Վիքիպեդիա

Մերկուրի (մոլորակ)

Ընտրյալ հոդված
Վիքիպեդիա:Ընտրյալ հոդվածներ
Դուք կարդում եք հոդված, որը «Ընտրյալ հոդված» կարգավիճակ ունի։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մերկուրի (այլ կիրառումներ)

Մերկուրի կամ Փայլածու (լատիներեն՝ Mercurius), Արեգակնային համակարգի ամենափոքր և Արեգակին ամենամոտ մոլորակն է։ Այն պտտվում է Արեգակի շուրջ 87,969 երկրային օրվա ընթացքում։ Մերկուրիի ուղեծիրը ունի Արեգակնային համակարգի մոլորակներից ամենամեծ էքսցենտրիսիտետը և ամենափոքր ուղեծրի թեքումը։ Մերկուրին կատարում է երեք պտույտ սեփական առանցքի շուրջ Արեգակի շուրջ երկու պտույտների ընթացքում։ Մերկուրիի ուղեծրի պերիհելին Արեգակի շուրջ պտտվում է (պրեցեսիա) 43 աղեղնային վայրկյանով մեկ հարյուրամյակի ընթացքում, այս ֆենոմենը բացատրվել է 20-րդ դարում Ալբերտ Այնշտայնի Հարաբերականության ընդհանուր տեսությունում։ Մերկուրիի տեսանելի աստղային մեծությունը Երկրից դիտելիս կազմում է 2,3 – 5,7, սակայն այն դժվար է դիտարկել, քանի որ նրա ամենամեծ անկյունային հեռավորությունը Արեգակից կազմում է ընդամենը 28,3°։ Այդ պատճառով Մերկուրին հիմնականում կորում է Արեգակի թագի փայլի մեջ։ Եթե չլինի Արեգակի խավարում, Մերկուրին կարելի է դիտարկել միայն արևամուտի ժամանակ եթե այն լինի իր ուղեծրի ամենաարևմտյան կետում կամ արևածագի ժամանակ եթե այն լինի իր ուղեծրի ամենաարևելյան կետում։ Երկրագնդի հասարակածին մոտ Մերկուրին կարելի է դիտարկել ավելի հեշտությամբ, քանի որ նրա բարձրությունը հորիզոնից հասնում է մինչև 28°։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Արեգակը հասարակածում մայր է մտնում և ծագում ավելի արագ, այսինքն մթնշաղի ժամանակահատվածը ավելի փոքր է, ինչպես նաև խավարածիրը հատում է հորիզոնը հասարակածում ավելի սուր անկյան տակ։ Մերկուրիի մասին համեմատաբար քիչ բան է հայտնի, երկրի վրա տեղակայված աստղադիտակներով հնարավոր է եղել դիտարկել միայն նրա լուսավորված մասը, սահմանափակ մանրամասնություններով։ Մոլորակի մանրակրկիտ հետազոտությունները առաջ շարժվեցին երկու ավտոմատ միջմոլորակային կայանների օգտագործմամբ։ Նրանցից առաջինը ՆԱՍԱ-ի կողմից արձակված Մարիներ-10 սարքն էր, որը նկարահանեց և փոխանցեց մոլորակի մակերևույթի մոտ 45%-ը 1974-1975 թվականներին։ Երկրորդը Մեսենջեր ԱՄԿ-ն է, որը մուտք գործեց Մերկուրիի ուղեծիր 2011 թվականի մարտի 17-ին։


Փայլածու ☿
(Մերկուրի)
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել էթ.
Բացարձակ մեծություն (H)−2,6[1] - 5,7[2][3]
Տեսանելի չափ4.5" – 13"[2]
Հեռավորությունը Արեգակից57 909 068 կմ (0,38709821 ա. մ.)
Արբանյակներչունի
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին46 001 210 կմ (0,30749909 ա. մ.)[4]
Ապոհելին69 816 927 կմ (0,46669733 ա. մ.)[4]
Մեծ կիսաառանցք57 909 068 կմ (0,38709821 ա. մ.)[4]
Էքսցենտրիսիտետ0,20530294[2][4]
Սիդերիկ պարբերություն87,969 օր[4]
Սինոդիկ պարբերություն115,88 օր[2]
Ուղեծրային արագություն47,87 կմ/վ[2]
Թեքվածություն7,00° (Խավարածրի նկատմամբ)
3,38° (Արեգակի հասարակածի նկատմամբ)
Ծագման անկյան երկայնություն48,330541°[4]
Պերիկենտրոնի արգումենտ29,124279°
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Սեղմվածություն< 0,0006
Շառավիղ2439,7 ± 1,0 կմ[4]
Հասարակածային շառավիղ2439,7 կմ[4]
Բևեռային շառավիղ2439,7 կմ[4]
Մակերևույթի մակերես7,48 × 107 կմ²
Ծավալ7,48 × 1010 կմ3[4]
Զանգված3,33022 × 1023 կգ[4][5]
Միջին խտություն5,427 գ/սմ³[4]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն3,7մ/վ²[4]
Հասարակածային պտույտի արագություն10,892 կմ/ժ[4]
2-րդ տիեզերական արագություն4,25 կմ/վ[4]
Պտույտի պարբերություն58,646 օր (1407,5 ժ)
Առանցքի թեքում2.11′ ± 0.1′[6]
Ալբեդո0,068 (Բոնդ)[4][7]
0,142 (երկրաչափական)[4]
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմ42,0 % - Թթվածին
29,0 % - Նատրիում
22,0 % - Ջրածին
6,0 % - Հելիում
0,5 % - Կալիում
0,5 % - մնացածը, (ջուր, ազոտ, քսենոն, կրիպտոն, նեոն, կալցիում, մագնիում)[4][5]
Մթնոլորտի ջերմաստիճան67 °C (340 K)[8]
Ընդհանուր տեղեկատվություն Մերկուրի մոլորակի մասին

Մերկուրին նման է Լուսնին՝ նրա մակերևույթը ծածկված է բազմաթիվ խառնարաններով, կան նաև հարթ տարածքներ։ Նա չունի բնական արբանյակ և զգալի մթնոլորտ։ Ի տարբերություն Լուսնի՝ Մերկուրին ունի մեծ երկաթյա միջուկ, որը ստեղծում է մագնիսական դաշտ, որը մոտավորապես կազմում է Երկրի մագնիսական դաշտի 1%-ը։ Մոլորակը չափազանց խիտ է, ինչը պայմանավորված է միջուկի համեմատաբար մեծ չափերով։ Մակերևույթի ջերմաստիճանը տատանվում է −183 °C-ից մինչև 427 °C (90 - 700 Կ)։

Պատմության մեջ գրառումներ Մերկուրիի մասին կան արդեն Ք.Ծ.Ա. առաջին հազարամյակում։ Ք.Ծ.Ա. 4-րդ հարյուրամյակում հույն աստղագետները կարծում էին, որ մոլորակը երկու առանձին մարմիններ են՝ առաջինը, երևում էր Արեգակի ծագման ժամանակ և կոչվում Ապոլլոն, և երկրորդը, որը երևում էր մայրամուտից հետո, կոչվում էր Հերմես։ Անգլերեն Մերկուրիի անվանումը եկել է հռոմեացիներից, ովքեր անվանում էին այս մոլորակը հռոմեական աստված Մերկուրիի անունով։ Մերկուրիի աստղագիտական նշանն է Հերմեսի (կամ Մերկուրիի) կադուցեուսը։

Հայկական հին աստղագիտական աշխատություններում Մերկուրին անվանվում է Փայլածու։

Մերկուրիի միջին հեռավորությունը Արեգակից 0,38 ա. մ. է կամ 58 մլն. կմ։ Շառավիղը՝ 2440 կմ է, զանգվածը կազմում է երկրի զանգվածի 0,055-րդ մասը։

2008 թվականի ամերիկյան «Մեսենջեր» ավտոմատ միջմոլորակային կայանի կողմից արված լուսանկարներում դիտվել է հրաբխային ակտիվության հետքեր։

Մոլորակի շարժում

խմբագրել
 
Մոլորակների համեմատական չափերը (ձախից աջ՝ Մերկուրի, Վեներա, Երկիր, Մարս)

Մերկուրին շարժվում է Արեգակի շուրջ բավականին ձգված էլիպտիկ ուղեծրով (էքսցենտրիսիտետը՝ 0,205) միջին 57,91 մլն. կմ (0,387 ա. մ.) հեռավորության վրա։ Պերիհելիում Մերկուրին գտնվում է 45,9 մլն. կմ հեռավորության վրա Արեգակից (0,3 ա. մ.), իսկ ապոհելիում՝ 69,7 մլն. կմ (0,46 ա. մ.)։ Պերիհելիում Մերկուրին ավելին քան մեկ և կես անգամ ավելի մոտ է Արեգակին, քան ապոհելիում։ Ուղեծրի թեքումը խավարածրի հարթության հանդեպ հավասար է 7°։ Մեկ ամբողջ պտույտ Արեգակի շուրջ Մերկուրին կատարում է 87,97 երկրային օրվա ընթացքում։ Մոլորակի միջին ուղեծրային արագությունը կազմում է 48 կմ/վ։ Մերկուրիի հեռավորությունը Երկրից տատանվում է 82-ից մինչև 217 միլիոն կմ[9]։

Բավականին երկար ժամանակ համարվում էր, որ Մերկուրին միշտ ուղղված է Արեգակին նույն կողմով, և սեփական առանցքի շուրջ մոլորակը պտտվում է նույնպես 87,97 երկրային օրվա ընթացքում։ Մերկուրիի մակերևույթի մասերի դիտարկումները դրան չէին հակասում։ Այս մոլորությունը կապված է այն բանի հետ, որ Երկրից Մերկուրիի դիտարկումների համար ամենահարմար պայմաններ են ստեղծվում մոտավորապես մոլորակի պտույտի պարբերության վեցապատիկին հավասար պարբերությամբ (352 օր), այդ պատճառով, տարբեր ժամանակներին դիտարկվել է մոլորակի մակերևույթի մոտավորապես նույն մասը։ Իրականությունը պարզվեց միայն 1960-ականների կեսին, երբ կատարվեց Մերկուրիի ռադիոլոկացիան։

Պարզվեց, որ մերկուրիական աստղային օրը հավասար է 58,65 երկրային օրի, այսինքն մերկուրիական տարվա 2/3-ին[10]։ Սեփական առանցքի շուրջ և Արեգակի շուրջ այսպիսի պարբերությունների հարաբերությունը յուրօրինակ է Արեգակնային համակարգի համար։ Սա, ենթադրաբար, բացատրվում է նրանով, որ Արեգակի մակընթացային ազդեցությունը խլում էր շարժման քանակի մոմենտը և այսպիսով դանդաղեցնում էր մոլորակի պտույտը, որը ի սկզբանե ավելի արագ է եղել, մինչ այն պահը, երբ երկու պարբերությունները չդարձան հարաբերվող ամբողջական թվով հարաբերությամբ։ Արդյունքում մեկ մերկուրիական օրվա ընթացքում Մերկուրին հասցնում է իր առանցքի շուրջ պտտվել մեկ և կես անգամ։ Այսինքն, եթե Մերկուրիի պերիհելին անցնելու պահին ինչ-որ մի կետ ուղղված է ուղիղ Արեգակին, ապա հաջորդ պերիհելիի անցման ժամանակ դեպի Արեգակ ուղղված կլինի ճշգրտորեն այս կետի հակադարձ կետը մոլորակի մյուս կողմում, և ևս մեկ մերկուրիական տարի հետո Արեգակը կվերադառնա առաջնային կետի զենիթ։ Արդյունքում, արևային օրը Մերկուրիի վրա ձգվում է երկու մերկուրիական տարի կամ երեք աստղային օր, կամ 176 երկրային օր[11]։

Մոլորակի այսպիսի շարժման պատճառով, նրա վրա գոյություն ունեն «տաք երկայնություններ», երկու իրար հակադարձ դիրքերում գտնվող միջօրեականներ, որոնք փոխեփոխ ուղղված են լինում Արեգակին Մերկուրիի պերիհելին անցնելիս, և որոնց վրա լինում է շատ ավելի տաք, նույնիսկ Մերկուրիի պարագայում[12]։

Մերկուրիի վրա չկան տարվա եղանակների փոփոխություններ, ինչպես դա Երկրի վրա է։ Սա տեղի է ունենում այն պատճառով, որ մոլորակի պտույտի առանցքը գտնվում է պտույտի հարթության նկատմամբ ուղղահայաց դիրքում։ Որպես հետևանք, բևեռներին մոտ կան շրջաններ, որոնց արեգակնային ճառագայթները չեն հասնում երբեք։ Արեսիբո աստղադիտարանի ռադիո-աստղադիտակով կատարված հետազոտությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ այս մութ և սառը տարածքում կան սառցադաշտեր։ Սառցադաշտերի հաստությունը կարող է հասնել 2 մետրի և կարող է լինել ծածկված փոշու շերտով[13]։

Մոլորակի շարժման յուրահատուկ հարաբերությունները առաջացնում են ևս մի երևույթ. Մոլորակի պտույտի արագությունը իր առանցքի շուրջ, գործնականորեն հաստատուն մեծություն է, այն դեպքում, երբ ուղեծրային շարժման արագությունը անընդհատ փոփոխվում է։ Ուղեծրի այն հատվածում, որը մոտ է պերիհելիին, մոտ 8 օրվա ընթացքում ուղեծրային շարժման անկյունային արագությունը անցնում է պտույտի անկյունային արագությանը։ Արդյունքում Արեգակը Մերկուրիի երկնքում կանգ է առնում և սկսում շարժվել հակառակ ուղղությամբ՝ արևմուտքից արևելք։ Այս էֆեկտը երբեմն անվանում են Հիսուս Նավինի էֆեկտ, Աստվածաշնչի Հիսուս Նավինի գրքի գլխավոր հերոսի անունով, ով կանգնեցրել էր Արևի շարժը երկնքում։ «Տաք լայնություններից» 90° գտնվող դիտողի համար Արեգակը այդ դեպքում մայր է մտնում (կամ ծագում) երկու անգամ։

Հետաքրքիր է նաև, որ ուղեծրերով Երկրին ավելի մոտ են գտնվում Մարսը և Վեներան, սակայն Մերկուրին ավելի հաճախ է լինում Երկրին ամենամոտ գտնվող մոլորակը։

Ուղեծրի տարականոն պերցեսիան

խմբագրել
 
Մերկուրիի ուղեծրի պերցեսիան։ Պերցեսիայի արագությունը զգալիորեն մեծացված է, հստակ երևալու համար։

Մերկուրին գտնվում է Արեգակին մոտ, այդ պատճառով ընդհանուր հարաբերականության տեսության էֆեկտները ամենաշատն են արտացոլվում նրա շարժման վրա, բոլոր մյուս Արեգակնային համակարգի մոլոակների միջև։ Արդեն 1859 թվականին ֆրանսիացի մաթեմատիկոս և աստղագետ Ուրբեն Լե Վերյեն հայտարարեց, որ գոյություն ունի Մերկուրիի ուղեծրի պերիհեիի պերցեսիա, որը չի կարող ամբողջովին բացատրվել հայտնի մոլորակների ձգողության ազդեցության հաշվարկի հիման վրա, օգտագործելով դասական մեխանիկայի օրենքները։ Մերկուրիի ուղեծրի պերցեսիան կազմում է 5600 անկյունային վայրկյան դարի ընթացքում։ Մերկուրիի վրա բոլոր մյուս մարմինների ազդեցության հաշվարկը, համաձայն նյուտոնյան մեխանիկայի տալիս է 5557 անկյունային վայրկյան պերցեսիա մեկ դարի ընթացքում[14]։ Փորձելով բացատրել դիտարկվող էֆեկտը, նա ենթադրեց, որ գոյություն ունի ևս մեկ մոլորակ (կամ, հնարավոր է ոչ մեծ աստերոիդների գոտի), որի ուղեծիրը տեղակայված է ավեի մոտ Արեգակին, քան Մերկուրին, և որը ազդելով Մերկուրիի վրա բերում է այդ տարբերությանը[15] (մյուս բացատրությունները դիտարկում էին Արեգակի հաշվի չառած բևեռային սեղմումը)։ Շնորհիվ ավելի վաղ հասած հաջողությունների Նեպտունի որոնման ժամանակ Ուրանի ուղեծրի վրա ազդեցության հետևանքով, այս վարկածը դարձավ հանրաճանաչ և փնտրվող ենթադրյալ մոլորակը նույնիսկ ստացավ անվանում՝ Վուլկան։ Սակայն այս մոլորակը այդպես էլ չհայտնաբերվեց[16]։

Քանի-որ այս բացատրություններից և ոչ մեկը չհաստատվեց դիտարկումների արդյունքներով, որոշ ֆիզիկոսներ սկսեցին առաջ քաշել ավելի կտրուկ վարկածներ, ըստ որոնց անհրաժեշտ է փոփոխել ինքը ձգողության օրենքը, օրինակ, փոխել այնտեղ աստիճանի ցուցիչը կամ պոտենցիալի մեջ ավելացնել անդամներ, կախված մարմնի արագությունից[17]։ Սակայն այսպիսի փորձերի մեծամասնությունը հակասական են։ 20-րդ դարի սկզբում հարաբերականության ընդհանուր տեսությունը բացատրություն տվեց դիտարկվող պերցեսիային։ Էֆեկտը չափազանց փոքր է. հարաբերականության «հավելցուկը» կազմում է միայն 42,98 անկյունային վայրկյան դարի ընթացքում, ինչը կազմում է ընդհանուր պերցեսիայի արագության 1/130 (0,77 %), այնպես որ անհրաժեշտ կլինի Մերկուրիի առնվազն 12 միլիոն պտույտներ Արեգակի շուրջ, որպեսզի պերիհելին վերադառնա նույն կետը, որը կանխատեսված է դասական տեսությամբ։ Նման, սակայն ավելի փոքր շեղում կա նաև մյուս մոլորակների մոտ՝ 8,62 անկյունային վայրկյան դարի ընթացքում Վեներայի համար, 3,84 Երկրի համար, 1,35 Մարսի համար, ինչպես նաև աստերոիդների համար՝ 10,05 Իկարի համար[18][19]։

Մերկուրիի առաջացման վարկածներ

խմբագրել

Մերկուրիի, ինչպես նաև մյուս մոլորակների, առաջացման հիմնական վարկածն է Նեբուլյար հիպոթեզը.

19-րդ դարից գոյություն ունի վարկած, որ Մերկուրին նախկինում եղել է Վեներա մոլորակի արբանյակ, որը հետագայում նրա կողմից «կորսվել» է։ 1976 թվականին Թոմ վան Ֆլանդերնը և Կ. Ռ. Հարինգտոնը, հիմնվելով մաթեմատիկական հաշվարկների վրա, ցույց տվեցին, որ այս վարկածը հաջողությամբ բացատրում է Մերկուրիի ուղեծրի մեծ շեղումները (էքսցենտրիսիտետ), նրա Արեգակի շուրջ պտույտի ռեզոնանսային բնույթը և Մերկուրիի, ինչպես նաև Վեներայի մոտ պտույտի մոմենտի կորուստը (Վեներայի մոտ, նույնիսկ հակադարձ պտույտի ձեռքբերումը, հակադարձ բոլոր մյուս Արեգակնային համակարգի մարմիններին)[20][21]։

Մեկ այլ վարկածով, Մերկուրին արդեն իսկ ձևավորվել է թեթև տարրերով աղքատ պրոտոմոլորակային սկավառակի ներքին մասում, որոնք Արեգակի կողմից քշվել էին Արեգակնային համակարգի արտաքին մասերը։

Այժմ գոյություն ունեն մի քանի վարկածներ հսկայական միջուկի գոյության բացատրության համար, որոնցից ամենատարածվածը նշում է, որ Մերկուրիի նախնական կազմության մեջ մետաղների և սիլիկատների հարաբերությունը նման էր ամենատարածված երկնաքարերի՝ խոնդրիտների կազմությանը, որոնց կազմվածքը ընդհանուր առմամբ ընդհանրական է Արեգակնային համակարգի պինդ մարմինների և ներքին մոլորակների համար, իսկ մոլորակի զանգվածը հինավուրց ժամանակներում մոտ 2,25 անգամ ավելի մեծ էր այժմյանից։ Վաղ Արեգակնային համակարգի պատմության մեջ Մերկուրին, հնարավոր է, որ ապրել է պլանետեզեմալի հետ բախում, որը մոտ նրա քաշի 1/6 զանգվածը ուներ ~20 կմ/վ արագության տակ։ Կեղևի և մանտիայի վերին մասի հիմնական մասը քշվել է տիեզերական տարածություն, և ցրվել միջմոլորակային տարածության մեջ։ Իսկ մոլորակի միջուկը, որը կազմված էր ավելի ծանր տարրերից, պահպանվել է[22]։

Մակերևույթ

խմբագրել
 
Մոլորակի մակերևույթը հիշեցնում է լուսնինը (լուսանկարը «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ից)

Իր ֆիզիկական հատկություններով Մերկուրին հիշեցնում է Լուսինը։ Մոլորակը չունի բնական արբանյակ, սակայն ունի չափազանց նոսր մթնոլորտ։ Մոլորակը ունի խոշոր երկաթյա միջուկ, որը հանդիսանում է մագնիսական դաշտի գոյության պատճառը։ Մերկուրիի մագնիսական դաշտը Երկրի դաշտի 0,01 չափին է[23]։ Մերկուրիի միջուկը կազմում է նրա ամբողջ ծավալի 83%-ը[24][25]։ Ջերմաստիճանը Մերկուրիիի մակերևույթի մոտ տատանվում է 90 - 700 Կ (−180 - +430 °C)։ Արեգակին ուղղված կողմը տաքանում է շատ ավելին, քան բևեռային շրջանները և մոլորակի գիշերային կողմը։

Մերկուրիի մակերևույթը հիշեցնում է լուսնինը, այն համարյա ամբողջությամբ ծածկված է խառնարաններով։ Խառնարանների խտությունը տարբեր է մոլորակի տարբեր մասերում։ Ենթադրվում է, որ ավելի խիտ խառնարաններով ծածկված մասերը ավելի հին ծագում ունեն, իսկ նոսր մասերը գոյացել են ավելի ուշ, հին մակերևույթի լավայով ծածկման արդյունքում։ Միչնույն ժամանակ Մերկուրիի վրա մեծ խառնարաններ ավելի հազվադեպ են պատահում քան Լուսնի վրա։ Մերկուրիի վրա գտնվող ամենամեծ խառնարանը անվանել են մեծ հոլանդացի գեղանկարիչ Ռեմբրանդտի անունով, նրա անկյունագծի լայնությունը կազմում է 716 կմ։ Սակայն նմանությունը Լուսնի հետ ամբողջական չէ, Մերկուրիի վրա երևում են ձևավորումներ, որոնք չկան Լուսնի վրա։ Կարևոր տարբերություն է երկու մարմինների լանդշաֆտների միջև Մերկուրիի վրա բազմաթիվ ատամնավոր ստորոտների, էսկարպների, գոյությունը, որոնք ձգվում են հարյուրավոր կիլոմետրեր։ Դրանց կառուցվածքի հետազոտությունը թույլ տվեց հասկանալ, որ նրանք առաջացել են սեղմման ընթացքում, երբ մոլորակի մակերևույթը հովացել է, որի ընթացքում Մերկուրիի մակերևույթի մակերեսը փոքրացել է 1%-ով։ Մոլորակի մակերևույթին լավ պահպանված խառնարանների գոյությունը խոսում է այն մասին, որ վերջին 3 - 4 միլիարդ տարիների ընթացքում այնտեղ չի եկել կեղևի մեծածավալ շարժումներ, ինչպես նաև գոյություն չունի մակերևույթի Էրոզիա, վերջին փաստը համարյա ամբողջովին բացառում է Մերկուրիի ամբողջ պատմության ընթացքում որևէ էական մթնոլորտի գոյության հնարավորությունը։

«Մեսենջեր» սարքով կատարված հետազոտությունների ընթացքում, լուսանկարվել է մոլորակի մակերևույթի ավելի քան 80%-ը և պարզվել է, որ այն միատարր է։ Դրանով Մերկուրին նման չէ Լուսնին կամ Մարսին, որոնց մոտ մի կիսագունդը կտրուկ տարբերվում է մյուսից[26]։

Մակերևույթը կազմող տարրերի մասին առաջին տվյալները, ստացված «Մեսինջերի» ռենտգենոֆլուրոսցենտային սպեկտրոմետրով, ցույց են տվել, որ այնտեղ կա չափազանց քիչ ալյումին և կալցիում, Լուսնի մայրցամաքային մասերի հետ համեմատելիս։ Միևնույն ժամանակ Մերկուրին համեմատաբար աղքատ է տիտանի և երկաթի պարունակությամբ, և հարուստ է մագնեզիումով, այսպիսով մակերևույթի կազմությունը միջանկյալ տեղ է զբաղեցնում երկրային բազալտների և ուլտրահիմնական լեռնային ապարների միջև։ Հայտնաբերվել է նաև համեմատաբար մեծ քանակով ծծումբ[27]։

Խառնարաններ

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Մերկուրիի խառնարանների ցանկ
 
Մերկուրին արհեստական գույներով։Ներքևում աջից Կոյպեր խառնարանն է ճառագայթերով։ Կապույտ շրջանները ցույց են տալիս տիտանի առկայությունը։ Նարնջագույն շրջանները կազմված են մոլորակի կեղևի հին միներալներից։ Ներքևի ձախ կողմում գտնվող նարնջագույն շրջանը ենթադրվում է, որ լավային հոսքերի արդյունք է։ (լուսանկարը «Մարիներ-10» ԱՄԿ-ից)

Մերկուրիի վրա գտնվող խառնարանները բազմազան են իրենց չափերով, սկսած փոքր, թասի ձև ունեցող իջվածքներից, մինչև բազմաօղակ հարվածային խառնարանները, որոնք անկյունագծում հարյուրավոր կիլոմետր են։ Խառնարանները գտնվում են քանդման տարբեր փուլերում, կան համեմատաբար լավ պահպանված խառնարաններ, իրենց շուրջ երկար ճառագայթներով, որոնք առաջացել են հարվածի հետևանքով արտանետված նյութից։ Կան նաև ուժեղ քանդված խառնարանների մնացորդներ։ Մերկուրիի խառնարանները լուսնայիններից տարբերվում են նրանով, որ նրանց մոտ արտանետված նյութի սփռվածությունը ավելի փոքր է, Մերկուրիի վրայի ավելի մեծ ծանրության ուժի պատճառով[28]։

 
Կոյպեր խառնարանը (մի փոքր կենտրոնից ներքև): Լուսանկարը «Messenger» ԱՄԿ-ից

Ամենանկատելի մակերևույթի առանձնահատկություններից մեկն է Շոգի հարթավայրը (լատին․՝ Caloris Planitia)։ Այսպիսի անվանումը պայմանավորված է նրանով, որ այն գտնվում է «տաք երկայնություններից» մեկի մոտակայքում։ Նրա չափը անկյունագծում կազմում է մոտ 1550 կմ[29]։ Հավանաբար, մարմինը, որի հարվածից առաջացել է այս խառնարանը, ունեցել է ոչ պակաս քա 100 կմ կտրվածքում։ Հարվածը այնպիսի ուժեղ է եղել, որ սեյսմիկ ալիքները անցնելով ամբողջ մոլորակով, հանդիպել են մոլորակի մյուս կողմում, և հանգեցրել են այս կետում յուրօրինակ կտրտված «քաոտիկ» լանդշաֆտ։ Հարվածի ուժի մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ այն առաջացրել է լավայի արտանետում, որը ձևավորել է բարձր շրջանաձև օղակներ խառնարանից 2 կմ հեռավորության վրա։

Ամենաբարձր ալբեդո ունեցող կետը Մերկուրիի մակերևույթի վրա, 60 կմ տրամագծով Կոյպեր խառնարանն է։ Հավանաբվար սա առավել «երիտասարդ» մեծ խառնարաններից մեկն է մոլորակի վրա[30]։

2012 թվականին գիտնականները հայտնաբերեցին ևս մի հետաքրքիր հաջորդականություն Մերկուրիի մակերևույթի խառնարանների մեջ։ Նրանց միացնելով իրար կարելի ե ստանալ Ուոլթ Դիսնեյի հանրաճանաչ Միկի Մաուսի նկարը[31]։

Երկրաբանությունը և ներքին կառուցվածք

խմբագրել
 
1. Կեղևը, հաստությունը - 100 - 300 կմ
2. Մանտիա, հաստությունը - 600 կմ
3. Միջուկ, շառավիղը - 1800 կմ
 
Դիսքավերի հսկայական սանդղավանդը (350 կմ), բարձրությունը 3 կմ, առաջացել է Մերկուրիի կեղևի վերին շերտերի իրար վրա բարձրանալուց մակերևույթի սառելու ժամանակ կեղևի դեֆորմացիայի հետևանքով։
 
Երկիր, Վեներա, Մարս և Մերկուրի մոլորակների ներքին կառուցվածքների համեմատական բնութագիր

Մինչև վերջերս, ենթադրվում էր, որ Մերկուրիի ընդերքում գտնվում է մետաղական միջուկ, 1800 - 1900 կմ շառավղով, որը պարունակում էր մոլորակի զանգվածի 60%, քանի որ «Մարիներ 10» ԱՄԿ-ն հայտնաբերել էր թույլ մագնիսական դաշտ, և համարվում էր, որ այսպիսի փոքր չափերով մոլորակը չի կարող ունենալ հեղուկ միջուկ։ Սակայն 2007 թվականին Ժան-Լյուկ Մարգոյի խումբը ներկայացրեց Մերկուրիի հինգ տարվա ռադիո դիտարկումների արդյունքները, որոնց ընթացքում նկատվել են մոլորակի պտույտի տատանումները, որոնք չափացանց մեծ էին պինդ միջուկ ունեցող մոլորակի համար։ Այդ իսկ պատճառով, այսօր արդեն կարելի է մեծ ճշգրտությամբ ասել, որ մոլորակի միջուկը հեղուկ է[32][33]։

Մերկուրիի միջուկում երկաթի տոկոսային պարունակությունը ավելի մեծ է, քան Արեգակնային համակարգի ցանկացած այլ մոլորակի մոտ։ Այս փաստը բացատրելու համար առաջարկվել են մի քանի վարկածներ։ Համաձայն գիտական հասարակությունում առավել լայնորեն աջակցվող վարկածի, Մերկուրին ի սկզբանե ունեցել է նույնպիսի սիլիկատների և երկաթի հարաբերություն, ինչպես և հասարակ երկնաքարը, ունենալով 2,25 անգամ ավելի զանգված, քան հիմա[34]։ Սակայն Արեգակնային համակարգի պատմության սկզբում Մերկուրիին բախվել է մոլորականման մարմին, որն ունեցել է 6 անգամ փոքր զանգված և մի քանի հարյուր կիլոմետր տրամագիծ։ Հարվածի արդյունքում մոլորակից աքնջատվել է սկզբնական մանտիայի և կեղևի մեծ մասը, որի հետևանքով միջուկի հարաբերական զանգվածը մոլորակի մեջ ավելացել է։ Նման գործընթացը հայտնի է որպես Հսկայական բախման վարկած, այն առաջարկվել է նաև որպես Լուսնի առաջացման խնդրի բացատրման վարկած[34]։ Սակայն «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ի վրա տեղադրված գամմա-սպեկտրոմետրի Մերկուրիի մակերևույթի տարրական կազմության հետազոտությունների առաջին արդյունքները այս վարկածը չեն հաստատում՝ այնտեղ գոյություն ունեցող չափավոր ցնդող կալիում քիմիական տարրի կալիում-40 ռադիոկատիվ իզոտոպի չափազանց մեծ քանակը համեմատած, ավելի դժվարահալ տարրերի թորիումի և ուրանի թորիում-232 և ուրան-238 ռադիոակտիվ իզոտոպների պարունակությունը չի համընկնում բարձր ջերմաստիճանների հետ, որոնք անխուսափելի էին բախման արդյունքում[35]։ Այդ պատճառով, ենթադրվում է, որ Մերկուրիի քիմիական կազմությունը համընկնում է այն նյութի քիմիական կազմությանը, որից նա առաջացել է։ Այն մոտ էր էնստատիտային խոնդրիտներին և ջրազուրկ գիսաստղային մասնիկներին, չնայած մինչև այժմ ուսումնասիրված էնստատիտների մեջ երկաթի պարունակությունը բավարար չէ, որպեսզի բացատրվի Մերկուրիի մեծ միջին խտությունը[27]։

Միջուկը շրջապատված է 500 - 600 կմ հաստությամբ սիլիկատային մանտիայով[36][37]։ Համաձային «Մարիներ-10»-ից ստացված տվյալների և Երկրից կատարված դիտարկումների մոլորակի կեղևի հաստությունը կազմում է 100 - 300 կմ[38]։

Երկրաբանական պատմություն

խմբագրել

Ինչպես և Երկրի, Լուսնի և Մարսի մոտ, Մերկուրիի երկրաբանական պատմությունը բաժանված է ժամանակաշրջանների։ Դրանք հետևյալն են (ամենահինից դեպի նորը)՝ նախատոլստովյան, տոլստովյան, կալորյան, ուշ կալորյան, մանսուրյան և կոյպերյան։ Մոլորակի բացարձակ տարիքը դեռևս պարզված չէ[28][39]։

Մերկուրիի ձևավորումից հետո, մոտ 4,6 միլիարդ տարի առաջ տեղի է ունեցել մոլորակի աստերոիդներով և գիսաստղերով ուժգին ռմբակոծությունը։ Մոլորակի վերջին ուժեղ ռմբակոծությունը տեղի է ունեցել 3,8 միլիարդ տարի առաջ։ Շրջանների մի մասը, օրինակ՝ Շոգի հարթավայրը, ձևավորվել են նաև նրանց լավայով լցվելով։ Դա բերեց խառնարանների ներսում հարթ մակերևույթների առաջացմանը, այնպես ինչպես Լուսնի վրա։

Հետագայում, մոլորակի հովացման և սեղմման հետ համընթաց, սկսեցին առաջանալ լեռնաշղթաներ և ճեղքվածքներ։ Դրանք կարելի է դիտել առավել մեծ մակերևույթի մասնիկների վրա, այնպիսիք ինչպիսին են խառնարանները, հարթավայրերը, ինչը վկայում է նրանց առաջացման ավելի ուշ ժամանակաշրջանի մասին։ Հրաբխային գործունեության ժամանակաշրջանը Մերկուրիի վրա ավարտվել է, երբ մանտիան սեղմվել է այնքան, որպեսզի լավան հնարավորություն չունենա դուրս ժայթքելու մոլորակի մակերևույթ։ Դա հավանաբար տեղի է ունեցել նրա պատմության առաջին 700 - 800 միլիոն տարվա ընթացքում։ Բոլոր հետագա ռելիեֆի փոփոխությունները պայմանավորված են արտաքին մարմինների հարվածներով մոլորակի մակերևույթին։

Մագնիսական դաշտ

խմբագրել
 
Մերկուրիի մագնիսական դաշտի հարաբերական լարվածությունը ցույց տվող գրաֆիկ
 
Մերկուրիի հյուսիսային բևեռի ռադիոլոկացիոն պատկերը

Մերկուրին ունի մագնիսական դաշտ, որի լարվածությունը 100 անգամ փոքր է Երկրինից։ Մերկուրիի մագնիսական դաշտը ունի դիպոլային կառուցվածք[40] և վերին աստիճանի սիմետրիկ է[26], իսկ նրա առանցքը ընդամենը 10 աստիճանով է շեղված մոլորակի պտույտի առանցքի համեմատ[41], ինչը զգալիորեն սահմանափակում է նրա առաջացման մասին վարկածների շրջանակը[26]։ Մերկուրիի մագնիսական դաշտը հնարավոր է, որ ձևավորվում է մագնիսական դինամոյի էֆեկտի շնորհիվ, այսինքն, նույն ձևով ինչպես և Երկրի դեպքում[42][43]։ Էֆեկտը հանդիսանում է մոլորակի հեղում միջուկի տեղաշարժերի արդյունք։ Մոլորակի վառ արտահայտված էքսցենտրիսիտետի պատճառով առաջանում են չափազանց ուժեղ մակընթացային ուժեր, որոնք էլ պահպանում են միջուկը հեղուկ վիճակում, ինչը անհրաժեշտ պայման է դինամոյի էֆեկտի առաջացման համար[36]։

Մերկուրիի մագնիսական դաշտը բավարար ուժեղ է, որպեսզի փոխի արեգակնային քամու շարժման ուղղությունը մոլորակի շուրջ, ստեղծելով մագնիսոլորտ։ Մոլորակի մագնիսոլորտը, չնայած այնքան փոքր է, որ կարող է տեղավորվել Երկրի ներսում[40], բավարար հզոր է, որպեսզի կարողանա որսալ արեգակնային քամու պլազման։ «Մարիներ-10» սարքից ստացված տվյալները ցույց են տալիս մագնիսոլորտում ցածր էներգետիկ պլազմայի առկայություն մոլորակի գիշերային կողմում։ Մագնիսոլորտի պոչում հայտնաբերվել են նաև ակտիվ մասնիկների պայթյուններ, ինչը վկայում է մոլորակի մագնիսոլորտի դինամիկ հատկությունների մասին[40]։

Իր երկրորդ անցումի ժամանակ մոլորակի մոտով 2008 թվականի հոկտեմբերի 6-ին «Մեսսենջեր» սարքը հայտնաբերեց, որ Մերկուրիի մագնիսական դաշտը կարող է ունենալ զգալի քանակով պատուհաններ։ Տիեզերական սարքը հանդիպեց մագնիսական հողմային երևույթների, պարուրված մագնիսական դաշտի հանգույցներ, որոնք միացնում էին տիեզերանավը մոլորակի մագնիսական դաշտի հետ։ Հողմը հասնում էր 800 կմ-ի անկյունագծում, որը կազմում է մոլորակի շառավղի երրորդ մասը։ Մագնիսական դաշտի այսպիսի հողմային ձևը ստեղծվում է արեգակնային քամու միջոցով։ Քանի որ արեգակնային քամին շրջանցում է մոլորակի մագնիսական դաշտը, այն կապվում և շարժվում է նրա հետ, ստեղծելով հողմանման կառուցվածքներ։ Այս մագնիսական հոսանքի հողմերը ձևավորում են պատուհաններ մոլորակի մագնիսական վահանի մեջ, որոնց միջով էլ արեգակնային քամին հասնում է Մերկուրիի մակերևույթին[44]։

Պայմանները Մերկուրիի վրա

խմբագրել
 
Նատրիումի առկայությունը Մերկուրիի մթնոլորտում

Մոլորակի մոտիկությունը Արեգակին, նրա դանդաղ պտույտը իր առանցքի շուրջը, ինչպես նաև չափազանց թույլ մթնոլորտը հանգեցնում են նրան, որ Մերկուրիի վրա դիտարկվում է ջերմաստիճանի ամենակտրուկ փոփոխությունները Արեգակնային համակարգի մոլորակների միջև։ Դրան նպաստում է նաև Մերկուրիի մակերևույթի փխրունությունը, որը վատ ջերմափոխանակիչ է (մթնոլորտի բացակայության կամ թուլության պայմաններում, ջերմությունը կարող է փոխանցվել մոլորակի ընդերք միայն ջերմափոխանակման միջոցով)։ Մոլորակի մակերևույթը արագ տաքանում է և սառչում, սակայն արդեն 1 մ խորության վրա ջերմաստիճանի օրական տատանումները այլևս չեն նկատվում, ջերմաստիճանը դառնում է հաստատուն, մոտավորապես հավասար +75 °C։

Մոլորակի ցերեկային մակերևույթի միջին ջերմաստիճանը հավասար է 623 Կ (349,9 °C), գիշերայինը, ընդամենը 103 К (−170,2 °C)։ Մերկուրիի վրա նվազագույն ջերմաստիճանը հավասար է 90 К (−183,2 °C), իսկ առավելագույնը, որը կարելի է գրանցել կեսօրին «տաք երկայնություններում» մոլորակի պերիհելիում գտնվելու պահին կազմում է 700 К (426,9 °C)[45]։

Չնայած այսպիսի պայմաններին, վերջին ժամանակներս ի հայտ են եկել ենթադրություններ այն մասին, որ Մերկուրիի մակերևույթի վրա կարող է գոյություն ունենալ սառույց։ Մերձբևեռային շրջանների ռադիո-հետազոտությունները ցույց են տվել, այդ շրջաններում կան 50-150 կմ չափերով ապաբևեռացումով շրջաններ, ռադիոճառագայթների անդրադարձման ամենահավանական պատճառը կարող է լինել հասարակ ջրային սառույցը[46][47]։ Հասնելով Մերկուրիի մակերևույթին գիսաստղների նրա հետ բախվելու հետևանքով, ջուրը գոլորշիանում է և շարժվում մոլորակի մթնոլորտով, մինչև այն չի սառչում բևեռային շրջաններում խորը խառնարանների հատակին, որտեղ երբեք չեն ընկնում Արեգակի ճառագայթները, որտեղ փասորեն սառույցը կարող է պահպանվել անսահման երկար։

«Մարիներ-10» սարքի Մերկուրիի մոտով անցման ժամանակ բացահայտվել է մոլորակի մոտ չափազանց նոսր մթնոլորտի գոյությունը, որի ճնշումը 5×1011 անգամ ավելի փոքր է Երկրի մթնոլորտային ճնշումից։ Այսպիսի պայմաններում ատոմները ավելի հաճախ են բախվում մոլորակի մակերևույթին քան իրար։ Մթնոլորտը կազմում են արեգակնային քամուց որսած ատոմները, կամ ատոմներ, որոնք դուրս են մղվել մոլորակի մակերևույթից արեգակնային քամու ազդեցության տակ։ Մերկուրիի մթնոլորտում կան հելիում, նատրիում, թթվածին, կալիում, արգոն, ջրածին։ Առանձին ատոմի կյանքի տևողությունը մթնոլորտում կազմում է մոտ 200 օր։

Ջրածինը և հելիումը հավանաբար հասնում են մոլորակ արեգակնային քամու հետ, ներխուժելով մոլորակի մագնիսոլորտ, և հետո ետ են թռչում տիեզերք։ Մերկուրիի կեղևում տեղի ունեցող տարրերի ռադիոակտիվ տրոհումը հանդիսանում է նրա մթնոլորտում հելիումի, նատրիումի և կալիումի ատոմների աղբյուրը։ գոյություն ունեն ջրային գոլորշիներ, որոնք առաջանում ենմի շարք գործընթացների արդյունքում, այնպիսիք, ինչպիսին են՝ գիսաստղերի հարվածը մոլորակի մակերևույթին, ջրի առաջացումը արեգակնային քամու ջրածնից և քարերում գտնվող թթվածնից, բևեռային մշտապես մոթ շրջաններում գտնվող սառույցի սուբլիմացիայի հետևանքով։ Ջրին մոտ իոնների, այնպիսիք, ինչպիսին են O+, OH− և H2O+, հայտնաբերումը Մերկուրիի վրա դարձավ բավականին մեծ անակնկալ[48][49]։

Քանի որ այս իոնների զգալի մասը հայտնաբերվել է Մերկուրին շրջապատող տիեզերքում, գիտնականները ենթադրեցին, որ նրանք առաջացել են ջրի մոլեկուլներից, որոնք քայքայվել են մոլորակի մակերևույթին կամ էկզոսֆերայում արեգակնային քամու ազդեցության տակ[50][51]։

2008 թվականի փետրվարի 5-ին Բոստոնյան համալսարանի գիտնականների մի խումբ Ջեֆրի Բոմգարդների ղեկավարությամբ հայտարարեց Մերկուրիի մոտ գիսաստղանման պոչի հայտնաբերման մասին, որի երկարությունն ավելին է քան 2,5 միլիոն կիլոմետրը։ Այն հայտնաբերվել է Երկրի վրայից դիտարկումների ընթացքում նատրիումի գծով։ Մինչ այդ հայտնի էր միայն 40 հազար կիլոմետրից ոչ ավելին պոչի գոյության մասին։ Այս խմբի կողմից առաջին լուսանկարները ստացվել էին 2006 թվականի հունիսին Հալեակալա հրաբուխի վրա գտնվող (Հավայի) 3,7-մետրանոց աստղադիտակով։ Մերկուրիի երկար պոչի պատկերը ստացվեց 2007 թվականի մայիսին Ջոդի Վիլսոնի և Կարլ Շմիդտի կողմից[52]։ Երկրից դիտվող պոչի տեսանելի երկարությունը կազմում է մոտ 3°։

Պոչի մասին նոր տեղեկություններ են ստացվել «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ի երկրորդ և երրորդ անցումների ժամանակ մոլորակի մոտով 2009 թվականի նոյեմբերի առաջին կեսին[53]։ Այս տվյալների հիման վրա ՆԱՍԱ-ի աշխատակիցները կարողացան առաջարկել այս երևույթի մոդելը[54]։

Հետազոտություններ

խմբագրել

Երկրից դիտարկման առանձնահատկություններ

խմբագրել

Մերկուրիի տեսանելի աստղային մեծությունը տատանվում է −1,9[4] - 5,5, սակայն նրան հեշտ չէ նկատել, նրա փոքր անկյունային հեռավորության պատճառով Արեգակից (առավելագույնը 28,3°)[55]։ Բարձր լայնություններում մոլորակը հնարավոր չէ դիտել գիշերային երկնքում. Մերկուրին տեսանելի է դառնում շատ կարճ ժամանակի ընթացքում վերջալույսի ժամանակ[56]։ Մոլորակի դիտարկման համար ամենահարմար ժամանակն է առավոտյան կամ երեկոյան մթնշաղը, նրա էլոնգացիա (Մերկուրիի Արեգակից առավելագույն հեռացման ժամանակը, որը տեղի է ունենում մի քանի անգամ տարվա ընթացքում)։

Մերկուրին ամենահարմարն է դիտարկել ցածր լայնություններում, հասարակածին. սա կապված է այն հանգամանքի հետ, որ այստեղ մթնշաղի տևողությունը ամենակարճն է։ Միջին լայնություններում Մերկուրին շատ ավելի բարդ է դիտել, այն երևում է միայն ամենալավ էլոնգացիաների ժամանակ, իսկ վերին բարձրություններում այն ընդհանրապես հնարավոր չէ տեսնել։

Հին աշխարհի և միջնադարյան դիտարկումներ

խմբագրել
 
Մերկուրիի շարժման մոդելը, առաջարկված Իբն աշ-Շատիրի կողմից

Մերկուրիի առավել վաղ հիշատակված դիտարկումը գրանցված է «Մուլ ապինում» (բաբելոնյան աստղաբաշխական աղյուսակների ժողովածու)։ Այս դիտարկումը կատարվել է, ամենայն հավանականությամբ ասորական աստղագետների կողմից, մոտավորապես մ.թ.ա. 14-րդ դարում[57]։ Շումերերեն անվանումը, որ օգտագործվել է Մերկուրիի համար «Մուլ ապինի» աղյուսակներում, կարող է արտաբերվել որպես UDU.IDIM.GU\U4.UD (թարգմանությունը «թռչկոտող մոլորակ»)[58]։ Սկզբում մոլորակը նույնացնում էին Նինուրտա աստծո հետ[59], իսկ ավելի ուշ գրառումներում այն անվանում են «Նաբու», իմաստության և գիրի աստծո պատվին[60]։

Հայկական աստղագիտության մեջ Մերկուրին անվանվում է Փայլածու։ Փայլածու է անվանվում նաև Հին հայկական տոմարի գիշերվա ժամը 12-ը։ Այն նաև հին հայկական տոմարի Ավելյաց ամսվա առաջին օրվա երկրորդ անունը։

Հին Հունաստանում Հեսիոդոսի ժամանակներում մոլորակը հայտնի էր Στίλβων («Ստիլբոն») և Ἑρμάων («Էրմաոն») անուններով[61]։ «Էրմաոն» անվանումը Հերմես աստծո անվան գրելաձևերից մեկն է[62]։ Ավելի ուշ հույները սկսեցին մոլորակը անվանել «Ապոլոն»։

Գոյություն ունի վարկած, որ «Ապոլոն» անվանումը համապատասխանում էր մոլորակի առավոտյանը երևալուն, իսկ «Հերմեսը» («Էրմաոն») երեկոյան[63][64]։ Հռոմեացիք մոլորակը անվանեցին արագավազ առևտրի աստծո Մերկուրիի անունով, որը համապատասխանում էր հունական Հերմես աստծոն, քանի-որ այն շարժվում էր երկնքով ավելի արագ, քան մյուս մոլորակները[65][66]։ Հռոմեական աստղագետ Պտղոմեոս Կլավդիոսը, ով ապրում էր Եգիպտոսում, գրել է մոլորակի Արեգակի սկավառակի վրայով անցնելու հնարավորության մասին, իր «Մոլորակների մասին վարկածներ» աշխատությունում։ Նա ենթադրեց, որ այսպիսի անցում երբեք չի նկատվել, քանի որ այնպիսի մոլորակը, ինչպիսին է Մերկուրին, չափազանց փոքր է դիտարկման համար, կամ, քանի որ անցման պահը ոչ հաճախ է պատահում[67]։

Հին Չինաստանում Մերկուրին անվանում էին Չին-սին (չինարեն՝ 辰星), «Առավոտյան աստղ»։ Այն կապում էին հյուսիսային ուղղության, սև գույնի և Ու-սինում ջրի տարրի հետ[68]։ «Հանշուի» տվյալներով, Մերկուրիի սինոդիկ պարբերությունը 115,91 օր էր, իսկ «Հոու Հանշուի» տվյալներով՝ 115,88 օր[69]։ Ժամանակակից չինական, կորեական, ճապոնական և վյետնամական մշակույթներում մոլորակը սկսել է անվանվել «Ջրային աստղ» (չինարեն՝ 水星)։

Հնդկական դիցաբանության մեջ Մերկուրիի համար օգտագործվել է Բուդհա (սանսկրիտ՝ बुधः) անունը։ Այս աստվածը, Սոմա աստծո որդին, գլխավորում էր չորեքշաբթի օրերը։ Գերմանական հեթանոսական հավատքում Օդին աստվածը նույնպես նույնացվում էր Մերկուրի աստծո և չորեքշաբթի օրի հետ[70]։ Մայա հնդկացիները պատկերացնում էին Մերկուրին որպես բու (կամ հնարավոր է, որ չորս բու, ընդ որում երկուսը համապատասխանում էին առավոտյան երևալուն, մյուս երկուսը՝ երեկոյան), որը անդրշիրիմյան աշխարհի ավետաբերն էր[71]։ Իվրիտով Մերկուրին անվանվում էր «Կոխավ Խամա» (եբրայերեն՝ כוכב חמה‎, «Արևային մոլորակ»)[72]։

 
Մերկուրին աստղային երկնքում (վերևում, Լուսնից և Վեներայից վեր)

Հնդկական աստղագիտական «Սուրյա-սիդհանտա» աշխատությունում, վերագրվում է 5-րդ դարին, Մերկուրիի շառավիղը գնահատվել էր 2420 կմ։ Սխալանքը իրական շառավղի հետ համեմատ (2439,7 կմ) կազմում է ավելի քիչ քան 1%։ Սակայն այս գնահատականը հիմնված էր մոլորակի անկյունային տրամագծի մասին ոչ ճիշտ ենթադրության վրա, որը ընդունվել էր 3 անկյունային րոպե։

Միջնադարյան արաբական աստղագետ Ազ-Զարկալին Անդալուզիայից նկարագրել էր Մերկուրիի երկրակենտրոն ուղեծրի դեֆերենտը (երկրակենտրոն համակարգում ուղեծրի ցուցիչ) որպես ձվի կամ սոճու ընկույզի նմանվող։ Այնուամենայնիվ, այս ենթադրությունը չի ազդել նրա աստղագիտական տեսության և աստղագիտական հաշվարկների վրա[73][74]։ 20-րդ դարում Իբն Բաջան դիտել էր երկու մոլորակներ, նրանց հետքերով Արեգակի սկավառակի վրա։ Ավելի ուշ Մարագինյան աստղադիտարանի աստղագետ Աշ-Շիրազին կարծիք հայտնեց, որ իր նախորդի կողմից դիտարկվել էին Մերկուրին և (կամ) Վեներան[75]։

Հնդկաստանում, կերալիական դպրոցի աստղագետ Նիլականթա Սոմայաջին 15-րդ դարուն ստեղծեց մասնակիորեն հելիոկենտրոն մոլորակային մոդել, որում Մերկուրին պտտվում էր Արեգակի շուրջ, որը իր հերթին պտտվում էր Երկրի շուրջ։ Այս համակարգը նման էր Տիխո Բրահեյի համակարգին, որը նա նախագծել էր 16-րդ դարում[76]։

Եվրոպայի հյուսիսային մասերում Մերկուրիի միջնադարյան հետազոտությունները դժվարացված էին նրանով, որ մոլորակը դիտարկվում է միայն առավոտյան և երեկոյան, և այս լայնություններում երևում է չափազանց ցածր հորիզոնի մոտ։ Նրա ամենալավ տեսանելիության ժամանակահատվածը (էլոնգացիա) պատահում է մի քանի անգամ տարվա ընթացքում (շարունակվում է մոտ 10 օր)։ Նույնիսկ այդ ժամանակահատվածներում Մերկուրին հեշտ չէ տեսնել անզեն աչքով (համեմատաբար ոչ-պայծառ աստղիկ բավականին պայծառ ֆոնի վրա)։ Գոյություն ունի վարկած, այն մասին, որ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը, ով դիտարկում էր երկինքը հյուսիսային լայնություններում և հիմնականում մառախլոտ Մերձբալթիկայի կլիմայում, զղջում էր, որ երբեք իր կյանքում չի դիտարկել Մերկուրին։ Այս առասպելը առաջ է քաշվել, քանի որ Կոպեռնիկոսի «Երկնային մարմինների պտույտի մասին» աշխատությունում չի բերվում ոչ մի օրինակ Մերկուրիի դիտարկման մասին, սակայն նա նկարագրել է մոլորակը հիմնվելով այլ աստղագետների դիտարկումների վրա։ Ինչպես նա ինքն է ասել, Մերկուրին հնարավոր է «որսալ» հյուսիսային լայնություններում, դրսևորելով համբերություն և խորամանկություն։ Հետևաբար, Կոպեռնիկոսը կարող էր դիտարկել Մերկուրին, և դիտարկել է այն, սակայն նկարագիրը տվել է այլ հետազոտողների արդյունքների հիման վրա[77]։

Դիտարկումներ աստղադիտակներով

խմբագրել
 
Մերկուրիի անցումը Արեգակի սկավառակի վրայով։ Մերկուրին երևում է որպես փոքր կետ մի փոքր լուսանկարի կենտրոնից ներքև։

Մերկուրիի առաջին դիտարկումները աստղադիտակով կատարել է Գալիլեո Գալիլեյը 17-րդ դարի սկզբում։ Չնայած նա դիտարկում էր Վեներայի փուլերը, նրա աստղադիտակը այնքան հզոր չէր, որպեսզի երևային Մերկուրիի փուլերը։ 1631 թվականին Պյեր Գասենդին կատարեց մոլորակի Արեգակի սկավառակի վրայով անցման առաջին դիտարկումը։ Անցման պահը մինչ այդ հաշվարկել էր Յոհան Կեպլերը։ 1639 թվականին Ջովանի Զուպին աստղադիտակի միջոցով հայտնաբերեց, որ Մերկուրիի ուղեծրայի փուլերը նման են Լուսնի և Վեներայի փուլերին։ Դիտարկումները վերջնականապես ապացուցեցին, որ Մերկուրին պտտվում է Արեգակի շուրջ[10]։.

Չափազանց հազվագյուտ աստղագիտական երևույթ է մի մոլորակով մյուսի ծածկումը, որը դիտարկվում է Երկրից։ Երկրից դիտարկման ժամանակ Վեներան ծածկում է Մերկուրին մի քանի հարյուրամյակը մեկ անգամ, և այս իրադարձությունը պատմության մեջ դիտարկվել է միայն մեկ անգամ 1737 թվականի մայիսի 28-ին Ջոն Բևիսի կողմից Գրինվիչյան աստղադիտարանում[78]։ Հաջորդ ծածկումը կլինի 2133 թվականի դեկտեմբերի 3-ին[79]։

Մերկուրիի դիտարկումների հետ կապված բարդությունները բերեցին նրան, որ այն երկար ժամանակ մնաց ավելի քիչ ուսումնասիրված, քան մյուս մոլորակները։ 1800 թվականին Յոհան Շրյոտերը դիտարկելով Մերկուրիի մակերևույթի առանձնահատկությունները, հայտարարեց որ դիտարկել է այնտեղ 20 կմ բարձրությամբ լեռներ։ Ֆրիդրիխ Բեսելը, օգտագործելով Շրյոտերի գծանկարները, սխալմամբ որոշեց մոլորակի իր առանցքի շուրջ պտույտի պարբերությունը (24 ժամ) և առանցքի թեքումը (70°)[80]։ 1880-ական թվականներին Ջովանի Սկիապարելլին քարտեզագրեց մոլորակը ավելի ճշգրտորեն և ենթադրեց, որ պտույտի պարբերությունը կազմում է 88 օր և համընկնում է սիդերիկ պարբերության հետ մակընթացային ուժերի պատճառով[81]։ Մերկուրիի քարտեզագրման աշխատանքը շարունակեց Էժեն Անտոնիադիի կողմից, ով 1934 թվականին հրատարակեց գիրք, որտեղ ներկայացված էին հին քարտեզները և իր դիտարկումները[40]։ Մերկուրիի մակերևույթի շատ մասեր ստացել են իրենց անվանումները Անտոնիադիի քարտեզների համաձայն[82]։

Իտալացի աստղագետ Ջուզեպե Կոլոմբոն նկատեց, որ պտույտի պարբերությունը կազմում է սիդերիկ պարբերության 2/3 մասը, և ենթադրեց, որ այդ պարբերությունները համընկնում են 3։2 ռեզոնանսում[83]։ «Մարիներ-10» կայանից ստացված տվյալները, հետագայում հաստատեցին այս տեսակետը[84]։ Սա չի նշանակում, որ Սկիապարելլիի և Անտոնիադիի քարտեզները սխալ են։ Պարզապես աստղագետները դիտում էին նույն մակերևույթի առանձնահատկությունները մոլորակի ամեն երկու պտույտից հետո Արեգակի շուրջ, գծագրում էին դրան, և չէին տեսնում այն պահը, երբ Մերկուրին շրջված էր Արեգակին մյուս կողմով, քանի որ այդ պահերին ուղեծրի երկրաչափության պատճառով դիտարկման պայմանները վատն էին[80]։

Արեգակի մոտ լինելը ստեղծում է որոշակի բարդություններ Մերկուրիի դիտարկման համար։ Այսպես, օրինակ, «Հաբբլ» աստղադիտակը երբեք չի օգտագործվել այս մոլորակի դիտարկումների համար։ Նրա կառուցվածքը թույլ չի տալիս դիտարկել Արեգակին մոտ գտնվող մարմինները։ Դա կատարելու փորձի դեպքում սարքավորումը կվնասվի[85]։

Մերկուրիի հետազոտությունները ժամանակակից մեթոդներով

խմբագրել
 
Մերկուրիի մակերևույթի լուսանկար, կատարված է «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ից։ Աջ ներքևի անկյունում Սվեյնստոդիր խառնարանի մասը, նրա միջի Բիգլ սարավանդով։
 
Մերկուրիի առաջին բարձր թողունակությամբ լուսանկարները, ստացվել են «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ից, 22 հունվարի 2008

Մերկուրին երկրային խմբի մոլորակներից ամենաքիչն է հետազոտված։ 20-րդ դարում նրա ուսումնասիրման աստղադիտակային մեթոդներին ավելացան ռադիոաստղադիտական, ռադիոլոկացիոն և տիեզերական սարքերով հետազոտությունները։ Մերկուրիի ռադիոաստղադիտական չափումները կատարվել են առաջին անգամ 1961 թվականին Հովարդի, Բարետի և Հեդոկի կողմից ռեֆլեկտոր աստղադիտակի միջոցով, որի վրա տեղադրված էին երկու ռադիոմետրներ[86]։ 1966 թվականին հավաքված տվյալների հիման վրա կատարվեցին բավականին ճշգրիտ գնահատումներ Մերկուրիի մակերևույթի ջերմաստիճանի մասին՝ 600 Կ արևահար կողմում և 150 Կ չլուսավորված կողմում։ Առաջին ռադիոլոկացիոն դիտարկումները կատարվեցին 1962 թվականի հունիսին Վլադիմիր Կոտելնիկովի խմբի կողմից ՌԷԻ-ում, նրանք ցույց տվեցին Մերկուրիի և Լուսնի արտացոլման հատկությունների նմանությունը։ 1965 թվականին նմանատիպ դիտարկումներ կատարվեցին Արեսիբոյի ռադիոաստղադիտակով, որի արդյունքում հնարավոր եղավ ստանալ Մերկուրիի պտույտի պարբերությունը՝ 59 օր[87]։

Մերկուրիի հետազոտման նպատակով ուղարկվել են միայն երկու տիեզերական սարքեր։ Առաջինն էր «Մարիներ-10-ը», որը 1974 - 1975 թվականներին երեք անգամ անցավ Մերկուրիի կողքով, առավելագույն մերձեցումը կազմեց 320 կմ։ Արդյունքում ստացվեցին մի քանի հազար լուսանկարներ, որոնք ծածկում էին մոլորակի մակերևույթի մոտ 45%։ Հետագա հետազոտությունները Երկրից ցույց տվեցին ջրային սառույցի առկայության հնարավորությունը բևեռային խառնարաններում։

Երկրորդ սարքը, որի առաքելությունը իրականցվում է ներկա պահին ՆԱՍԱ-ի կողմից, «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ն է։ Սարքը արձակվել է 2004 թվականի օգոստոսի 3-ին, իսկ 2008 թվականի հունվարին այն առաջին անգամ կատարեց Մերկուրիի շուրջ թռիչքը։ Որպեսզի 2011 թվականին դուրս գա Մերկուրիի ուղեծիր, սարքը կատարեց ևս երկու գրավիտացիոն մանևր Մերկուրիի մոտ, 2008 թվականի հոկտեմբերին և 2009 թվականի սեպտեմբերին։ «Մեսենջերը» նույնպես կատարել էր մի մանևր Երկրի մոտ 2005-ին և երկու մանևր Վեներայի մոտ 2006-ին և 2007-ին, որոնց ընթացքում կատարել է սարքավորումների ստուգումներ։

 
Մարիներ-10՝ առաջին տիեզերական սարքը, որ հասել է Մերկուրիին

Էլեկտրոնիկայի և հաշվողական տեխնիկայի զարգացման հետ հնարավոր դարձավ նաև կատարել Մերկուրիի դիտարկումներ Երկրի մակերևույթից օգտագործելով կիսահաղորդիչային ընդունիչները և ստացված տեղեկությունների հետագա համակարգչային վերլուծությունը։ Այս մեթոդով կատարված Մերկուրիի առաջին դիտարկումները կատարվեցին 1995 - 2002 թվականները Յոհան Վարելի կողմից Լա Պալմա կղզու վրա գտնվող աստղադիտարանից, կեսմետրանոց արևային աստղադիտակով։ Վարելը ընտրում էր լուսանկարներից լավագույնները, առանց համակարգչային համատեղում օգտագործելու։ Համատեղում սկսեցին օգտագործել Աբասթումանյան աստղադիտարանում Մերկուրիի 2001 թվականի նոյեմբերի 3-ին ստացված լուսանկարների վրա, ինչպես նաև Իրակլիոնի համալսարանի Սկինակսա աստղադիտարանում 2002 թվականի մայիսի 1-2 ստացված լուսանկարների շարքի վրա։ Մոլորակի ստացված լուսանկարների թույլտվությունը համեմատելի էր «Մարիներ-10» ԱՄԿ-ից ստացված պատկերների հետ, ոչ մեծ 150-200 կմ ձևավորումների ուրվագծերը կրկնվում էին։ Այս մեթոդով կազմվեց Մերկուրիի քարտեզը 210 - 350° լայնությունների համար[88]։

2011 թվականի մարտի 17-ին «Մեսենջեր» միջմոլորակային կայանը դուրս եկավ Մերկուրիի ուղեծիր։ Ենթադրվում է, որ նրա վրա տեղադրված սարքավորումներով հնարավոր կլինի հետազոտել մոլորակի լանդշաֆտը, մթնոլորտի և մակերևույթի կազմությունը, ինչպես նաև հնարավոր կլինի հետազոտել էներգետիկական մասնիկները և պլազման Մերկուրիի մոտակայքում։ Կայանի աշխատանքի երկարությունը ընդունվել է մեկ տարի[89]։

2011 թվականի հունիսի 17-ին «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ի առաջին հետազոտությունների արդյունքներով հայտնի դարձավ, որ մոլորակի մագնիսական դաշտը սիմետրիկ չէ բևեռների նկատմամբ, այսպիսով հյուսիսային և հարավային բևեռներին հասնում է տարբեր քանակի արեգակնային քամու մասնիկներ։ Նույնպես կատարվել է մոլորակի վրա քիմիական տարրերի բաշխման վերլուծություն[90]։

Եվրոպական տիեզերական գործակալությունը (ESA) համատեղ Ճապոնական տիեզերական հետազոտությունների գործակալությունը (JAXA) նախագծում է «BepiColombo» առաքելությունը, որը բաղկացած է լինելու երկու սարքերից՝ Mercury Planetary Orbiter (MPO) և Mercury Magnetospheric Orbiter (MMO)։ Եվրոպական սարքը, MPO, հետազոտելու է Մերկուրիի մակերևույթը և նրա ընդերքները, իսկ ճապոնական, MMO պետք է հետազոտի մագնիսական դաշտը և մագնիսոլորտը։ BepiColombo-ի արձակումը նախատեսվում է 2013 թվականին, իսկ 2019-ին այն դուրս կգա Մերկուրիի ուղեծիր, որտեղ կբաժանվի երկու մասերի։

Ռուսաստանը նախատեսում է իրականացնել առաջին առաքելությունը վայրէջքով մոլորակի մակերևույթին, այն կոչվում է «Մերկուրի-Պ»։ Ծրագրի իրականացումը նախատեսվում էր 2019 թվականին, սակայն այն զգալիորեն հետաձգվել է։

Անվանումների առանձնահատկություններ

խմբագրել

Մերկուրիի մակերևույթի երկրաբանական օբյեկտների անվանման կարգը հաստատվել է Միջազգային աստղագիտական միության XV Գլխավոր վեհաժողովի ժամանակ 1973 թվականին[46]՝

 
Խուն Կալ փոքր խառնարանը (ցույց է տրված սլաքով), որը ծառայում է որպես Մերկուրիի միջօրեականների հաշվարկի սկիզբ։ Լուսանկարը՝ «Մարինե-10» ԱՄԿ-ից։
  • Մակերևույթի ամենամեծ տարրը անվանվել է Շոգի հարթավայր, տրամագիծը մոտ 1300 կմ, քանի որ այն գտնվում է առավելագույն ջերմաստիճանների շրջանի մոտ։ Դա բազմաօղակ հարվածային ծագման համակարգ է որը հետագայում լցվել է լավայով։ Մեկ այլ հարթավայր, որը գտնվում է նվազագույն ջերմաստիճանների շրջանի մոտ, կոչվում է Հյուսիսային հարթավայր։ Մնացած, նման ձևավորումները ստացել են մոլորակի կամ հռոմեական Մերկուրի աստծո անուններից աշխարհի այլ լեզուներում։ Օրինակ՝ Սուսեյ հարթավայր (Մերկուրի մոլորակի ճապոներեն եզրը), Բուդհա հարթավայր (Մերկուրի մոլորակի հինդի լեզվով անունը), Սոբկու հարթավայր (Մերկուրի մոլորակը հին եգիպտացիների մոտ), Օդին հարթավայր (սկանդինավյան աստված) և Տիր հարթավայր (հին հայկական աստված)[91][92]։
  • Մերկուրիի խառնարանները (երկու բացառությամբ) ստանում են հումանիտար ոլորտի հայտնի մարդկանց պատվին անվանումներ (ճարտարապետներ, երաժիշտներ, գրողներ, պոետներ, փիլիսոփաներ, լուսանկարիչներ, գեղանկարիչներ)[92]։ Օրինակ՝ Շեքսպիր, Բարմա, Բելինսկի, Գլինկա, Գոգոլ, Մուսորգսկի, Պուշկին և այլն։ Բացառություն են կազմում Կոյպեր խառնարանը, «Մարիներ-10» ծրագրի գլխավոր նախագծողներից մեկը և Խուն Կալ խառնարանը, ինչը նշանակում է 20 թիվը մայա ժողովրդի լեզվով, որոնք օգտագործել են քսանական հաշվման համակարգը։ Վերջին խառնարանը գտնվում է հասարակածի մոտ 20° միջօրեականի վրա և ընտրվել է որպես տեղորոշման կետ Մերկուրիի կոորդինատների համակարգի համար։ Սկզբում մեծ չափերով խառնարաններին տրվում էին հայտնի մարդկանց անուններ, ովքեր, ՄԱՄ-ի կարծիքով ունեին համեմատաբար մեծ նշանակություն միջազգային մշակույթում։ Որքամ խառնարանը մեծ էր, այնքան անձի նշանակությունը մեծ էր ժամանակակից աշխարհի վրա[93]։ Առաջին հնգյակի մեջ են՝ Բեթհովենը (տրամագիծը 643 կմ), Դոստոևսկին (411 կմ), Տոլստոյը (390 կմ), Գյոթեն (383 կմ) և Շեքսպիրը (370 կմ)։
  • Էսկարպները (սարավանդներ), լեռնաշղթաները և կանյոնները ստանում են պատմության մեջ մտած հետազոտողների նավերի անուններ, քանզի Մերկուրի/Հերմես աստվածը համարվում էր հետազոտողների հովանավորը։ Օրինակ՝ Բիգլ, Զարյա, Սանտա-Մարիա, Ֆրամ, Վոստոկ, Միրնի)[92][94]։ Կանոններից բացառություն են կազմում երկու շղթաներ, որոնք անվանվել են աստղագետների պատվին՝ Անտոնիադիի և Սկիապարելլիի լեռնաշղթաները։
  • Հովիտները և այլ մակերևույթի տարրերը անվանվում են խոշոր ռադիո-աստղադիտարանների անուններով, որպես ռադիոաստղագիտության դերի ճանաչում Մերկուրիի հետազոտությունների ընթացքում։ Օրինակ՝ Հայստեկ հովիտը (ռադիո-աստղադիտակ ԱՄՆ-ում)[91][92]։
  • Հետագայում, կապված 2008 թվականին «Մեսենջեր» ավտոմատ միջմոլորակային կայանի միջոցով Մերկուրիի ակոսների հայտնագործման հետ, նրանք սկսեցին անվանել նշանակալի ճարտարապետական կոթողների անուններով։ Օրինակ՝ Պանթեոն Շոգի հարթավայրի վրա։

Մերկուրին մշակույթում

խմբագրել
 
«Ժամադրություն Ռամայի հետ» վեպի պատկերազարդում
  • Բորիս Լյապունովի «Ամենամոտը Արեգակին» (1956) գիտա-ֆանտաստիկ պատմվածքում սովետական տիեզերագնացները առաջին անգամ վայրէջք են կատարում Մերկուրիի և Վեներայի վրա։
  • Սերգեյ Պավլովի «Արեգակի թագը» (1967) ֆանտաստիկ վիպակում երկրացիները փորձում են բացել տարօրինակ թորերի գաղտնիքը Մերկուրիի վրա։
  • Այզեկ Ազիմովի «Մերկուրիի մեծ Արեգակը» վիպակում (Լաքի Սթարի մասին շարք) գործողությունները տեղի են ունենում Մերկուրիի վրա։
  • Այզեկ Ազիմովի «Շուրջպար» (Runaround, 1941) և «Գիշերը, որը մեռնում է» (The Dying Night, 1956) պատմվածքներում նկարագրվում է Մերկուրին, ուղղված Արեգակին մեկ կողմով։ Ընդ որում երկրորդ պատմվածքում այդ փաստի վրա է կառուցված դետեկտիվային սյուժեի լուծումը։
  • Ֆրանսիս Կարսակի «Փախուստ Երկրից» գիտա-ֆանտաստիկ վեպում, հիմնական սյուժեյի հետ մեկտեղ, նկարագրվում է Արեգակի ուսումնասիրության համար նախատեսված գիտական կայան, որը տեղակայված է Մերկուրիի հյուսիսային բևեռում։ Գիտնականները ապրում են այդ կայանի այն մասում, որը տեղակայված է չլուսավորված խառնարանի հատակին, և դիտարկումներ են կատարում միշտ լուսավորված հսկայական աշտարակներից։
  • Ալան Նուրսի «Արևակողմ կողմի միջով» գիտա-ֆանտաստիկ վիպակում գլխավոր հերոսները հատում են Մերկուրիի Արեգակին ուղղված կողմը։
  • Արթուր Կլարկի «Ժամադրություն Ռամայի հետ» գիտա-ֆանտաստիկ վեպում Մերկուրիի բնակիչները, երկրից ժամանած մարդկանց հետնորդները, մասնակցում են համաժողովի, որտեղ քննարկվում է խորհրդավոր աստերոիդ Ռաման։
  • «Սեյլոր Մունի» մանգայում և անիմե-մուլտսերիալում Մերկուրի մոլորակը մարմնավորում է աղջիկ-զինվոր Սեյլոր Մերկուրին, նույն ինքը Ամի Միցունոն։ Նրա հարձակման ձևերն են մշուշի ուժը, ջուրը և սառույցը։
  • Քլիֆորդ Սայմակի «Մի անգամ Մերկուրիի վրա» գիտա-ֆանտաստիկ վիպակում հիմնական գործողությունների վայր է հանդիսանում Մերկուրին, իսկ էներգետիկ կյանքի ձևերը նրա վրա, գնդերը, գերազանցում են մարդկությանը իրենց զարգացմամբ միլիոնավոր տարիներ։
  • Սթիվեն Բաքսթերի «Ոսկե թարթիչներ» գիտա-ֆանտաստիկ վիպակում Մերկուրիի մակերևույթի տակ հաստ սառույցի շերտի մեջ գտնվել է 5 միլիարդ տարի տարիքով արտեֆակտ։
  • Կուրտ Վոնեգութի «Տիտանի սիրենները» գիտա-ֆանտաստիկ վեպում գլխավոր հերոսը ընկնում է Մերկուրիի վրա Մարսից և մի քանի տարի անց է կացնում նրա մակերևույթի տակ գտնվող քարանձավներում, որտեղ ապրում են պարզունակ բայց բարի գարմոնիումները։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Մալամա, Ա. (2011). «Մոլորակների մագնիտուդը». Երկինքը և աստղադիտակները. 121(1): 51–56.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «Մերկուրիի փաստերի թերթը». ՆԱՍԱ-ի Գոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնը. 2007 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 28-ին.
  3. ↑ Էսպանակ, Ֆրեդ (1996 թ․ հուլիսի 25). «Տասներկու տարվա մոլորակայնի էֆեմերիդներ. 1995–2006». ՆԱՍԱ-ի տեղեկատու հրատարակում 1349. ՆԱՍԱ. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 23-ին.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 Դևիդ Ռ. Վիլիամս (2007 թ․ նոյեմբերի 30). «Մերկուրիի տվյալները» (անգլերեն). ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 9-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Արեգակնային համակարգի հետազոտություն» ծրագիր, Մերկուրի
  6. ↑ Մարգո, Լ. Ջ.; Պիլի, Ս. Ջ.; Յուրգենս, Ռ. Ֆ.; Սլեյդ, Մ. Ա.; Հոլին, Ի. Վ. (2007). «Մերկուրիի մեծ երկայնությամբ լիբերացիաները ցույց են տալիս հալված միջուկի առկայությունը». Սայենս. 316 (5825): 710–714. Bibcode:2007Sci...316..710M. doi:10.1126/science.1140514. ISSN 0036-8075. PMID 17478713.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  7. ↑ Մալամա, Ա.; Վոնգ, Դ.; Հովարդ, Ռ. Ա. (2002). «Մերկուրիի ֆոտոմետրիան SOHO/LASCO-ից և Երկրից». Իկարուս. 155 (2): 253–264. Bibcode:2002Icar..155..253M. doi:10.1006/icar.2001.6723.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  8. ↑ «ԵՏԳ Գիտություն և տեխնոլոգիա. Գիտություն» (անգլերեն). Եվրոպական տիեզերական գործակալություն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 20-ին.
  9. ↑ «Ամեն ինչ Մերկուրիի մասին». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 9-ին. (ռուս.)
  10. ↑ 10,0 10,1 Սթորմ, Ռոբերտ Գ.; Սպրագ, Էնն Լ. (2003). Հետազոտելով Մերկուրին. երկաթե մոլորակը. Սփրինգեր. ISBN 1-85233-731-1.
  11. ↑ «Տիեզերքի թեմաներ. Համեմատել մոլորակները. Մերկուրի, Վեներա, Երկիր, Լուսին և Մարս». Մոլորակային Միություն. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 12-ին.
  12. ↑ Ալեքսանդր Լևին. «Մերկուրի, Արեգակին ամենամոտ մոլորակը». «Հանրամատչելի մեխանիկա» ամսագիր. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 3-ին.
  13. ↑ Ֆիլիպ Բլոնդել, Ջոն Վ. Մեյսոն։ Արեգակնային համակարգի նորություններ։ Սփրինգեր-Վերլագ 2006։ ISBN 978-3-540-26056-1
  14. ↑ Կլեմենս Ջ. Մ. (1947). «Հարաբերականության ազդեցությունը մոլորակների շարժման վրա» (անգլերեն). 19 (4). Ժամանակակից ֆիզիկա: 361–364. doi:10.1103/RevModPhys.19.361. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  15. ↑ Լե Վերիեր Ու. (1859). «Մսյո Լե Վերիերի նամակը Մսյո Ֆայեին Մերկուրիի պերիհելիի տեղաշարժի վրա այլ մոլորակի ազդեցության մասին» (ֆրանսերեն). 49. Գիտությունների ակադեմիայի շաբաթական հանդիպումների հաշվետվություններ: 379–383. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) (նույն հրատարակության 383 էջում Ֆայեն, խոսելով նախկին աշխատանքի մասին, խորհուրդ է տալիս աստղագետներին փնտրել դեռևս չհայտնաբերված մարմինը, որը գտնվում է Մերկուրիի ուղեծրի ներսում)։
  16. ↑ Բաում, Ռիչարդ; Շիհան, Ուիլիամ (1997). Վուլկան մոլորակի որոնման մեջ, ուրվական Նյուտոնի ժամացույցի մեխանիզմում. Նյու Յորք: Փլենում Փրեսս. ISBN 0-306-45567-6.
  17. ↑ Ա. Ֆ. Բոգորոդսկի. Համաշխարհային ձգողություն - Կիև. Նաուկովա դումկա, 1971. գլուխ 2.
  18. ↑ Գիլվարի Ջ. Ջ. (1953). «Իկար աստերոիդի հարաբերական պերցեսիան» (անգլերեն). 89 (5). Ֆիզիկական հաշվետվություններ: 1046. doi:10.1103/PhysRev.89.1046. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  19. ↑ անանուն. «6,2 Անոմալ պերցեսիա». Ազդեցություններ և հարաբերականություն. ՄաթՓեյջես. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 22-ին.
  20. ↑ Նախկին Վեներայի արբանյա՞կ
  21. ↑ Ռ. Ս. Հարինգտոն, Թ. Ս. վան Ֆլանդերն Մերկուրին Վեներայի արբանյակը լինելու վարկածի դինամիկ հետազոտումը // Իկարուս 28, (1976), էջեր՝ 435 - 440:
  22. ↑ Մերկուրիի մանտիայի բախման հետևանքով խուզումը, ՍԱՕ/ՆԱՍԱ ԱԴՍ Աստղագիտության սեղմագրերի ծառայություն
  23. ↑ Ս. Տ. Ռասել և Ջ. Գ. Լահման։. «Մերկուրի. մագնիսական դաշտ և մագնիսոլորտ». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 16-ին.
  24. ↑ «Մերկուրին ունի ավելցուկային երկաթի մասնաբաժին». Սայենս նաու. 21.03.2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 12-ին.(անգլ.)
  25. ↑ «Աստղագետները մեծացրին Մերկուրիի երկաթյա միջուկը». Lenta.ru. 22.03.2012.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 «Մեսինջերը բացահայտեց Մերկուրիի «թաքնված» տարածքների ավելի մեծ մասը» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 10-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 Լարի Ռ. Նիթլեր և ընկ. (2011). «Մերկուրիի մակերևույթի կազմվածքը Messenger-ի ռենտգենային սպեկտրոմետրից» (անգլերեն). 333 (6051). Սայենս: 1847–1850. doi:10.1126/science.1211567. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  28. ↑ 28,0 28,1 Սպուդիս Պ. Դ. (2001). «Մերկուրիի երկրաբանական պատմությունը» (անգլերեն). Չիկագո: Մերկուրիի մասին համաժողով. Տիեզերական տարածքը, մակերևույթը և ընդերքը: 100. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  29. ↑ Դևիդ Շիգա (2008 թ․ հունվարի 30). «Արտառոց սարդանման սպի է հայտնաբերվել Մերկուրիի մակերևույթին». NewScientist.com նորությունների ծառայություն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  30. ↑ Ռ. Ա. Դե Հոն, Դ. Հ. Սքոթ, Ջ. Ռ. Անդերվուդ Կրտս. (1981). «Կոյպեր (H-6) քառանկյան երկրաբանական քարտեզը Մերկուրիի վրա» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 12-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ «Մերկուրիի վրա գտել են Միկի Մկնիկի «դրոշմը»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-03-31-ին. Վերցված է 2012-11-12-ին.
  32. ↑ Գոլդ, Լաուրեն (2007 թ․ մայիսի 3). «Մերկուրին ունի հալված միջուկ, Կորնելի հետազոտություննրի արդյունքներ». Քրոնիքլ օնլայն. Քորնելի համալսարան. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 12-ին.
  33. ↑ Դեյվ Ֆայնլի (2007 թ․ մայիսի 3). «Մերկուրիի միջուկը հալված է, Ռադիո դիտարկումների արդյունքներ». Ազգային աստղադիտարան. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 12-ին.
  34. ↑ 34,0 34,1 Բենց Վ., Սլատերի Վ. Լ., Քեմերոն Ա. Գ. Վ. (1988). «Մերկուրիի մանտիայի հարվածային անհետացումը» (անգլերեն). 74 (3). Իկարուս: 516–528. doi:10.1016/0019-1035(88)90118-2. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  35. ↑ Պատրիկ Ն. Պեպլովսկի և ընկ. (2011). «Մերկուրիի մակերևույթին գտնվող ռադիոակտիվ էլեմենտները Messenger-ից. Մոլորակի ձևավորման և էվոլյուցիայի վրա ազդեցությունը» (անգլերեն). 333 (6051). Սայենս: 1850–1852. doi:10.1126/science.1211576. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  36. ↑ 36,0 36,1 Սպոհն Տ.; Սոհլ Ֆ.; Վիեզերկովսկի Կ.; Կոնզելման Վ. (2001). «Մերկուրիի ներքին կառուցվածքը. ինչ մենք գիտենք, և ինչ ենք մենք սպասում BepiColombo-ից» (անգլերեն). 49 (14–15). Մոլորակային և տիեզերական գիտություններ: 1561–1570. doi:10.1016/S0032-0633(01)00093-9. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  37. ↑ Գալանտ, Ռ. 1986:. Նեյշնլ Ջիոգրաֆիկի Տիեզերքի նկարների ատլաս (2-րդ հրատարակություն ed.). Նեյշնլ Ջիոգրաֆիկ Միություն.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  38. ↑ Անդերսոն Ջ. Դ. և ընկ. (1996). «Մերկուրիի ձևն ու ուղղվածությունը ռադիո հետազոտությունների արդյունքում» (անգլերեն). 124 (2). Իկարուս: 690–697. doi:10.1006/icar.1996.0242. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  39. ↑ «Մերկուրիի քարտեզը (PDF, մեծ նկար)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 8-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 Բիտի, Ջ. Քելի; Պետերսեն, Քարոլին Կոլինզ; Չայկին, Էնդրյու (1999). Նոր Արեգակնային համակարգը. Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-52-164587-5.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  41. ↑ Ստաֆ (2008 թ․ հունվարի 30). «Մերկուրիի ներքին մագնիսական դաշտը». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 7-ին.
  42. ↑ Լաուրեն Գոլդ (2007 թ․ մայիսի 3). «Մերկուրին ունի հալված միջուկ, ցույց են տալիս Կորնելի հետազոտությունները». Կորնելի համալսարան. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 7-ին.
  43. ↑ Ու. Ռ. Քրիստինսեն (2006). «Մերկուրիի մագնիսական դաշտը առաջացնող խորքային դինամոն» (անգլերեն). 444 (7122). Նեյչր. doi:10.1038/nature05342. PMID 17183319. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Text "1056—1058" ignored (օգնություն)
  44. ↑ Ստեյգերվալդ, Բիլ. (2009 թ․ հունիսի 2). «Մագնիսական հողմերի ամպերը ազատում են Մերկուրիի նոսր մթնոլորտը». ՆԱՍԱ Գոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոն. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 18-ին.
  45. ↑ «Նախապատրաստական գիտություն». BepiColombo. Եվրոպական Տիեզերական Գործակալություն. 2010 թ․ օգոստոսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 06–ին-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 Ս. Ա. Յազև։ Արեգակնային համակարգի մասին դասախոսություններ. Ուսումնական ձեռնարկ. — Սանկտ-Պետերբուրգ. Լան, 45-56, 2011. ISBN 978-5-8114-1253-2
  47. ↑ Սլեյդ Մ. Ա., Բատլեր Բ. Ջ., Մալիման Դ. Օ. (1992). «Մերկուրիի ռադիո լուսանկարումը — Բևեռային սառույցի ապացույցներ» (անգլերեն). 258 (5082). Սայենս: 635–640. doi:10.1126/science.258.5082.635. PMID 17748898. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  48. ↑ Հանտեն, Դ. Մ.; Շեմանսկի, Դ. Ե.; Մորգան, Թ. Հ. (1988). «Մերկուրիի մթնոլորտը» (PDF). Մերկուրի. Արիզոնայի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-8165-1085-7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 18-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  49. ↑ Լեկդավալա, Էմիլի (2008 թ․ հուլիսի 3). «Մեսենջերի գիտնականները զարմացած էին գտնելով Մերկուրիի նոսր մթնոլորտում ջուր». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 18-ին.
  50. ↑ Զուրբուչեն Թ. Հ. և ընկ. (2008). «Մերկուրիի իոնիզացված էկզոսֆերայի և պլազմային միջավայրի դիտարկումները Մեսենջերից». 321 (5885). Սայենս: 90–92. doi:10.1126/science.1159314. PMID 18599777. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. ↑ «Գործիքը ցույց է տալիս թե ինչից է Մերկուրի մոլորակը պատրաստված». Միչիգանի համալսարան. 2008 թ․ հունիսի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 18-ին.
  52. ↑ «Բոստոնի համալսարանի աստղագետները լուսանկարել են Մերկուրիի գիսաստղանման պոչի ամբողջական պատկերը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  53. ↑ «Մերկուրիի վրայի թաքնված մասերը բացահայտվել են». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  54. ↑ «Մեսենջերի մուլտիմեդիա էջ». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 10-ին.
  55. ↑ «Տեղեկություններ Մերկուրիի մասին». Gect.ru. Երկրաբանական տեղեկատվական ծրագիր. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 7-ին.
  56. ↑ «Մերկուրի, առանձնահատկությունները և դիտարկումները». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 7-ին.
  57. ↑ Շաֆեր Բ. Ե. (2007). «Մուլ ապինում նշված աստղագիտական լայնությունները և էպոխաները». Ամերիկյան աստղագիտական միության հանդիպում 210, #42.05 (անգլերեն). 38. Ամերիկյան աստղագիտական միություն: 157. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  58. ↑ Հանգեր Հ., Փինգրի Դ. (1989). «ՄՈւԼ.ԱՊԻՆ. Սեպագիր աստղագիտական ժողովածու». Արպիվ ֆյուղ Օրիենթֆորշունգ (գերմաներեն). Ավստրիա: Վերլագ Ֆերդինանդ Բերգեր և Սոհն Գեսելշաֆթ ՄԲՀ. 24: 146.
  59. ↑ Գ. Ե. Կուրտիկ (2007). Հինավուրց Միջագետքի աստղային երկինքը. Սանկտ Պետերբուրգ: Ալետայա. էջեր 543–545. ISBN 978-5-903354-36-8.
  60. ↑ Ստաֆ (2008). «Մեսենջեր. Մերկուրին և հինավուրց մշակույթները». ՆԱՍԱ ՌՇԼ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 7-ին.
  61. ↑ Հ. Գ. Լիդել և Ռ. Սքոթ; խմբ. Հ. Ս. Ջոնս և Ռ ՄակԿենզի (1996). Հունա-Անգլերեն բառապաշար, վերանայված ավելացումներով (9-րդ ed.). Օքսֆորդ: Քլարենդոն փրեսս. էջեր 690 և 1646. ISBN 0-19-864226-1.
  62. ↑ Վ. Ն. Յորխո (1992). «Վատիկանյան անանուն. Անհավանականի մասին» (անգլերեն). Հինավուրց պատմության լրատու. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  63. ↑ «Մերկուրի». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 07-07-11-ին.
  64. ↑ «Մերկուրի-Արեգակի հարևանը». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 07-07-11-ին.
  65. ↑ Դանի, Ջ. Ա. և Բուրջես, Ե. (1978). «Գլուխ Մեկ». Մարիներ 10-ի ճանապարհորդությունը — Առաքելություն դեպի Վեներա և Մերկուրի. ՆԱՍԱ պատմության գրասենյակ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 21-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  66. ↑ Անտոնիադի, Յուջին Միշել; Թարգմանված է ֆրանսերենից Պատրիկ Մուրի կողմից (1974). Մերկուրի մոլորակը. Շելդոն, Դևոն: Կեյթ Ռեյդ Սպը. էջեր 9–11. ISBN 0-90-409402-2.
  67. ↑ Գոլդշտեյն Բ. Ռ. (1996). «Վեներայի փուլերի և տեսանելի չափերի նախա-աստղադիտակային դիտարկումները». Աստղագիտության պատմության ամսագիր (անգլերեն): 1.
  68. ↑ Քելլի, Դևիդ Հ.; Մայլոն, Ե. Ֆ.; Ավենի, Էնթոնի Ֆ. (2004). Հետազոտելով հինավուրց երկինքները. Հնեաստղագիտության հանրագիտարանային հետազոտություն. Բիրկհաուզեր. ISBN 0-38-795310-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  69. ↑ Չինաստանի հոգևոր մշակույթը. հանրագիտարան. Հատոր 5. Մոսկվա: Արևելյան գրականություն. 2009. էջ 104.
  70. ↑ Բակիչ, Միքաել Ե. (2000). Քեմբրիջի մոլորակների մասին գրքույկ. Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-52-163280-3.
  71. ↑ Միլբրաթ, Սյուզան (1999). Մայաների աստղ-աստվածները. Աստղագիտությունը արվեստում, բանահյուսությունում և օրացույցներում. Տեխասի համալսարանի հրատարակչություն. ISBN 0-29-275226-1.
  72. ↑ «Ծովային հրեշը երկնքում». Հրեաների կենտրոնական խորհուրդը Գերմանիայում. 2010 թ․ հունվարի 29. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 2-ին.
  73. ↑ Սամսո Ջ., Միելգո Հ. (1994). «Իբն Ալ-Զարկալին Մերկուրիի մասին». Աստղագիտության պատմության ամսագիր (անգլերեն). 25: 289—96 [292].
  74. ↑ Հարթներ Վ. (1955). «Մերկուրիի հորոսկոպը ըստ Միշել Մարկանտոնիոյի Վենետիկից». Աստղագիտության ընդհանուր պլաններ (անգլերեն). 1: 84—138 [118—122].
  75. ↑ Անսարի, Ս. Մ. Ռազուլահ (2002). «Արևելյան աստղագիտության պատմություն. Կոնֆերանսի նյութեր, Կիոտո, օգոստոս 25—26, 1997». Սփրինգեր: 137. ISBN 1-402-00657-8. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  76. ↑ Ռամասուբրամանյան Կ., Սրինիվաս Մ. Ս., Սրիրամ Մ. Ս. (1994). «Կերալայի ասղագետների վաղ հնդկական մոլորակային տեսության փոփոխումը (մ.թ. 1500) և մոլորակների ենթադրյալ հելիոկենտրոն շարժումը» (PDF). Ժամանակակից գիտությունը (անգլերեն). 66: 784–790. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 21-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  77. ↑ «Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը և Մերկուրին». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 10-ին.
  78. ↑ Սինոտ Ռ. Վ., Միուս Ջ. (1986). «Ջոն Բևիսը և հազվագյուտ անցումը». Երկինքը և աստղադիտակը (անգլերեն). 72: 220.
  79. ↑ Ֆերիս, Տիմոտի (2003). Տեսնելով մթությունում. ինչպես փորձված աստղագետներ. Սայմոն և Շուստեր. ISBN 0-68-486580-7.
  80. ↑ 80,0 80,1 Կոլոմբո Ջ., Շապիրո Ի. Ի. (1965). «Մերկուրի մոլորակի պտույտը». ՍԱ-ի հատուկ հաղորդագրություն #188R (անգլերեն). 188.
  81. ↑ Հոլդեն Ե. Ս. (1890). «Պրոֆեսոր Սկիապարելլիի հայտարարությունը Մերկուրի մոլորակի պտույտի պարբերության որոշման մասին». Խաղաղօվկիանոսյան աստղագիտական միության հայտարարությունները (անգլերեն). 2 (7): 79. doi:10.1086/120099.
  82. ↑ Մերտոն Ե. Դևիս և ընկ. (1978). «Մակերևույթի քարտեզագրում». Մերկուրիի ատլաս. ՆԱՍԱ Տիեզերական գիտությունների գրասենյակ. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 28-ին.
  83. ↑ Կոլոմբո Ջ. (1965). «Մերկուրի մոլորակի պտույտի պարբերությունը». Նեյչր (անգլերեն). 208: 575. doi:10.1038/208575a0.
  84. ↑ Դեյվիս, Մարտոն Ե. և ընկ. (1976 թ․ հոկտեմբեր). «Մարիներ 10 առաքելությունը և տիեզերանավը». SP-423 Մերկուրիի ատլաս. ՆԱՍԱ ՌՇԼ. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 7-ին.
  85. ↑ «Հետաքրքիր փաստեր Մերկուրիի մասին։ Տիեզերքը այսօր» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  86. ↑ Հովարդ Ո. Ե. 3-րդ, Բարետ Ա. Հ., Հեդոկ Ֆ. Տ. (1962). «Մերկուրի մոլորակի միկրոալիքային ճառագայթման չափումը». Աստղաֆիզիկական ամսագիր (անգլերեն). 136: 995–1004.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  87. ↑ Կուզմին Ա. Դ. (1966). «Մերկուրիի, Վեներայի և Մարսի ռադիոդիտարկումների արդյունքները». Ֆիզիկական գիտությունների հաջողություններ (ռուսերեն) (10): 303–314. {{cite journal}}: More than one of |number= and |issue= specified (օգնություն)
  88. ↑ Քսանֆոմալիտի Լ. Վ. (2008). «Անհայտ Մերկուրին». Վ միրե նաուկի (2).
  89. ↑ ««Մեսենջերը» դուրս եկավ Մերկուրիի ուղեծիր». lenta.ru. 2011 թ․ մարտի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 18-ին.
  90. ↑ ««Մեսենջերը» հավաքել է Մերկուրիի փոսերի մասին տեղեկություններ». lenta.ru. 2011 թ․ հունիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 17-ին.
  91. ↑ 91,0 91,1 Ժ. Ֆ. Ռոդիոնովա. ««Մերկուրիի քարտեզները»». msu.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 07–ին-ին.
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 «Մոլորակների և արբանյակների տեղանունների կատեգորիաներ». Planetarynames.wr.usgs.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 07–ին-ին.
  93. ↑ Ն. Կոլդեր (1984). Գիսաստղը մոտենում է (2-րդ հր. ed.). Մոսկվա: Միր. էջ 176.
  94. ↑ Գեորգի Բուրբա. ««Այլմոլորակային անուններ»». galspace.spb.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 07–ին-ին.

Գրականություն

խմբագրել
  • Ե. Ա. Գրեբենիկով, Յու. Ա. Ռյաբով (1975). Մոլորակների որոնումը և հայտնաբերումը. Մոսկվա: Նաուկա. էջ 216.
  • Լ. Վ. Քսանֆոմալիտի (2008). «Անհայտ Մերկուրին» (2). Վ միրե նաուկի. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 15-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  • Մ. Յա. Մարով (1986). Արեգակնային համակարգի մոլորակներ. Vol. 2-րդ հրատարակություն. Մոսկվա: Նաուկա. էջ 320.
  • Վ. Գ. Սուրդին, ed. (2008). Արեգակնային համակարգ. Մոսկվա: Ֆիզմաթլիտ. էջ 400. ISBN 978-5-9221-0989-5.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
 Մերկուրի (մոլորակ)
էջը Վիքիպահեստում
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մերկուրի (մոլորակ)» հոդվածին։
Այս հոդվածը ներառված է Հայերեն Վիքիպեդիայի ընտրյալ հոդվածների ցանկում
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մերկուրի_(մոլորակ)&oldid=10121677» էջից