Վահան Տերյան

Վահան Տերյան
Ծննդյան անուն	Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան
Ծնվել է	հունվարի 28 (փետրվարի 9), 1885 կամ 1885
Ծննդավայր	Գանձա, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել է	հունվարի 7, 1920 կամ 1920
Վախճանի վայր	Օրենբուրգ, Խորհրդային Ռուսաստան
Գերեզման	Գերեզման Վահան Տերյանի
Մասնագիտություն	բանաստեղծ, թարգմանիչ, գրող և հասարակական գործիչ
Ազգություն	հայ
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և ՌԽՖՍՀ
Կրթություն	Մոսկվայի պետական համալսարան և Լազարյան ճեմարան
Ուշագրավ աշխատանքներ	Մթնշաղի անուրջներ, Գիշեր և հուշեր, Ոսկի հեքիաթ, Երկիր Նաիրի և Կատվի դրախտ
Ամուսին	Սուսաննա Տերյան
	Վահան Տերյան Վիքիքաղվածքում
	Վահան Տերյան Վիքիդարանում
	Vahan Teryan Վիքիպահեստում

Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան, հունվարի 28 (փետրվարի 9), 1885 կամ 1885, Գանձա, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - հունվարի 7, 1920(1920-01-07)^[1] կամ 1920, Օրենբուրգ, Խորհրդային Ռուսաստան^[1]), նշանավոր հայ բանաստեղծ, քնարերգու և հասարակական-քաղաքական գործիչ։

ԿենսագրությունԽմբագրել

Վահան Տերյանի հայրը՝ Սուքիաս քահանա Տեր-Գրիգորյան

Վահան Տերյանը ծնվել է Ախալքալաքի (այժմ Ջավախք) Գանձա գյուղում՝ հոգևորականի ընտանիքում։ Նախնիները 1830 թվականին Ջավախքում վերաբնակություն էին հաստատել Կարինի Կարճնկոց գյուղից։ Տոհմագրությունը սկսվում է տեր Ղազարից, որի թոռը՝ Սուքիասը, ապագա բանաստեղծի հայրն էր։

1897 թվականին Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899 թվականին Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի և այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906 թվականին, այնուհետև ընդունվում Մոսկվայի պետական համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձերբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, որը շատ ջերմ են ընդունում թե՛ ընթերցողները և թե՛ քննադատները։ 1915 թվականին «Մշակ» թերթում հրատարակվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի» շարքը։

Վահան Տերյանը մանկության տարիներին

1912 թվականին հիմնադրում է «Պանթեոն» հրատարակչությունը և ծավալում գրահրատարակչական, թարգմանական լայն գործողություն։

1915-1916 թվականներին Տերյանը մասնակցում է Վալերի Բրյուսովի և Մաքսիմ Գորկու կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի պոեզիան» և «Հայ գրականության ժողովածու» գրքերի ստեղծման աշխատանքներին։ Հայերենից ռուսերեն է թարգմանում Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպո»-ն, Րաֆֆու «Կայծեր»-ի առաջին հատորը, Շիրվանզադեի «Չար ոգի»-ն։

1916 թվականին երևում են Վահանի կրծքում բուն դրած թոքախտի նշանները։ Գալիս է Կովկաս բժշկվելու, բայց փետրվարյան հեղափոխությունը դրդում է նրան թողնել բժշկվելը և գնալ Պետերբուրգ։ Խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից դառնում է Ստալինի մոտիկ աշխատակիցը^[2]։

1917 թվականի հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշևիկյան հեղափոխությանը և այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 թվականին Տերյանը, լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքեստան (այժմյան միջինասիական հանրապետություններ), սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր և վախճանվում է 1920 թվականի հունվարի 7-ին՝ ընդամենը 35 տարեկան հասակում։

Ստեղծագործական լեզվի զարգացման փուլերԽմբագրել

Վահան Տերյանի ստեղծագործական կյանքը, ըստ լեզվի զարգացման, կարելի է բաժանել չորս փուլերի^[3]։

Առաջին փուլ-Առաջին փուլն իր մեջ ընդգրկում է բանաստեղծի գրական գործունեության սկզբնական շրջանը մինչև 1908 թվականը` «Մ թնշաղի անուրջներ» ժողովածուի հրատարակությունը։ Հիմք ընդունելով բանաստեղծի ընկերոջ` Պողոս Մակինցյանի կատարած թվագրումները` կարելի է համոզված պնդել, որ դեռևս 1903-1904 թվականներին արդեն գոյություն են ունեցել զուտ տերյանական խոսքով գրված բանաստեղծություններ` «Հրաժեշտ», «Էլեգիա», «Անծանոթ աղջկան» և այլն։ Ստեղծագործական վաղ շրջանում Տերյանի խոսքարվեստն անմիջականորեն կրում էր նաև լեզվի զարգացման նախորդ շրջանի ազդեցությունը։
Երկրորդ փուլ-Տերյանի լեզվի զարգացման երկրորդ փուլը (1909-1912 թվականներ) բանաստեղծի արվեստի գեղարվեստական հասունացման կարևորագույն շրջանն էր, որի լավագույն վկայությունը «Բանաստեղծությունների» առաջին հատորն էր՝ հրատարակված 1912 թվականին։ Վերջինս, բացի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուի վերամշակված ու լրացված տարբերակից, ընդգրկում էր նաև «Գ իշեր և հուշեր», «Ո սկի հեքիաթ» և «Վերադարձ» բանաստեղծական շարքերը։ Մանրակրկիտ վերամշակման ենթարկելով տարիներ առաջ գրված բանաստեղծությունները` Տերյանն իր չափածոյի լեզուն զտեց նախորդ շրջանի լեզվական վերապրուկներից։
Երրորդ փուլ-1910-ական թվականների տերյանական պոեզիայի նոր աստիճանը դրսևորվեց նաև բանաստեղծի լեզվի զարգացման երրորդ փուլում։ 1913 թվականից սկսվեց բանաստեղծի կյանքի ու ստեղծագործական գործունեության հաջորդ` պետերբուրգյան շրջանը։ Թեմատիկ, ժանրային, տաղաչափական ու լեզվաոճական նոր հնարավորությունների արդյունք էին «Կատվի դրախտ», «Երկիր Նաիրի», «Ոսկե շղթա» շարքերում զետեղված բազմաթիվ ստեղծագործություններ։
Չորրորդ փուլ-Լեզվական որոնումներով ուշագրավ է նաև Տերյանի ստեղծագործական ուղու վերջին` հետհոկտեմբերյան փուլը (1918-1919 թվականներ)։ Բանաստեղծը հեղափոխական շրջանի տրամադրություններն արտացոլող տողերով, հրապարակախոսական մի շարք հոդվածներով տվեց իր անցած ուղու յուրօրինակ գնահատականը^[3]։

Բանաստեղծական շարքերԽմբագրել

Վահան Տերյանի արձանը

Վահան Տերյանն իր բանաստեղծությունների մեծ մասը համախմբել է առանձին շարքերի մեջ («Մթնշաղի անուրջներ», «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Երկիր Նաիրի» և այլն)։ Արևելահայ բանաստեղծության մեջ Տերյանն առաջինն էր, որ դասական մակարդակի է հասցրել շարքերով գրելու սկզբունքը։ Տերյանը մտածում և ստեղծագործում էր ոչ միայն առանձին բանաստեղծությունների, այլև շարքերի միջոցով։ Շարքի մեջ մտնող յուրաքանչյուր բանաստեղծություն ներքին կապ ունի քնարական շարքի ընդհանուր մոտիվների ու տրամադրությունների հետ և դրանով իսկ ամբողջացում է շարքի մեջ ներկայացվող հիմնական գիծը։ Իր հերթին շարքի մեջ մտնող յուրաքանչյուր բանաստեղծություն նրանից դուրս կարող է ընկալվել որպես առանձին ստեղծագործություն։ Այդպիսին են նաև Տերյանի բանաստեղծությունները։

Երկերի մատենագրությունԽմբագրել

Մթնշաղի անուրջներ, Թիֆլիս, 1908, 80 էջ։
Բանաստեղծութիւններ, Մոսկվա, 1912, 216 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1924, 120 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Կ. Պոլիս, 1923, 136 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3, Կ. Պոլիս, 1923, 320 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 4, Կ. Պոլիս, 1925, 424 էջ։
100 վոտանավոր, Թիֆլիս, 1930, 128 էջ։
Բանաստեղծություններ, Յերևան, 1936, 124 էջ։
Մթնշաղի անուրջներ, Պէյրութ, 1939, 52 էջ։
Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1940, 456 էջ։
Ընտիր քերթուածներ, Հալէպ, 1945, 192 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1950, 496 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Երևան, 1950։
Բանաստեղծութիւններ, Պէյրութ, 1953, 88 էջ։
Մթնշաղի անուրջներ, Վենետիկ, 1956, 72 էջ։
Երկեր, Երևան, 1956, 744 էջ։
Բանաստեղծություններ (Հատընտիր), Երևան, 1958, 64 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Մթնշաղի անուրջներ, Գիշեր և հուշեր, Ոսկի հեքիաթ, Վերադարձ, Ոսկե շղթա, Տրիոլետներ, Երկիր Նաիրի, Կատվի դրախտ, Շարքերից դուրս բանաստեղծություններ, Երևան, 1960, 384 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Բանաստեղծություններ, Հոդվածներ և զեկուցումներ, Երևան, 1961, 492 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Թարգմանություններ, Նամակներ, Հեռագրեր, Երևան, 1963, 804 էջ։
80 (բանաստեղծություններ), Երևան, 1965, 108 էջ։
Նամակներ, Երևան, 1971։
Նամակներ Անթառամ Միկարյանին, Երևան, 1972, 248 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1972, 384 էջ։
Աշնան մեղեդի (բանաստեղծություններ), Երևան, 1973, 156 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Երևան, 1973, 414 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 3, Երևան, 1975, 414 էջ։
Երկերի ժողովածու, հատ. 4, Երևան, 1979, 464 էջ։
Բանաստեղծություններ, Երևան, 1980, 96 էջ։
Բանաստեղծություններ, Երևան, 1982, 264 էջ։
100 բանաստեղծություն, Երևան, 1985, 160 էջ։
Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1985, 512 էջ։
Տերյան Վահան, Իսահակյան Ավետիք, Բանաստեղծություններ, Երևան, 1985, 520 էջ։
Երկեր. Բանաստեղծություններ, Սևագրություններ, Հոդվածներ և զեկուցումներ, Նամակներ և հեռագրեր, Երևան, 1989, 608 էջ։
Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1998, 500 էջ։
Ընտիրը, Երևան, 2001, 512 էջ։
Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 2002։
Ձոների գիրք, Երևան, 2002, 112 էջ։
Երկերի լիակատար ժողովածու, Երևան, 2005, 788 էջ։
Ընտրանի (բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու), Երևան, 2005, 800 էջ։
Սիրո երգեր (բանաստեղծություններ), Երևան, 2007, 72 էջ։
Ընտրանի (125 բանաստեղծություն), Երևան, 2011, 256 էջ։
Ընտրանի (բանաստեղծություններ), Երևան, 2011, 300 էջ։
Ստեղծագործությունների ժողովածու, Երևան, 2011, 216 էջ։
Ընտիրը, Երևան, 2012, 512 էջ։
Անտիպ և անհայտ էջեր (Նամակներ, հոդվածներ, գրախոսություններ), Երևան, 2014, 740 էջ։

ՖիլմագրությունԽմբագրել

Վահան Տերյան - 100, (1985) վավերագրական ֆիլմը նվիրված է մեծ բանաստեղծի ծննդյան 100-ամյակին (ռեժիսոր Լևոն Մկրտչյան), տեքստը կարդում է Սոս Սարգսյանը։
Վերջին ուղևորությունը - Նկարահանվել է 2012 թվականին։ Այն խաղարկային-վավերագրական ֆիլմ է Վահան Տերյանի և նրա կնոջ՝ Անահիտ Շահիջանյանի, նրանց համատեղ կյանքի վերջին օրերի մասին։ Բանաստեղծի խոհերն ու զրույցները, որ գրվել են 100 տարի առաջ, թվում է՝ հենց այսօրվա մասին են։ Ֆիլմի համահեղինակներն են Հրայր Թամրազյանը և Գայանե Դանիելյանը։ Ազատություն ռադիոկայանի թողարկած այս ֆիլմում՝ Վահան Տերյանի դերում նկարահանվել է Արտաշես Մխիթարյանը, իսկ Տերյանի կնոջ դերում՝ Նարինե Գրիգորյանը։ Ֆիլմի ռեժիսորն է Հրայր Թամրազյանը, օպերատորը՝ Լևոն Գրիգորյանը։ Մոնտաժի հեղինակն է Հայկ Գրիգորյանը։ Ֆիլմը տեղադրված է YouTube ինտերնետային կայքում« Վահան Տերյան. Սիրո բանաստեղծ» անվան տակ^[4]։

Ժամանակակաիցները Վահան Տերյանի մասինԽմբագրել

Վահան Տերյանը կյանքի վերջին տարիներին

Դուք բանաստեղծ եք։ Դա ամենագլխավորն է։ Դուք խոսքերի հետ չեք խաղում... Ես ուրախությամբ ողջունում եմ Ձեր մուտքը գրական ասպարեզ, բարով եկաք... Շատ գեղեցիկ են և գրեթե մեր լիրիկայի մեջ նոր բաներ... Լեզուն մաքուր, զտված և արծաթե զանգի պես հնչուն... Մեր վերնատան մեջ պատվավոր տեղ ունի... 1908 թվականին Վ. Տերյանը հրատարակեց իր «Մթնշաղի անուրջները», ու առաջ եկավ երրորդ, նորագույն շրջանը, որի մասին հանդիսավոր ու հավաքական կերպով խոսում ենք էսօր Հայ գրողների ընկերության մեջ։

- Հովհաննես Թումանյան

Վահան Տերյանը այն բախտավոր հեղինակներից էր, որոնք մի առավոտ զարթնում են հայտնի դարձած, և դա ոչ թե պատահականության բերումով, այլ շնորհիվ իրենց մեծ տաղանդի։ Նրա առաջին իսկ գիրքը... հռչակեց նրան որպես բանաստեղծ և պատվավոր տեղ ապահովեց հայկական պառնասում։ Նա հրապարակ իջավ միանգամից որպես վարպետ։

«Մթնշաղի անուրջները» ավելի ջերմ ընդունելիություն գտավ երիտասարդության կողմից, մի կարճ միջոցում Տերյանն ունեցավ հետևորդների մի ամբողջ բազմություն։ Իսկ երկրպագուների թիվ չկար։ Պահ մի մոռացվեցին մեր անվանի բանաստեղծները, ամենուրեք՝ երեկույթներում, ընտանիքներում, ընկերական շրջաններում արտասանում էին Տերյանի սոնետներն ու էլեգիաները։ Սկսվել էր պարզապես Տերյանական շրջան, Տերյանի էպոխա։ Օդը լիքն էր Տերյանով. երիտասարդության խոսակցության նյութն ամեն տեղ նրա բանաստեղծություններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նվերը միմյանց՝ «Մթնշաղի անուրջները»։

- Ստեփան Զորյան

Վահան Տերյանի հիշատակինԽմբագրել

10000 դրամանոց հուշադրամ, 2010

Վահան Տերյան, ինչպե՞ս երգեմ հիշատակը քո,
Թող լուռ փռվի հիմա իմ դեմ անլույս երեկո։
Սրտիս վրա իջնի թող մութ մի ամպի քուլա,
Քամին բերե թող մահվան բոթ, ու անձրևը լա։
Եվ թող թափվեն շուրջս աշնան տերևներ դեղին
Եվ զարդարեն, Վահան Տերյան, քո անցած ուղին։
Ու մշուշում տխո՜ւր երգով բյուրավոր զանգեր
Թող օրհներգեն թախիծը քո, իմ հեռու ընկեր...

- Եղիշե Չարենց

Տերյանի գերազմանը Կոմիտասի անվան պանթեոնում

Նրանք ասում են, որ դու անցել ես,
Ու հնացել ես, ու հեռացել,
Որ լքել են քեզ ու մոռացել
Օրերում այս խենթ ու դարձդարձիկ.
Բայց տե՛ս - կանչում է ահա մի ձեռ
Եվ մի սիրտ, որ քեզ սիրում է դեռ.
― Վերադարձի՛ր, օ, վերադարձի՛ր...

- Եղիշե Չարենց

Տես նաևԽմբագրել

ԱղբյուրներԽմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Терьян Ваан (ռուս.) / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ Սուրխաթյան «Հայ Գրականություն» 2 հատոր
↑ ^3,0 ^3,1 Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը, 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։
↑ (hy-AM) Վահան Տերյան. սիրո բանաստեղծ, https://www.youtube.com/watch?v=t2ZgUQJOBGA, վերցված է 2021-08-06

ԳրականությունԽմբագրել

Էդուարդ Թոփչյան, Վահան Տերյան, Երևան, Հայպետհրատ, 1945, 47 էջ։
Խորեն Սարգսյան, Վահան Տերյան, Երևան, Պետհրատ, 1926, 36 էջ։
Սաքո Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, Երևան, Հայպետհրատ, 1959, 307 էջ։
Արսեն Տերտերյան, Վահան Տերյան։ Ցնորքի, ծարավի և հաշտության երգիչը, Թիֆլիս, տպարան «Հերմես», 1910, 106 էջ։
Արսեն Տերտերյան, Հայոց նոր գրականության պատմություն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրված դասախոսություններ ձեռագրի իրավունքով), պրակ 8, Վ. Տերյան, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1939, 58 էջ։
Ռաֆայել Իշխանյան Տերյանի լեզվական արվեստը, Դասախոսություն, մաս 1։ «Երևանի համալսարան», Երևան, 1972
Ռաֆայել Իշխանյան Տերյանն ինչպես որ կա։ «Գիտելիք», 1990
Հայկազ Հակոբջանյան, Կյանքս այնպես դժվարին էր. Վահան Տերյան (կենսապատում), Երևան, ԳԱՍՊՐԻՆՏ, 2011, 390 էջ։
Գևորգ Էմին, Տերյան, Անտիպ և անհայտ Էջեր (Նամակներ, հոդվածներ, գրախոսություններ), Երևան, «Տիգրան Մեծ», 2014, 740 էջ։
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, հատ. 4, Երևան, 2003։
Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, Երևան, 1985, էջ 681-682։
Ով ով է (Հայեր։ Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 2, Երևան, 2007, էջ 593-594։
Հայ նոր գրականության պատմություն, հատ. 5, Երևան, 1979, էջ 409-470։
Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը, 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։

Արտաքին հղումներԽմբագրել

[_336bf4cd013d04b6-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Терьян Ваан (ռուս.) / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[2] Սուրխաթյան «Հայ Գրականություն» 2 հատոր

[փուլեր-3] 3,0 ^3,1 Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը, 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։

[4] (hy-AM) Վահան Տերյան. սիրո բանաստեղծ, https://www.youtube.com/watch?v=t2ZgUQJOBGA, վերցված է 2021-08-06

[1]

[2]

[3]

[4]