Վիքիպեդիա

Վահան Տերյան

հայ բանաստեղծ

Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան, հունվարի 28 (փետրվարի 9), 1885, Գանձա, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն - հունվարի 7, 1920(1920-01-07)[1], Օրենբուրգ, Խորհրդային Ռուսաստան[1]), նշանավոր հայ բանաստեղծ, քնարերգու և հասարակական-քաղաքական գործիչ։

Վահան Տերյան
Վահան Տեր-Գրիգորյան
Ծննդյան անունՎահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան
Ծնվել էհունվարի 28 (փետրվարի 9), 1885
ԾննդավայրԳանձա, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Վախճանվել էհունվարի 7, 1920(1920-01-07)[1] (34 տարեկան)
Վախճանի վայրՕրենբուրգ, Խորհրդային Ռուսաստան[1]
ԳերեզմանԳերեզման Վահան Տերյանի
Մասնագիտությունբանաստեղծ, թարգմանիչ, գրող և հասարակական գործիչ
Լեզուհայերեն
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ՌԽՖՍՀ
ԿրթությունՄոսկվայի պետական համալսարան և Լազարյան ճեմարան
Ուշագրավ աշխատանքներՄթնշաղի անուրջներ, Գիշեր և հուշեր, Ոսկի հեքիաթ, Երկիր Նաիրի և Կատվի դրախտ
ԱմուսինՍուսաննա Տերյան
Վահան Տերյան Վիքիքաղվածքում
Վահան Տերյան Վիքիդարանում
 Vahan Teryan Վիքիպահեստում

Տերյանի ստեղծագործությունների առաջին՝ «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն լույս է տեսել 1908 թվականին Թիֆլիսում և արժանացել է շատ ջերմ ընդունելության թե՛ ընթերցողների, թե՛ քննադատների շրջանում։ 1915 թվականին «Մշակ» թերթում հրատարակվել է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի» շարքը։ 1912 թվականին հիմնադրել է «Պանթեոն» հրատարակչությունը և ծավալել գրահրատարակչական, թարգմանական լայն գործունեություն։

1915-1916 թվականներին Տերյանը մասնակցել է Վալերի Բրյուսովի և Մաքսիմ Գորկու կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի պոեզիան» և «Հայ գրականության ժողովածու» գրքերի ստեղծման աշխատանքներին։ Հայերենից ռուսերեն է թարգմանել Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպոն», Րաֆֆու «Կայծերի» առաջին հատորը, Շիրվանզադեի «Չար ոգին»։

1916 թվականին սկսել են նկատվել Վահանի կրծքում բուն դրած թոքախտի նշանները։ Նա բժշկվելու համար մեկնել է Կովկաս, բայց Փետրվարյան հեղափոխությունը նրան դրդել է թողնել բուժումը և գնալ Պետերբուրգ։ Խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից դարձել է Ստալինի մոտիկ աշխատակիցը[2]։

1917 թվականի հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցել է բոլշևիկյան հեղափոխությանը և այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցել է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 թվականին Տերյանը, լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստացել մեկնել Թուրքեստան (այժմյան միջինասիական հանրապետություններ), սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է եղել մնալ Օրենբուրգում, որտեղ և վախճանվել է 1920 թվականի հունվարի 7-ին։

Կենսագրություն խմբագրել

Տոհմագրություն։ Ծննդավայրը և ընտանիքը խմբագրել

Վահան Տերյանի նախնին համարվում է թոքատցի Ղազարոսը, որն ամուսնացած է եղել էրզրումցի Վարդուհու հետ և եղել է Էրզրումի (Կարինի) Կարճնկոց գյուղի քահանան[3]։ 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից և 1829 թվականի սեպտեմբերի 14-ին Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագրի կնքումից հետո՝ 1830 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին Վահան Տերյանի նախնիները ևս գաղթել են և բնակություն հաստատել Ջավախքի Դիլիսկա գյուղում, իսկ Էրզրումում մնացած մյուս Տեր-Գրիգորյանները, ըստ Արամ Տեր-Գրիգորյանի, կոտորվել են թուրքերի կողմից․ «Մեր ցեղի անունը եղել է «Նալբանդենք», որովհետև այդ ընտանիքի մի քանի եղբայրները եղել են արհեստավոր-նալբանդներ և միաժամանակ հայտնի անասնաբույժներ Էրզրումի դաշտում։ Մի այլ աղբյուրից ստացածս տեղեկությունների համաձայն Նալբանդենք կոտորածից ազատվել են իբրև արհեստավորներ և ապաստան ու հովանավորություն են գտել տաճիկ զորքերի մեջ՝ իբրև նրանց համար պիտանի անասնաբույժներ և նալբանդներ։ Համենայն դեպս Էրզրումի շրջանում 1916-1917 թվականներին ես այդ ընտանիքից ոչ ոքի չկարողացա գտնել՝ չնայելով գործ դրած ջանքերին»[4]։

Դիլիսկա գյուղում, որը պատկանել է մահմեդականացած վրացի Մուսխելով կալվածատերերին, հայերի վիճակը ծանր է եղել, և Ղազարը տեղափոխվել է Ախալքալաքի գավառի Գանձա (Գանձանի) գյուղ, որի թուրք բնակիչները փախել էին ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, և հետագայում այնտեղ բնակություն են հաստատել Արևմտյան Հայաստանից գաղթած հայեր. «Մշակ» թերթի թղթակիցը 1882 թվականին գրել է, թե այդ գավառում «զետեղված է հայոց այն տարրը, որ ընդունակ է տոկուն աշխատության, և որի վրա անփոփոխ մնացել են հայի ամեն առանձնահատկությունները և ինքնուրույնությունները»[5]։ Տերյանագետ Ս․ Հակոբյանը, անդրադառնալով Վահան Տերյանի վրա նրա ծննդավայրի ազդեցության հարցին, գրել է․ «Այս շրջանում նա խոսել է միայն հայ լեզուն և իմացել է միայն մայրենի լեզուն։ Մի միջավայր է դա, ուր պահպանված է մեր ժողովրդի ուրույն արժեքները և ուր չէ տիրում մյուս ազգերի ճնշող, հաճախ այլասերող ազդեցությունը։ Այս տեսակետից Ախալքալաքի Գանձա գյուղը անշուշտ ավելի նպաստավոր միջավայր էր հայ բանաստեղծ ծնելու համար, քան, օրինակ, Թիֆլիսը, Բաքուն, Աստրախանը, Մոսկվան, Նոր-Նախիջևանը։ Որովհետև հայ բանաստեղծ լինելու համար նախ և առաջ հարկավոր է կենդանի, նկարագեղ, ժողովրդական, արտահայտիչ ու պատկերավոր լեզու, ինչ որ պահպանված է այն վայրերում, ուր հայ ազգաբնակչության մեծամասնությունն է ապրում»[6]։

 
Վահան Տերյանի հայրը՝ Սուքիաս քահանա Տեր-Գրիգորյան

Տեր Ղազարը թափառել է Թուրքիայի հայկական բնակավայրերում և զբաղվել քարոզչությամբ, տուն վերադարձել հարուստ նվերներով ու վարձատրությամբ, սակայն կարճ ժամանակում շռայլել է վաստակածն ու նորից մեկնել քարոզչության. «Միշտ աղքատ ապրեց և աղքատ էլ մեռավ մեր բանաստեղծի այս նախատիպարը»[7]։

Տեր Ղազարի որդին՝ Գրիգորը, ըստ իր թոռան՝ Արամ Տեր-Գրիգորյանի, եղել է «եռանդուն, աշխույժ, վճռական, համարձակ, խիզախ, ուժեղ կամքի և ուժեղ ֆիզիկականի տեր» մարդ[8], երկար տարիներ եղել է տանուտեր (յուզբաշի), իսկ նրա տունը Ջավախքում, Ախալցխայում ու Գյումրիում հայտնի է եղել իբրև «հյուրընկալ, մարդասեր ու լիասիրտ մի նահապետական օջախ»[8]։ Հետագայում դարձել է քահանա և վաթսուն տարեկանում միստիկական-կրոնական ապրումների ազդեցությամբ սկսել է իր միջոցերով կառուցել Էջմիածնի տաճարի նման քարաշեն մի եկեղեցի Գանձայում՝ քարեր շալակած բարձրացնելով պատերի վրա։ Սակայն եկեղեցու շինարարությունը չավարտած կուրացել է ու մահացել և իր կնոջ հետ թաղված է իր շինած այդ եկեղեցու բակում[8]։

Գրիգորն ունեցել է հինգ որդի՝ Թորոսը, Փիլոսը, Սուքիասը, Գաբրիելն ու Հովհաննեսը, որոնցից որոշել է քահանա դարձնել Սուքիասին (1840-1914)՝ նրան համարելով ամենաաչքաբացն ու արժանավորը, որպեսզի կառուցվող եկեղեցին «անտեր չմնա ու քահանայությունն իր ցեղից չվերանա»[9]։ 1950-1859 թվականներին Սուքիասը սովորել է Ախալքալաքի հոգևոր դպրոցում, որտեղ ուսումնասիրել է կրոն, սուրբ պատմություն, քերականություն, թվաբանություն և եկեղեցական երգեցողություն[10]։ Սուքիասը, լինելով այնպիսի մարդ, «որոնց ծարավը դեպի գիտությունը և ուսումը չի հագենում մինչև նրանց կյանքի վերջը»[11], ցանկացել է շարունակել կրթությունը (մասնավորապես աշխարհիկ ուղղվածությամբ), սակայն հայրը, ինքը լինելով կիսագրագետ և բավարար համարելով որդու ստացած գիտելիքները, որոշել է ամուսնացնել նրան ու խանգարել կրթությունը շարունակելու նրա ծրագրերին։ Առանց Սուքիասի համաձայնությունն ստանալու հայրը նրան նշանել է Չամդուրա գյուղի տիրացու (նաև կազմարար և «գրիչ») Գրիգորի դստեր՝ Յուղաբերի հետ, որը իր ժամանակի «բացառիկ երևույթներից»[9] էր, «ուսումնական» աղջիկ և «ժամաշապիկը հագած՝ իր պապ չամդուրացի Տեր-Ղազարի մոտ սարկավագում էր», իսկ այն ժամանակ բացառիկ է եղել աղջկան եկեղեցու բեմում երգելիս կամ կարդալիս տեսնելը[9]։

Սուքիասը, որը չէր ցանկանում վշտացնել հորը և «վարկաբեկել» հարսնացուին, բայց և չթողնելով ուսումը շարունակելու միտքը, իմացել էր Փարիզում գործող հայկական դպրոցի մասին, որտեղ կարող էին անվճար կրթություն ստանալ չքավոր հայ պատանիները։ Յուղաբերի համաձայնությունն ստանալով և նրան հավատարմության խոսք տալով՝ Սուքիասը գաղտնի ճանապարհ է ընկել ոտքով (ըստ իր մշակած երթուղու՝ Կարս, Էրզրում, Պոլիս, Փարիզ[12]), սակայն նրան ճանապարհից (գիշերն անցել էր թուրքական սահմանն ու հասել Կարսի Ղզլչախչախ գյուղը) հետ են վերադարձնում նրա եղբայր Թորոսն ու Սահակ քեռին, որոնց ուղարկել էր հայրը։ Սուքիասին ամուսնացրել են, և նա սկսել է զբաղվել գյուղական գործերով։ 1860 թվականին նա դարձել է Գանձա գյուղի եկեղեցու դպիր, իսկ 1870 թվականին՝ սարկավագ, ապա՝ քահանա (նույն տարում)[10]։ Տեր-Սուքիասը շարունակել է եկեղեցու շինարարությունը, և հոր մահվանից հետո, երբ եղբայրները բաժանվել են, նրան մնացել է հոր պարտքերի մեծ մասը, քանի որ նա եկեղեցու շինարարությունը շարունակել էր եղբայրների կամքին հակառակ։ Տեր-Սուքիասն ստիպված է եղել ընտանիքի նյութական վիճակը բարելավել ամենօրյա ծանր աշխատանք կատարելով (այդ թվում նաև քահանային չպատշաճող «կեղտոտ» գործեր՝ գոմը մաքրել և այլն[13])։ Կարդալով հայերեն ինքնուրույն ու թարգմանական գրականությունը՝ Տեր-Սուքիասը բառարանների միջոցով սովորել է ռուսերեն և կարդացել ռուս և եվրոպական հեղինակների երկեր, փիլիսոփայական գրականություն[14]։ Ապրելով նյութական ծանր վիճակում՝ Տեր-Սուքիասն իր չորս որդիներին ուղարկել է Թիֆլիս, Մոսկվա և այլ քաղաքներ՝ կրթություն ստանալու (աղջիկների դեպքում բավարար է համարել պարզ գրագիտությունը)[15]։

Վահան Տերանի մայրը՝ Յուղաբերը, եղել է ամուսնու հակապատկերը. «Քնքուշ դիմագծերով ու մարմնի կազմով, դեմքին ծաղկի թեթև նշաններով, սև, խորը և միշտ թաց աչքերով, բարակ, գեղեցիկ հոնքերով, թույլ կամքի տեր, փափկասիրտ, զգայուն ու լացկան մի կին»[16]։

Տերյանի մորը հատուկ է եղել հումորը, հեգնելու ընդունակությունը, ուրիշների թերությունները նկատելն ու դիպուկ բնութագրելը, հաճախ նաև մականուններ տալը[17]։ Վահան Տերյանը ջերմորեն կապված է եղել մոր հետ և նրա մահը, ըստ Հովհաննես Թումանյանի, եղել է նրա «մշտական ու թանկ վշտերից».

  Ապրում է իմ մեջ, իմ սրտի մեջ մայրս, որին մարդիկ թաղել են ուրճոր հեռու-հեռու գյուղի գերեզմանատանը։ Հավատացնում եմ ձեզ, մայրս մտապես ինձ հետ է և նա ավելի շուտ չի մեռնի, քան ես[17]։  


Վաղ տարիներ խմբագրել

Վահան Տերյանը ծնվել է 1885 թվականի հունվարի 28-ին (նոր տոմարով՝ փետրվարի 9) Գանձա գյուղում և եղել է Տեր Սուքիասի ու Յուղաբերի տասներկուերորդ երեխան. ծնողները կորցրել էին չորսին, կենդանի մնացածներից չորսն աղջիկ էին (Աշխեն, Թագուհի, Նախշուն, Հեղինե), չորսը՝ տղա (Ղազար, Արամ, Ներսես, Վահան)։ Վահանը եղել է տղաներից ամենափոքրը[18]։ Նրա ծննդյան մասին Գանձա գյուղի Ս. Կարապետ եկեղեցու «մետրիկական» մատյանում գրվել է. «յօրինաւոր ամուսնութենէ Սուքիաս քահանայի Տեր-Գրիգորեան ընդ Իւղաբերի Գրիգորեան ծնեալ է ուստր ի քսանութն հունվարի հազար ութն հարիւրութսունհինգ ամի (1885 ամի) և մկրտեալ յ 2 փետրվարի նոյն ամի ի ձեռն Արիստակես քահանայի Դիւգերեանց՝ անուանեալ է Վահան, կնքահայրն լեալ է Փիլիպոս Ղունկիանոսեան Կիւրգեանց»[19]։

1885 թվականից մինչև 1897 թվականը Վահան Տերյանն ապրել է Գանձայում. հայրենի բնությունը շրջապատող միջավայրն իր նշանակալի դերն է ունեցել ապագա գրողի ձևավորման մեջ. 1914 թվականին Նվարդ Թումանյանին ուղղված նամակում Տերյանը գրել է.

  Ահա մեր սարերն էլ այսօր մշուշով են պատել իրենց բարձր գլուխները, որովհետև իմ սիրտը տխուր է։ Այո, ես այդպես եմ կարծում... Սեղանս զարդարված է այդ կապույտ ու կանաչ սարերի վայրի, քնքուշ ծաղիկներով և մեր պայծառ դաշտերի ծաղիկներով... Ահա մեր սարերը լա՜յն ու բաց, տեսնո՞ւմ ես որքան ծաղիկ կա այստեղ – ահա այդպես լայն ու բաց է և իմ սիրտը, և այնտեղ ավելի շատ ծաղիկներ կան քեզ համար, քան այս սարերում բարձր և դաշտերում լայն, որովհետև ես այս սարերի զավակն եմ և այս դաշտերի մանուկը»[20]։  

Վահան Տերյանն սկզբնական կրթությունն ստացել է տանը՝ «հոր անմիջական մասնակցությամբ»[21], որը եղել է «զանազան առակների, դեպքերի ու մանկական հեքիաթների հմուտ պատմող»[22]։ Շուտով գյուղում դպրոց է բացվել, որտեղ դասավանդել է Ներսիսյան դպրոցի շրջանավարտ Աղասի Հովվյանցը. Վահան Տերյանի եղբայրները հաճախել են դպրոց, նա տարիքի պատճառով չի ընդունվել դպրոց, սակայն հաճախ է գնացել այնտեղ և սովորել է գրել ու կարդալ։ Վահան Տերյանը պաշտոնապես դպրոց է ընդունվել Հովվյանցի հեռանալուց հետո, և նրա առաջին ուսուցիչը եղել է Խեչոյանը (համեստ, իր գործն իմացող ու բարեխիղճ)[23]։ Նրան հաջորդել է Հովհաննիսյան «խելառ վարժապետը», որը մի կատարյալ հրեշ է եղել աշակերտների համար, և Վահանին դժվարությամբ են դպրոց ուղարկել»[23]։ Վահան Տերյանին հայրը դպրոց է ուղարկել Լազարյան ճեմարանի ընդունելության քննություններին նախապատրաստվելու համար, քանի որ հայրը երազում էր, որ որդին ընունվի այդ ուսումնական հաստատություն[23]։ Եղբայրը՝ Ղազարը, պատմելով Վահան Տերյանի մանկության մասին, գրել է.

  Վահանը եղբայրներիցս ամենափոքրն էր, դրա համար էլ տան ամենասիրելին ու երես տվածը։ Սակայն, չնայելով դրան, նա շատ սուսիկ տղա էր ու չէր օգտվում իր արտոնյալ դրությունից։
Կազմվածքով լիքը, թմբլիկ ու կարմրաթուշ, բնավորությամբ մեղմ ու սակավախոս, մանկութ սիրում էր նա մենությունն ու իր «անուրջներով» տարվելը[24]։ 		 

Լիքը, թմբլիկ ու կարմրաթուշ արտաքինի համար Վահանին կոչել են Գոնդոլ (կոճղանման, կլոր), Ղասապ[23]։

Տեր Սուքիասը դիմել է Լազարյան ճեմարան, որպեսզի որդուն՝ Վահանին, ընդունեն կրթության (այդ ժամանակ հիվանդացել էր ընտանիքի մայրը, և հոր «դրամական միջոցները հալվեցին»[25], այնուամենայնիվ, նա չի հրաժարվում որդուն Մոսկվա ուղարկելու ծրագրից), սակայն պատասխանն ուշանում է, և նա որոշել է մինչ երկրորդ դիմումի պատասխանն ստանալը որդուն ուղարկել Ախալքալաք։ Ըստ Վահան Տերյանի առաջին կենսագիր Պ. Մակինցյանի՝ «Վահանի կրթությունն սկսվում է Գանձայում, ապա թե նրան տանում են Ախալքալաք, որտեղ նա ավարտում է քաղաքային դպրոցը»[26] (այդ տեսակետը տարածում է տել բազմաթիվ հոդվածներում ու դասագրքերում), սակայն իրականում նա այնտեղ մնացել է միայն մի քանի ամիս[27][28]՝ չհարմարվելով քաղաքում ու դպրոցում տիրող կարգերին, որտեղ քաղաքացիները արհամարհական ու կոպիտ վերաբերմունք են ցույց տվել գյուղացիների նկատմամբ[29]։ Ձմռանը վերադառնալով տուն՝ Վահան Տերյանը կտրականապես հրաժարվել է վերադառնալ Ախալքալաք։

1895 թվականի ամռանը Մոսկվայից դեռ պատասխան չէր ստացվել, ու չնայած մայրը ցանկանում էր, որ գոնե կրտսեր որդին մնա գյուղում, «մի քանի տարի հետո պսակվի և տեր դառնա տուն ու տեղին»[30], և Տեր Սուքիասի նյութական վիճակն էլ սուղ էր, սակայն նա բարձր էր գնահատում կրթությունը և որոշում է Վահանին Արամի հետ ուղարկել Թիֆլիս, որտեղ նա պետք է եղբոր մոտ պատրաստվեր և ընդունվեր գիմնազիա։ Սակայն գիմնազիայում ազատ տեղ չի եղել, և Վահան Տերյանը հանձնել է «ավագ նախապատրաստական դասարանի» քննությունները՝ հետագայում գիմնազիա ընդունվելու համար[30]։ Քննությունները հանձնելուց հետո Վահան Տերյանը հավանաբար վերադարձել է գյուղ, և Թիֆլիս է մեկնել հաջորդ տարվա օգոստոսին, երբ սկսել է նոր ուսումնական տարին։ Թիֆլիսում Ներսեսը սովորել է Ներսիսյան դպրոցում, իսկ Արամն ու Վահանը «դառնում են գիշերօթիկներ «Յալթա» ռեստորանի տնօրեն Սարգիս Միքայելյանի տանը»[31]։ Վահանի հետ կանոնավոր պարապելուն զուգահեռ՝ Արամը այդ ժամանակաշրջանում եղել է «Ծիածան» աշակերտական ընկերության ղեկավարներից[Ն 1] և ժամանակի զգալի մասը նվիրել է «Ծիածանին»[31]։ «Ծիածանը» (իր հնգամյա (1898-1902) գոյության ընթացքում միավորելով մինչև 500 անդամ) ընդգրկել է Թիֆլիսի միջնակարգ դպրոցների աշակերտներին, որոնք ուսումնասիրել են հայոց լեզու, գրականություն և պատմություն, ընդ որում՝ տարբեր դպրոցների ներկայացուցիչներից կազմված «մայր խմբի» պարապմունքներին որպես դասախոսներ հանդես են եկել Ստեփան Շահումյանը, Հովհաննես Թումանյանը, Ստեփան Մալխասյանցը, Նիկոլ Աղբալյանը, Ավետիք Արասխանյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը և այլք[32], իսկ այդ միջավայրում քննարկվող ամենահրատապ խնդիրը «հայկական հարցն էր, տաճկահայերի դատն ու հեղափոխական շարժումը»[33]։ Տերյանը ներկա է եղել «Ծիածանի» ժողովներին, ընթերցել նրա «Ընկեր» աշակերտական ամսաթերթը։ Հենց առաջին տարում էլ Արամը Վահան Տերյանի տետրում նկատել է գրական առաջին փորձերը, որոնք ունեցել են զավեշտական բնույթ (զավեշտասեր մորից ժառանգած գիծը), և որոնք «մանկավարժական տեսակետով, գերադասեցի չնկատել»[34]։

Արամ Տեր-Գրիգորյանը գրել է, որ Թիֆլիս գնալու երկրորդ տարում Վահանը «ոտք է դրել» գրական ասպարեզ.

  Նա այդ թվին «հրատարակեց» իր սեփական լրագիրը, որի թե՛ խմբագիրը, թե՛ միակ աշխատակիցը և թե՛ լեգալ ընթերցողն ինքն էր, որովհետև ես և ընկերներս, որոնց ցույց տվի այդ լրագիրը, Վահանի անլեգալ ընթերցողները եղանք։ Գիտենալով Վահանի ամաչկոտությունը և զգայնությունը, մենք թաքցրինք, որ տեսել ենք նրա լրագիրը[35]։  

Լրագրում Վահան Տերյանը գրել է մի հոդված այն մասին, որ «գյուղը քաղաքից լավ է, որովհետև բոլոր գյուղացիք ամեն բան ունեն առանց փողի, և իրանք էլ են կուշտ ուտում, հյուրերին էլ առատորեն հյուրասիրում»[36], մի «առականման ոտանավոր», զավեշտանման նյութեր դասի փոխարեն զբոսնելու գնացող գիմնազիստների մասին և տարբեր հեղինակներից վերցված մտքեր, ինչպես նաև պատկերազարդել է այն[36]։

Թիֆլիսում անցկացրած առաջին տարում Վահան Տերյանը լավ է սովորել գիմնազիայում անցածը և կանոնավոր պարապել է եղբոր հետ (դժվարացել է միայն ռուսերենի հարցում), սակայն երկրորդ տարում Արամը ամբողջ ժաանակը տրամադրել է «Ծիածանին» ու «Ընկեր» թերթին, ինչպես նաև մասնավոր դասեր է տվել (հոր ֆինանսական միջոցները սպառվել էին)[37], ինչի հետևանքով պարապմունքները դարձել են անկանոն, սակայն Վահանն սկսել է ավելի շատ ընթերցել. ռուսերեն կարդացել է «Ռոբինզոնի պատմությունը», ապա Պուշկինի, Ակսակովի, Տոլստոյի պատմվածքներից, Ժյուլ Վեռնի վեպերից[38]։

1898 թվականին Տեր Սուքիասը հերթական անգամ դիմել է Լազարյան ճեմարան՝ խնդրելով հայտնել, թե երբ կհասնի իր որդու հերթը (1895 թվականին նրան հայտնել էին, որ որդին ընդգրկվել է ցուցակում), քանի որ իր նյութական դրությունը թույլ չէին տա որդուն նախապատրաստել ավելի բարձր դասարանների համար։ Նրան հայտնում են, որ Վահանը կարող է պատրաստվել երրորդ դասարանի քննություններին։ Հաջորդ տարի Տեր Սուքիասին հայտնում են՝ «այս տարվա օգոստոսի 12-ին ինստիտուտ հասցնել Ձեր որդի Վահան Տեր-Գրիգորյանին... քննությունները հանձնելու, որպեսզի իրավունք ստանա իբրև սան մտնելու գիմնազիայի չորրորդ դասարանը»[39]։ Չնայած Վահանը պատրաստված էր միայն երրորդ դասարանի քննություններին, ընտանիքը գտնվում էր ծանր նյութական վիճակում, իսկ Արամն էլ «ժանդարմական խիստ գանահարման հետևանքով տառապում էր «ջղային սուր քայքայումով»[40], Տեր Սուքիասը որոշել է անձամբ որդուն տանել Մոսկվա։ Այնտեղ պարզվել է, որ չորրորդ դասարանի քննություններ հանձնելու մասին գրել են դիտմամբ, որպեսզի Վահանը հրաժարվի Մոսկվա մեկնելուց, իսկ նրա փոխարեն ճեմարան ընդունվի Պետերբուրգի հայոց եկեղեցու երկրորդ թեկնածուն՝ ճեմարանի ուսուցիչներից մեկի ազգականը, իսկ Տեր Սուքիասի դիմում-բողոքը ճեմարանի վարչությունը թաքցրել է ու չի ներկայացրել պատվավոր հոգաբարձուին[41]։ Քննությունները հանձնելով՝ Վահանը 1899 թվականին ընդունվել է Լազարյան ճեմարանի երրորդ դասարան[42]։

Լազարյան ճեմարանում։ Գրական նորամուտ խմբագրել

Լազարյան ճեմարանում, որտեղ այդ տարիներին սովորում էր շուրջ 400 աշակերտ, Վահան Տերյանի առաջին ծանոթն ու դասընկերը եղել է Մելքոն Արամի Քարամյանը (1885-1963), որը հետագայում ընկերների միջավայրում հայտնի է դարձել Եմելյան կուսակցական անունով։ Վերջինիս հետ Տերյանը երկրորդ տարին մնացել է երրորդ դասարանում, քանի որ նախնական կրթությունը բավարար չի եղել ճեմարանի ուսման պահանջներին[43]։ Ի տարբերություն Մելքոն Քարամյանի՝ Տերյանը եղել է գիշերօթիկ աշակերտ (որոնք հիմնականում եղել են աղքատ ծնողների զավակներ), ապրել է պանսիոնատում, որտեղից կարելի էր դուրս գալ միայն հատուկ թույլտվությամբ։ Նրա դասընկեր Պ. Մակինցյանը գրել է.

  Առաջին տարիների ընթացքում Վահանը ոչնչով աչքի չէր զարնում... Դա մի սովորական գիշերօթիկ սան էր, օտարներից խուսափող, անծանոթ մարդկանց մոտ քաշվող, հակված մենության մեջ որոճելու կյանքից ու գրքից ստացած տպավորությունները։ Սովորական էր նրան տեսնել մենակ ճեմարանի երկար կորիդորներում կամ այգում, որտեղ... նա սուզվում էր իր կյանքի երազի մեջ։ Կարելի էր ասել, որ դա նյարդային նուրբ կազմի տեր մի տղա էր[44]։  

Հինգերորդ դասարանից հետո արդեն Տերյանն իրավունք է ունեցել շաբաթ, կիրակի և տոն օրերին դուրս գալ, տեսակցել ծանոթների հետ, այցելել մշակութային վայրեր։ Ճեմարանականներին փորձել են հնարավորինս զերծ պահել հեղափոխական խմորումներից[45], սակայն հայ ուսուցիչների և մասնավորապես Կարապետ Կուսիկյանի (1864-1915) շնորհիվ այնտեղ տիրել է ազգային-դեմոկրատական ոգին։ Այնտեղ նա մտերիմ է եղել մասնավորապես Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի ու Ցոլակ Խանզադյանի հետ[Ն 2]։

Ճեմարանում Տերյանը սովորել է մայրենի լեզու և գրականություն։ Ըստ Ս. Խանոյանի՝ 1890-ական թվականներին Րաֆֆին շարունակել է մնալ «մտքերի տիրակալը»[47], ինչը հաստատել է ճեմարանի սան Պ. Մակինցյանը. «Րաֆֆին ամենասիրված հեղինակն էր։ Վահանի սիրած հերոսը «Կայծեր»-ի Ասլանն էր։ Հայ ազգային շարժման այդ մարգարեն «մտքերի իշխողն էր» ճեմարանում»[48] (այդ փաստը հետագայում իր արտացոլումն է գտել «Կայծերը» ռուսերեն թարգմանելու գործում)։

1902 թվականին, երբ նշվել է Ռափայել Պատկանյանի մահվան 10-ամյա տարելիցը, այդ ժամանակ Նոր Նախիջևանում դրվել է նրա կիսարձանը, կազմակերպվել են զեկուցումն ու ելույթներ, և ըստ Խ. Փորքշեյանի՝ այդ առիթով Մոսկվայից Նոր Նախիջևան գնացած Ալեքսանդր Ծատուրյանը հայտնել է, որ Լազարյան ճեմարանի սաները հրատարակել են Պատկանյանի պատկերով բացիկներ։ Դրանից որոշ ժամանակ անց Խ. Փորքշեյանը Վահան Տեր-Գրիգորյանից ստացել է փոստով ուղարկված 200 բացիկ, մի քանի օր անց՝ ևս 200 բացիկ՝ տարածելու համար սեմինարիայի աշակերտների ու «դրսի հասարակության մեջ»[49]։

1902-1903 թվականներին Վահան Տերյանն իր ընկերների՝ Ց. Խանզադյանի, Պ. Մակինցյանի, Օ. Օհանջանյանի ու Մ. Քարամյանի հետ սկսել է լույս ընծայել «Հույս» ձեռագիր թերթը, որի համար իբրև բնաբան ընտրվել է Պատկանյանի բանաստեղծության «Որքան որ կուզե թող փչե հյուսիս, // Հուսով եմ՝ վաղ-ուշ՝ գարուն պիտի գա» հատվածը.

«Հույս» թերթում Տերյանը հրապարակել է խմբագրական ու առաջնորդող հոդվածները՝ անդրադառնալով ճեմարանի ներքին կյանքին վերաբերող ու գրական հարցերի, իսկ պոեզիայի բաժնում դրել է իր բանաստեղծությունները[50]՝ հանդես գալով Շվին, Volo և այլ կեղծանուններով[51], իսկ նյութերը խմբագրել է ճեմարանի տեսուչ պրոֆեսոր Խալաթյանը[52]։

Խ. Փորքշեյանը փաստել է, որ Նոր Նախիջևանի սեմինարիայում իրենց հիմնադրած «Լուսաբեր» աշակերտական ամսագրում տպագրելու համար Վահան Տերյանն ուղարկել է «կոկիկ ոճով գրված գողտրիկ ոտանավորներ» և «խիստ հրապուրիչ ոճով գրված» փոքր հոդված Մոսկվայի գեղարվեստական թատրոնի մասին[53], որոնք չեն պահպանվել։ Հետագայում Տերյանը ուղարկել է մեկ այլ հոդված՝ «Բայրոնի «Չայլդ Հարոլդը» և Սմբատ Շահազիզի «Լևոնի վիշտը» (ստորագրել է Շվին կեղծանունով), որում նա Սմբատ Շահազիզին համարել է Բայրոնին «կուրորեն հետևող բանաստեղծ», իսկ նրա հերոսին՝ Չայլդ Հարոլդի «անհաջող լուսանկարը»[54]։ Հոդվածը շատերը բարձր են գնահատել, սակայն նշվել է, որ կարիք չկար այդպես կտրուկ գնահատական տալ Շահազիզին[55], և այն հրատարակվել է 1904 թվականի սկզբին՝ որպես «Լուսաբեր» աշակերտական ամսագրի հավելված[56]։

Պ. Մակինցյանը ներկայացրել է ճեմարանի «Մեր կյանքը» աշակերտական թերթում տեղ գտած երկու բանաստեղծություններ՝ «Կարկուտը եկավ, արտերս տարավ» և «Սարեր ու ձորեր կանաչ են հագել», որոնք գրվել են Հովհաննես Թումանյանի ու Ավետիք Իսահակյանի ազդեցությամբ ու նմանությամբ, և որոնց ստեղծման տարեթիվը հայտնի չէ, սակայն ենթադրվել է, որ գրվել են 1902 թվականից ոչ ուշ[57]։ 1903 թվականից Տերյանն արդեն «ինքնատիպ ու իսկական բանաստեղծ» էր[58]. այդ թվականին նա գրել է «Էլեգիա» («Մեռնում է օրը։ Իջավ թափանցիկ», լույս է տեսել 1906 թվականին) և «Անծանոթ աղջկան» («Աղբյուրն անուշ հեքիաթի պես», լույս է տեսել 1908 թվականին), իսկ մեկ տարի անց՝ «Հրաժեշտ», «Ցնորք», «Վիհի եզերքին», «Իմ գերեզմանին դուք չմոտենաք», «Չարտասանված տխուր խոսքեր» բանաստեղծությունները, որոնք հետագայում ընդգրկվել են նրա «Մթնշաղի անուրջներ» (1908) ժողովածուում և «Բանաստեղծություններ» (1912) առաջին գրքում[58]։

1903 թվականին ճեմարանի վեցերորդ դասարան փոխադրված Վահան Տերյանը, իմանալով, որ մայրը ծանր հիվանդ է, մեկնել է տուն, վերջին անգամ տեսել մորը։ Նյութական ծանր վիճակում գտնվող հայրը հազիվ է կարողացել գումար գտնել որդուն Մոսկվա ուղարկելու համար։ Այնտեղ նա փորձել է աշակերտ գտնել, որպեսզի ծախսի որոշակի գումար ունենա[59]։ 1904 թվականին ճեմարանի ուսուցիչների հավաքած գումարով մեկնել է «հակապետական արարքների» համար Կուրսկի մարզի Շչիգրի քաղաք աքսորված եղբոր՝ Ղազար Տեր-Գրիգորյանի մոտ, որը երեք երեխա ուներ, հիվանդ էր և գտնվում էր նյութական խիստ ծանր վիճակում, այնտեղից նամակով բանաստեղծ Կ. Կուսիկյանին և ճեմարանի ուսուցիչ Բարսեղ Վարդանյանին խնդրել է օգնություն ուղարկել եղբորը, որը երկար տարիներ աշխատել էր որպես ուսուցիչ[60]։

1904 թվականին Ավետիք Իսահակյանն այցելել է Լազարյան ճեմարան, զրուցել աշակերտների հետ, նրանց ուղեկցությամբ շրջել ճեմարանում. նա ճանաչել է Տերյանի եղբայրներին՝ Ջավախեցուն ու Արամ Տեր-Գրիգորյանին և իմացել, որ նրանց կրտսեր եղբայրը սովորում է Լազարյան ճեմարանում։ Վահան Տերյանը, որը մինչ այդ սիրել է Իսահակյանի պոեզիան, լուռ հետևել է նրանց, իսկ հրաժեշտի ժամանակ սեղմել է Իսահակյանի ձեռքը և ասել. «Շատ ուրախ եմ, որ Ձեզ տեսա»[61]։ Այդ ժամանակ Իսահակյանը Վահանին հրավիրել է իր մոտ։ Մի քանի օր անց նա ընկերոջ հետ այցելել է բանաստեղծին, հանդիպման ընթացքում հետաքրքրվել հայ գրականությամբ, սակայն լինելով «երկչոտ, վեհերոտ»՝ ոչինչ չի ասել իր ստեղծագործությունների մասին[62]։

Ց. Խանզադյանի խոսքով՝ 1904 թվականին ճեմարանի աշակերտական «մտավորականության» գլխավոր առաջնորդը եղել է Վահան Տեր-Գրիգորյանը, իսկ նրա փայլուն աշխատակիցը՝ Պողոս Մակինցյանը[63][64]։ Ցածր դասարաններից տարված լինեով «ազգի վշտով»[65]՝ 1904 թվականից արդեն սկսել են «ապրել հեղափոխության գաղափարներով»[64]։

1905 թվականի բուռն իրադարձությունների ժամանակ Լազարյան ճեմարանում, ինչպես և Ռուսաստանի ու Հայաստանի այլ ուսումնական հաստատություններում[66], հնարավոր չի լինում ճնշել խմորումներն աշակերտների շրջանում. «Ազատագրական շարժումը Տաճկաստանում, ապստամբությունները Սասունում, եկեղեցական կալվածքների գրավումը Ռուսաստանում, ռուս-ճապոնական պատերազմը – այս ամենը խորը ներգործություն է անում աշակերտների վրա»[51]։ Այդ ժամանակաշրջանում Տերյանը միացել է դասադուլին, ճեմարանի կրթական ծրագրում փոփոխությունների կատարելու (օրինակ՝ հայոց պատմության ուսումնասիրում) պահանջներին[67], անդրադարձել Բաքվում հայ-ադրբեջանական բախումների հարցին և այլն[68]։

1905 թվականի ամառը Տերյանն անցկացրել է Գանձայում. այդ ժամանակ Ախալքալաքում է եղել Ավետիք Իսահակյանը, որը հյուր է գնացել է Տեր-Գրիգորյանների ընտանիքին[69] և Վարդավառի տոնին նրան միասին գնացել են Սբ. Հովհաննեսի մատուռը։ Դիտելով Վարդավառը տոնող գյուղացիներին՝ Վահան Տերյանը ասել է.

  Ա՜խ, ի՜նչ տխուր աչքեր ունեն մեր գյուղացիները, ի՜նչ մտահոգ դեմքեր՝ արևով, անձրևով այրված ու բովված։ Ի՜նչ դառն աղքատություն է կաթում վրաներից, բայց ուրախանում են։ Բայց ի՜նչ թախծոտ ուրախություն է այս։ Իբրև թե ուրախ երգեր են երգում, բայց ինչքա՜ն վիշտ ու մորմոք կա սրանց ուրախ երգերի մեջ։ Դարերի տառապանքն է խոսում սրանց բերանով։ Այս ժողովրդին մեր ինտելիգենցիան չի կարող հասկանալ, ո՞ւր մնաց օտարը։ Մեր նոր գրողներից Թումանյանը և դու, միայն երկուսդ, զգում եք մեր ժողովրդին։ Ձեզնից հետո կամ նոր, բոլորովին նոր երգ պիտի ասել, կամ պիտի լռել[70]։  

Տերյանի հետ Իսահակյանն այցելել է նաև Փարվանա լիճ, ու չնայած նա ոչինչ չի ասել իր ստեղծագործությունների մասին, սակայն հետագայում Իսահակյանը գրել է. «Եվ այս սրտագին զրույցներից ես այն խորին տպավորությունն առա, որ ես բանաստեղծական էության հետ գործ ունեմ, որ այս զգայուն հոգում ապրումները մթին խորության մեջ են կատարվում, որ նա աշխարհն զգում է երազներով ու երազների մեջ»[71]։

Օգոստոսին Մոսկվա մեկնելուց հետո Տերյանը դարձել է ճեմարանի երթևեկ սան, ապրել է պանսիոնատից դուրս[Ն 3], ակտիվորեն մասնակցել է հակակառավարական ցույցերին ու ելույթներին[73]։ Ճեմարանի՝ մինչև հունվարի 15-ը փակվելու որոշումից հետո Տերյանը նոյեմբերին մեկնել է Կովկաս[73]։ 1905 թվականի դեկտեմբերի վերջերին Տերյանն ու Պ. Մակինցյանը Թիֆլիսում հանդիպել են Ավետիք Իսահակյանին, որը, իմանալով, որ նրանք ուզում են ժողովրդի շրջանում քարոզչական աշխատանք տանել, նրանց իր հետ տարել է Շիրակ. այնտեղ Տերյանն ու Մակինցյանը մինչև 1906 թվականի հունվար պրոպագանդիստական գործունեություն են ծավալել Շիրակի գյուղերում (եղել են մոտ 40 գյուղում)[74]։ Այդ ընթացքում Տերյանը մտերմացել է Իսահակյանի հետ, և մի զրույցի ժամանակ Մակինցյանը ասել է, որ Տերյանը ստեղծագործում է։ Այդ դեպքի մասին Իսահակյանը գրել է.

  Վահանը կարմրելով ուրացավ, բայց պնդումիս վրա զիջեց և սեղանի վրա դրեց մի տետրակ՝ սև կալենկորով կազմած, որի վրա դանակով փորագրված էր «Արիւն» բառը։ Զարմանքով գոչեցի.– «Ինչ, մի՞թե արյան երգեր ես գրում»։ Ընկերը ծիծաղեց և մատով ցույց տվեց, որ հակառակ կողմից կարդամ։ «Նիւրա»։ Իրական, թե անրջական իր սիրած աղջկա անունն էր Նիւրա, որին նվիրված էին ոտանավորները։ Վահանը դողդոջ ձայնով կարդաց մի քանի հատ։ Բնավ չհավանեցի, դժգույն բաներ էին, մեծ մասով իմ ոտանավորների, Թումանյանի և ուրիշների նմանություններ։
Բանաստեղծական տրամադրությամբ լցված մի երիտասարդ, լավագույն կերպով պատրաստված, տեղյակ հին ու նոր գրականության... և այսպիսի թույլ բաներ։ Շատ հիասթափվեցի։

Վահանը դեռ իրեն չէր գտել. հրաշքը դեռ տեղի չէր ունեցել։

 

Նյուրան եղել է ճեմարանի մաթեմատիկայի դասատու Բարսեղ Վարդանի Գասպարյանի աղջիկը՝ Աննան (նրան «Նյուրա» փաղաքշական անունը տվել է Տերյանը)[75], որը սովորել է յոթերորդ դասարանում։ 1906 թվականին Վահան Տերյանն ավարտել է ճեմարանը, և նրանց ուղիները բաժանվել են[76][Ն 4]։

Անդրադառնալով այն հարցին, թե ինչու է Վահան Տերյանը, 1903-1905 թվականներին գրված «25 բարձրարվեստ բանաստեղծություններ ունենալով հանդերձ»[78] (այդ թվում նաև՝ «Հրաժեշտի խոսքերից», «Չարտասանված տխուր խոսքեր», «Շիրակի դաշտերից», «Եվ մոռացված և անմոռաց հեքիաթներ», «Ինձ թաղեք, երբ կարմիր վերջալույսն է մարում», «Որպես ծաղիկն է անխոս գունատվում», «Սենտիմենտալ երգ», «Դժկամ նայում են ժայռերը խոժոռ») Իսահակյանին ցույց տվել «Արիւն» ժողովածուն, եզրակացրել է, որ պատճառը եղել է «ինքնաճանաչողության հարցը»[78]. «Ամեն ինչից երևում է, որ այդ տարիներին Տերյանն ապրում էր որոնումների, ժխտումների ու ձեռքբերումների շրջան, փորձում էր գտնել բանաստեղծական այն աշխարհը, որ ինքն էր բերելու, որով ներկայանալու էր հասարակությանը»[78]։ Հետագայում նրա «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուում ընդգրկված 72 բանաստեղծություններից 29-ը եղել են այդ ժամանակաշրջանում ստեղծվածներից, որոնցից «շատերը այսօր իսկ շարունակում են մեզ հիացնել և կարող են ցանկացած «հատընտիր» ժողովածուի զարդեր լինել։ Տերյանը, սակայն, հասու չէր այս ճշմարտությանը և Իսահակյանին էլ թյուրիմացության մեջ է գցել՝ նրա քննությանը ներկայացնելով ոչ թե այդ հրաշակերտերը, այլ «Արիւն»-ը»[78]։

1906 թվականի փետրվարի սկզբից մինչև մայիսի վերջ Տերյանը անցկացնրել է Մոսկվայում, պարապել և հանձնել քննություններն ու ավարտել Լազարյան ճեմարանը։ Դրանից հետո, գտնվելով նյութական ծանր վիճակում, Տերյանը որոշ ժամանակ աշխատել է ոմն նոտարի մոտ, սակայն շուտով հրաժարվել է այդ աշխատանքից[Ն 5] և որոշել է ընդունվել Մոսկվայի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետ[79]։

Մոսկվայի համալսարանում խմբագրել

1906 թվականի օգոստոսին Վահան Տերյանն ընդունվել է Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետի ռուսաց լեզվի և ռուս գրանակության բաժին[80]։ Համալսարանում ընդյալնվում է Տերյանի ընկերների շրջանակը. շարունակելով մտերիմ մնալ ճեմարանական ընկերների հետ՝ ծանոթանում է այլոց հետ, որոնց թվում էին Ալեքսանդր Ծատուրյանը, Մարտիրոս Սարյանը և այլք[81]։ Նա շարունակել է պրոպագանդիստական գործունեությունը, հարել սոցիալ-դեմոկրատներին։

1906 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Վահան Տերյանը ձերբակալվել է (խուզարկության ժամանակ իր սենյակում գտնվող Օնիկ Օհանջանյանի հետ միասին) և տասը օր անցկացրել Բուտիրկա բանտում. նրա ձերբակալության պատճառը ստույգ հայտնի չէ, սակայն հավանաբար եղել է նրա կապը Օնիկ Օհանջանյանի ու գուցե նաև Ա. Պատվականյանի հետ։ Դեկտեմբերի 13-ի հարցաքննությունից հետո Տերյանն ազատ է արձակվել հանցակազմի բացակայության պատճառով[82]։ 1907 թվականի հունվարին Ց. Խանզադյանին գրած նամակում Տերյանը գրել է, որ խուզարկության ժամանակ տարել են «իմ բոլոր սկսված և չվերջացրած «վեպերս»[83], որոնց մասին ստույգ ոչինչ չհայտնի չէ և դրանց ձեռագրերն էլ չեն գտնվել[84][85][86]։

1907 թվականին Տերյանը մեկնել է Բաքու՝ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի[Ն 6] մոտ և այնտեղ կատարել է պրոպագանդիստական աշխատանք բանվորների շրջանում։ Սակայն շուտով Տերյանը հիվանդացել է (դիզենտերիայով) և բժիշկների պնդմամբ մեկնել ծննդավայր[87]։

1907 թվականի հունվարին Վահան Տերյանը, որը 1906 թվականին մամուլում Վահան Շվին և Վահան Տեր-Գրիգորյան ստորագրություններով տպագրել էր իր բանաստեղծությունները (հուլիսին՝ «Էլեգիան», սեպտեմբերին՝ «Էստոնական երգը» և «Ինձ թաղեք...», հոկտեմբերին՝ «Աշնան մեղեդին» և «Արդյոք նորից...», նոյեմբեր-դեկտեմբերին՝ «Աշնան երգը»), փորձում է սկսել իր բանաստեղծությունների գրքույկի հրատարակությունը[Ն 7], ինչի համար նա խնդրում է, որ Մոսկվայի հայոց եկեղեցիների խորհրդի կողմից իրեն տրվող ամսական թոշակը տրվի միանգամից մի քանի ամսվա համար, սակայն նրան մերժում են[88]։

1908 թվականի «Վտակ» շաբաթաթերթի հունվարի 16-ի համարում տպագրվել է Ավետիք Իսահակյանի «Հայոց գրականությունը 1907 թվականին» հոդվածը, որում Իսահակյանը, անդրադառնալով նախորդ տարի հայ գրողների հրատարակած գործերին, առանձնացրել է «...Պարբերական մամուլի մեջ երբեմնակի լույս տեսնող՝ Վահան Տերյանի ...մի քանի գեղեցիկ ոտանավորները»[89] (խոքսը վերաբերում է Տերյանի՝ 1907 թվականին հրատարակված հինգ բանաստեղծություններին, որոնց թվում էին՝ «Fatum», «Անջատման երգ» «Հրաժեշտի խոսքերից»)[90]։ «Վտակ» թերթում տպագրված մեկ այն գրախոսությունում նույնպես դրականն արձագանք է եղել Տերյանի մասին. խոսելով «Գեղարվեստ» հանդեսի № 1-ում տպագրված բանաստեղծությունների մասին՝ գրախոսողը գրել է. «շատ սիրուն է «Ցնորք» Վահան Տերյանի, որուն մեջ անկեղծ ներշնչում մը կթրթռա»[Ն 8][90][91]։

Նույն թվականի ապրիլի 25-ին Տերյանը Լեոյի դասախոսություններից մեկի ժամանակ երկրորդ անգամ հանդիպել է Հովհաննես Թումանյանի հետ[Ն 9], և վերջինս արտահայտել է իր «թեև զսպված, սակայն համակրական վերաբերմունքը» Տերյանի տպագրված ստեղծագործությունների վերաբերյալ[90]։

Մի քանի օր անց Տերյանը գնում է Թումանյանի մոտ՝ «Իլյա Մուրոմեցի» թարգմանությունը վերցնելու և «մի բան հարցնելու» համար[92]. ծանոթանալով «նոր բանաստեղծի տետրին»՝ Թումանյանն ասել է.

  Մի բան, որ իմ առաջին պահանջն է ամեն մի սկսնակ գրողից... դա այն է, թե արդյոք մի ինքնուրույն — նոր բան բերո՞ւմ է այդ մարդը, կամ ցույց տալի՞ս է նշաններ այդ ունենալու։
Ձեր վերաբերմամբ պետք է պատասխանել դրականապես։ Դուք բանաստեղծ եք։ Դա ամենագլխավորն է։ Դուք խոսքերի հետ չեք խաղում։
Ես ուրախությամբ ողջունում եմ Ձեր մուտքը գրական ասպարեզ— բարո՛վ եկաք[92]։ 		 

Նույն թվականի մայիսին Տերյանն իր տետրը ցույց է տվել նաև Ավետիք Իսահակյանին, որը նույնպես դրական է արձագանքել. «Կեցցե՛ս, Վանիկ ջան. հրաշալի բաներ են, բյուրեղացած զգացումներ՝ անթերի ձևերի մեջ։ Իսկական քնարերգությունը սա է — մաքուր լիրիկա։ Զարմացա, որ «Նիւրա»-ից այստեղ ոչինչ չկար»[92][Ն 10]։ Տերյանը, պատասխանելով, որ «Երկուսիդ կարծիքը բացարձակ արժեք ունի ինձ համար։ Այլևս քննադատությունից վախ չունեմ»[92], ինչպես նաև ունենալով իր ընկերների՝ Մակինցյանի, Մյասնիկյանի, Խանզադյանի աջակցությունը, սկսել է նախաձեռնել իր ստեղծագործությունների ժողովածուի հրատարակությունը[92]։ Լինելով նյութական խիստ ծանր վիճակում՝ Տերյանը, չկարողանալով Թիֆլիսում մնալ մինչև գրքի լույս տեսնելը, ստիպված է եղել մայիսի կեսերին մեկնել Գանձա։ Ճանապարհին նա Ալեքսանդրապոլում մի քանի օրով հյուրընկալվել է Իսահակյանին. այդ օրերին նա ծանոթացել է Իսահակյանի «Աբու-Լալա Մահարի» պոեմին, և նրա խորհրդով Իսահակյանը որոշակի փոփոխություն է կատարել պոեմում[Ն 11]։

«Մթնշաղի անուրջներ» խմբագրել

1908 թվականի հուլիսին լույս է տեսել Վահան Տերյանի բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն՝ «Մթնշաղի անուրջները» (այդ ժամանակ Տերյանը գտնվել է Գանձայում և գրքի օրինակներն ստացել է օգոստոսին[95])։ Առաջին գրախոսականը, որը գրել է Նիկոլ Աղբալյանը. նա «մի համակրական հոդված է հրատարակում Թիֆլիսի «Զանգակ» թերթում, նրա երևումը ջերմապես ողջունելով»[96][97]։ Չնայած Տերյանը դրանից առաջ պարբերական մամուլում պարբերաբար հրատարակել է իր բանաստեղծությունները և նրա անունն արդեն հայտնի է եղել[98][99][100], սակայն այդ ժողովածուի շնորհիվ նա արժանացել է առանձնահատուկ հռչակի և դարձել է իր ժամանակի արևելահայ ամենասիրված գրողներից մեկը[95]։

  Վահան Տերյանը այն բախտավոր հեղինակներից էր, որոնք մի առավոտ զարթնում են հայտնի դարձած, և դա ոչ թե պատահականության բերումով, այլ շնորհիվ իրենց մեծ տաղանդի։ Նրա առաջին իսկ գիրքը՝ ութսուն էջանոց փոքրադիր «Մթնշաղի անուրջները», հռչակեց նրան որպես բանաստեղծ և պատվավոր տեղ ապահովեց հայկական Պառնասում։ Կան գրողներ, որ աշխատում են տասը և ավելի տարիներ, հրատարակում են մի քանի գրքեր և, այնուամենայնիվ, դեռ կոչվում են սկսնակ կամ, զիջողաբար, երիտասարդ գրող։ Դրանք այն մարդիկ են, որ իրենց սևագրություններն անում են հասարակության առաջ՝ հրատարակություններով։ Բոլորովին այլ էր Վահան Տերյանը. նրա հրապարակ իջավ միանգամից որպես վարպետ. այդ գրքից հետո նրան չէին ասում «սկսնակ» կամ զիջողաբար «երիտասարդ գրող», այլ ուղղակի բանաստեղծ, որովհետև նա, իրոք, բանաստեղծ էր «կամոքն Աստծու»[101]։
«Մթնշաղի անուրջները» ավելի ջերմ ընդունելիություն գտավ երիտասարդության կողմից, մի կարճ միջոցում Տերյանն ունեցավ հետևորդների մի ամբողջ բազմություն։ Իսկ երկրպագուների թիվ չկար։ Պահ մի մոռացվեցին մեր անվանի բանաստեղծները, ամենուրեք՝ երեկույթներում, ընտանիքներում, ընկերական շրջաններում արտասանում էին Տերյանի սոնետներն ու էլեգիաները։ Սկսվել էր պարզապես Տերյանական շրջան, Տերյանի էպոխա։ Օդը լիքն էր Տերյանով. երիտասարդության խոսակցության նյութն ամեն տեղ նրա բանաստեղծություններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նվերը միմյանց՝ «Մթնշաղի անուրջները»[102]։ 		 

Տերյանի առաջին ժողովածուի մասին հետագայում գովասանքի խոսքեր են ասել նաև Հովհաննես Թումանյանը[103], Ավետիք Իսահակյանը[104][105], գրականագետներ Ց. Խանզադյանն ու Ն. Աղբալյանը, Ա. Տերտերյանը, Մ. Մանուչարյանը[106], սակայն եղել են նաև քննադատական և խիստ բացասական կարծիքներ, օրինակ՝ Տերյանին մեղադրել են միայն խիստ անձնական երկեր գրելու և հասարակության տրամադրությունները չարտահայտող (Հ. Սոլովյան[107], Դ. Անանուն[108][109][110], Ավ. Տեր-Հարությունյան[111][112])։

1909 թվականին մայիսին Տերյանի տունը կրկին խուզարկել են և տարել նրա թղթերն ու նամակները։ Նույն թվականի վերջին Տերյանը եղբոր՝ Արամ Տեր-Գրիգորյանի հրավերով մեկնել է Պետերբուրգ և այնտեղ մնացել մինչև հաջորդ տարվա հունվարի սկիզբը[113]։

1910 թվականին Տերյանը, շարունակելով սովորել Մոսկվայի համալսարանում, ավելի շատ զբաղվել է գրական-հասարակական և հրատարակչական գործունեությամբ. նա փորձել է կազմակերպել «Հայ գրականությունը սիրողների ընկերությունը», որի գլխավոր նպատակը պետք է լիներ ռուս գրականության թարգմանությունը[114]։ Նույն թվականին նա ընկերների (Կ. Կուսիկյան, Ալ. Ծատուրյան, Ց. Խանզադյան, Կ. Միքայելյան)[Ն 12] օգնությամբ հրատարակել է «Գարուն» ալմանախի առաջին գիրքը։ Ապրիլին նա ելույթ է ունեցել Ալ. Ծատուրյանի գրական գործունեության 25-ամյակին նվիրված երեկոյի ժամանակ՝ ներկայացնելով «Ալեքսանդր Ծատուրյանի կյանքը և գործը» ռեֆերատը[114], իսկ մայիսին նա մեկնել է Կովկաս և ամռան ամիսներն անցկացրել Թիֆլիսում, Ախալքալաքում և Գանձայում։ Նա սկսել է թարգմանել Օսկար Ուայլդի «Սալոմեն» ֆրանսերեն բնագրից, իսկ աշնանը Մոսկվա վերադառնալուց հետո՝ սկսել է մտածել իր «Բանաստեղծությունների» առաջին հատորի տպագրության մասին, ինչին խանգարել է նրա նյութական սուղ վիճակը[116]։ Տերյանը մասնակցել է Լև Տոլստոյի թաղմանը՝ դա համարելով «ուխտագնացություն» և «սրբազան պարտականություն» ու դժգոհել կազմակերպման մակարդակից. «Տոլստոյի թաղմանը չէր մասնակցում ամբողջ Ռուսաստանն իսկ, մինչդեռ պետք է մասնակցեր ամբողջ աշխարհը»[117]։ Այդ «պատմական իրողության» վերաբերյալ նա գրել է «Լև Տոլստոյի թաղումը»[118] և «Յասնայա Պոլյանայում»[119] հոդվածները։

1911 թվականի վերջին Տերյանն ու Պ. Մակինցյանը կազմակերպել են «Պանթեոն» հրատարակչությունը, որի նպատակն էր տպագրել եվրոպական և ռուս գրողների երկերի թարգմանություններ[120]։ Միևնույն ժամանակ Տերյանն իր հոդվածներում քննադատել է հայերեն թարգմանվելիք երկերի ընտրությունը Կովկասյան հայոց հրատարակչական ընկերության կողմից։

1911 թվականի փետրվարին Վահան Տերյանն ամուսնացել է Սուսաննա Պախալովայի (1887-1936) հետ[Ն 13]։ Վերջինս եղել է Նոր Նախիջևանից, գիմնազիան ավարտել է Ստավրոպոլում, սովորել է Մոսկվայի Գետիեի անվան «Կանանց բարձրագույն կուրսերում» (պատմալեզվաբանական մասնաճյուղ)[122][Ն 14]։ Տերյանը նրա հետ ծանոթացել էր 1908 թվականին։

Ուսանող լինելով՝ Տերյանը չի կարողացել աշխատել, ինչի պատճառով շարունակել է ապրել նյութական սուղ պայմաններում՝ չկարողանալով անգամ վճարել ուսման վարձը. «Չունևորությունը հոգիս հանեց և սիրտս մաշեց»[124]։

1912 թվականին «Պանթեոն» հրատարակչությամբ լույս է տեսել Վահան Տերյանի «Բանաստեղծությունների» առաջին գիրքը, որում ընդգրկվել են նախորդ տարիներին տարբեր պարբերականներում տպագրված բանաստեղծություններ, «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուի մի մասը (հանել է գրքին ոչ հարմար էջերը), ինչպես նաև դեռևս չտպագրված ստեղծագործություններ[125]։ Ավետիք Իսահակյանը, որը 1911 թվականին փախել էր Թուրքիա, այնտեղ ստացել է Տերյանի գիրքը մի նամակի հետ, որում հեղինակը խնդրել է նշել իր հավանած բանաստեղծությունները։ Իսահակյանը գրել է.

  Անմիջապես պատասխանեցի, և որքան հիշում եմ, այդ նամակի մեջ գրեցի թե՝ «Հիմա, սիրելի Վահան, քո հազարն է» (քո շրջանը, ժամանակը)[126]։  

1912 թվականին Վահան Տերյանը, ավարտելով Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետի դասընթացը, ցանկացել է հետագայում սովորել իրավաբանական ֆակուլտետում, որպեսզի ապագայում կարողանա ապրուստի միջոցներ վաստակել (իրավաբաններ են եղել Տերյանի ընկերներից Ց. Խանզադյանը և Ն. Վիրաբյանը), սակայն շուտով հրաժարվել է այդ մտքից։ Այդ տարվա ամառը նա անցկացրել է Ստավրոպոլում՝ կնոջ ծնողների մոտ[127]։

1912 թվականի վերջերին Տերյանը դիմել է պոեմի ժանրին՝ նախաձեռնելով գրել երեք պոեմներ («Հուշեր Լազարյան ճեմարանի», «Դոն Ժուան»[128], Վանի պաշտպանությանը նվիրված պոեմ), որոնցից ամենից «շոշափելի հետքեր» (Մակինցյանի խոսքն է) են մնացել «Հուշեր Լազարյան ճեմարանի» պոեմից, որը հավանաբար ոգնչվել է Ալեքսանդր Պուշկինի «Եվգենի Օնեգին» պոեմից[129] և մնացել է անավարտ[130]։

1913 թվականին Տերյանը պատրաստվել է պետական քննություններին և հանձնել ռուս գրականության քննությունը, սակայն նրան հայտնել են, որ նա պետք է հանձնի ևս երեք քննությունից (դրանից առաջ ասել էին, որ նա կարող է չհանձնել այդ քննությունները), և Տերյանը որոշել է այդ քննությունները հանձնել հետագայում.

  Հոգիս ծայրեծայր լիքն է պոեզիայով, և այլևս չեմ կարող և, որ գլխավորն է, չեմ ուզում ինքս ինձ զսպել զանազան «հնչյունաբանությունների», «քերականությունների» և այլ անմիտ բաների համար։ Պետք է գրել քանի գրվում է, քանի հոգում պոեզիայի կրակ կա, քանի վերջնականապես չենք կոշտացել կենսական գռեհիկ հոգսերից ու նողկալիությունից։ Ազատություն եմ ուզում տալ հոգուս և խոյանքներիս, որոնք այնքան երկար ժամանակ «հալածված ու ճնշված» են եղել իմ կողմից[131]։  

Տերանը ծրագրել է ստանալ միայն ավարտական տեղեկանք, որով հույս ուներ աշխատանքի ընդունվել։ Սակայն դա նրան չի հաջողվել, և նա ստիպված է լինում պատրաստվել պետական քննություններին[132]։ Միևնույն ժամանակ նա հույս ուներ աշխատանքի տեղավորվել Լազարյան ճեմարանում («Կոստանյանը այսպես ասաց. «Ձեզ համար ես միշտ տեղ կգտնեմ ճեմարանում»[133]։

Շուտով ստացվել է Սուսաննայի հիվանդության լուրը, և Տերյանը մեկնումէ Ստավրոպոլ. պարզվել է, որ Սուսաննայի «թոքերի վերևի մասը վնասված է»[134]։ Տերյանը Ստավրոպոլում նույնպես հիվանդացել է և այնտեղ մնացել մեկ ամիս[134]։

Պետերբուրգի համալսարանում։ Գրական-հրատարակչական գործունեություն խմբագրել

1913 թվականի սեպտեմբերին Տերյանը մեկնել է Պետերբուրգ, որտեղ Կ. Կոստանյանի «հանձնարարական» նամակով գնացել է Նիկողայոս Մառի մոտ։ Վերջինս Տերյանին համոզել է ընդունվել Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆակուլտետ[Ն 15][135]։

Հայ գրողների ընկերության նոյեմբերի 28-ի հերթական երեկույթը նվիրվել է Վահան Տերյանին, որտեղ նրան քննադատող Վ. Ահարոնյանին պատասխանել է ընկերության նախագահ Հովհաննես Թումանյանը.

  Հայտնեց նաև մի շատ տարածված կարծիք, թե Տերյանը զուրկ է տեղայնությունից և հարազատ չի մեզ։ Ինձ թվում է, որ էդ կարծիքը սխալ է։ Չմտնելով քննության մեջ, թե ինչ է հարազատությունը և ինչ նշաններով է արտահայտվում, ես գտնում եմ, որ նրա թախիծն ու երազները, մշուշն ու աղջամուղջը խորթ չեն մեր երկրին ու մեր հոգուն։ Ես եղել եմ էն երկնքին մոտիկ լեռնադաշտում, ուր ծնվել է Տերյանը, և կարծես թե նա լիքն է էն մշուշային թախիծով ու քնքուշ երազներով, որ բնորոշում են մեր տաղանդավոր բանաստեղծի քնարը։ Վերջապես թախիծն ու երազը խորթ չեն հայի հոգուն, և մենք շատ երազկոտ ժողովուրդ ենք[136]։  

1914 թվականին Տերյանն ընդունվել է Հայ գրողների ընկերության անդամ[137]։

Չկարողանալով ժամանակին մուծել ուսման վարձը (եղբոր՝ «իսկական զինվորական ծառայության զորակոչվելու հետևանքով»[138]՝ Տերյանը 1914 թվականի հոկտեմբերին հեռացվել է համալսարանից, սակայն դիմումով խնդրել է հետ ընդունել իրեն՝ խոստանալով վճարել վարձը։ Նա ստիպված է եղել հոնորարի համար աշխատակցել «Մշակ» թերթին, սակայն նամակներից մեկում նշել է, թե «իմ խղճի կամ համոզումների հակառակ չեմ գնա երբեք և ոչ նկատումով (որքան և ստիպողական լինեն պայմանները) չեմ գրի երբեք և ոչ մի խոսք»[138]։

1914 թվականի ապրիլի 30-ին Տերյանը Թիֆլիսում հանդես է եկել «Հայ գրականության գալիք օրը» զեկուցումով, իսկ նույն թվականի վերջին հրապարակել է «Հոգևոր Հայաստան» հոդվածը[139]։ Այդ տարի նա գրել է «Անզարդ իմ օրվան, անտուն իմ կյանքին», «Նույնն է հասցեդ հնամյա» («Գնչու» վերնագրով), «Մենք բոլորս-բոլորս», «Մանուկ ենք մենք – երկու խեղճ», «Եթե սեր չըկա – ի՞նչի համար» բանաստեղծությունները։

Տերյանը 1914 թվականին մեկ ամիս անցկացրել է հիվանդանոցում (երիկամների հիվանդության պատճառով), ապրիլին վախճանվել է նրա հայրը՝ Տեր Սուքիասը[140]։

1914 թվականին Տերյանն ու Սուսաննան եղել են Գանձայում և Պետերբուրգ վերադառնալուց առաջ եղել Մեծ Ղարաքիլիսայում՝ հյուրընկալվելով Խանզադյաններին։ Վերա Խանզադյանը պատմել է, որ Տերյանին փողոցում ճանաչել են ու ծաղիկներ նվիրել, իսկ ամառային ակումբում կազմակերպված երեկոն, որի ընթացքում Տերյանն արտասանել է իր բանաստեղծությունները, ավարտվել է երիտասարդների «ջերմ օվացիայով»[141]։

Ն. Թումանյանին ուղղված նամակում (1914 թվականի վերջին) Տերյանը պատմել է «Երկիր Նաիրի» շարքի հղացման մասին. «Չկարծեք, թե այժմ են միայն զբաղեցնում ինձ այդ մտորումները, ավա՜ղ, շատ վաղուց։ Եվ չեմ ազատվի դրանցից երևի մինչև վերջը – ինչպե՞ս ազատվես ինքդ քեզնից... Դուք երևակայել չեք կարող, թե ինչպես է անցնում իմ կյանքը. ոչ թե անցնում է, այլ այրվում մի ներքին դառն կրակով, և ես անզոր եմ այդ կրակի դեմ և անօգնական։ Եվ ես երբեմն մտածում եմ, որ դա ունի իր խորին ու վսեմ իմաստը։ Չէ՞ որ այդպես, իմ հոգու նման, այրվում է և իմ երկիրը, «Իմ Նաիրին» – գուցե դրա համար է այրվում և իմ հոգին, որովհետև իմ հոգու մեջ «նաիրյան չքնաղ հոգին է» այրվում։ Եվ ես սկսում եմ զգալ ինձ կոչված, մեկը նրանցից, որոնց վիճակվել է «նաիրյան» հոգու բարձր տառապանքը կրել իրենց հոգու մեջ»[142]։

«Մշակ» թերթի 1915 թվականի հունվարի 1-ի համարում «Երկիր Նաիրի» խորագրով տպագրվել են Տերյանի երեք բանաստեղծություններ՝ «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես», «Այնպես անխինդ են և նըման լացին», «Ինչպես չըսիրեմ, երկիր իմ կիզված» բանաստեղծությունները հետևյալ ծանոթագրությամբ. «Նաիրի» պետք է հասկանալ ոչ թե պատմական, այլ իդեական իմաստով»[143]։

1915 թվականին Մաքսիմ Գորկին ձեռնարկել է «Сборник армянской литературы» ժողովածուի հրատարակությունը[Ն 16] և որպես օգնական ընտրել է Վահան Տերյանին, որին հանձնարարվել է նյութերի ընտրությունն ու թարգմանիչներ գտնելու գործը, ինչպես նաև նա Գորկուն օգնել է թարգմանել Սունդուկյանի «Պեպոն»[144]։

1916 թվականի հունվարի 18-ին Վալերի Բրյուսովը Երևանում կարդացած զեկույցի ժամանակ ներկայացրել է նաև Բեմում գտնվող Տերյանին, որի ստեղծագործություններից ընդգրկել է իր հրատարակած «Поэзия Армении» ժողովածուում։

1916 թվականին Տերյանը գնացել է Էջմիածին՝ Պ. Մակինցյանի մոտ, որտեղ ծանոթացել է Մարգո Շահխաթունու հետ. վերջինիս են նվիրված Տերյանի «Ափսոս չէ՞, Մարգո, այս երեկոն»[Ն 17], «Տեսնո՞ւմ ես, որքան, որքան արագ» (սկզբում ունեցել է «Սոնետ» վերնագիրը և սկսվել է «Տեսնո՞ւմ ես, Մարգո, ինչպես արագ» տողով) բանաստեղծությունները[145]։

Նույն թվականին նա եղել է Երևանի որբանոցում, որտեղ հանդիպել է Վանից գաղթած որբերի հետ (ըստ որոշ տվյալների՝ նա ցանկացել է գրել պոեմ Վանի հերոսական պաշտպանության մասին, սակայն չի ստացվել[121]։ Նա գրել է «Երկիր Նաիրի» շարքի որոշ բանաստեղծություններ, շարունակել է «Ընձենավորի» թարգմանությունը, ավարտել «Сборник армянской литературы» գրքի հետ կապված աշխատանքները[121]։

1916 թվականի գարնանը Տերյանը հիվանդացել է. բժիշկը խորհուրդ է տվել մեկնել հանգստանալու և բուժվելու, սակայն ֆինանսական վիճակը Տերյանին թույլ չի տվել կատարել բժշկի խորհուրդը, և նրա վիճակը գնալով ավելի է վատացել[Ն 18][121]։ Մայիսին Սուսաննան դուստր է ունեցել, որը շուտով մահացել է[121]։ Տարվա վերջին Տերյանի մոտ ախտորոշվել է տուբերկուլոզ, և բժիշկը նրան ասել է, որ հեռանա Պետերբուրգից։ Տերյանը, չկարողանալով մեկնել Սուխում (ինչպես խորհուրդ էր տվել բժիշկը), մեկնել է Կովկաս։

1916 թվականի դեկտեմբերի 30-ին Հ. Սուրխաթյանը, Հայ գրողների ընկերության մեջ կարդալով «Ռուսահայ նորագույն բանաստեղծությունը» թեմայով զեկուցումը[146][147], դրանում բարձր է գնահատել Տերյանի դերը, նրան համարել բամզաթիվ հետևորդներ ունեցող և ուրույն դպրոցի հիմնադիր, ապա եզրակացրել է. «այսպիսով նորագույն բանաստեղծության մեջ որոշ և աչքի ընկնող դեմքը առայժմ Վահան Տերյանն է։ Սկսնակների մեծ մասը գնում է նրա ետևից»[148]։ Դրան ի պատասխան հանդես է եկել քննադատ Մ. Մատենճյանը[149] «Հայոց նոր բանաստեղծության երկու ականավոր ներկայացուցիչները՝ Սիամանթո և Վ. Տերյան» հակազեկույցով, որին ներկա է եղել նաև Տերյանը, որի վրա այն «թույլ տպավորություն էր թողել»[150]։ Կնոջն ուղարկելով Ստավրոպոլ՝ Տերյանը ճանապարհվել է Սուխում։ Հավանաբար այդ ժամանակ է նա գրել հետևյալ նամակը Ջավախեցուն.

  Կյանքիս վերջին օրերն եմ ապրում, Ղազար ջան։ Ցավ չէ մեռնելը, բայց այսպիսի ժամանակ մեռնելը կրկնակի մահ է... Դեռ ինչքա՜ն գործ կա անելու... Սուտ է, Ղազա՛ր ջան, սուտ, խաբում են ինձ բոլորը... Ցավս է մենակ, որ չի խաբում, խեղդում է[151]։  

1916 թվականի դեկտեմերի 31-ին Տերյանը մեկնել է Երևան, որտեղ նախ լուծել է զինվորագրության հարցը (ենթարկվել է բժշկական քննության և ազատվել զինվորագրությունից), իսկ հունվարի 25-ին կարդացել է դասաոսություն «Հայոց նոր շրջանի բանաստեղծության ոճի և լեզվի զարգացման մասին»[152], որտեղ էլ ի թիվս այլ ստեղծագործությունների արտասանել է «Հրաժեշտի գազելը»[153]։ Փետրվարին Տերյանը արդեն եղել է Սուխումում։ Հետագայում բազմիցս դժգոհել է առողջարանում տիրող պայմաններից, և այնտեղ երկու ամիս անցկացնելուց հետո մեկնել է Թիֆլիս, որտեղից մեկնել է Գանձա և այնտեղ մնացել մինչև օգոստոսի կեսերը[154]։ Գանձայում գտնվելու ընթացքում Տերյանը սկսել է Տոլստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպի առաջին հատորի թարգմանությունը, որի երկրորդ հատորը պետք է թարգմաներ Ստեփան Զորյանը, երրորդը՝ Դերենիկ Դեմիրճյանը, իսկ չորրորդը՝ Արշավիր Խոնդկարյանը (հետագայում Տերյանի այդ նախաձեռնությունն իրականացրել և ավարտին է հասցրել Ստեփան Զորյանը)[155]։

Հեղափոխության հետ։ Պետական գործունեությունը։ Հիվանդություն և մահ խմբագրել

1917 թվականի կեսերին Տերյանը մեկնել է Պետերբուրգ, որտեղ ակտիվորեն մասնակցել է հեփափոխական գործողություններին։ Նույն թվականի նոյեմբերին գրել է. «Ինձ առաջարկում են պաշտոն Ազգային գործերի մինիստրության մեջ և Արտաքին գործերի մինիստրության մեջ։ Դեռ չեմ որոշել։ Երևի Ազգային գործերի մինիստրության մեջ կվերցնեմ պաշտոն հայկական մասում աշխատելու նպատակով։ Դա հետաքրքիր կլինի։ Հրաժարվել չի կարելի, վասնզի ինտելիգենտ ուժերի կարիք կա, և կուսակցական էթիկան չի թույլատրում այդ ժամին, երբ զզվելի սաբոտաժ են անում խավար ուժերը, չգնալ և չծառայել բանվորական և գյուղացիական կառավարության։ Դրա համար из принципа ուզում եմ վերցնել առաջարկված պաշտոններից մեկն ու մեկը»[156]։

Տարեվերջին կազմակերպվել է Ազգությունների գործերի ժողովրդական կոմիսարիատին կից Հայկական գործերի կոմիսարիատ, որի ժողկոմ է նշանակվել Վ. Ավանեսովը, իսկ տեղակալ՝ Վահան Տերյանը[156]։ 1917 թվականի նոյեմբերի 29-ին Լենինի ստորագրությամբ գրությունով Մարիինյան պալատի կոմիսարին հանձնարարվել է աջակցել Տերյանին «Կոմիսարիատի կովկասյան գործերի թղթերն ընդունելու գործում»[157]։ Տերյանը կազմել է «Թուրքահայաստանի» մասին զեկուցագիրը, որով ներկայացվել է հարցի պատմությունը, ինչպես նաև դեկրետի նախագիծը, որն քննվել և ընդունվել է դեկտեմբերի 29-ին։ Այդ առիթով Տերյանը զրույց է ունեցել Լենինի և Ստալինի հետ, որի ժամանակ Ստալինը, դեռ զեկուցագիրը չկարդացած, կարծիք է հայտնել, որ պետք է անմիջապես զորքերին հրաման տալ հեռանալ Հայաստանից, և «հայերին հնար տրվի ինքնորոշվելու»[156]։ Տերյանը, դեմ լինելով զորքերը հանելուն, այդ մասին խոսել է Լենինի հետ, որը խոստացել է զորքերը հանել միայն այն ժամանակ, երբ դա պահանջի ժողովուրդը[156]։

1918 թվականին Տերյանը՝ որպես խորհրդային պատվիրակության խորհրդական (Լենինի ստորագրությամբ տրված վկայականով)[158], մեկնել է Բրեստ-Լիտովսկ, ուր սկսվել էր բանակցությունների երկրորդ շրջանը։ Այնտեղ Տերյանն զբաղվել է մասնավորապես Հայկական հարցի մասին տեղեկությունների հավաքմամբ ու ներկայացմամբ ինչի համար հունվարի 25-ին մեկնել է Մոսկվա՝ Հայկական հարցի մասին անհրաժեշտ նյութերը Բրեստ տանելու[122]։

Տերյանի՝ Բրեստ մեկնելուց հետո կինը՝ Սուսաննան երեխայի (որը մի քանի ամսական էր և հիվանդ) հետ մեկնել է Ստավրոպոլ՝ ծնողների մոտ։ Տերյանը, մտահոգ լինելով կնոջ ու երեխայի մասին, չի կարողացել թողնել աշխատանքը և մեկնել նրանց մոտ.

  Որքան էլ ծանր և դժվարին լինի, դու ինձ կհասկանաս, Լյուլինկա, և չես ուզենա իմ խղճի վրա բարդել մի բան, որը հետո կդառնա իմ և քո ողջ կյանքի անեծքը, ուստի և ինձ հնարավորություն կտաս ազնիվ վարվելու, պարտքս կատարելու և մնալու մաքուր, անբիծ խղճով։ Հասկացիր այս և տոկա։ Գիտցիր, որ անսահման ցավում եմ քեզ համար և քո մասին իմ բոլոր խոհերը ինձ տանջում են ավելի, քան կարող ես պատկերացնել[159]։  

1918 թվականին գաղթականության օգնության գործը կազմակերպելու նպատակով Տերյանը մեկնել է Աստրախան ու Հյուսիսային Կովկաս, սակայն չի կարողացել հասնել Ստավրոպոլ, որովհետև ճանապարհները փակ են եղել սպիտակների կողմից։ Տերյանը Սուսաննային է հնարավորության դեպքում խնդրել գնալ իր մոտ, սակայն նրանց հանդիպումն այդպես էլ տեղի չի ունեցել։ Վաչե Պարտիզունին կարծիքով՝ հավանաբար այդ ժամանակաշրջանում է գրված հետևյալ բանաստեղծությունը[160].

 

Գար ինձ հանկարծ հեռագիր,
Որ դու գալիս ես, գալիս,
Դու իմ միակ ցանկալիս,
Դու իմ անո՜ւշ տարագիր...

 

1918 թվականին Ազգությունների գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի հետ Հայկական գործերի կոմիսարիատը Պետերբուրգից տեղափոխվել է Մոսկվա, որտեղ Տերյանը շարունակել է ակտիվ գործությունը. Վ. Ավանեսովը, լինելով Համահայաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեի քարտուղար, ավելի շատ զբաղվել է վերջինիս գործերով, և Հայկական գործերի կոմիսարիատի գործունեությունը հիմնականում ղեկավարել է Տերյանը։ Այդ ժամանակ նա սկսել է թարգմանել Լենինի «Պետություն և հեղափոխություն» երկը[Ն 19], նախաձեռնել «Կոմունիստ» ամսագրի լույսընծայումը (որի խմբագիրն է եղել)[162], ինչպես նաև բարձրացրել Լազարյան ճեմարանի բարեփոխման հարցը, որը պետք է «կադրեր պատրաստեր ապագա Սովետական Հայաստանի համար և միաժամանակ նոր տիպի արևելագետներ տար Սովետական Ռուսաստանին»[161]։ Ճեմարանի վերաբերյալ գործերի կազմակերպման համար որպես խորհրդատու հրավիրվել է Նիկողայոս Մառը, որի 1918 թվականի մայիսի 17-ի զեկույցով ներկայացրած բարենորոգման պլանի նախագիծն արժանացել է նաև Տերյանի հավանությանը[161] (Պ. Մակինցյանը նշանակվել է ճեմարանի կոմիսար, որի վրա է դրվել ղեկավարման ամբողջ պատասխանատվությունը, ինչպես նաև ընտրվել է նոր խորհուրդ՝ «մասնակցությամբ պրոֆ. Մառի, Օրբելու, Ադոնցի,Կոստանյանի, Մսերյանի և Տերյանի»[163]։ 1918 թվականին Ժողկոմխորհի որոշմամբ (Լենինի ստորագրությամբ) փակվում են «Հայկական ազգային խորհուրդներ, ինչպես նաև Հայաստանի պաշտպաության խորհուրդներ, կամ Ռազմա-հեղափոխական կոմիտեներ», և դրանց փաստաթղթերն ու գույքը հանձնվում է Ազգությունների գործերի ժողովրդական կոմիսարիատին կից Հայկական գործերի կոմիսարիատին[164]։

Վահան Տերյանին հանձնարարվել է Հայոց ցեղասպանությունից փրկված և Աստրախանում և Հյուսիսային Կովկասում ապաստան գտած հայ գաղթականներին օգնելու գործը (նրանց հասցնել հագուստ, դեղորայք գրքեր և այլն)[165]։ Հուլիսի 29-ին հատուկ բժշկա-սանիտարական առաջին խումբը Տերյանի ղեկավարությամբ[166][167] մեկնել է Աստրախան՝ տանելով «անհրաժեշտ գումար և երկու վագոն դեղորայքով ու ուրիշ ապրանքներով»[168]։ Տերյանի հետ մեկնել են Հ. Կուսիկյանը և Արծվիկ Շահիջանյանը՝ Անահիտ Շահիջանյանի քույրը[169]։ Ճանապարհը եղել է հոգնեցուցիչ, բազմաթիվ երկարատև կանգառներով, և Տերյանի առողջական վիճակը ավելի է վատացել[170]։ Աստրախանում հյուրընկալվել են Լազարյան ճեմարանի իրենց դասընկեր Նիկողայոս Վարագյանի[Ն 20] (1988-1932) տանը։ Մի քանի օր անց Հ. Կուսիկյանը մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս իսկ Տերյանը շարունակել է գաղթականներին օգնելու գործը։ Որոշ ժամանակ անց Տերյանը մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս՝ եղել Պյատիգորսկում[172], ապա Եսենտուկիում (որտեղ հանդիպել է Հ. Հովհաննիսյանին), ապա վերադարձել Աստրախան[Ն 21]։ Վերադարձից հետո Տերյանը մոտ մեկ ամիս մնացել է Աստրախանում, սակայն Ն. Վարագյանի մայրը՝ Մանուշակ Վարագյանը նշել է, որ այդ ընթացքում «նա համարյան միշտ հիվանդ պառկած էր մեր տանը»[176]։

  Մի կողմից թոքախտն էր ուտում խեղճ Վահանի ներսը, մի այլ կողմից՝ կնոջ կարոտը մաշում նրան։ Մեր ամբողջ ընտանիքը նրան խնամելով էր զբաղված... Բոցի մեր ընտանիքի անդամներից, Վահանին անձնվեր կերպով խնամում էր, նրա հիվանդության ամբողջ ընթացքում, մի հայ օրիորդ Արծվիկ անունով։ Կարծեմ բարձրագույն կուրսերի ուսանողուհի էր, իսկ Աստրախանում ապրում էր իբրև գաղթական, իր ծնողների հետ միասին[Ն 22]... Օրիորդը շատ անգամ ծնողներից ծածուկ գալիս ու գիշերում էր Վահանի մոտ, պառկելով սենյակի հատակին, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում դեղեր տա հիվանդին, խնամի օգնի[177]։
- Մանուշակ Վարագյան
  

Հոկտեմբերի կեսերին Տերյանը, ավարտած լինելով իր գործը և զգուշանալով սկսվող աշնային ցրտերից ու խոնավությունից, հեռանում է Աստրախանից[178]։ Մոսկվա վերադառնալուց հետո (մոտավորապես 1919 թվականի փետրվարին) նա փորձել է շարունակել աշխատանքը, «սակայն այլևս անհնարին էր։ Թոքախտը անցել էր աղիքները և կոկորդը, նա հազիվ էր կարողանում շշնջալ»[179]։ Ամռանը Տերյանն ընկերների ու հարազատների պնդմամբ տեղավորվել է Մոսկվայի քաղաքամեձ Սոկոլնիկի արվարձանի Չետվերիկովի սանատորիայում, սակայն այնտեղի ծանր հիվանդների միջավայրին և միօրինակ ու ձանձրալի պայմաններին չդիմանալով՝ որոշ ժամանակ անց հեռացել է՝ բնակվելով Մոսկվայի «Մետրոպոլ» հյուրանոցում, որտեղ «առաջին անգամ Տերյանը հեղափոխության ընթացքում նորից քրքրում է իր ձեռագրերը, արտագրում է այն կտորները, որ ավարտած էր համարում, կարգի է բերում ու նախապատրաստում պոեզների երկրորդ հատորը և այդ զբաղմունքների միջոցին երբեմն գրելու նոր փորձեր անում»[180]։ Այդ ժամանակ դաշնակցական կառավարության անունից Տերյանին այցելել է բժիշկ Զավրիևը և առաջարկել է տեղափոխվել Շվեյցարիա՝ «խոստանալով ամեն տեսակի աջակցություն», սակայն Տերյանը մերժել է այդ առաջարկը[181]։

1919 թվականի աշնանը Տերյանը Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի կարևոր և շտապ հանձնարարություններով մեկնել է Տաշքենդ. ՌԽՖՍՀ Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի 1919 թվականի հոկտեմբերի 3-ին տրված վկայականում գրվել է. «Բոլոր ռազմական, քաղաքացիական և երկաթուղային իշխանություններին առաջարկվում է ընկ. Տերյանին ցույց տալ ամենալայն օժանդակություն՝ նրա ուղևորության ճանապարհին»[182]։ Ուղևորության հստակ նպատակը հայտնի չէ, ինչպես նաև հստակ չէ Տերյանի՝ հետագայում Պարսկաստան և Թուրքիա մեկնելու հարցի ստույգ լինելը[183][184]։ Միաժամանակ Տերյանը հույս է ունեցել տեսնել ավագ եղբորը՝ Ղազարին, որից վաղուց նամակ չուներ, և «հույս ուներ տաք կլիմայում, եղբոր ընտանիքի խնամքը վայելելով վերականգնել իր սպառվող ուժերը»[185]։

Անահիտ Շահիջանյանը՝ Տերյանի հղի կինը, որը «գրեթե մերժված էր» ծնողների կողմից ամուսնացած մարդու հետ կապի համար, պատրաստակամություն է հայտնել ուղեկցել նրան։ Մեկնելուց առաջ Տերյանի իր գրքերը տեղավորել է մի քանի փայտե արկղերում[Ն 23] և թողել Մոսկվայում ապրող Միքայել Տեր-Մկրտչյանի մոտ[186]։ Իր հետ վերցնելով միայն որոշ կարևոր փաստաթղթեր՝ Տերյանը կնոջ հետ հոկտեմբերին (հավանաբար հոկտեմբերի 15-ին[187]) գնացքով մեկնել է Սամարա[188], որտեղ ստիպված են եղել երկար ժամանակ կանգ առնել՝ սպասելով դեպ Թուրքեստան մեկնող գնացքի։ Տերյանի առողջական վիճակը կրկին վատացել է, և Անահիտն առաջարկել է վերադառնալ Մոսկվա, սակայն Տերյանը մերժել է՝ պատճառաբանելով, որ հատկացված գումարը ծախսված է, և չեն կարող առանց գործն ավարտելու վերադառնալ։ Նոյեմբերի 22-ին Տերյանն ու Անահիտը գնացք են նստել (ճանապարհին Տերյանի վիճակն ավելի է ծանրացել) և դեկտեմբերի 13-ին հասել Օրենբուրգ 2 կայարան (քաղաքից տասը կիլոմետր հեռու), որտեղ մինչև դեկտեմբերի 18-ն ստիպված են եղել սպասել Տաշքենդ մեկնող գնացքի։ Անահիտը մեկնել է Օրենբուրգ և կարողացել է հաջորդ օրը Տաշքենդ մեկնող գնացքում տեղ գտնել, սակայն կայարան վերադառնալուց հետո Տերյանին գտել է 40,8° ջերկության մեջ, և որոշվել է մեկնումը հետաձգել ու մնալ Օրենբուրգում՝ իրեն ծանոթ Օհանյանների տանը. Տերյանը համաձայնել է. «Ինչ ուզում ես արա, միայն ինձ մահից փրկիր»[189]։ Տերյանին սահնակով տեղափոխել են Օհանյանների տուն, ուր նա հասել է ցրտից գրեթե անզգա, սակայն տանը տիրող ջերմության և հարմարավետ պայմանների շնորհիվ հաջորդ օրը իրեն լավ է զգացել[190]։

Դեկտեմբերի 21-ին Տերյանն անկողին է ընկել և այլևս վեր չի կացել։ Բծավոր տիֆի համաճարակի պատճառով քաղաքում բժիշկները հիվանդներին ընդունել են միայն հիվանդանոցներում կամ իրենց մոտ, այդ պատճառով բժիշկ բերել Տերյանի մոտ կարողացել են միայն դեկտեմբերի 28-ին, բայց դրանից հետո նա այլևս չի եկել։

  Օրերն անցնում էին հոգեմաշ ու սպասողական ծանր վիճակում։ Իմ սրտի ու մտքի բովանդակ կարողությամբ ուզում էի հավատալ, որ նա կառողջանա, ուժերը կվերագտնի ու վեր կկենա մահճից... Թվում էր, թե ահա ուր որ է դուռը կբախի մի նշանավոր բժիշկ, ներս կմտնի, սիրտ ու հոգի կտա նրան, կամոքի ցավը...
Այդ չեղավ... Դանդաղ, բայց և հաստատ, սեղմվում էր օղակը...
- Անահիտ Շահիջանյան[191]
  

Վերադաս մարմիններին ուղղված դիմումների շնորհիվ դեկտեմբերի 30-ից Տերյանին սկսել է կանոնավորապես այցելել մի բժիշկ, սակայն նրա ջերմությունից 35,6°-ից չի բարձրացել և նա ոչինչ չի կարողացել ուտել։ Տերյանը «շատ էր խոսում Սուսաննայի մասին, բուռն ցանկություն էր հայտնում տեսնել նրան և իր ընկերներից մի քանիսին»[190]։ Տեսնելով, որ Տերյանը սիրով է ունկնդրում ուրախ զրույցներ, Օհանյանները նույնիսկ փոքրիկ խնջույք են կազմակերպել[192]։

 
Տերյանի գերազմանը Կոմիտասի անվան պանթեոնում
 
Վահան Տերյանի արձանը
 
 
10000 դրամանոց հուշադրամ, 2010

Նոր տարվա օրերին Տերյանն անգամ անկողնում չի կարողացել շարժվել, իսկ հունվարի 4-ից նրա մարմինն սկսել է «սառչել». նա գանգատվել է, որ «ներսից ինքը այրվում է», իսկ վերջույթները սառչում են[192]։ Օրենբուրգում անհրաժեշտ դեղերը գտնելու անհնարինության պատճառով Տերյանը խնդրել է իրեն տանել Մոսկվա, սակայն հունվարի 6-ին երեք բժիշկներ քննում են Տերյանին և եզրակացնում. «Ոչինչ անել չի կարելի և պետք է րոպե առ րոպե սպասել վախճանի»[192]։ Հունվարի վեցի լույս 7-ի գիշերը Տերյանը չի քնել, մի քանի անգամ խնդրել է իրեն հագցնել ու նստեցնել բազկաթոռին, սակայն մի քանի րոպեից ավել նստել չի կարողացել, դժվարանում էր խոսել, քնել չէր կարողանում։ Այդ ժամանակ նա Անահիտին ասել է.

  Ո՞ւմ համար է ավելի դժվար՝ նրա՞, որ մեռնում է, թե՞ հարազատների, որ մնում են[193]։  

Տերյանը խնդրել է իրեն կամֆորա ներարկել, և Անահիտը կարողացել է գտնել ռազմասանիտարական գնացքի (որով իրենք եկել էին Սամարայից) բուժակին։ Տերյանը ճանաչել նրան և ներարկում կատարելիս հարցրել է. «Կարելի՞ է անվերջ սրսկել և այդպիսով կյանքը երկարացնել դարձյալ մեկ շաբաթով»[194]։ Տերյանն Անահիտին խնդրել է «հանգիստ նստել իր մոտ և լաց չլինել ու չվազվզել». «Դրանից հետո նա կամաց-կամաց»... հանգիստ, մեռնում է»[194]։

  Մրրկաշունչ ստեպներում, հայրենի օջախից շատ հեռու, դառնագին հիվանդության ճիրաններում դադարեց բաբախել մի խորունկ սիրտ, դադարեց գործել մի մեծ ինտելեկտ, որ ծնված էր զգալու և խորհելու, ստեղծագործելու և իմաստավորելու մարդկային գոյությունը։
- Ավետիք Իսահակյան[195]
  


Ստեղծագործական լեզվի զարգացման փուլեր խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Տերյանական լեզվի զարգացման փուլեր

Վահան Տերյանի ստեղծագործական կյանքը, ըստ լեզվի զարգացման, կարելի է բաժանել չորս փուլերի[196]։

  1. Առաջին փուլ-Առաջին փուլն իր մեջ ընդգրկում է բանաստեղծի գրական գործունեության սկզբնական շրջանը մինչև 1908 թվականը՝ Մթնշաղի անուրջներ ժողովածուի հրատարակությունը։ Հիմք ընդունելով բանաստեղծի ընկերոջ՝ Պողոս Մակինցյանի կատարած թվագրումները՝ կարելի է համոզված պնդել, որ դեռևս 1903-1904 թվականներին արդեն գոյություն են ունեցել զուտ տերյանական խոսքով գրված բանաստեղծություններ՝ «Հրաժեշտ», «Էլեգիա», «Անծանոթ աղջկան» և այլն։ Ստեղծագործական վաղ շրջանում Տերյանի խոսքարվեստն անմիջականորեն կրում էր նաև լեզվի զարգացման նախորդ շրջանի ազդեցությունը։
  2. Երկրորդ փուլ-Տերյանի լեզվի զարգացման երկրորդ փուլը (1909-1912 թվականներ) բանաստեղծի արվեստի գեղարվեստական հասունացման կարևորագույն շրջանն էր, որի լավագույն վկայությունը «Բանաստեղծությունների» առաջին հատորն էր՝ հրատարակված 1912 թվականին։ Վերջինս, բացի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուի վերամշակված ու լրացված տարբերակից, ընդգրկում էր նաև Գիշեր և հուշեր, Ոսկի հեքիաթ և «Վերադարձ» բանաստեղծական շարքերը։ Մանրակրկիտ վերամշակման ենթարկելով տարիներ առաջ գրված բանաստեղծությունները՝ Տերյանն իր չափածոյի լեզուն զտեց նախորդ շրջանի լեզվական վերապրուկներից։
  3. Երրորդ փուլ-1910-ական թվականների տերյանական պոեզիայի նոր աստիճանը դրսևորվեց նաև բանաստեղծի լեզվի զարգացման երրորդ փուլում։ 1913 թվականից սկսվեց բանաստեղծի կյանքի ու ստեղծագործական գործունեության հաջորդ՝ պետերբուրգյան շրջանը։ Թեմատիկ, ժանրային, տաղաչափական ու լեզվաոճական նոր հնարավորությունների արդյունք էին «Կատվի դրախտ», «Երկիր Նաիրի», «Ոսկե շղթա» շարքերում զետեղված բազմաթիվ ստեղծագործություններ։
  4. Չորրորդ փուլ-Լեզվական որոնումներով ուշագրավ է նաև Տերյանի ստեղծագործական ուղու վերջին՝ հետհոկտեմբերյան փուլը (1918-1919 թվականներ)։ Բանաստեղծը հեղափոխական շրջանի տրամադրություններն արտացոլող տողերով, հրապարակախոսական մի շարք հոդվածներով տվեց իր անցած ուղու յուրօրինակ գնահատականը[196]։

Բանաստեղծական շարքեր խմբագրել

Վահան Տերյանն իր բանաստեղծությունների մեծ մասը համախմբել է առանձին շարքերի մեջ («Մթնշաղի անուրջներ», «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Երկիր Նաիրի» և այլն)։ Արևելահայ բանաստեղծության մեջ Տերյանն առաջինն էր, որ դասական մակարդակի է հասցրել շարքերով գրելու սկզբունքը։ Տերյանը մտածում և ստեղծագործում էր ոչ միայն առանձին բանաստեղծությունների, այլև շարքերի միջոցով։ Շարքի մեջ մտնող յուրաքանչյուր բանաստեղծություն ներքին կապ ունի քնարական շարքի ընդհանուր մոտիվների ու տրամադրությունների հետ և դրանով իսկ ամբողջացում է շարքի մեջ ներկայացվող հիմնական գիծը։ Իր հերթին շարքի մեջ մտնող յուրաքանչյուր բանաստեղծություն նրանից դուրս կարող է ընկալվել որպես առանձին ստեղծագործություն։ Այդպիսին են նաև Տերյանի բանաստեղծությունները։

Երկերի մատենագրություն խմբագրել

  • Մթնշաղի անուրջներ, Թիֆլիս, 1908, 80 էջ։
  • Բանաստեղծութիւններ, Մոսկվա, 1912, 216 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1924, 120 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Կ. Պոլիս, 1923, 136 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 3, Կ. Պոլիս, 1923, 320 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 4, Կ. Պոլիս, 1925, 424 էջ։
  • 100 վոտանավոր, Թիֆլիս, 1930, 128 էջ։
  • Բանաստեղծություններ, Յերևան, 1936, 124 էջ։
  • Մթնշաղի անուրջներ, Պէյրութ, 1939, 52 էջ։
  • Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1940, 456 էջ։
  • Ընտիր քերթուածներ, Հալէպ, 1945, 192 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1950, 496 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Երևան, 1950։
  • Բանաստեղծութիւններ, Պէյրութ, 1953, 88 էջ։
  • Մթնշաղի անուրջներ, Վենետիկ, 1956, 72 էջ։
  • Երկեր, Երևան, 1956, 744 էջ։
  • Բանաստեղծություններ (Հատընտիր), Երևան, 1958, 64 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1. Մթնշաղի անուրջներ, Գիշեր և հուշեր, Ոսկի հեքիաթ, Վերադարձ, Ոսկե շղթա, Տրիոլետներ, Երկիր Նաիրի, Կատվի դրախտ, Շարքերից դուրս բանաստեղծություններ, Երևան, 1960, 384 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 2. Բանաստեղծություններ, Հոդվածներ և զեկուցումներ, Երևան, 1961, 492 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 3. Թարգմանություններ, Նամակներ, Հեռագրեր, Երևան, 1963, 804 էջ։
  • 80 (բանաստեղծություններ), Երևան, 1965, 108 էջ։
  • Նամակներ, Երևան, 1971։
  • Նամակներ Անթառամ Միկարյանին, Երևան, 1972, 248 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1, Երևան, 1972, 384 էջ։
  • Աշնան մեղեդի (բանաստեղծություններ), Երևան, 1973, 156 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 2, Երևան, 1973, 414 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 3, Երևան, 1975, 414 էջ։
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 4, Երևան, 1979, 464 էջ։
  • Բանաստեղծություններ, Երևան, 1980, 96 էջ։
  • Բանաստեղծություններ, Երևան, 1982, 264 էջ։
  • 100 բանաստեղծություն, Երևան, 1985, 160 էջ։
  • Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1985, 512 էջ։
  • Տերյան Վահան, Իսահակյան Ավետիք, Բանաստեղծություններ, Երևան, 1985, 520 էջ։
  • Երկեր. Բանաստեղծություններ, Սևագրություններ, Հոդվածներ և զեկուցումներ, Նամակներ և հեռագրեր, Երևան, 1989, 608 էջ։
  • Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 1998, 500 էջ։
  • Ընտիրը, Երևան, 2001, 512 էջ։
  • Բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու, Երևան, 2002։
  • Ձոների գիրք, Երևան, 2002, 112 էջ։
  • Երկերի լիակատար ժողովածու, Երևան, 2005, 788 էջ։
  • Ընտրանի (բանաստեղծությունների լիակատար ժողովածու), Երևան, 2005, 800 էջ։
  • Սիրո երգեր (բանաստեղծություններ), Երևան, 2007, 72 էջ։
  • Ընտրանի (125 բանաստեղծություն), Երևան, 2011, 256 էջ։
  • Ընտրանի (բանաստեղծություններ), Երևան, 2011, 300 էջ։
  • Ստեղծագործությունների ժողովածու, Երևան, 2011, 216 էջ։
  • Ընտիրը, Երևան, 2012, 512 էջ։
  • Անտիպ և անհայտ էջեր (Նամակներ, հոդվածներ, գրախոսություններ), Երևան, 2014, 740 էջ։

Թարգմանություններ խմբագրել

  • Բրյուսով Վալերի։ Բանաստեղծություններ․- Երևան։ Հայպետհրատ, 1957․- 381 էջ․- Բովանդ․-ից՝ Որոշ ստեղծագործություններ։
  • Ծերեթելի Ակակի։ Հատընտիր․- Երևան։ Հայպետհրատ, 1940․- 95 էջ․- Բովանդ․-ից՝ Որոշ ստեղծագործություններ։
  • Վրացական պոեզիա.- Երևան։ ԵՊՀ հրատ., 1983.- 438 էջ.- (Ուսանողի գրադարան)։
  • Վրաց գրականության ընտիր էջեր.- Երևան։ Հայպետհրատ, 1961.- 648 էջ։
  • Ֆրանսիական պոեզիա.- Երևան։ Երևանի համալս. հրատ., 1984.- 480 էջ.- (Ուսանողի գրադարան)։

Ֆիլմագրություն խմբագրել

  • Վահան Տերյան - 100, (1985) վավերագրական ֆիլմը նվիրված է բանաստեղծի ծննդյան 100-ամյակին (ռեժիսոր՝ Լևոն Մկրտչյան), տեքստը կարդում է Սոս Սարգսյանը։
  • Վերջին ուղևորությունը - Նկարահանվել է 2012 թվականին։ Այն խաղարկային-վավերագրական ֆիլմ է Վահան Տերյանի և նրա կնոջ՝ Անահիտ Շահիջանյանի, նրանց համատեղ կյանքի վերջին օրերի մասին։ Բանաստեղծի խոհերն ու զրույցները, որ գրվել են 100 տարի առաջ, թվում է՝ հենց այսօրվա մասին են։ Ֆիլմի համահեղինակներն են Հրայր Թամրազյանը և Գայանե Դանիելյանը։ Ազատություն ռադիոկայանի թողարկած այս ֆիլմում Վահան Տերյանի դերում նկարահանվել է Արտաշես Մխիթարյանը, իսկ Տերյանի կնոջ դերում՝ Նարինե Գրիգորյանը։ Ֆիլմի ռեժիսորն է Հրայր Թամրազյանը, օպերատորը՝ Լևոն Գրիգորյանը։ Մոնտաժի հեղինակն է Հայկ Գրիգորյանը։ Ֆիլմը տեղադրված է YouTube ինտերնետային կայքում «Վահան Տերյան. Սիրո բանաստեղծ» անվան տակ[197]։

Տես նաև խմբագրել

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ «Ծիածանի» առաջին նախագահը եղել է Ստ. Շահումյանը, իսկ 1899 թվականից սկսած, երբ նա մեկնել է Ռիգա՝ պոլիտեխնիկական ինստիտուտում սովորելու, ընկերության նախագահ է դարձել Ա. Տեր_գրիգորյանը։
  2. ↑ Տերյանն «իր, Պ. Մակինցյանի ու Ց. Խանզադյանի «միությունը» կոչել է երրորդություն (նաև «սրբազան երրորդություն») և հաճախ կրկնել, որ իր գոյությունը չի պատկերացնում այդ երրորդությունից անջատ. «Եվ թող օրհնված լինի մեր ընկերությունը, որովհետև իմ կյանքի բարձրագույն խոհերի րոպեին ես ձեզ հետ եմ եղել և ամենածանր հոգեկան րոպեներին, կասկածի ու վարանումի, տանջանքի ու մենակության ժամերին, օրերին, տարիներին ամենախոր ու պայծառ մխիթարություն ստացել եմ ձեզանից ու ձեր շրջանում»[46]։
  3. ↑ Վահան Տերյանն սկսել է պարապել հայ-թուրքական բախումների պատճառով Բաքվից Մոսկվա տեղափոխված խոշոր նավթարդյունաբերող Յարամիշյանների որդուն, որն ընդունվել էր Լազարյան ճեմարանի չորրորդ այն պայմանով, որ պարապի ու գարնանը հանձնի հայերենի քննությունը։ Դրա համար նա ստացել է սենյակ և 15 ռուբլի[72]։
  4. ↑ Մ. Քարամյանը Նյուրայի մասին խոսելիս օգտագործել է հետևյալ արտահայտությունները՝ «նրանց ռոմանտիկ սիրո պատմությունը», «ռոմանտիկական սիրո քնքուշ զգացմունքներ», «նա էր հենց այն աղջիկը, որը ոգեշնչել էր Տերյանի սիրային քնարը»[75], սակայն Վաչե Պարտիզունին դա համարել է միայն հրապուրանք՝ պատճառաբանելով հետևյալ փաստերով. Տերյան 1905 թվականի սեպտեմբերի 4-ի նամակում գրել է. «Այս Գասպարյանի աղջիկը նոր կոտրատվում էր, և զահլաս գնաց այդ դատարկախոսություններից», իսկ 1907 թվականի հունվարին գրված մի նամակում նշել է. «Իմ բոլոր «բարեկամ» աղջիկների հետ գժտվել եմ, մնացել է դարձյալ իմ հին սերը՝ Նյուրան, որի հետ մենք հիմա բարեկամներ ենք միայն»[75]։ Դրանից բացի, Հ. Թումանյանի բանաստեղծությունների 1903 թվականի ժողովածուի մի օրինակի վրա, որը Տերյանը նվիրել է Նյուրային, նա արել է հետևյալ զուսպ մակագրությունը. «Նյուրային, ի հիշատակ, 1906 թ.»[77]։
  5. ↑ «Օ՜, այժմ ամենաողբալի՜ վիճակ է։ Պատկերացրեք, Սոնա, ծառայում եմ մի նոտարի մոտ առավոտյան 10-ից մինչև 5-ը և ստանում եմ 25 ռ.։ Դուք հասկանո՞ւմ եք՝ նստել առավոտյան ժամը տասից մինչև 5-ը։ Դա դժոխային աշխատանք է»[79]։
  6. ↑ Վահան Տերյանն ու Ալեքսանդր Մյասնիկյանը եղել են մտերիմ ընկերներ 1904 թվականից, երբ Ալեքսանդր Մյանսիկյանը, ավարտելով Նոր Նախիջևանի հայկական սեմինարիան ընդունվել է Լազարյան ճեմարան։ 1906 թվականին Մյասնիկյանը, որն ընդունվել էր ՌՍԴԲԿ շարքերը, արտաքսվել է Մոսկվայից և պրոպագանդիստական գործունեություն է ծավալել Բաքվում[87]։
  7. ↑ Այդ ժամանակ արդեն գրել էր հետագայում «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուում ընդգրկված 72 բանաստեղծություններից 43-ը[88]։
  8. ↑ Հոդվածն անստորագիր է։ Տասնամյակներ անց «Հայրենիք» ամսագրում (1951, № 12) «Կովկասի մեջ 1908-ին» հոդվածում Գասպար Իփեկյանը նշել է, որ այդ գրախոսության հեղինակն ինքն է[90]։
  9. ↑ Առաջին անգամ նրանք հանդիպել են 1901 թվականին, երբ Թումայանը Ղ. Տեր-Գրիգորյանի հետ գնացել է Գանձա. այդ ժամանակ Տերյանը եղել է 16 տարեկան[90]։
  10. ↑ Նույն օրվա երեկոյան Իսահակյանը Թումանյանի հետ խոսելով Տերյանի բանաստեղծությունների մասին, ասել է. «Հա է՜, շատ դրուստ ես ասում։ Շատ գեղեցիկ են և գրեթե մեր լիրիկայի մեջ բոլորովին նոր բաներ։ Պատկերները թեև թույլ են և քիչ են, բայց լեզուն՝ մաքուր զտված և արծաթե զանգի պես՝ հնչուն։ Իմ ազդեցությունը բնավ չտեսա այնտեղ, բայց քո և Դերենիկի տրամադրությունների արձագանքը կարծես կա, մանավանք՝ քո... համենայն դեպս՝ մեր վերնատան մեջ պատվավոր տեղ ունի...»[93]։
  11. ↑ Ավետիք Իսահակյանը գրել է. «Նրա խորհրդով նախերգանքի մեջ,— Մահարու հակիրճ կենսագրականում,— փոփոխություն մտցրի, որ մինչև այսօր էլ չգիտեմ լավ արեցի, թե վատ։ Ավելորդ չեմ համարում մեջ բերել այդ։ Գրել էի այսպես.
    «...Եվ մի գիշեր, երբ շատ լքված էր նա և սրտաբեկ, դուրս հանեց երևակայության միջից քաջագնաց ուղտերի մի քարավան՝ ընտիր սարքով, և մինչ Բաղդադը քուն էր մտել Տիգրիսի նոճիածածկ ափերի վրա — գաղտնի հեռացավ քաղաքից...»։
    Վահանը գտավ, որ սա շատ անիրական կթվա, շատ անհամոզիչ։ Եվ, ուրեմն, իբրև թե ավելի համոզիչ կլինի, եթե Մահարին իրական քարավան ունենա։ Այդ նկատողությունն այն ժամանակ խելքիս նստեց և փոխելով՝ նախերգանքին տվի այն ձևը, ինչ-որ հայտնի է հասարակությանը»[94]։
  12. ↑ Ըստ Ց. Խանզադյանի՝ «Գարունի» խմբագրական կազմում ընդգրկվել են Կարապետ Կուսիկյանը, Ալեքսանդր Ծատուրյանը (բանաստեղծ), Ալեքսանդր Ծատուրյանը (Ռուբենին), Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, Վահան Տերյանը, Կարեն Միքայելյանը և ինքը՝ Ց. Խանզադյանը։ հետագայում հրավիրվել է նաև Պ. Մակինցյանը, իսկ Ռուբենին ու Մյասնիկյանը դուրս են եկել խմբագրական կազմից, բայց մնացել են որպես աշխատակիցներ[114][115]։
  13. ↑ Վաչե Պարտիզունին գրել է. «Տերյանը բացառիկ ջերմությամբ է կապված եղել կնոջ՝ Սուսաննայի հետ։ Այս ջերմությունն արտահայտվել է և՛ պահպանված սակավաթիվ նամակներում, և՛ նրան նվիրված բանաստեղծություններում («Գար ինձ հանկարծ հեռագիր», «Երբ վարդ ամպերի հրդեհն է դողում», «Մթնում է միգում արևն իմ բորբոք»)»... Կատակով, հումորով, բայց ջերմ սիրով («սիրելի բալիկ», մի այլ թերթում՝ «բուլբուլիկ», գրված տողեր, որ բնութագրական են Վահան-Սուսաննա հարաբերությունների համար»[121]։
  14. ↑ Տերյանի ընկերներից մեկը գրել է. «Վահանի կինը՝ Սուսաննան (կամ Շուշանիկը)... մոտիկ ծանոթ էր բանաստեղծի գրեթե բոլոր ընկերների հետ։ Շաբաթվա ընթացքում երկու կամ երեք երեկոներ այդ ընկերները» հավաքվում էին «Տերյանի բակարանում», «խոսում էին, թեյում, ծխում, զրուցում, ծխում ու անվերջ աղմկում-վիճում։ Թեյասեղանը միշտ պատրաստ էր։ Մերթ ընդ մերթ վեճերին ձայնակցում էր Սուսաննան։ Նա աշխատում էր միշտ ավելի մեղմ տոն և ուղղություն հաղորդել վեճերին ու սուր բռնկումներին։ Սուսաննա Տերյանը ավարտել էր Մոսկվայի Գետիեի անվան «Կանանց բարձրագույն կուրսերը» (պատմա-լեզվաբանական մասնաճյուղը), մեծագույն ուշադրությամբ հետևում էր արվեստի և գրականության կարևորագույն նորույթներին։ Վահան Տերյանի բոլոր մոտիկ ընկերները սիրով ու հարգանքով էին մոտենում միշտ ընկերասեր և միշտ անչափ հյուրասեր Սուսաննա Տերյանին»[123][122]։
  15. ↑ 1913 թվականի հոկտեմբերի 17-ին Խանզադյանին գրած նամակում Տերյանը գրել է. «Եղա Մառի մոտ – ստիպեց մտնել համալսարանը և լսել իրան՝ ասելով, որ միայն այդ ձևով ես կարող եմ գիտություն ձեռք բերել – դա միակ ճանապարհն է և ուրիշ ուղի ոչ գո։ Այնքան կտրուկ դրեց հարցը և այնպես ոգևորեց, որ առանց այլևայլության հպատակվեցի։ Ադոնցը նույնն ասաց, և երկուսն էլ խրախուսեցին ինձ[135]։
  16. ↑ Մաքսիմ Գորկին ցանկացել է հրատարակել հայ, վրա և այլ ժողովուրդների գրականությանը նվիրված ժողովածուներ. մասնավորապես հրատարակվել է ռուսահայ գրականության ժողովածու՝ նախատեսելով, որ «հետո կլինի և տաճկահայ ժողովածուն»[144]։
  17. ↑ Մարգո Շահխաթունին պատմել է. «1916-ին Տերյանը եկել էր ընկերոջ՝ Մակինցյանի մոտ Էջմիածին (հրավիրված էր ճեմարանում աշխատելու), ուր և ծանոթացանք միմյանց։ Մի երեկո, «կլուբի ընթերցարանում», ես և Տերյանը մի պահ մենակ մնացինք։ Ես կարդում էի «Сатирикон», իսկ Տերյանը գրեց այս բանաստեղծությունը։ «Խեղճ ծերուկը» կլուբի պահակն է, Աբելյով ազգանունով, իսկ «նոքա»-ն՝ քրոջս ամուսին Արշամ Խոնդկարյանը»[145]։
  18. ↑ Նամակներից մեկում Տերյանը գրել է. «Բոլորովին քայքայվել է առողջությունս և բոլորովին հալ չի մնացել վրաս։ Հավանական է, որ առժամանակ թողնեմ պարապմունքներս մի տարով և գնամ մի կողմ հանգստանալու և առողջանալու։ Բժիշկը դեռ գարնանն ասաց, որ անհրաժեշտ է այստեղից հեռանալ և լուրջ բժշկվել. ես գլուխ չդրի, այժմ օրավուր զգում եմ, որ բանս վատ է և չեմ կարողանում երկար դիմանալ։ Բժշկի ասելով у меня катар легких - չգիտեմ որքան լուրջ բան է, բայց շատ վատ եմ զգում ինձ, մանավանդ վերջին օրերը։ Նյարդերս որ միանգամայն անտանելի են դարձել»[121]։
  19. ↑ Տպագրվել է Տերյանի մահվանից հետո՝ 1920 թվականին, Մոսկվայում՝ Ալ. Մյասնիկյանի «Պետությունն ու հեղափոխությունը հայերեն» վերջաբանով[161]։
  20. ↑ Ն. Վարագյանը ճեմարանից հետո ավարտել էր Մոսկվայի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը և աշխատել է երդվյալ հավատարմատարի պաշտոնով[171]։
  21. ↑ Հյուսիսային Կովկասից Աստրախան վերադառնալու ճանապարհին Տերյանին ուղեկցել է «իր համալսարանական (Մոսկվայի) ընկերներից մեկը՝ Սուրեն Եղիայի Խաչատրյանը։ Նախկին Мхат II թատրոնի (Մոսկվա) հարգելի արվեստագետ ռեժիսորը»[173][174]։ Ս. Սուքիասյանը հետագայում Խաչատրյանին խնդրել է գրել իր հուշերը Տերյանի մասին, որի՝ ճանապարհորդության մասին հատվածը հավանաբար պետք է վերնագրվեր «Վահան Տերյանի ճանապարհորդությունը Հյուսիսային Կովկասից դեպի Աստրախան (ոտքով, ուղտով, ձիով, ավտոմոբիլով)»[175], սակայն Խաչատրյանի վաղաժամ մահը (1934 թվականին) թույլ չի տվել այդ պլանների իրականացումը[173]։
  22. ↑ Խոսքը վերաբերում է Արծվիկ Շահիջանյանին։
  23. ↑ Արկղերը մեխելիս Տերյանը իրեն օգնողներին ասել է. «Խնդրում եմ հոգատար լինեք իմ գրքերի մասին. մի մոռանաք, որ յուրաքանչյուր արժեքավոր հրատարակություն ձեռք բերելիս ինձ զրկել եմ որևէ բանից»[186]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Терьян Ваан (ռուս.) / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  2. ↑ Սուրխաթյան, «Հայ Գրականություն», 2 հատոր
  3. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 70։
  4. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 71։
  5. ↑ «Մշակ», 1882, № 220, 26 նոյեմբերի։
  6. ↑ Ս․ Հակոբյան, Վահան Տերյան, Բեռլին, 1923, էջ 21։
  7. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 73։
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 14։
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 15։
  10. ↑ 10,0 10,1 «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1970, № 1, էջ 102։
  11. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 76։
  12. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 16։
  13. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 17։
  14. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 20-21։
  15. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 22։
  16. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 93։
  17. ↑ 17,0 17,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 26։
  18. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 27։
  19. ↑ Հրապարակվել է ըստ Լենինգրադի մարզի պետական պատմական արխիվից ստացված լուսապատճենի (ֆոնդ № 14, գործ № 65649)։
  20. ↑ Վահան Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 4, Երևան, 1925, էջ 161։
  21. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 12։
  22. ↑ Վաչե Պարտիզուն, Տերյանի կենսապատումը, էջ 37։
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Վաչե Պարտիզուն, Տերյանի կենսապատումը, էջ 38։
  24. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 225։
  25. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 117։
  26. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հ. 1, 1924, էջ XIV։
  27. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 236։
  28. ↑ «Հոկտեմբերի դրոշով» (Ախալքալաք), 1960, № 23, 21 փետրվարի։
  29. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 118։
  30. ↑ 30,0 30,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 47։
  31. ↑ 31,0 31,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 48։
  32. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 49։
  33. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատ. 1, 1924, էջ XIV։
  34. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 128։
  35. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 128-129։
  36. ↑ 36,0 36,1 Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 129։
  37. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 52։
  38. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 132։
  39. ↑ ԳԱԹ, Վ. Տերյանի ֆոնդ, գործ № 465։
  40. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 57։
  41. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 59։
  42. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 60։
  43. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 60-61։
  44. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XVII-XVIII։
  45. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 64։
  46. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 265։
  47. ↑ Ղազարոս Աղայանը ժամանակակիցների հուշերում, Երևան, 1967, էջ 286։
  48. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XVII։
  49. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 298։
  50. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 281-282։
  51. ↑ 51,0 51,1 Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XX։
  52. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XXI։
  53. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 301։
  54. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 70։
  55. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 70-71։
  56. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 303։
  57. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 72-73։
  58. ↑ 58,0 58,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 73-74։
  59. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 77-78։
  60. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 80։
  61. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 146։
  62. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 75-76։
  63. ↑ Ց. Խանզադյան, Հոդվածների ժողովածու, Երևան, 1963, էջ 116։
  64. ↑ 64,0 64,1 ԳԱԹ, Ց. Խանզադյանի ֆոնդ, գործ № 2։
  65. ↑ «Արև», 1914, № 62, 20 հունիսի։
  66. ↑ Ա. Հովհանննիսյան, Հուշեր և բնութագրումներ, Երևան, 1969, էջ 81։
  67. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XXIII-XXIV։
  68. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 88-90։
  69. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 147։
  70. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 149։
  71. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 150։
  72. ↑ Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 307։
  73. ↑ 73,0 73,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 105-106։
  74. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 110-112։
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 121-122։
  76. ↑ Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում, էջ 282-283։
  77. ↑ Պարտիզունի121
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 116-119։
  79. ↑ 79,0 79,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 125։
  80. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 126։
  81. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XXIX։
  82. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 139-144։
  83. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 156։
  84. ↑ Ս. Ալիխանյան, Վահան Տերյանի պետական գործունեությունը, էջ 56։
  85. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 300։
  86. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XXXV։
  87. ↑ 87,0 87,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 150։
  88. ↑ 88,0 88,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 160-161։
  89. ↑ «Վտակ», 1908, № 11, 16 հունվարի։
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 90,4 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 166-167։
  91. ↑ «Վտակ», 1908, № 79, 17 ապրիլի։
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 167-169։
  93. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 154-155։
  94. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 155-156։
  95. ↑ 95,0 95,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 173։
  96. ↑ «Զանգակ», 1908, № 12, 13. 19, 20 հուլիսի, Ն[իկոլ] Ա[ղբալյան]։
  97. ↑ Ս. Հակոբյան, Վահան Տերյան, էջ 16։
  98. ↑ Ց. Խանզադյան, Հոդվածների ժողովածու, էջ 123։
  99. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 311։
  100. ↑ «Բաքվի ձայն», 1913, № 91, 12 մայիսի։
  101. ↑ Վ. Սահակյան, Ռ. Ներսիսյան, Գնահատանքի խոսքեր հայոց մեծերի մասին, Երևան, 2005, էջ 81-82։
  102. ↑ ՍՏ. Զորյան, Հուշերի գիրք, էջ 185-187։
  103. ↑ Թումանյանը քննադատ, Երևան, 1939, էջ 400։
  104. ↑ «Գրական թերթ», 1945, № 1, 10 հունվարի։
  105. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 360։
  106. ↑ «Баку», 1910, № 287, 18 декабря.
  107. ↑ «Գեղարվեստ», № 2, 1908, էջ 93։
  108. ↑ «Նոր օրեր», 1909, № 2, 21 մարտի։
  109. ↑ «Կոչ», 1911, № 1
  110. ↑ «Մեր ուղին» ժողովածու, Բաքու, 1912, էջ 99։
  111. ↑ «Լումա», 1909, № 7-8, էջ 83։
  112. ↑ «Մշակ», 1910, № 162, 25 հուլիսի։
  113. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 187-188։
  114. ↑ 114,0 114,1 114,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 189-191։
  115. ↑ Ց. Խանզադյան, Հոդվածների ժողովածու, էջ 128։
  116. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 192-193։
  117. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 194։
  118. ↑ «Հորիզոն», 1910, № 256, 17 նոյեմբերի
  119. ↑ «Հորիզոն», 1910, № 257, 18 նոյեմբերի։
  120. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 198-199։
  121. ↑ 121,0 121,1 121,2 121,3 121,4 121,5 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 286-289։
  122. ↑ 122,0 122,1 122,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 316-320։
  123. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում էջ 364-365։
  124. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 204։
  125. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 205-206։
  126. ↑ Ավ. Իսահակյան, Երկեր, հատոր 4, էջ 156։
  127. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 207։
  128. ↑ Վահան Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, 1924, էջ XXXV։
  129. ↑ Կ. Գրիգորյան, Վահան Տերյան, 1956, էջ 107։
  130. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 4, 1925, էջ 19-25, 350։
  131. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 214։
  132. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 213-214։
  133. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 217։
  134. ↑ 134,0 134,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 215։
  135. ↑ 135,0 135,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 217-218։
  136. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 225։
  137. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 230։
  138. ↑ 138,0 138,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 239-241։
  139. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 243, 249։
  140. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 250։
  141. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 248։
  142. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 256։
  143. ↑ «Մշակ», 1915, № 1, 1 հունվարի։
  144. ↑ 144,0 144,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 266-268։
  145. ↑ 145,0 145,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 276-278։
  146. ↑ «Մշակ», 1917, № № 3, 4. 4, 6 հունվարի։
  147. ↑ «Հորիզոն», 1917, № 5, 10 հունվարի։
  148. ↑ «Հորիզոն», 1917, № 5, 10 հունվարի (հոդվածն սնստորագիր է)։
  149. ↑ «Հորիզոն», 1917, № 6, 11 հունվարի։ «Մշակը» հաղորդել է, թե տեղի է ունեցել հունվարի 8-ին (1917, № 6, 11 հունվարի)։
  150. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 375։
  151. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 296։
  152. ↑ «Աշխատանք», 1917, № 75, 25 հունվարի։
  153. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ300։
  154. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 304-305։
  155. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 311-312։
  156. ↑ 156,0 156,1 156,2 156,3 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 313-315։
  157. ↑ ԳԱԹ, Վ. Տերյանի ֆոնդ, գործ № 270։
  158. ↑ ԳԱԹ, Վ. Տերյանի ֆոնդ, գործ № 272։
  159. ↑ Պարտիզունի316
  160. ↑ Պարտիզունի316
  161. ↑ 161,0 161,1 161,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 321-324։
  162. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 452։
  163. ↑ «Կոմունիստ», 1918, № 4, 11 օգոստոսի, էջ 13։
  164. ↑ «Политика советской власти по национальному вопросу по три года», М., 1920, стр. 16.
  165. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 455։
  166. ↑ «Կոմունիստ», 1918, № 2, 30 հունիսի, էջ 12։
  167. ↑ «Կոմունիստ», 1918, № 4, 11 օգոստոսի, էջ 13։
  168. ↑ «Ереван» (альманах), 1957, № 1, էջ 135։
  169. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 455-456։
  170. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 457։
  171. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 328։
  172. ↑ Ս. Ալիխանյան, Վահան Տերյանի պետական գործունեությունը, էջ 136, 137-139։
  173. ↑ 173,0 173,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 334-339։
  174. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 125-126։
  175. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 126։
  176. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 464։
  177. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 465։
  178. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 466։
  179. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու հատոր 1, 1924, էջ XLV։
  180. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, էջ XLVI։
  181. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 133։
  182. ↑ ԳԱԹ, Վ. Տերյանի ֆոնդ, գործ № 271։
  183. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 134։
  184. ↑ ԳԱԹ, Վ. Տերյանի ֆոնդ, գործ № 269։
  185. ↑ Վ. Տերյան, Երկերի ժողովածու, հատոր 1, էջ XLVII։
  186. ↑ 186,0 186,1 Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 137։
  187. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 342։
  188. ↑ «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում», էջ 473։
  189. ↑ Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 346։
  190. ↑ 190,0 190,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 347-348։
  191. ↑ Ս. Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, էջ 148։
  192. ↑ 192,0 192,1 192,2 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 350-351։
  193. ↑ Պարտիզունի350
  194. ↑ 194,0 194,1 Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը, էջ 352-354։
  195. ↑ «Գրական թերթ», 1945, № 1, 10 հունվարի։
  196. ↑ 196,0 196,1 Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը, 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։
  197. ↑ (hy-AM) Վահան Տերյան. սիրո բանաստեղծ, https://www.youtube.com/watch?v=t2ZgUQJOBGA, վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 6 


Գրականություն խմբագրել

  • Էդուարդ Թոփչյան, Վահան Տերյան, Երևան, Հայպետհրատ, 1945, 47 էջ։
  • Խորեն Սարգսյան, Վահան Տերյան, Երևան, Պետհրատ, 1926, 36 էջ։
  • Սաքո Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տերյանի կյանքից, Երևան, Հայպետհրատ, 1959, 307 էջ։
  • Արսեն Տերտերյան, Վահան Տերյան։ Ցնորքի, ծարավի և հաշտության երգիչը, Թիֆլիս, տպարան «Հերմես», 1910, 106 էջ։
  • Արսեն Տերտերյան, Հայոց նոր գրականության պատմություն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրված դասախոսություններ ձեռագրի իրավունքով), պրակ 8, Վ. Տերյան, Երևան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1939, 58 էջ։
  • Ռաֆայել Իշխանյան Տերյանի լեզվական արվեստը, Դասախոսություն, մաս 1։ «Երևանի համալսարան», Երևան, 1972
  • Ռաֆայել Իշխանյան Տերյանն ինչպես որ կա։ «Գիտելիք», 1990
  • Հայկազ Հակոբջանյան, Կյանքս այնպես դժվարին էր. Վահան Տերյան (կենսապատում), Երևան, ԳԱՍՊՐԻՆՏ, 2011, 390 էջ։
  • Գևորգ Էմին, Տերյան, Անտիպ և անհայտ Էջեր (Նամակներ, հոդվածներ, գրախոսություններ), Երևան, «Տիգրան Մեծ», 2014, 740 էջ։
  • Հայկական համառոտ հանրագիտարան, հատ. 4, Երևան, 2003։
  • Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, Երևան, 1985, էջ 681-682։
  • Ով ով է (Հայեր։ Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 2, Երևան, 2007, էջ 593-594։
  • Հայ նոր գրականության պատմություն, հատ. 5, Երևան, 1979, էջ 409-470։
  • Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը, 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Վահան Տերյան հոդվածին
 
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վահան_Տերյան&oldid=8840974» էջից