քաղաքական սնանկությունը։

ԽՍՀՄ դաշնակիցները, հասկանալով, որ Լոնդոնի կառավարությունը չի կարող ստիպել Լեհաստանին գնալ իշխանափոխության, Յալթայի կոնֆերանսում համաձայնեցին փոխզիջումային տարբերակին, ըստ որի կառավարությունը ձևավորվում էր Լեհաստանի Հանրապետության ժամանակավոր կառավարության հիման վրա՝ «ներառելով դեմոկրատ առաջնորդներ հենց Լեհաստանից և լեհեր արտերկրից», որոնք պետք է անցկացնեին ազատ ընտրություններ։ Այնուամենայնիվ «Ազգային միության ժամանակավոր կառավարությունը», որը ձևավորվել է 1945 թվականի հունիսին և ճանաչվել է դաշնակիցների կողմից[4], դե ֆակտո գտնվում էր կոմունիստների վերահսկողության տակ, և 1947 թվականի հունվարին նրանց անցկացրած ընտրությունները լեգիտիմացրին Լեհաստանում հաստատված ռեժիմը, որը ղեկավարվում էր Բոլեսլավ Բերուտը։ Լոնդոնում վտարանդի լեհական կառավարությունը շարունակեց գոյություն ունենալ մինչև 1990 թվականը։

Լեհաստանում պատերազմի ժամանակ հրեա բնակչության ջարդեր են տեղի ունեցել նացիստների կողմից։ Եղել են նաև կոմունիստական, լեհական ընդհատակյա մասի կողմից ճնշումների հազվագյուտ նախադեպեր[5]։ Հրեական վերջին խոշոր ջարդը տեղի է ունեցել 1946 թվականին Կելցեում, որին մասնակցել են լեհ ոստիկաններն ու զինվորականները։ Հոլոքոստը և հետպատերազմյան տարիների հակասեմական մթնոլորտը Լեհաստանից արտագաղթի նոր փուլի պատճառ դարձան։ Հրեաների հեռանալը, գերմանացիների արտաքսումը Լեհաստանին միացված գերմանական հողերից, ինչպես նաև ԽՍՀՄ-ի հետ նոր սահմանների հաստատումը և նրա հետ բնակչության փոխանակումը Լեհաստանը գործնականում դարձրեց մոնոէթնիկ պետություն։

1945 թվականի օգոստոսին Պոտսդամի կոնֆերանսում պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, որ Արևելյան Պրուսիայի հարավային մասը և Գերմանիայի տարածքներից՝ Օդեր և Նեյսե գետերից արևելք (Պոմերանիա, Ստորին Սիլեզիա և Բրանդենբուրգի մի մասը) փոխանցվեն Լեհաստանին։ Գերմանական բնակչությունը այդ տարածքներից արտաքսվել է Գերմանիա, և դա հաճախ ուղեկցվել է բռնություններով և թալանով[6]։

1945 թվականի հուլիսի 6-ին Ազգային միասնության ժամանակավոր կառավարության և ԽՍՀՄ կառավարության միջև կնքվեց համաձայնագիր Լեհաստանի և ԽՍՀՄ-ի միջև բնակչության փոխանակման մասին՝ լեհ և հրեա ազգությամբ անձանց, որոնք եղել են նախապատերազմյան Լեհաստանի քաղաքացիներ և ապրելով ԽՍՀՄ-ում, ստացել են Լեհաստան մեկնելու իրավունք, իսկ Լեհաստանում բնակվող ռուս, ուկրաինացի, բելառուս, ռութենական և լիտվացի ազգությունների անձինք ստիպված են եղել տեղափոխվել ԽՍՀՄ։ 1946 թվականի հոկտեմբերի 31-ի դրությամբ Լեհաստանից ԽՍՀՄ է տեղափոխվել մոտ 518 հազար մարդ, ԽՍՀՄ-ից Լեհաստան՝ մոտ 1090 հազար մարդ։ Լեհաստանը դարձավ միազգային պետություն[7]։

1945 թվականի օգոստոսի 16-ին Մոսկվայում ԽՍՀՄ-ի և Լեհաստանի միջև կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Լեհաստանի սահմանի վերաբերյալ, որով Լեհաստանին փոխանցվեցին ԽՍՀՄ մի շարք տարածքներ[8]։ 1951 թվականին Լեհաստանի և ԽՍՀՄ-ի (Ուկրաինական ԽՍՀ) միջև տեղի ունեցավ տարածքների փոխանակում, և փոխանցված տարածքների բնակչությունը նախկինում վերաբնակեցվել էր համապատասխան նահանգների խորքում։

1982 թվականին իրականացվեցին որոշ բարեփոխումներ՝ Պետական տրիբունալը, Գերագույն վերահսկիչ պալատը, վերականգնվեցին նահանգապետերի և բուրգերների պաշտոնները, ստեղծվեցին Սահմանադրական դատարանը և օմբուդսմենի պաշտոնը, ճակատի փոխարեն ստեղծվեց Հայրենասիրական ազգային վերածնունդ շարժումը։ Սակայն իշխանությունը մնաց գեներալ Յարուզելսկու մերձավոր շրջապատի ձեռքում, որը ոչ պաշտոնապես կոչվում էր Տեղեկագիր։

Գորբաչովի վերակառուցման քաղաքականությունը թուլացրեց ԽՍՀՄ ազդեցությունը Լեհաստանի վրա, ինչը հանգեցրեց փոփոխությունների երկրում։ 1988 թվականին «Համերաշխությունը» կարողացավ համազգային գործադուլ սկսել և ստիպել Վոյցեխ Յարուզելսկուն նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ։ 1988 թվականի սեպտեմբերին պետական պաշտոնյաներն իրենց առաջին հանդիպումներն անցկացրեցին Լեխ Վալեսայի հետ, որի ժամանակ պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց կլոր սեղան հրավիրել կառավարության և ընդդիմության միջև։ Կլոր սեղանը սկսեց աշխատել 1989 թվականի փետրվարի 6-ին։ Ապրիլի 4-ին այն ավարտվեց համաձայնագրի ստորագրմամբ, որի հիմնական կետերն էին` ազատ ընտրությունների անցկացումը, նախագահության և խորհրդարանի վերին պալատի (Լեհաստանի Սենատի) ներդրումը։ Հունիսի 4-ին կայացած ընտրություններում «Համերաշխությունը» ստացել է Սենատի մանդատների 99%-ը և սեյմայի մանդատների 35%-ը, որից հետո ձևավորել է կառավարություն՝ վարչապետ Թադեուշ Մազովեցկու և փոխվարչապետ և ֆինանսների նախարար Լեշեկ Բալցերովիչի գլխավորությամբ, որը սկսեց արմատական շուկայական և ժողովրդավարական բարեփոխումներ, գների ազատականացում և պետական գույքի սեփականաշնորհում։ Յարուզելսկին դարձավ երկրի նախագահ։ 1989 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետության Սահմանադրությունը փոխելով՜ երկրին վերադարձվեց «Rzeczpospolita Polska» պատմական անվանումը։

1990 թվականի նախագահական ընտրություններում Վալենսան (տպավորիչ հաղթանակից հետո) ընտրվեց Լեհաստանի նախագահ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Internetowy System Aktow Prawnych (2013). «Small Constitution of 1947». Original text at the Sejm website. Kancelaria Sejmu RP. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF direct download) 2016 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 21-ին.
  2. «Документальная публикация «Как польское вооружённое подполье „помогало" Красной Армии разгромить нацистскую Германию. 1944—1945 гг.». Федеральное архивное агентство». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին.
  3. Walentina S. Parsadanowa, Polityka i jej skutki, w: Białe plamy — Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918—2008), Adam D. Rotfeld, Anatolij W. Torkunow (red.), Warszawa 2010, s. 407
  4. История Второй Мировой войны 1939—1945 (в 12 томах) / редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — М.: Воениздат, 1979. — Т. 10. — С. 479.
  5. «Watażkowie z Gwardii Ludowej». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին.
  6. «С. Сумлённый. Изгнаны и убиты». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 29-ին.
  7. П. Полян. Оптации: с кем и когда в XX веке Россия обменивалась населением
  8. Договор от 16 августа 1945 г. «Договор между Союзом Советских Социалистических Республик и Польской Республикой о советско-польской государственной границе»

Արտաքին հղումներ խմբագրել