Հայկական միջնադարյան գաղթավայրերը Եվրոպայում

Հայկական միջնադարյան գաղթավայրերը Եվրոպայում, հայկական գաղթավայրեր, որոնք առաջացել են 11-14-րդ դարերում, երբ կործանվել են Բագրատունիների թագավորությունը (1045) Զաքարյան իշխանապետությունը (1360), ապա նաև՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը (1375)։ Սելջուկների, մոնղոլ-թաթարների տիրապետության շրջանում և հատկապես ուշ միջնադարում լայն ծավալ է ստանում հայ բնակչության արտահոսքը։ Դրա հետևանքով մերձակա ու հեռավոր տարբեր երկրներում առաջանում են հայկական գաղութներ։

Եվրոպա
Եվրոպա

Եվրոպայի տարբեր երկրներում հաստատված հայկական գաղութները դարձել են ավելի բազմամարդ թուրք-պարսկական պատերազմների դարաշրջանում։ Հայկական ինքնությունը պահպանելու նպատակով աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդները, առևտրականները և մշակույթի գործիչները ձեռնամուխ են լինում եկեղեցիների կառուցմանը, դպրոցների, ապա՝ տպարանների ստեղծմանը, հայկական առանձին թաղամասերի ու գյուղերի շինարարությանը և այլն։

Արևելյան Եվրոպա խմբագրել

Բուլղարիա խմբագրել

Բուլղարիան գտնվում է Բալկանյան թերակղզու կենտրոնական հատվածում՝ Սև ծովի արևմտյան ափին։ Ավելի հյուսիս գտնվում է Ռումինիան։ Այս երկրները դարեր շարունակ կազմել են Հռոմեական կայսրության, ապա՝ Բյուզանդիայի անբաժան մասը։ Հայերի ավանդական կապերը հունա-հռոմեական մարզերի հետ շարունակվել են նաև այդ կասյորությունների վերացումից հետո։ Այդպիսով, հայկական առաջին գաղթավայրերն առաջանում են Բալկանյան թերակղզում՝ դեռևս վաղ միջնադարում։

 
Սուրբ Խաչ եկեղեցի,
Բուրգաս

Արաբական տիրապետության շրջանում հայերը դիմում էին արտագաղթի՝ դեպի Բյուզանդիա։ Նրանց շարքերում էին գյուղացիներ ու արհետսավորներ, հոգևորականներ ու ազնվականներ։ Ազնվական ընտանիքներից հատկապես հայտնի էր երբեմնի հզոր Մամիկոնյան տոմը։ Բյուզանդական կայսրերը ևս պարբերաբար կազմակերպում էին հայերի բռնագաղթեցումներ։ Այդ եղանակով Բալկաններում հայկական հոծ զանգվածներ են հաստատվում։ Դեռ 11-րդ դարում Պլովդիվ քաղաքի մոտ հիմնվում է Սուրբ Աստվածածին վանքը։ Դա քաղաքի մերձակայքում հաստատված հայերի հոգևոր կենտրոնն էր։ Հետագայում՝ ատկապես 14-15-րդ դարերում, հայկական գաղթօջախներ են առաջանում Սոֆիայում, Վառնայում, Բուրգասում և այլուր։

Բուլղարահայերի ճնշող մեծամասնությունն արհեստավորներ էին։ Նրանք զբաղվում էին ոսկերչությամբ, պղնձագործությամբ, դարբնությամբ, մանածագործությամբ, կաշեգործությամբ և այլ արհեստներով։ Մեծ համբավ էին վայելում, օրինակ, Սոֆիայի հայ դարբինները։ Հայերն ունեին իրենց արհեստանոցները, որոնք միաժամանակ ծառայում էին որպես վաճառատեղի։ Բացի այդ՝ բուլղարահայ արհեստավոր-վաճառականներն ակտիվ դեր էին կատարում Բալկանների ներքին և արտաքին առևտրում։ Հայերի մի զգալի մասը հաստատվել էր գյուղերում։ Գյուղատնտեսության զարգացման համար Բուլղարիայի ծովափնյա կլիման նպաստավոր էր։ Նրանք զբաղվում էին երկրագործությամբ, հատկապես այգեգործությամբ և բանջարաբուծությամբ[1]։

Հայ պատմիչների վկայությամբ այս ժամանակաշրջանում Ֆիլիպոպոլսի (Պլովդիվ) ամրոցի պահակախումբը բաղկացած էր հիմնականում հայ զորականներից։ Բուլղարիայում հաստատված հայերի ճակատագիրը միահյուսվել է բուլղարացիների պատմությանը, ինչի արդյունքում ստեղծվել է կենցաղի, սովորույթների և ավանդույթների ընդհանրություն։ Բուլղարիայում եղել են հայ գրչության կենտրոններ[2]։

Ղրիմ խմբագրել

Ղրիմի թերակղզին գտնվում է Սև ծովի հյուսիսում։ Այն մշտապես եղել է զանազան քաղաքակրթությունների ուշադրության կենտրոնում։ Տարբեր ժամանակներում այստեղ իշխել են հին հույները, պոնտացիները, բյուզանդացիները, թաթարները և այլք։ Այդ քաղաքակրթությունների հետ հայերը հին ժամանակներից այս կամ այն չափով պահպանել են առևտրական, մշակութային, քաղաքական կապեր։

 
Սուրբ Խաչ վանք (Ղրիմ)

Ղրիմում մշտական հայ բնակչություն է հաստատվում 9-րդ դարից սկսած։ Դա կապված էր Բյուզանդիայի քաղաքականության հետ։ Հետագայում, հատկապես 14-րդ դարում, մոնղոլներից հալածվող հայ բնակչությունը գաղթում է Ղրիմ։ Հայերի թիվն այնքան է ավելանում, որ թաթարներից հետո նրանք բնակչության քանակով երկրորդն էին։ Ղրիմի թերակղզու հարավարևելյան շրջանը, ըստ այդմ, հայտնի էր որպես ծովային Հայաստան: Հայերը բնակվում էին թերակղզու տարբեր քաղաքներում և մի շարք զուտ հայկական գյուղերում։

Ղրիմահայերի ամենանշանավոր կենտրոնն էր Սուրբ Խաչ եկեղեցին։ Այն ոչ միայն հոգևոր, այլև մշակութային կենտրոն էր։ Դարեր շարունակ եղել է հայ սռաքելական եկեղեցու աթոռանիստը։ Կառուցվել է Ստարի Կրիմ (Սուրհաթ) քաղաքից 3, 5 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Գրիցյա կամ Մոնաստիրսկայա լեռան հյուսիսարևմտյան լանջին[3]։ Լեռը, որի լանջին գտնվում է վանքը, ինչպես նաև ալդ լեռան ստորոտով հոսող գետակը, ժամանակին Սուրբ Խաչ անունն են կրել։ Որոշ ուսումնասիրողների համաձայն՝ Սուրհաթ անունը նույնպես գալիս է հայկական Սուրբ Խաչ անունից։ Նախկինում վանքի հարևանությամբ էր անցնում դեպի առափնյա բնակավայբերր ձգվող առևտրական բանուկ ճանապարհը, որի հետքերը մնացել են մինչ այժմ։ Սուրբ Խաչ եկեղեցու պահպանված ամենավաղ հիշատակությունները վերաբերում են 1347 թվականին[4]։

Ղրիմում կար հայկական մանրանկարչական դպրոց։ Այն հայկական մանրանկարչության կարևոր ճյուղերից է։ Ղրիմի հայ նկարիչների ստեղծագործություններում նկատելի են մայր երկրի արվեստի ավանդներն ու կիլիկյան մանրանկարչության ազդեցությունը (14-րդ դարի վերջին Ղրիմ էին գաղթել նաև Կիլիկիայից)։ Ղրիմի մանրանկարչության վրա որոշակի ազդեցություն է թողել նաև նոր միջավայրը, ուր ապրել և ստեղծագործել են այլ ժողովուրդներ։ Հայ մանրանկարիչները ստեղծել են մի ուրույն արվեստ, որը բնորոշվում է բարձր պրոֆեսիոնալիզմով, գծային ու երփներանգային ձևերի յուրօրինակ զուգորդումով։ Ֆոնի ոսկին հաճախ փոխարինվել է մուգ կապույտ գույնով, որը մանրանկարներին հաղորդել է ընդգծված արտահայտչականություն և խորհրդավորություն[5]։

 
Սուրբ Գեորգի եկեղեցի (Թեոդոսիա)

Գրչության առավել նշանակալից կենտրոններն էին Կաֆան (Թեոդոսիա) և Սուրհաթը (այժմ՝ Ստարի Կրիմ)։ Այստեղ աշխատել են Գրիգոր Սուքիասանցը, Առաքելը, ողջ Ղրիմում հռչակված Նատերի որդիներ Ավետիսը և Ստեփանոսը, վերջինիս որդի Հովհաննեսը։ Երբ 15-րդ դարի վերջին թաթարները և թուրքերը գրավել են Ղրիմը, հայ գաղութի մշակութային կյանքըն անկում է ապրել։ Գրչատների գործունեությունը կրկին աշխուժացել է 17-րդ դարում։ Նկարիչներից են Նաղաշ էոլպեն, Նիկողայոս Ծաղկարարը, Խասպեկը, որոնք շարունակել են իրենց նախորդների լավագույն ավանդույթները։ Տպագրական տեխնիկայի երևան գալով մանրանկարչական արվեստը իր տեղը զիջել է փորագրությանը, հաստոցային գեղանկարչությանը։ Այս ասպարեզներում ևս Ղրիմի հայերը նշանակալից հաջողություններ են ունեցել, որի ամենավառ արտահայտությունը աշխարհահռչակ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու ստեղծագործությունն է[6]։

1385 թվականին Ղրիմի Թեոդոսիա քաղաքում կառուցվում է մեկ այլ հայկական, կաթոլիկ եկեղեցի՝ Սուրբ Գեորգի։ Նրա հիմնադիրն էր մարկիզ Ասլանը, որը նախկին իսլամադավան էր և ընդունել էր քրիստոնեություն[7]։ Նախկինում Սուրբ Գեորգիի օրվա առթիվ վանական համալիրում կազմակերպվում էր տոնակատարություն, որին մասնակցում էին, ոչ միայն մոտակա և հեռակա գյուղերի հայերը, այլև թաթարները։ Այստեղ է գտնվել Երուսաղեմի պատրարքության ներկայացուցչությունը, և դեպի սուրբ քաղաք ուխտագնացությունները սկսվել են հենց այստեղից[8]։

Ղրիմահայերը մասնակցում էին մերձսևծովյան շրջանների, ինչպես նաև Կովկասի, Հայաստանի և Մոսկվայի հետ կատարվող առևտրին։ Հայ և օտարազգի վաճառականները Ղրիմ էին ներմուծում գործվածքեղեն, մորթեղեն, պերճանքի առարկաներ, համեմունք և այլն։ Ղրիմից արտահանում էին հաց, ձուկ, կաշի, մոմ, աղ և այլն։ Ղրիմահայ վաճառականները սերտ կապերի մեջ էին հատկապես Լվովի հետ։ Նրանց ձեռքում էր գտնվում թաթարական շրջաններում կատարվող առևտրի մենաշնորհը։ Ղրիմահայերն ավելի պակաս չափերով զբաղվում էին նաև արհեստագործությամբ և գյուղատնտեսությամբ։

Ղրիմահայերն ունեին իրենց եկեղեցին ու դպրոցները։ Նրանք կապ էին պահպանում մայր հայրենիքի ու Կիլիկիայի, ինչպես նաև Կոստանդնուպոլսի, Մոլդովայի և հայաշատ այլ վայրերի հետ։ Այդ կապերը մեծապես նպաստում էին ազգային ավանդույթները պահպանելուն և զարգացնելուն[9]։

Լեհաստան և Ուկրաինա խմբագրել

 
Լվովի հայ կաթոլիկ եկեղեցի

Լեհաստանը երկիր է կենտրոնական Եվրոպայում։ Նրա պատմությունը սկսվում է զարգացած միջնադարից, երբ արևմտասլավոնական ցեղերից լեհերը առանձնանում են և հիմնադրում իրենց պետությունը։ Երկիրը պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում ունեցել է աշխարհագրական տարբեր սահմաններ, և հաճախ ներառել է ներկայիս Ուկրաինայի և Բելառուսի արևմտյան շրջանները։ Ուստի՝ միջնադարյան Լեհաստանի հայկական գաղութներ ասելով հասկանում ենք նաև այդ մարզերի հայկական համայնքները։

Հայերը Լեհաստանին պատկանող ուկրաինական տարածքներում հաստատվել էին 11-12-րդ դարերում՝ կապված Անիի Բագրատունյաց թագավորության կործանման հետ։ Նրանք հայկական համայնքներ են ձևավորում են 13-14-րդ դարերում։ Հայերը, նեղվելով մոնղոլներից, Կիևից և Արևելյան Ուկրաինայից գաղթում են դեպի արևմուտք։ Նրանք հաստատվում և աշխուժացնում են Արևմտյան Ուկրաինայի և Լեհաստանի հայ համայնքները։

Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից հետո գաղթականների նոր ալիք է ուղղվում դեպի այդ երկրներ։ Հայկական գաղթօջախներ են առաջանում Լվովում, Կամենեց-Պոդոլսկում և այլ վայրերում։ Հայ համայնքներն ստանում են դավանանքի ազատություն և տնտեսական ազատ գործունեության իրավունք։ Դատավարությունը տարվում էր սեփական օրենքներով, լեհահայերի դատաստանագրքով, որը կազմված էր հայկական օրենսդրության հիման վրա։ Այս երկրների հայերի գլխավոր զբաղմունքը նույնպես առևտուրն էր, քանի որ նրանք գերազանցապես քաղաքաբնակ էին։ Փոքրաքանակ գյուղեր կամ հատուկենտ թաղամասեր նույնպես նային, որտեղ զբաղվում էին նաև գյուղատնտեսությամբ՝ արհեստագործության հետ զուգահեռ։

 
Սուրբ Խաչ հայ կաթոլիկ եկեղեցի (Լվով)

Հայկական համայնքների մեջ մեծ էր հատկապես Լվովի գաղթօջախի նշանակությունը։ 14-17-րդ դարերում Լվովը լեհահայերի հոգևոր և վարչական կենտրոնն էր։ Հայկական մյուս գաղութները հաճախ դիմում էին Լվովի հայոց դատարանին։ Լվովում հայերն ունեցել են սեփական կանոնադրությունը։ Հայերն ակտիվ մասնակցում էին երկրամասի ներքին և միջազգային առևտրին։ Նրանք արևելյան երկրներից ներմուծում էին գորգեր, կերպասներ, չոր միրգ, համեմունք և այլ ապրանքներ։ Հունգարիայից, Մոլդովայից բերում էին խոշոր եղջերավոր անասուններ, ձիեր։

Կամենեց-Պոդոլսկում հայերը այստեղ հաստատվել են 11-րդ դարից սկսած, երբ կործանվել է Բագրատունիների հայկական թագավորությունը[10]։ Դեպի Լեհաստան հայկական նոր խմբեր են հաստատվում Զաքարյան Հայաստանի անկումից հետո՝ 13-րդ դարում[11]։

17-րդ դարում քաղաքում կար 1200 հայկական ընտանիք[12]։ Կազմելով Կամենեց-Պոդոլսկի բնակչության զգալի մասը[11]՝, հայերը կարևոր դեր են խաղում նրա մշակութային, տնտեսական և ռազմական կյանքում։ Նրանք բնակվում են գլխավորապես քաղաքի հարավարևմտյան հատվածում։ Մինչ այժմ պահպանվում է հայկական թաղամասը որը հայտնի է որպես «Армянский»:

 
Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցի (Կամենեց-Պոդոլսկ)

Քաղաքում գտնվում էր հայկական շուկան՝ «Армянский рынок», ինչպես նաև հայկական վանքեր ու դպրանոց, որոնք չեն պահպանվել մինչև մեր օրերը[12]։ Հայկական շուկայից բացի հայ համայնքի հետ քաղաքը կապված է այնպիսի տեսարժան վայրերով, ինչպիսիք են Հայկական միջնաբերդն ու Հայկական ջրհորը։

Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին (13-14-րդ դարեր), որը Կամենեց-Պոդոլսկի ամենաառաջին հայկական եկեղեցին էր, չէր կարողանում բավարարել հայկական աճող համայնքի հոգևոր կարիքները։ Այն չափերով փոքր եկեղեցի էր, և հայերը փորձում են կառուցել նոր եկեղեցի։ 15-րդ դարում հայկական թաղամասի կենտրոնում՝ որտեղ խաչվում էին երկու հայաբնակ փողոցներ, կառուցվում է հայկական նոր եկեղեցի, որին դարձյալ տրվում է հրաշագործ սուրբ Նիկողայոսի անունը։

Հայկական համայնքներ են հիմնվում նաև ժամանակի մայրաքաղաքներում՝ Կրակովում, Վարշավայում, ինչպես նաև Հին Ռուսիայի մայրաքաղաք Կիևում։

Հայերն ակտիվորեն մասնակցել են նաև երկրի քաղաքական կյանքին։ Նրանք դիվանագիտական կարևոր ծառայություններ են կատարել, մասնակցել են թուրքական նվաճումների դեմ մղվող պայքարին։ Վիեննայի ճակատամարտում (1683), որտեղ թուրքերը գլխովին ջախջախվեցին, լեհական բանակում կռվում էին նաև 5 000 հայեր։

Լեհահայ գաղութներն ապրել են բեղմնավոր կյանքով։ Հայկական բոլոր համայնքներում կային դպրոցներ։ 17-րդ դարի սկզբին Լվովում հիմնվում է հայկական տպարան։ Զարգանում են մշակույթի մյուս ճյուղերը, այդ թվում և ճարտարապետությունը։ Լվովում կառուցված հայկական տաճարը (1363) մինչև այժմ կանգուն է։

Տեղի հայերին հարկադրաբար կաթոլիկ դարձնելու և տրված արտոնությունները վերացնելու պատճառով հայ գաղթօջախներն անկում ապրեցին[13]։

Ռումինիա և Մոլդովա խմբագրել

Ռումինիան երկիր է Բալկանյան թերակղզու հյուսիսում, և երբեմն համարվում է կենտրոնական Եվրոպա։ Այն բաղկացած է Վալախիա, Տրանսիլվանիա և այլ մարզերից։ Ռումինական է համարվում նաև Մոլդավիան, որը ժամանակին անջատվել էր մայր երկրից և բռնակցվել Խորհրդային Միությանը՝ որպես կիսանկախ միավոր՝ Մոլդովական ԽՍՀ։

 
Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցի (Բուխարեստ)

Ռումինիայի տարածքում հայաշատ գաղութներ առաջացան 14-րդ դարում։ Հայերի Մոլդովա գաղթելը շարունակվել է 15-րդ և հաջորդ դարերում։ Հայերը հաստատվել են Սուչավայում, Յաշում, Ֆոկշանում և այլ քաղաքներում։ Հայաշատ կարևոր կենտրոններն ունեին իրենց ինքնավարությունը՝ քաղաքային խորհուրդները։ Դատավարությունը կատարվում էր ազգային ավանդույթներով։ Հայկական դատարանը գլխավորում էր քաղաքագլուխը։ Ժամանակակից մայրաքաղաք Բուխարեստում հայերը կառուցում են առաքելական եկեղեցի՝ Սուրբ Հրեշտակապետաց։ Դա հայկական առաջին եկեղեցին էր, որ հիմնադրվել էր 1581-1629 թվականներին, այն հավասարապես ծառայում էր ուղղափառ և կաթոլիկ հավատացյալներին։ Երբ 1638 թվականին այն անցավ կաթոլիկ եկեղեցու տնօրինությանը, ուղղափառ հայերը կառուցեցին մեկ այլ՝ փայտե եկեղեցի։ Բուխարեստի Սուրբ Հրեշտակապետաց ներկա եկեղեցին կառուցվեց 1911-1915 թվականներին նույն տեղում, ճարտարապետ Գրիգոր Չերքեզի նախագծով[14]։

Հայերի դերը մեծ էր երկրի ներքին և արտաքին առևտրում։ Նրանք հմտորեն օգտագործում էին դեպի Լեհաստան և Ռուսաստան տանող ցամաքային և ջրային ուղիները։ Սև ծովում նրանք ունեին առագաստանավեր։ Ցամաքային ուղիներում հայ առևտրականների քարավանները հայտնի էին «հայկական սայլեր» անունով։ Ռումինիայի հայաշատ կենտրոնները նաև արհեստագործության նշանավոր օջախներ էին։ Ռումինահայերը սերտ հարաբերություններ են ունեցել Ղրիմի, Կոստանդնուպոլսի, Լեհաստանի հայության հետ։ Հայերը շինարարական լայն գործունեություն են ծավալել, կառուցել եկեղեցիներ, տաճարներ։ Նրանք ունեցել են ազգային դպրոցներ։ Այստեղ ևս հայերն օգտվում էին դավանանքի ազատությունից։

17-րդ դարի կեսերից Մոլդովայից հայերն սկսում են հաստատվել Տրանսիլվանիայում, որտեղ հայկական համայնքներ կային դեռևս 14-15-րդ դարերից[15]։

Արևմտյան Եվրոպա խմբագրել

Իտալիա խմբագրել

Իտալիան պետություն է Եվրոպայի հարավում՝ Ապենինյան թերակղզու վրա։ Նրա բնակչության հետ հայերը տնտեսական, քաղաքական, մշակութային կապեր են ունեցել դեռ Հռոմեական կայսրության գոյության ժամանակներից։ Իտալիայի վաճառաշահ քաղաքներում հայկական համայնքներ սկսել են առաջանալ 13-14-րդ դարերում, երբ Իտալիան դեռ միայն աշխարհագրական անուն էր, և նրա քաղաք-պետությունները գտնվում էին Գերմանական Ազգի Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում։ Հայերն այստեղ էին գալիս հատկապես Կիլիկիայից և Ղրիմից։

 
Սուրբ Ղազար կղզի, Վենետիկի Մխիթարյան միաբանություն

Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը սերտ կապեր է հաստատում իտալական քաղաքների հետ դեռևս խաչակրաց արշավանքների ժամանակ։ Իտալիայի մի շարք քաղաքներում (Հռոմ, Ջենովա, Վենետիկ, Լիվոռնո) 13-14-րդ դարերում հայերը հիմնել էին իրենց համայնքները։ Ամենախոշոր և կարևոր գաղթօջախը գտնվում էր Վենետիկում։ Այստեղ ժամանող հայ վաճառականներն ունեին իրենց կենտրոնատեղին՝ Հայոց տուն: Այն փողոցը, որտեղ գտնվել է «Հայոց տունը», կոչվել է Հայոց փողոց: «Հայոց տունը» հետագայում ընդարձակվում է, նրա շրջակայքում կառուցվում են եկեղեցիներ։ 15-16-րդ դարերում Վենետիկի գաղթօջախը կազմակերպված հայկական կենտրոն էր։ Հայերը ներմուծում էին բամբակ, մետաքս, աղ, չամիչ, ցորեն, պղինձ և այլն։ Պարսկական մետաքսի ներմուծումը հիմնականում կապված էր հայերի անվան հետ։ Վենետիկում հաստատվել էին վաճառականական բազմաթիվ տներ։ Մեծահարուստ այդ վաճառականներից բացի կային նաև մանր ու միջին առևտրականներ, որոնք կրպակներ ունեին Սուրբ Մարկոսի հրապարակում[16]։

Իտալիայի քաղաքներում հաստատվել էին զգալի թվով արհեստավորներ։ Նրանք աշխատում էին գերազանցապես նավաշինական արհեստանոցներում։ Սակայն Վենետիկը հայերի համար նշանավոր էր հատկապես մշակույթի առումով։ Հայ մշակույթի ամենակարևոր նվաճումներից մեկը՝ հայկական տպագրությունը, սկզբնավորվել է Վենետիկում՝ 1512 թվականին։ Այն հիմնադրել է Հակոբ Մեղապարտը՝ տպագրության գյուտից ընդամենը կես դար անց։

 
Հակոբ Մեղապարտ

Մեղապարտի սարքավորած առաջին հայկական տպարանը գործել է 1512-1513 թվականին և լույս է ընծայել 6 գիրք (պահպանվել են 5-ը)։ Տպագիր գրքերից առաջինը՝ «Ուրբաթագիրքը»[17], աղոթքների ու մաղթանքների ժողովածու է, ընդգրկված են ընդարձակ հատվածներ Ավետարանից, մի հատված Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմից։ Այնուհետև տպագրել է «Պատարագատետր»[18], «Աղթարք»[19], «Պարզատումար»[20], «Տաղարան»[21] գրքերը, որոնցից միայն «Պատարագատետրն» ունի հրատարակության թվականը, վայրն ու տպագրիչի անունը նշող հիշատակարան՝ «Այս սուրբ տառերը գրվեցին 1513 թվականին Վենեժ աստվածապահ քաղաքում, որ է Վենետիկ՝ Ֆրանկստան, Մեղապարտ Հակոբի ձեռքով»։ Այն ներկայացնում է պատարագի կարգը հայ եկեղեցում։ «Աղթարք»-ում ընդգրկված են հետաքրքրաշարժ զրույցներ, երազների և աստղագուշակության մեկնություններ։ «Պարզատումարը», 1512 թվականից սկսած, հաջորդ 36 տարվա անշարժ տոմարացույցն է։ «Տաղարանը» հայ միջնադարյան տաղերգության ժողովածու է, որտեղ ընդգրկված են Ներսես Շնորհալու, Ֆրիկի, Հովհաննես Թլկուրանցու, Մկրտիչ Նաղաշի ստեղծագործություններից։

Հակոբ Մեղապարտի տպագրությունը հետագայում դարձել է հայկական գրատպության զարգացման հիմքը։ Նրա տպագրական արվեստի ավանդները (տպատառերի, զարդագրերի ու զարդերի ձևերը, տպագիր էջի չափը և այլն) օգտագործել են հայ տպագրիչներ Աբգար Թոխաթեցին, Սուլթանշահը, ռուս առաջին տպագրիչ Իվան Ֆեոդորովը, եվրոպացի շատ տպագրիչներ։

Նիդերլանդներ խմբագրել

Նիդերլանդները պետություն է Արևմտյան Եվրոպայում՝ Հյուսիսային ծովի ափին։ Այն կազմավորվել է 16-րդ դարի ընթացքում։ Նրա հարավային հատվածը՝ Ֆլանդրիա նահանգի գլխավորությամբ (Բելգիա), միացել է Իսպանիային, ապա սերտ կապեր հաստատել Ֆրանսիայի հետ։ Մինչդեռ հյուսիսային հատվածը՝ Հոլանդիան, բռնել է զարգացման ինքնուրույն, անկախ ուղի։ Հոլանդիայի պատմության ոսկեդար է համարվում 15-17-րդ դարերը, երբ նրա ռազմաքաղաքական իշխանությունը հաստատվում է մի քանի աֆրիկյան և ասիական երկրների վրա, և Հոլանդիան վերածվում է աշխարհակալ տերության։

 
Սուրբ Հոգի եկեղեցի

Նիդերլանդներում հայերը հաստատվել են դեռ 14-րդ դարից սկսած։ Հայ վաճառականները հաստատվում էին հատկապես Ամստերդամում, որը համաշխարհային առևտրի և մշակույթի ճանաչված կենտրոն էր։ Քաղաքը ձեռք էր բերել «Եվրոպայի կայսրուհու» համբավ էր ձեռք բերել։ Այստեղ 17-րդ դարի սկզբներից հիմնվում են առևտրական տներ, և ձևավորվում է հայկական համայնքը։ Որոշ հայ առևտրականներ ունեցել են իրենց սեփական նավերը։ Տարեգրության մեջ պահպանվել է, որ 1653 թվականին Ամստերդամից դեպի Զմյուռնիա ճանապարհված հինգ նավերից երկուսը հայկական էին, և կոչվում էին՝ «Հայկական վաճառական» ու «Պարսկական վաճառական»։ Այստեղ ևս հայկական գաղթօջախը նշանավորվում է հայկական տպագրությամբ։ Ամստերդամում առաջին հայկական տպարանը հիմնվում է 1660 թվականին։ Այնտեղ կարճ ժամանակում տպագրվում են բազմաթիվ գրքեր[22]։

Ամստերդամի գաղթօջախը թուլանում է Նիդերլանդների թուլացմանը զուգընթաց, և մարում 18-րդ դարի վերջում, երբ ռազմաքաղաքական ասպարեզում Իսպանիային, Պորտուգալիային և Նիդերլանդներին փոխարինելու էին եկել Անգլիան և Ֆրանսիան։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «Բուլղարիայի հայկական գաղթօջախներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  2. Բուլղարիայում Հայաստանի դեսպանություն
  3. «Սուրբ Խաչ վանքը՝ 360 աստիճանով, ռուսերեն». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  4. Ղրիմի սուրբ Խաչ վանքը և նրա նորահայտ վիմագրերը(չաշխատող հղում)
  5. Ալպոյաճյան Ա․, Պատմություն հայ գաղթականության, ե․ 2, Կահիրե, 1955։
  6. Միքայելյան Վ․, Ղրիմի հայկական գաղութի պատմություն, Ե․, 1964: ․
  7. Սուրբ Գեորգի եկեղեցի, ուկրաիներեն
  8. Սուրբ Գեորգի եկեղեցի, Ղրիմ, ռուսերեն
  9. «Ղրիմի հայկական համայնք». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  10. «Дроздовська А., Вірменська дзвіниця, Хмельницький, 1983». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  11. 11,0 11,1 Григорян В. Р., «История армянских колоний Украины и Польши» (армяне в Подолии), Ер.: Издательство АН Арм. ССР, 1980
  12. 12,0 12,1 «Шкурко С., Армянские архитектурные памятники в городе Каменец-Подольске, Ереван, 1968» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  13. «Լեհաստանի գաղթօջախները». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  14. «Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցի, Բուխարեստ». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  15. «Ռումինահայ գաղութներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  16. «Իտալիայի հայկական գաղթավայրեր». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  17. Յակոբ Մեղապարտ, Ուրբաթագիրք, Վենետիկ, 1512:
  18. «Յակոբ Մեղապարտ, Պատարագատետր, Վենետիկ, 1513։». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  19. Յակոբ Մեղապարտ, Աղթարք, Վենետիկ, 1513:
  20. Յակոբ Մեղապարտ, Պարզայտումար Հայոց, Վենետիկ, 1513:
  21. Յակոբ Մեղապարտ, Տաղարան, Վենետիկ, 1513:
  22. «Հայերը Հոլանդիայում». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.

Տես նաև խմբագրել