Եղիշե Չարենց
Եղիշե Չարենց (Եղիշե Աբգարի Սողոմոնյան, մարտի 13 (25), 1897, Կարս, Կարսի մարզ, Ռուսական կայսրություն - նոյեմբերի 27, 1937[1], Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), հայ բանաստեղծ, գրող, թարգմանիչ և հրատարակիչ[2][3][4][5]։ ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ՝ 1939 թվականից։ ԽՄԿԿ անդամ՝ 1918 թվականից։
Եղիշե Չարենց | |
---|---|
Ծննդյան անուն | Եղիշե Աբգարի Սողոմոնյան |
Ծնվել է | մարտի 13 (25), 1897 |
Ծննդավայր | Կարս, Կարսի մարզ, Ռուսական կայսրություն |
Վախճանվել է | նոյեմբերի 27, 1937[1] (40 տարեկան) |
Վախճանի վայր | Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ |
Գերեզման | անհայտ |
Մասնագիտություն | թարգմանիչ, բանաստեղծ, արձակագիր և գրող |
Լեզու | հայերեն |
Քաղաքացիություն | Ռուսական կայսրություն, ԽՍՀՄ և Հայաստան |
Ժանրեր | քնարապատմողական և պոեզիա |
Գրական շարժումներ | ռեալիզմ, ֆուտուրիզմ |
Ուշագրավ աշխատանքներ | Ամբոխները Խելագարված, Սոմա, Երկիր Նաիրի, Նավզիկե |
Կուսակցություն | ԽՄԿԿ |
Ամուսին | Արփենիկ Չարենց, Իզաբելլա Չարենց |
Զավակներ | Արփենիկ Չարենց, Անահիտ |
Եղիշե Չարենց Վիքիքաղվածքում | |
Եղիշե Չարենց Վիքիդարանում | |
Yeghishe Charents Վիքիպահեստում |
Գրական անուն
խմբագրելԵղիշե Չարենցը Գուրգեն Մահարուն պատմել է, թե Կարս էր եկել Չարենց ազգանունով մի բժիշկ, որի ցուցատախտակի «Չարենց» մակագրությունն էլ վերցրել է։ Պատանեկան տարիների մտերիմները այլ բացատրություններ էլ են տալիս։ Ըստ Կարինե Քոթանջյանի՝ բանաստեղծը Չարենց է մկրտվել, որովհետև մանկուց եղել է չար երեխա։ Նրան այնքան են չար ասել, որ Չարենց էլ մնացել է։ Իսկ Անուշավան Ջիդեջյանը (Վիվան) բանաստեղծի կողմից վկայել է, որ Չարենց անունն առաջացել է Ալեքսանդր Պուշկինի «Անչար» ոտանավորի հնչյունական տեղաշարժերի արդյունքում, անչարը ծառատեսակ է, որ աճում է անապատում, և որի արմատները թույն են արտադրում։ 1921 թվականից «Չարենց» գրական անունը նրա համար դառնում է նաև քաղաքացիական ազգանուն։ «Չարենց» անվան ընտրությանը բանաստեղծն ավելի ուշ տվել է տրամաբանական այսպիսի բացատրություն. «Աշխարհում բարու դիմակի տակ շատ հաճախ չարն է թաքնված, ես էլ իմ հոգու բարի բովանդակությանը, այսպես ասած, չար անուն եմ տվել»։
Կենսագրություն
խմբագրելՉարենցը ծնվել է 1897 թվականին Կարսում։ «Արևելյան փոշոտ ու դեղին մի քաղաք, անկյանք փողոցներ, բերդ, Վարդանի կամուրջ, Առաքելոց եկեղեցի և հինգ հարկանի պաշտոնական մի շենք»,- այսպես է գրողը ներկայացնում իր ծննդավայրը։ Այս տխուր միջավայրը, սակայն, նրան տվել է ինչ-որ բան, ազդել մանուկ հոգու վրա։ Բանաստեղծն ինքն էլ այս մթնոլորտի հետ է կապում իր խառնվածքի ձևավորումը։ Նրա ծնողները՝ գորգավաճառ Աբգար Սողոմոնյանը և Թեկղի /Թելլի/ Միրզայանը, Կարս էին գաղթել Իրանի Մակու քաղաքից։ Սողոմոնյանների ընտանիքում մեծանում էին չորս տղա և երեք աղջիկ։ Կարսի տունը այժմ կիսավեր վիճակում է։ Ապագա բանաստեղծը հետևողական կրթություն չի ստացել։ 1908-1912 թվականներին սովորել է Կարսի ռեալական ուսումնարանում և հեռացվել՝ ուսման վարձը վճարել չկարողանալու պատճառով։ 1912 թվականին Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում լույս է տեսել նրա «Ծաղիկները հեզ թեքվում են քամու օրորի տակին» տողով սկսվող առաջին բանաստեղծությունը։ 1914 թվականին լույս տեսավ նրա բանաստեղծությունների առաջին գիրքը՝ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան». նա արդեն հանդես էր գալիս «Չարենց» գրական ազգանվամբ։ 1915 թվականին նա զինվորագրվում է հայ կամավորական գնդերից մեկում և հասնում մինչև Վան։
1915 թվականին Հայկական կամավորական 6-րդ ջոկատը, թուրքերի դեմ կռվող ռուսական բանակին միանալու համար, անցնում էր Վանա լճից հյուսիս-արևելք գտնվող Թափարիզ լեռան վրայով։ Լեռան կատարին՝ ձյուների մեջ, սառած-ընկած էին ծերերի, կանանց, երեխաների դիակներ... Տարերայնորեն գումարված միտինգում ելույթ ունեցավ նաև վտիտ մարմնով կարսեցի մի կամավորական։ Զինվորական համազգեստը մեծ էր նրա վրա, բայց խոշոր, սև աչքերում այնպիսի կրակներ էին վառվում, որ ոչ ոք չէր նկատում հագուստի անհամապատասխանությունը։ Այդ զինվոր-հռետորը ապագա մեծ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցն էր (Սողոմոնյան)։ Տեսածի, ապրածի ու զգացածի յուրահատուկ արտահայտությունը հետագայում դարձավ բանաստեղծի «Դանթեական առասպել» պոեմը, որը 1914-1918 թվականների համաշխարհային պատերազմի առաջին և ամենացնցող արձագանքն է հայ գրականության մեջ։ Այս պոեմը առաջին գրավոր հիշատակություններից է Հայոց եղեռնի մասին[6]։
Գիտելիքների պակասը նա լրացրել է կյանքի համալսարաններում և ընթերցանությամբ։ Հայրենիքին պիտանի լինելու մղումով 1919 թվականի աշնանը նա ուսուցչություն է անում Կարսի մարզի Բաշքյադիկլար գյուղի դպրոցում։
Չարենցի անունը նրան արժանի բարձր գնահատականով ներկայացնելու պատիվը վիճակված էր խոշորագույն քննադատ, Հանրային կրթության և արվեստների նախարար Նիկոլ Աղբալյանին, որն էլ հայ գրական ընկերության անդրանիկ նիստերից մեկը 1919 թվականի հոկտեմբերի 18-ին նվիրեց Չարենցի ստեղծագործությանը։ Բանաստեղծը թեև ներկա չէր երեկոյին, բայց տեղեկացավ գրական այդ իրադարձության մասին։ 1920 թվականի հունվար-մայիս ամիսներին Աղբալյանին ներկայացած բանաստեղծն աշխատանքի է նշանակվել Աղբալյանի ղեկավարած նախարարությունում, որպես հատուկ հանձնարարությունների կոմիսար։ 1920-1921 թվականներին Չարենցին վերստին տեսնում ենք ուսուցչի պաշտոնում։ Այս բարդ ու հարափոփոխ ժամանակների ծնունդն են նրա «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագան», «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի» ռադիոպոեմները՝ գրված 1920 թվականին։
1920 թվականի նոյեմբերին՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, Լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատում նա ստանձնում է արվեստի բաժնի վարիչի պաշտոն և աշխատում մինչև 1921 թվականի մայիսը։ 1920-ական թվականների առաջին տարիները ևս բուռն շրջան են նրա թե՛ գրական, թե՛ անձնական կյանքում։ Մեկը մյուսի հետևից գրում է «Էմալե պրոֆիլը Ձեր», «Փողոցային պչրուհուն» շարքերը, «Ամենապոեմ», «Չարենցնամե» պոեմները, շարադրում «Երկիր Նաիրի» վեպը։ 1921 թվականի մայիսին ամուսնանում է Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանի հետ, ում հանդեպ տածում էր անսահման սեր ու գորով և ում հետագայում պիտի կոչեր «հերոսական կին և բարեկամ»։ Արփենիկի հետ էլ նա մեկնում է Մոսկվա՝ Արևելքի աշխատավորների համալսարանում լրացնելու կրթության պակասը։ Սակայն նրա անհանգիստ ոգին չէր կարող տեղավորվել ուսանողական նստարանին։ Կյանքը հոսում էր, գրական գործը՝ եռում։ 1922 թվականին Մոսկվայում նա լույս է ընծայում իր երկերի երկհատոր մեծադիր ժողովածուն, որ ինքնին երևույթ էր այդ տարիների հայ կյանքում։ 1922 թվականի «Երեքի» դեկլարացիայից հետո նա փաստորեն դառնում է նորագույն շրջանի հայ գրականության առաջնորդը։
Աշխարհաճանաչողությունն ընդարձակելու նպատակով, շնորհիվ գրականագետ Հարություն Սուրխաթյանի, 1924 թվականի նոյեմբերի 20-ին Բաթումից Չարենցը մեկնում է արտասահմանյան շրջագայության։ Լինում է Տրապիզոնում, Կ.Պոլսում, Աթենքում, Հռոմում, Վենետիկում, Փարիզում, Բեռլինում։ 1925 թվականի հուլիսի 31-ին վերադառնալով Երևան՝ նա ստանձնում է նոր կազմավորված «Հոկտեմբեր» գրական միության ղեկավարությունը՝ այն վերանվանելով «Նոյեմբեր»։ Բռնկուն և ազատ տարերքի ստեղծագործող էր Չարենցը։ Այդ տարերքը երկնում էր հանճարեղ գործեր։ Հոգեկան այդ լարված կացության մեջ սիրային մի արկած Չարենցի համար ունենում է տխուր վերջաբան։ 1926 թվականի սեպտեմբերի 5-ին նա ձերբակալվում և հայտնվում է Երևանի ուղղիչ տանը։ Աբովյան փողոցում հոգեկան անհավասարակշիռ կացության մեջ Չարենցը ատրճանակով կրակում և վիրավորում է Մարիաննա Այվազյան անունով մի գեղեցկուհու, որի հանդեպ նախապես ունեցել էր բուռն զգացմունքներ։ Բարեբախտաբար, Չարենցը վրիպում է և սոսկ թեթև քերծվածք պատճառում այդ աղջկան, որը կոմպոզիտոր Արտեմի Այվազյանի քույրն էր։ Այդ արկածից որպես հիշատակ մնում է «Երևանի ուղղիչ տնից» հուշ-ակնարկը։ 1927 թվականին մահանում է Չարենցի կինը։ Արփիկի մահը Չարենցը շատ ծանր է տարել։ Մահվան հաջորդ օրն իսկ այրել է հանգուցյալ կնոջ բոլոր զգեստները, որոնք սիրով ու գուրգուրանքով բերել էր արտասահմանից։ Այրել է, որպեսզի ուրիշի ձեռքը չընկնեն, և դրանով իսկ չնսեմանա սիրելիի հիշատակը։ Իսկ որպես թանկարժեք մասունք՝ իր խնդրանքով քանդակագործ Արա Սարգսյանը հանել է Արփիկի գիպսե դիմակը և ձեռքի կրկնօրինակը։ Դրանք պահվում են բանաստեղծի տուն-թանգարանում։ Այդ օրերին էլ Չարենցը նախաբազկին է դաջել Արփիկի մահվան տարեթիվն ու նրա անունը։ Արփիկի մահից հետո՝ մինչև հարազատների մոտ՝ Մայկոպ մեկնելը, Չարենցը մեկուսացել է շրջապատից, օրեր շարունակ փակվել իր սենյակում և գրել «De profundis» վերնագրով պոեմ, որ հոգեհանգստի աղոթքի տրամադրություններ է ունեցել։
1932 թվականին լրանում է Չարենցի գրական գործունեության 20 տարին։ Գրողների միությունը որոշում է նշել այդ հոբելյանը, ինչն այդպես էլ չի նշվում։ 1934-ին Չարենցը մասնակցում է ԽՍՀՄ գրողների առաջին համագումարին։ 1935 թվականից սկսած՝ Չարենցի դեմ ուղղված հալածանքներն ավելի են խորանում։ Նրան հեռացնում են հրատարակչությունից և գրողների միությունից։ 1936 թվականի սեպտեմբերի 24-ից Չարենցը ենթարկվում է տնային կալանքի, նույնը վերջնականապես պարտադրվում է նոյեմբերի 9-ին։ Հայտնի է նաև, որ այդ օրերին գրազի համար մի գիշերում Չարենցը գրել և հաջորդ օրը պատռել է վեց տասնյակից ավելի քառյակ։ 1936 թվականից ավելի ուժգնացած հալածանքների օրերին Չարենցը մեկուսացած կյանք է վարում։ Նա սպասումների մեջ էր։
1936 թվականի հունիսի 20-ին Անդրերկրկոմի ղեկավարության հետ Խանջյանը սկսում է բանակցություններ վարել, որպեսզի Չարենցին թույլատրեն մեկնել արտասահման՝ բուժման նպատակով։ Սակայն Խանջյանի դավադիր սպանությունը ձախողում է Չարենցի մեկնումը։ 1937 թվականի նոյեմբերի 27-ի առավոտյան՝ ժամը 7։00-ին, Կենտրոնական բանտի հիվանդանոցում, օրեր շարունակ տևած անգիտակից վիճակից հետո, բոլորից լքված ու անօգնական՝ իր մահկանացուն է կնքում Եղիշե Չարենցը՝ ժամանակի մեծագույն բանաստեղծը։ Մարտի 13-ին լրացել էր նրա 40 տարին։ Տարիներ շարունակ տևած այս դաժան ողբերգության գլխավոր դեմքը արյունաքամ և ուժասպառ հեռացավ աշխարհից։ Հաջորդ օրը՝ նոյեմբերի 28-ին, կատարեցին դիահերձում։ Արձանագրության մեջ ասված է. «Քննության է դրված տղամարդու դիակ, միջինից ցածր հասակով, խիստ նիհարած։ Ձախ նախաբազկի արտաքին մակերեսին եղել է դաջված. «1927 թվականի հունվար, Ա.Չ»։ Անջինջ գրերով բանաստեղծը մարմնի վրա արձանագրել է իր մեծ սիրո՝ Արփենիկ Չարենցի մահվան թվականը։
Չարենցը տառապել է խորացած մորֆինիզմով, որից և հյուծվել է օրգանիզմը, իսկ վերջին օրերին մորֆինի բացակայությունը հասցրել է աղեստամոքսային ուղու քայքայման։ Գլուխ են բարձրացրել նաև նախկին հիվանդությունները՝ շարունակական պլևրիտը, լյարդի էխինոկոկոզը, երիկամի բորբոքումը։ Այդ ամենը հասցրել է թոքերի կատառային բորբոքման, որից էլ վրա է հասել մահը։ Նրա վիճակը ծանրացել էր նոյեմբերի 17-ից, որի պատճառով տեղափոխվել էր բանտի հիվանդանոց, ուր և վախճանվել է նոյեմբերի 27-ին։ Գերեզմանի տեղը անհայտ է։ Նա, որ վաղուց արդեն լեգենդ էր դարձել իր ժողովրդի համար, շարունակեց այդպես էլ ապրել մինչև իր նոր հարությունը ու նաև դրանից հետո։ Մարգարեանալով մի քանի ամիս առաջ՝ 1936 թվականի դեկտեմբերի 15-ին, նա գրել էր.
Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն,
Ծանր կնստի քաղաքի վրա,
Ինչպես ամպ մթին կամ հին տրտմություն,
Կամ լուր աղետի՝ թերթերում գրած։
Անձնական կյանք
խմբագրելՉարենցի առաջին սերը եղել է Աստղիկ Ղոնդախչյանը, ում էլ բանաստեղծը նվիրել է իր առաջին բանաստեղծական գիրքը՝ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան»։ 1913 թվականին Կարսում լույս տեսած այս գրքում Չարենցը ներկայացնում է իր սերն ուղղված Աստղիկին։ Նա եղել է երաժիշտ և սովորել է Կարսի, Թիֆլիսի երաժշտանոցներում։ Չարենցը շատ մտերիմ էր նաև Աստղիկի հորեղբոր տղաների հետ։ Աստղիկ Ղոնդախչյանը 1915 թվականին կամավորական աշխատանք անելու և հայ որբերին օգնելու նպատակով մեկնել է Ղարաքիլիսա, որտեղ ծանոթանում և ամուսնանում է տեղի շրջանի կառավարչի՝ Ալեքսանդր Բաբլանյանի հետ։
1920-1921 թվականներին Եղիշե Չարենցն ապրում էր իր կյանքի ամենաբուռն օրերը։ Այդ աննախադեպ եռուզեռը նրան պարտադրել էր ոչ միայն ազգային, քաղաքական և հանրային կյանքը, այլև անձնական ճակատագիրը։
Ես արդեն անցել եմ ճանապարհը |
Արմենուհի Տիգրանյանին ձոնած գալանտ երգերը՝ «Էմալե պրոֆիլը Ձեր» խորագրով, տպագրվել են մամուլում 1921 թվականին և երկերի ժողովածուի առաջին հատորում՝ 1922 թվականին։ Չարենցի սերն ամենևին անպատասխան չի եղել։ Այդ մասին են վկայում 1964 թվականին տպագրված բանաստեղծությունների ձեռագիր թերթիկները, որոնք նախկինում պահվել են Ա. Տիգրանյանի մոտ։ Այդ թերթիկների հակառակ երեսին ոչ Չարենցի ձեռքով գրված է երկու բանաստեղծություն։ Ամենայն հավանականությամբ դրանց հեղինակը Արմենուհի Տիգրանյանն է։
Հայտնի է Չարենցի սերը բանաստեղծուհի Լեյլիի (Փառանձեմ Սահակյան Տեր-Մկրտչյան) հանդեպ։ Նրան ևս Չարենցը նվիրեց բանաստեղծությունների առանձին մի շարք՝ «Փողոցային պչրուհուն», որը ևս տպագրվեց երկերի ժողովածուի առաջին հատորում 1922 թվականին։ Ի դեպ, այդ շարքը Չարենցը գրել է Լեյլիի ալբոմում, որը սկսվում է Արմենուհի Տիգրանյանի ձեռքով գրված «Նորը լավ է, քան թե հինը...» եռատուն բանաստեղծությամբ՝ թվագրված 1919, ապրիլի 13, Թիֆլիս։
Կարինե Քոթանճյանի հետ մտերմությունը եղել է ոչ միայն անձնական, այլ նաև ստեղծագործական։ Նրան է նվիրել «Ծիածան» շարքը։ 1917 թվականի մարտին Չարենցը հեռանում է Մոսկվայից՝ կայարանում կարդալով Կարինեի համար գիշերը գրված բանաստեղծությունը՝ «Հեռացումի խոսքեր»։
Լյուսի Թառայանի նկատմամբ Չարենցը նույնպես անտարբեր չի եղել։ Նա եղել է դերասանուհի, ապրել է Բաքվում։ Չարենցը և Լյուսի Թառայանը հանդիպել են 1918 թվականին՝ շատ կարճ ժամանակ։ Չարենցն իր «Չարենցնամե» պոեմում գրել է. «Ես երբեք չեմ մոռանա, Թառայա՛ն»։ Նրա «Բրոնզե քույր իմ, բրոնզե հարս» բանաստեղծությունը նույնպես նվիրված էր Լյուսիին։
Առաջին կինը՝ Արփենիկ Տեր-Աստվածատրյանը, ծնվել է 1888 թվականին Նախիջևանում։ Նախնական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի Գայանյան ուսումնարանում, ապա ուսումը շարունակել է Մոսկվայի ուսուցչական համալսարանում։ 1920 թվականին գալիս է Երևան և աշխատանքի անցնում հատուկ խնդիրներ ունեցող երեխաների ամերիկյան որբանոցում։ Այստեղ էլ կայանում է Չարենցի հետ նրանց հանդիպումը, և մեկ տարի անց նրանք ամուսնանում են։
Արփենիկը մահացել է 1927 թվականին։ Ոմանք պատմում են, որ Արփիկի դագաղում՝ ապակյա տարայի մեջ ամփոփված, Չարենցը բանաստեղծություններ է թաղել[փա՞ստ]։ «Էպիքական լուսաբացը»՝ «Նվիրում եմ գիրքս հիշատակին կնոջս, ընկերոջս, հերոսական բարեկամիս՝ Արփենիկ Չարենցին» ընծայագրով ձոնել է նրան։ Գրքում Արփենիկի հիշատակին նվիրված է նաև երկու սոնետ՝ «Իմ բարեկա՛մ, իմ սե՛ր, հերոսական ընկեր», «Մենք ապրեցինք քեզ հետ մի վիթխարի դարում»։ Նրան է ձոնել նաև «Տաղարան» ժողովածուն, որն ավարտել է 1921 թվականին։ Տաղարանը Չարենցի գեղարվեստական այդ ընթացքի ինքնատիպ արտահայտություններից մեկը եղավ։
1930-ական թվականներին Չարենցը մտադրվում է ամուսնանալ։ Թեկնածուների մեջ էր նաև Արաքսյա Մանուկյանը, որով հետագայում գերվել է նաև Ավետիք Իսահակյանը։ Այդ կինը 1930 թվականի սկզբին կորցրել էր ամուսնուն՝ Ստեփան Մանուկյանին, որի աճյունը հիմա հանգչում է Կոմիտասի անվան պանթեոնում՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի կողքին։
1931 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Չարենցը պաշտոնապես գրանցում է ամուսնությունը Իզաբելլա Կոդաբաշյանի հետ։ Իզաբելլան և Չարենցը ունենում են երկու դուստր. 1932 թվականին ծնվում է Արփենիկը, 1935 թվականին՝ Անահիտը։ Արփենիկին անվանել է Բոժիկ՝ փոքրիկ աստվածուհի, իսկ Անահիտին՝ Ադոկ՝ ասորափռյուգիական մեռնող ու հարություն առնող Ադոնիս աստծո անունով։
Ստեղծագործություններ
խմբագրել1912 թվականին Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում Եղիշե Սողոմոնյան ստորագրությամբ տպագրվում է «Ծաղիկները հեզ թեքվում են քամու օրորի տակին» տողով սկսվող բանաստեղծությունը, իսկ 1914 թվականին արդեն «Եղիշե Չարենց» ստորագրությամբ լույս է տեսնում 17-ամյա պատանու «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» գրքույկը՝ նվիրված Աստղիկ Ղոնդախչյանին. այն ընդգրկում էր մեկը մյուսին շարունակող երեք բանաստեղծություն։ Հաջորդ տարի՝ 1915 թվականին, լույս է տեսնում «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմը։ 1916 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում «Դանթեական առասպել» պոեմը։ Այդ օրերին էլ մեկնում է Մոսկվա՝ ուսումը շարունակելու Շանյավսկու համալսարանում, և մնում է այնտեղ մինչև 1917 թվականի գարունը։ 1918-1920 թվականներին գրում է «Սոմա», «Ամբոխները խելագարված» պոեմները և «Ողջակիզվող կրակ» շարքը։ 1920-1921 թվականներին Չարենցը գրում է «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագան», «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի» ռադիոպոեմները։ 1922-1924 թվականներին Չարենցի նոր որոնումների շրջանն է. ստեղծվում են «Պոեզոզուռնա», «Կոմալմանախ» ժողովածուները, «Ռոմանս անսեր» պոեմը, «Ասպետական» ռապսոդիան, «Կապկազ թամաշան»։ 1915 թվականին նա զինվորագրվում է Քանաքեռում կազմավորվող հայկական կամավորական խմբերին և որպես սանիտար, նաև որպես կռվող զինվոր՝ հասնում է մինչև Վան։ 1930-ականներին Չարենցին Հայաստանի գրողները խորհուրդ են տալիս մեկնել Հայաստանից դեպի Ռուսաստան, քանի որ կանխազգում էին, որ հնարավոր է՝ բանաստեղծը ստալինյան ռեպրեսիաների զոհը դառնա։ Խաչիկ Դաշտենցին Չարենցն ասել է, որ չի կարող մեկնել Հայաստանից, քանի որ իրեն Հայաստանից դուրս չի պատկերացնում։
Հասցեներ
խմբագրել- Վենետիկ, Luna հյուրանոց (Սան-Մարկոյի հրապարակի մոտ) - բնակվել է 1925 թ․ շրջագայության ժամանակ։
- Երևան, Գրանդ Հոթել Երևան - այստեղ է բնակվել 1928-1935 թթ․,
- Երևան, Մաշտոցի պող․, 17։
Մատենագիտություն
խմբագրել- Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան (բանաստեղծություններ), Ղարս, 1914, 8 էջ։
- Կապուտաչյա հայրենիք (պոեմ), Թիֆլիս, 1915, 18 էջ։
- Դանթեական առասպել (պոեմ), Թիֆլիս, 1916, 64 էջ։
- Ծիածանը (բանաստեղծություններ), Մոսկվա, 1917, 64 էջ։
- Սոմա (նոր վեդյան պոեմ), Թիֆլիս, 1918, 16 էջ։
- Ամբոխները խելագարված (պոեմ), Թիֆլիս, 1919, 16 էջ։
- Բոլորին, բոլորին, բոլորին (երեք ռադիոպոեմ), Երևան, 1920, 24 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատոր 1, (բանաստեղծություններ), Մոսկվա, 1922, 336 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատոր 2, (էպիքական պոեմներ), Մոսկվա, 1922, 282 էջ։
- Պոեզոզուռնա, (բանաստեղծություններ), Մոսկվա, 1922, 32 էջ։
- Ռոմանս անսեր, Մոսկվա, 1922, 23 էջ։
- Կապկազ թամաշա (պոեմ), Թիֆլիս, 1923, 46 էջ։
- Պոեմներ, Կ. Պոլիս, 1923, 239 էջ։
- Կոմալմանախ (բանաստեղծություններ), Մոսկվա, 1924, 60 էջ։
- Մաճկալ Սաքոյի պատմությունը (պոեմ), Երևան, Պետհրատ, 1924, 24 էջ։
- Մաճկալ Սաքոյի պատմությունը, Երևան, Պետհրատ, 1924, 24 էջ։
- Ստամբոլ (պոեմ), Կ. Պոլիս, 1924, 14 էջ։
- Երեք փոքրիկ պոեմ «Լենին» շարքից, Բեռլին, 1925, 34 էջ։
- Մյուր դե Ֆեդերե (կոմունարների պատը Փարիզում, պոեմ), Երևան, Պետհրատ, 1925, 59 էջ։
- Լենինն ու Ալին, Երևան, Պետհրատ, 1925, 14 էջ։
- Երկիր Նաիրի (վեպ), Երևան, Պետհրատ, 1926, 223 էջ։
- Հիշողություններ Երևանի ուղղիչ տնից, Թիֆլիս, 1927, 288 էջ։
- Ժողովածու պոեմների, Թիֆլիս, 1927, 186 էջ։
- Ռուբայաթ (քառյակներ), Թիֆլիս, 1927, 45 էջ։
- Չորս բալլադ, Մոսկվա, 1929, 34 էջ։
- Էպիքական լուսաբաց, Երևան, Պետհրատ, 1930, 138 էջ։
- Երկեր, Երևան, Պետհրատ, 1932, 445 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Երևան, Պետհրատ, 1934, 318 էջ։
- Բորիս Ձնելաձե։ Բալլադ գնդապետ Տոմսոնի, կոմերիտ տղի և գործադուլի մասին, Երևան, Պետհրատ, 1934, 41 էջ։
- Երկիր Նաիրի, Երևան, Պետհրատ, 1934, 268 էջ։
- Մաճկալ Սաքոյի պատմությունը, Երևան, Պետհրատ, 1936, 20 էջ։
- Պոեմներ, Երևան, Պետհրատ, 1936, 243 էջ։
- Դանթեական առասպել, Բեյրութ, 1945, 48 էջ։
- Գիրք ճանապարհի (հատընտիր), Հալեպ, տպարան «Անի», 1946, 28 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Բեյրութ, 1950, 317 էջ։
- Հատընտիր, Բեյրութ, 1953, 102 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Հալեպ, տպարան «Արևելք, 1954, 253 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, Հայպետհրատ, 1954, 619 էջ։
- Լենին (պոեմներ և բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1954, 48 էջ։
- Ամբոխները խելագարված, Բեյրութ, 1954, 16 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, Հայպետհրատ, 1955, 484 էջ։
- Եղիշե Չարենցի ամբողջական գործը, հատոր 1 (բանաստեղծություններ), Բեյրութ, «Սեւան» Հրատարակչատուն, 1955, 432 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, Հայպետհրատ, 1957, 358 էջ։
- Գրականության մասին (հոդվածներ, նամակներ, ճառեր), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1957, 218 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Հալեպ, 1959, 254 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Բեյրութ, «Սեւան» Հրատարակչատուն, 1959, 318 էջ։
- Խմբապետ Շավարշը, Երևան, Հայպետհրատ, 1961, 26 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 1, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1962, 392 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 2, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1963, 399 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 3, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1964, 375 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 5, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1966, 649 էջ։
- Պոեմներ, Երևան, «Հայաստան», 1966, 184 էջ։
- Ամբոխները խելագարված, Երևան, «Հայաստան», 1967, 31 էջ։
- Ես իմ անուշ Հայաստանի (տեքստը հայերեն, ինչպես նաև ԽՍՀՄ ժողովուրդների ու արտասահմանյան 12 լեզուներով), Երևան, «Հայաստան», 1967, 29 էջ։
- Քնարերգական, արվեստ քերթության, գիրք իմաստության, տաղեր և խորհուրդներ, երգիծական փրկված պատառիկներ, Երևան, «Հայաստան», 1967, 364 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 6, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1967, 804 էջ։
- Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հատոր 4, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1968, 626 էջ։
- Լենինն ու Ալին, Երևան, «Հայաստան», 1969, 39 էջ։
- Կոմիտաս (պոեմ), Երևան, «Հայաստան», 1969, 34 էջ։
- Ես իմ անուշ Հայաստանի... (բանաստեղծություններ), Երևան, «Հայաստան», 1970, 32 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, «Հայաստան», 1973, 434 էջ։
- Ամբոխները խելագարված, Երևան, «Հայաստան», 1975, 30 էջ։
- Բանաստեղծություններ, պոեմներ, բալլադներ, Երևան, «Լույս», 1976, 112 էջ։
- Երկիր Նաիրի, Երևան, «Սովետական գրող», 1977, 174 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, «Սովետական գրող», 1977, 366 էջ[7]։
- Երկեր, Երևան, 1983։
- Անտիպ և չհավաքված երկեր, Երևան, 1983։
- Բանաստեղծություններ և պոեմներ, Երևան, 1984։
- Երկեր, Երևան, 1985, 488 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատ. I. Բանաստեղծություններ և պոեմներ (1912–1922 թթ.), Երևան, 1986, 440 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատ. II. Բանաստեղծություններ և պոեմներ (1922–1932 թթ.), Երևան, 1986, 416 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատ. III. Բանաստեղծություններ, Պոեմներ, Թարգմանություներ (1932–1937 թթ.), Երևան, 1987, 544 էջ։
- Երկերի ժողովածու, հատ. IV. Երկիր Նաիրի, Երևանի ուղղիչ տնից, Երևան, 1987, 368 էջ։
- Լենինապատում (բանաստեղծություններ և պոեմներ), Երևան, 1987, 96 էջ։
- Հատընտիր, Երևան, 1987, 464 էջ։
- Բանաստեղծութիւններ, հատ. Ա. Բանաստեղծութիւններ, Պոեմներ, Վենետիկ, 1991, 100 էջ։
- Բանաստեղծութիւններ, հատ. Բ. Գիրք ճանապարհի, Կոմիտասի յիշատակին, Յետմահու հրատարակութիւններ, Վենետիկ, 1992, 160 էջ։
- Նորահայտ էջեր (պոեմներ, բանաստեղծություններ), Երևան, 1996, 636 էջ։
- 100 (բանաստեղծութիւններ), Անթիլիաս, 1997, 304 էջ։
- Բանաստեղծություններ, Երևան, 1997, 256 էջ։
- Գիրք ճանապարհի, Երևան, 1997, 317 էջ։
- Ընտիր երկեր, Երևան, 1997, 448 էջ։
- Քնարերգական։ Արվեստ քերթության։ Գիրք իմաստության։ Տաղեր և խորհուրդներ։ Երգիծական։ Փրկված պատառիկներ, Երևան, 1997, 328 էջ։
- Աղասի Խանջյանին (բանաստեղծություններ), Երևան, 2001, 74 էջ։
- Վերջին խոսք, Երևան, 2007, 328 էջ։
- Տեսիլաժամեր (բանաստեղծություններ), Երևան, 2007, 104 էջ։
- Բանաստեղծություններ, Երևան, 2011, 288 էջ։
- Ստեղծագործությունների ժողովածու, Երևան, 2011, 272 էջ։
- Երկիր Նաիրի, Երևան, 2012, 208 էջ։
- Ընտիր երկեր, հատ. Ա, Երևան, 2012, 496 էջ։
- Ընտիր երկեր, հատ. Բ, Երևան, 2012, 328 էջ։
- Ընտիր երկեր, հատ. Գ, Երևան, 2012, 488 էջ։
- Ընտիր երկեր, հատ. Դ, Երևան, 2015, 424 էջ։
Այս հեղինակի կատարած թարգմանությունների ցանկը կարող եք որոնել «Թարգմանչաց արվեստ» շտեմարանի «Թարգմանիչներ» բաժնում |
- Ս. Մարշակ, Գիքորի երազը (փոխադրություն), Երևան, Պետհրատ, 1928, 14 էջ։
- Նիկոլայ Ագնիվցև, Հեքիաթ կոմինտերնի մասին, Ե., Պետհրատ, 1929, 12 էջ։ Նկարիչ՝ Կ. Ռուդակով։
- Ս. Մարշակ, Գիքորի երազը, Երևան, Պետհրատ, 1929, 16 էջ։
- Նիկոլայ Ասեև (Օսեև), Գիշերվա ահը, Երևան, Պետհրատ, 1931, 12 էջ։
- Էրիխ Մարիա Ռեմարկ, Արևմտյան ֆրոնտում անփոփոխ է, Երևան, Պետհրատ, 1932։
- Մաքսիմ Գորկի, Բանաստեղծություններ և լեգենդներ, Երևան, Պետհրատ, 1934, 111 էջ։
- Ալեքսանդր Պուշկին, բանաստեղծություններ, հեքիաթներ (գրքի մեջ մտնող գործերի մի մասը թարգմանել է Չարենցը), Երևան, Պետհրատ, 1936, 176 էջ։
- Նիկոլայ Նեկրասով, Բանաստեղծություններ (գրքի մեջ մտնող գրքերի մի մասը թարգմանել է Չարենցը), Երևան, Հայպետհրատ, 1962, 108 էջ։
- Մաքսիմ Գորկի, Բանաստեղծություններ և լեգենդներ, Երևան, Հայպետհրատ, 1963, 112 էջ։
- Գիքորի երազը (փոխադրություն, ըստ Մարշակի «Գրքույկ գրքույկ մասին» պոեմի), Երևան, «Սովետական գրող», 1976, 10 էջ։
Ֆիլմեր
խմբագրել- «Եղիշե Չարենց, հայտնի և անհայտ էջեր» - Սցենարի հեղինակ և ռեժիսոր Լևոն Մկրտչյան, ֆիլմի տեքստը կարդում է Սոս Սարգսյանը։
Ֆիլմում նկարահանվել են Արփենիկ Չարենցը, Գևորգ Էմինը, նկարիչ Ռեգինա Ղազարյանը, երգիչ-բանահավաք Հայրիկ Մուրադյանը և իր բանտի ընկեր Մուրադ Ջուլֆիգարովը։ «Հայկ» վավերագրական Ֆիլմերի կինոստուդիա - 1987։
- Եղիշե Չարենցի մասին պատմող «Մահվան տեսիլ» գեղարվեստական դրաման նկարահանվել է 2012 թվականին՝ «Ազատություն» ռադիոկայանի կողմից՝ մեծ բանաստեղծի կնոջ՝ Իզաբելլա Չարենցի հուշերի մոտիվներով։ Ֆիլմը ցուցադրվել է Մոսկվա կինոթատրոնում, դեկտեմբերի 14-ին։ Ֆիլմի հեռուստատեսային պրեմիերան տեղի ունեցավ 2012 թվականի նոյեմբերի 27-ին՝ Չարենցի մահվան 75-ամյակի օրը, «Արմնյուզ» հեռուստաընկերության եթերում։
Ֆիլմի ռեժիսորը և պրոդյուսերն է Հրայր Թամրազյանը, սցենարի հեղինակը՝ Գայանե Դանիելյանը, օպերատորը՝ Լևոն Գրիգորյանը։ Ֆիլմի գլխավոր դերերում նկարահանվել են Արա Հարությունյանը (Եղիշե Չարենց), Նարինե Գրիգորյանը (Իզաբելլա Չարենց) և Տիգրան Մացակյանը (ՆԿՎԴ-ի քննիչ)։ Ֆիլմը թարգմանվել է նաև ռուսերեն՝ Երևանի Ստանիսլավսկու անվան ռուսական թատրոնի դերասանների կատարմամբ։
- 1976 թվականին Ֆրունզե Դովլաթյանի նկարահանած «Երկունք» կինոնկարում Եղիշե Չարենցի դերը կատարել է Ազատ Գասպարյանը։ Ֆիլմը 1920-ական թվականների հետպատերազմյան ծանր տարիների մասին է։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 https://charents.am/մեր-մասին/
- ↑ Ազատ Եղիազարյան, Հայ նորագույն գրականություն, Երևան, 2005։
- ↑ Գառնիկ Անանյան, Եղիշե Չարենց, Երևան, 1987։
- ↑ Հ. Էդոյան, Չարենցի պոետիկան, Երևան, 1986։
- ↑ Դ. Գասպարյան, Ողբերգական Չարենցը, Երևան, 1990։
- ↑ Ի՞նչ է, ո՞վ է հանրագիտարան
- ↑ Գրական տեղեկատու. Երևան: «Սովետական գրականություն. 1981. էջ 361-363.
Գրականություն
խմբագրել- Նորայր Դաբաղյան, Եղիշե Չարենց, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1954, 144 էջ։
- Հակոբ Սալախյան, Եղիշե Չարենց, Երևան, Հայպետհրատ, 1957, 204 էջ։
- Արշալույս Բաբայան, Չարենցը Հոկտեմբերի երգիչ, Երևան, ՀՍՍՀ Քաղաքական և գիտական գիտելիքների տարածման ընկերություն, 1958, 37 էջ։
- Արշալույս Բաբայան, Չարենցը և Հոկտեմբերը, Երևան, «Հայաստան», 1967, 92 էջ։
- Սուրեն Աղաբաբյան, Եղիշե Չարենց, գիրք 1, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1973, 442 էջ։
- Սուրեն Աղաբաբյան, Եղիշե Չարենց, գիրք 2, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1977, 399 էջ։
- Աշոտ Մարության, Եղիշե Չարենցի չափածոյի լեզուն և ոճը, Երևան, «Սովետական գրող», 1979, 200 էջ։
- Գառնիկ Անանյան, Եղիշե Չարենցը և ռուս գրականությունը, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1979, 344 էջ։
- Գառնիկ Անանյան, Չարենցի հետ, Երևան, 1980, 156 էջ։
- Գառնիկ Անանյան, Եղիշե Չարենց, Երևան, 1987։
- Հովիկ Չարխչյան, Չարենցի կրակոցը (փաստագրական վեպ), Երևան, «Տիգրան Մեծ», 2010, 608 էջ։
- Հենրիկ Էդոյան, Չարենցի պոետիկան, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 1986, 452 էջ։
- Գարեգին Բես, Իմ Չարենցը, Երևան, «Սովետական գրող», 1979, 336 էջ։
- Հիշողություններ Եղիշե Չարենցի մասին /Չարենցի հետ/, Երևան, 1961, 400 էջ։
- Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, Երևան, 1986, 500 էջ։
- Չարենցի հետ /հուշեր/, խմբ. Դավիթ Գասպարյան, Եր., 1997, 424 էջ։
- Չարենցի հետ /հուշեր/, մաս 2, խմբ. Դավիթ Գասպարյան, Եր., 2008, 440 էջ։
- Ռուբեն Զարյան, Հուշապատում, հատ. 1, Երևան, 1975։
- Գարեգին Բես, Հուշանովելենր, Երևան, 1985։
- Վահրամ Մարտիրոսյան, Չարենց, գեղարվեստական կինոնկարի սցենար, Երևան 2012
- Ազատ Մաթյան, Ո՞Վ Է ՉԱՐԵՆՑԸ. 2012, Թեհրան, 186 էջ։
- Աղբալեան Ն., Ամբողջական երկեր, հհ. 1-2, Բեյրութ, 1959, 1966։
- Բախչինյան Հ., Չարենցապատում ըստ անտիպ վավերագրերի, Ե., 1997։
- Գասպարյան Դ., Եղիշե Չարենցը և 1920-ական թվականների սովետահայ պոեզիան, Ե., 1983։
- Գասպարյան Դ., Ողբերգական Չարենցը, Ե., 1990։
- Գասպարյան Դ., Փակ դռների գաղտնիքը։ Չարենցը, Բակունցը և մյուսները, Ե., 1994։
- Գասպարյան Դ., Եղիշե Չարենց։ Հայոց բանաստեղծության մայրաքաղաքը, Ե., 1996։
- Գասպարյան Դ., Չարենցյան ասույթներ, Բեյրույթ, 1997։
- Գասպարյան Դ., Եղիշե Չարենցի հավատաքննությունը կամ բանաստեղծի վերջին աղոթքը, Ե., 2003։
- Գասպարյան Դ., Նորահայտ էջեր, Ե., 1996։
- Գասպարյան Դ., Չարենցի հետ։ Հուշեր, հհ. 1-2, 1997, 2008։
- Գրիգորյան Ս․, Չարենցի բնագիրը, Ե․, 2013
- Եղիազարյան Ա., Չարենցը և պատմությունը, Ե., 1997։
- Եղիշե Չարենցի դատավարությունը, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», Ե., 1995, թիվ 1։
- Զաքարյան Ա., Եղիշե Չարենց, հհ. 1-2, Ե., 1997, 2003։
- Թամրազյան Հ., Երիտասարդ Չարենցը, Ե., 1974։
- Թամրազյան Հ., Եղիշե Չարենց, Ե., 1981։
- Կարինյան Ա., Եղիշե Չարենց, Ե., 1972։
- Հակոբեան Ս., Եղիշե Չարենց, Վիեննա, 1924։
- Հայրապետյան Ն., Չարենցը և գիրքը, Ե., 1987։
- Չարենց Ան., Չարենցի ձեռագրերի աշխարհում, Ե., 1978։
- Չարենց Արփ., Եղիշե Չարենցի աղոթքները, Ե., 1999։
- Չարենց Արփ., Իմ համալսարանները, Ե., 2000։
- Չարենց Արփ., Անհայտը հայտնիի մեջ, Ե., 2006։
- Չարենց Արփ., Նամակներ դուստրերին և մոը աքսորավայրերից, Ե., 2009։
- Չարենց Եղիշե, Մեթոդական նյութեր, Ե., 1957։
- Չարենցյան ընթեցումներ, հհ. 1-10, Ե., ԵՊՀ հրատ․, 1973-2017։
- Չարենցյան ընթերցումներ Գյումրիում, Ե., 1997։
- Նավասարդյան Վ., Չարենց։ Հուշեր և խորհրդածություններ, Ե., 2007։
- Չարենցի ստեղծագործությունը։ Հոդվածների ժողովածու, Ե., 1957։
- Ջրբաշյան Է., Ե. Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում» բանաստեղծությունը, Ե., 2003։
- Օշական Հ., Եղիշե Չարենց, «Հայրենիք», Բոստոն, 1924, թիվ 2, 1925, թիվ 3, 4։
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Եղիշե Չարենց․ Վերջին աղոթք
- Եղիշե Չարենց
- Եղիշե Չարենց․ հետաքրքիր փաստեր գրողի մասին
- Եղիշե Չարենց
- «Ազատություն» ռադիոկայան Եղիշե Չարենց. Մահվան տեսիլ, կինոդրամա Եղիշե Չարենցի կյանքի վերջին տարիների և նրա ողբերգական մահվան մասին
- Բացահայտում. Եղիշե Չարենց
Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։ |
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եղիշե Չարենց» հոդվածին։ |
Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եղիշե Չարենց» հոդվածին։ |
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եղիշե Չարենց» հոդվածին։ |