Խորվաթիայի անկախության պատերազմ

Խորվաթիայի անկախության պատերազմ (սերբախորվաթ․՝ Rat u Hrvatskoj / Рат у Хрватској), ռազմական հակամարտություն նախկին Խորվաթիայի սոցիալիստական հանրապետության տարածքում, որը պայմանավորված էր Խորվաթիայի՝ Հարավսլավիայի կազմից դուրս գալով։

Խորվաթիայի անկախության պատերազմ խորվ.՝ Domovinski rat (Հայրենական պատերազմ)
Հարավսլավական պատերազմ
Թվական մարտի 31, 1991 - նոյեմբերի 12, 1995 Վայր Խորվաթիա Պատճառ Խորվաթիայի կողմից անկախության հռչակում և սերբերի կողմից Սերբական Կրաինա հանրապետության հռչակում Արդյունք Խորվաթիայի հաղթանակ
Հակառակորդներ
Խորվաթիա • Խորվաթիայի բանակ • Խորվաթիայի ներքին գործերի նախարարություն • Խորվաթ կամավորներ ·• Խորվաթական պաշտպանական ուժեր Բոսնիա և Հերցեգովինա (1995): • Բոսնիա և Հերցեգովինայի բանակ Օտար կամավորներ, վարձկաններ	Հարավսլավիա Հարավսլավիա (1991—1992) • Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակ (հիմնականում Սերբիայի ՍՀ-ի և Չեռնոգորիայի ՍՀ-ի ուժեր) • Սերբական գվարդիա Սերբական Կրաինա (1992—1995) • Սերբական Կրաինայի բանակ • Սերբական կամավորական գվարդիա Սերբական Հանրապետություն Սերբական Հանրապետություն(1992—1995) • Սերբական Հանրապետության բանակ Կողմնակի մասնակցություն Հարավսլավիայի դաշնային հանրապետություն (1992 թվականից) Արևմտյան Բոսնիա հանրապետություն
Հրամանատարներ
Խորվաթիա Ֆրանյո Տուջման Խորվաթիա Գոյկո Շուշակ Խորվաթիա Անտոն Տուս Խորվաթիա Յանկո Բաբետկո Խորվաթիա Զվոնիմիր Չերվենկո Խորվաթիա Պետար Ստիպետիչ Խորվաթիա Անտե Գոտովինա Ատիֆ Դուդակովիչ	Վելկո Կադիևիչ Միլան Մարտիչ Միլան Բաբիչ Միլե Մրկշիչ Գորան Հաջիչ Սլոբոդան Միլոշևիչ Ռատկո Մլադիչ Ֆիկրետ Աբդիչ
Կողմերի ուժեր
200.000 մարդ (1995)	130.000 մարդ (1995)
Ռազմական կորուստներ
Խորվաթական տվյալներ 13 583 սպանված և անհետ կորած * 10 668 սպանված * 2915 անհետ կորած * 37 180 վիրավոր կամ մոտ 12 000 սպանված և անհետ կորած կամ 15 970 սպանված և անհետ կորած * 8147 զինծառայող * 6605 քաղաքացիական անձ * 1218 անհետ կորած ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակ: * 221 000 փախստական կամ * 196 000 փախստական	7501—8039 սպանված և անհետ կորած * 5603 կոմբատանտներ (Սերբական Կրաինայի զինված ուժեր 4324 Հարավսլավիայի ազգային բանակ 1279) * 2344 քաղաքացիական անձ Միջազգային տվյալներ 300 000 փախստական Հակամարտության ընթացքում * 254 000 փախստական (1991—1993) * 230 000 փախստական (1995)
Ընդհանուր կորուստներ
մոտ 20 000 սպանված երկու կողմերից

Երբ 1991 թվականի հունիսի 25-ին Խորվաթիան հռչակեց իր անկախությունը, Խորվաթիայի սերբ բնակչությունը փորձում էր նրա տարածքում ստեղծել իր պետությունը, որպեսզի դուրս չգա Հարավսլավիայի կազմից։ Խորվաթիայի կողմից դա որակվեց որպես իր տարածքը Սերբիայում ներառելու փորձ։ 2007 թվականին նախկին Հարավսլավիայի գործով միջազգային դատարանը ապացուցեց, որ Սերբական Կրաինայի հանրապետության առաջնորդ Միլան Մարտիչը պայմանավորվածություն է ունեցել Սլոբոդան Միլոշևիչի հետ՝ Սերբական Կրաինան միացնելու Հարավսլավիայի միավորված հանրապետությանը և ստեղծելու սերբական մեկ միասնական պետություն։ 2011 թվականին Միջազգային դատարանը դատավճիռ է կայացրել, որի համաձայն խորվաթ գեներալներ Անտե Գոտովինան և Մլադեն Մարկաչը Խորվաթիայի ռազմա-քաղաքական ղեկավարության պահանջով պատերազմի ընթացքում ռազմական հանցագործություններ են թույլ տվել սերբերի հանդեպ՝ նպատակ ունենալով նրանց արտաքսել և տարածքները խորվաթներով բնակեցնել, սակայն 2012 թվականին Վերաքննիչ դատարանը երկու գեներալներին էլ արդարացրել է։

Սկզբնական շրջանում պատերազմն ընթացել է Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակի (ՀԺԲ), խորվաթական սերբերի ու խորվաթ ոստիկանների ուժերի միջև։ Հարավսլավիայի ղեկավարությունը դաշնային բանակի ուժերով փորձել է Խորվաթիան պահել երկրի տարածքում։ Հարավսլավիայի կազմալուծման ժամանակ Խորվաթիայի տարածքում ստեղծվել է սերբերի ինքնահռչակ պետություն՝ Սերբական Կրաինա հանրապետությունը։ Այնուհետև սկսվել է պայքարը խորվաթական բանակի ու Կրաինայի սերբերի բանակի միջև։ 1992 թվականին համաձայնագիր է ստորագրվել կրակի դադարեցման մասին, որին հաջորդել է Խորվաթիայի անկախության ճանաչումը։ Խորվաթիա են մտցվել ՄԱԿ-ի խաղաղապահ զորքերը, որի հետևանքով հակամարտությունը ստացել է օջախային բնույթ։ 1995 թվականին Խորվաթիան հարձակվողական երկու խոշոր գործողություն է ձեռնարկել, որի արդյունքում Սերբական Կրաինայի տարածքի զգալի մասն անցել է խորվաթական հսկողության տակ։ Պատերազմն ավարտվել է Էրդուտի և Դեյթոնի համաձայնագրերով, որոնց համաձայն Արևելյան Սլավոնիան 1998 թվականին ներառվել է Խորվաթիայի կազմում։ Հակամարտությունն ընթացել է սերբ և խորվաթ բնակչության փոխադարձ էթնիկ զտումով։

Պատերազմի արդյունքում Խորվաթիան ձեռք է բերել անկախություն և պահպանել է իր տարածքային ամբողջականությունը։ Ռազմական գործողությունների ընթացքում շատ քաղաքներ ու գյուղեր են տուժել։ Խորվաթիայի տնտեսությանը հասցված վնասը գնահատվել է մոտ 37 միլիարդ դոլար։ Պատերազմի արդյունքում մահացածների ընդհանուր թիվը մոտ 20.000 մարդ է։ Շատ խորվաթներ դարձել են փախստականներ և հեռացել այն տարածքներից, որտեղ 1991-1992 թվականներին իշխել են սերբերը։ Միևնույն ժամանակ, ՄԱԿ-ի՝ փախստականների հարցերով հանձնաժողովի տվյալներով Զագրեբի հսկողության տակ գտնվող տարածքներից մոտ 251.000 սերբ է արտաքսվել։ Սերբերի արտահոսքի մեկ այլ մեծ ալիք է սկսվել 1995 թվականին (մոտ 230.000 մարդ), երբ կազմակերպվել է «Փոթորիկ» գործողությունը։ Պատերազմից հետո մոտ 115.000 սերբ վերադարձել է Խորվաթիա։

Խորվաթիայում պատերազմը մատնանշելու համար գործածվում է Հայրենական պատերազմ (խորվ.՝ Velikosrpska agresija) եզրը։ Սերբիայում առավել հաճախ այս հակամարտությունը մատնանշում են Խորվաթիայի պատերազմ (սերբ.՝ Рат у Хрватскоj) կամ Կրաինայի պատերազմ (սերբ.՝ Рат у Крајини) անուններով։ Ներկայումս Սերբիան ու Խորվաթիան ընդհանուր առմամբ գործընկերային հարաբերություններ ունեն, չնայած լինում են դեպքեր, երբ միջազգային դատարաններում իրար դեմ հայցեր են ներկայացնում։

Նախադրյալներ

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Խորվաթիայի պատմություն

Սերբերը խորվաթական պատմական հողերում բնակություն են հաստատել 14-րդ դարի սկզբից։ Սերբ բնակչության կտրուկ աճն այս տարածքում պայմանավորված էր սերբ փախստականների հոսքով այն տարածքներից, որ գրավել էր Օսմանյան կայսրությունը, և Ավստրիական Հաբսբուրգների ռազմական սահմանների ձևավորումով։ 1918 թվականից Խորվաթիան մտել է Սերբերի, խորվաթների ու սլովենացիների թագավորության մեջ (1929 թվականից՝ Հարավսլավիայի թագավորություն)։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի շրջանում գոյություն է ունեցել Խորվաթիայի անկախ հանրապետությունը, որը համագործակցել է Նացիստական Գերմանիայի հետ և իրականացրել սերբերի ցեղասպանություն։ Սակայն 1941 թվականի մայիսին ստեղծված սերբ ազգայնականների ջոկատները, մի շարք հանգամանքների արդյունքում հանդես են եկել Երրորդ Ռայխի կողմից և զբաղվել բոսնիական մուսուլմանների ու խորվաթների էթնիկ զտումով։

Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ Իոսիպ Տիտոյի նախաձեռնությամբ 1943 թվականի նոյեմբերին կայացել է Հարավսլավիայի ժողովուրդների ազատագրման հակաֆաշիստական վեչեն, որտեղ որոշում է ընդունվել այն մասին, որ հարավսլավական պետությունը կկազմավորվի դաշնության հիմքով, ժողովուրդների իրավահավասարության ու ինքնորոշման սկզբունքներով, և 1945 թվականին հռչակվել է Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունը, որը բաղկացած է եղել վեց հանրապետություններից։ Հանրապետությունների միջև սահմանների որոշման հստակ սկզբունքներ չեն եղել. որոշ դեպքերում պատմական մոտեցում է ցուցաբերվել, մյուս դեպքերում՝ էթնիկ։ Առավել դժվար է եղել Խորվաթիայի սոցիալիստական հանրապետության ու Սերբիայի սոցիալիստական հանրապետության սահմանների տարորոշումը, որտեղ սահմանը որոշել են հինգ կոմունիստներ՝ Միլովան Ջիլասի գլխավորությամբ։ Հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքում հաստատվել են սահմանները, ընդ որում Խորվաթիայի կազմում են հայտնվել մի քանի գյուղ՝ գերիշխող սերբ բնակչությամբ, իսկ Վոևոդինան՝ խորվաթական։ Խորվաթկան հանրապետության սահմանադրության համաձայն, որն ընդունվել է 1947 թվականին՝ Խորվաթիան հանդիսացել է խորվաթ և սերբ ժողովուրդների հանրապետություն։

Հարավսլավիայում ազգայնականության աճ

1981 թվականին անկարգություններ են եղել Կոսովոյում և Մետոհիայում, որոնք պայմանավորված էին Կոսովոյի ալբանացիների զանգվածային ցույցերով։ Նրանք պահանջում էին ինքնավար մարզը Հարավսլավիայից անկախ հանրապետություն հռչակել։ Միավորված հանրապետությունների՝ Սլովենիայի ու Խորվաթիայի ղեկավարությունները նույնպես ձգտում էին ապակենտրոնացման և ժողովրդավարական վերձևավորումների։ Իր հերթին Բելգրադի իշխանությունները ձգտում էին ճնշել անջատողական շարժումները երկրում։ 1990-ական թվականների սկզբին սերբ ղեկավարությունը՝ Սլոբոդան Միլոշևիչի ղեկավարությամբ, փաստորեն լուծարել էր Կոսովոյի ինքնիշխանությունը։

Ապակենտրոնացման պահանջների հետ Սլովենիայում ու Խորվաթիայում ազգայնականության աճ էր գրանցվում։ Սերբիայում Միլոշևիչի իշխանության գալուց հետո հարավսլավական ղեկավարությունը հայտարարել է Բելգրադից կենտրոնացված իշխանության անհրաժեշտության մասին։ Միութենական հանրապետությունների ու դաշնային կենտրոնի միջև հակասությունները խորանում էին։ Սլովենիայում ու Խորվաթիայում ազգայնականության աճի հետ սերբական նացիոնալիզմը վտանգում էր հարավսլավական միացյալ պետության գոյությունը։ 1989 թվականին սերբ ազգայնականների ղեկավարներից մեկը՝ Վոիսլավ Շեշելը, այցելել է ԱՄՆ, որտեղ սերբ չետնիկների առաջնորդներից մեկը՝ Մոմչիլո Ջուիչը, նրան վոևոդի կոչում է շնորհել։

1989 թվականի մարտին Հարավսլավիայում ճգնաժամը խորացել է։ Սերբ ղեկավարությունը դե-ֆակտո ցրել է Վոևոդինայի ու Կոսովոյի ինքնավարությունը՝ ստանալով Չեռնոգորիայի աջակցությունը, ինչը կարող էր էական ազդեցություն ունենալ դաշնային մակարդակով որոշում ընդունելու վրա։ Սա առաջացրել է Սլովենիայի, Խորվաթիայի, Բոսնիա և Հերցեգովինայի ղեկավարությունների դժգոհությունը։ Դրանից հետո կոչեր են հնչել վերաձևավորելու Հարավսլավիայի դաշնությունը միութենական հանրապետությունների ղեկավարությունների կողմից։

Այսպիսով, նացիոնալիզմի անընդհատ աճը Հարավսլավիայում 1980-ական թվականներին հանգեցրել է համահարավսլավական ճգնաժամի և կոմունիստական ռեժիմի անկման։

Հարավսլավիայի ճգնաժամ

Ֆրանյո Տուջման

Հիմնական հոդված՝ Հարավսլավիայի կազմալուծում

Հարավսլավական հասարակության մեջ ազգայնականության աճը տարածվել է նաև «Հարավսլավիայի կոմունիստների միության» վրա։ Միության շատ անդամներ դուրս են եկել կուսակցությունից և դարձել իրավական քաղաքական կուսակցությունների ստեղծման գաղափարախոսներ։ 1989 թվականին Հարավսլավիայում թույլատրվել է քաղաքական կուսակցությունների ստեղծումը։ Առաջիններից մեկը հիմնադրվել է «Խորվաթական դեմոկրատական համագործակցություն» (ԽԴՀ, խորվ.՝ Hrvatska demokratska zajednica) խորվաթական կուսակցությունը։ Կուսակցության առաջնորդ Ֆրանյո Տուջմանը միջազգային մի քանի գուրծուղում է կատարել՝ նպատակ ունենալով ստանալու խորվաթական սփյուռքի աջակցությունը։

«Հարավսլավիայի կոմունիստական միության» 14-րդ համագումարում, որը կայացել է 1990 թվականի հունվարի 20-ին, պատվիրակները չեն կարողացել պայմանավորվել հիմնական հարցերի շուրջ։ Սլովենիայի ու Խորվաթիայի պատվիրակները պահանջել են համադաշնության ստեղծում, մինչդեռ սերբ ներկայացուցիչները դեմ են արտահայտվել դրան։ Արդյունքում կուսակցության սլովեն ու խորվաթ ներկայացուցիչները լքել են համագումարը։

1990 թվականի փետրվարին Կնինում Յովան Ռաշկովիչը հիմնադրել է «Սերբական դեմոկրատական կուսակցությունը» (սերբ.՝ Српска демократска Странка), որի ծրագրում ասվում էր, որ «Խորվաթիայի տարածքային բաժանումը հնացել է և չի համապատասխանում սերբ ժողովրդի հետաքրքրություններին»։ Կուսակցության ծրագիրը համընկնում էր պաշտոնական Բելգրադի կարծիքին՝ Հարավսլավիայի ներսում սահմանները վերանայելու հարցով, որպեսզի բոլոր սերբերն ապրեն նույն երկրում։ 1990 թվականի մարտի 4-ին Պետրովի բլրին ցույց է կազմակերպվել, որին մասնակցել է մոտ 50.000 սերբ։ Ցույցի մասնակիցները իրենց դժգոհությունն են հայտնել խորվաթական իշխանությունների ու Տուջմանի քաղաքականությունից և հայտարարել են Սլոբոդան Միլոշևիչին իրենց աջակցության մասին։

Բազմակուսակցական առաջին ընտրությունները Հարավսլավիայում կայացել են ապրիլի վերջին, մայիսի սկզբին։ ԽԴՀ-ն հրապարակել է ծրագիր, որն ուղղված էր Խորվաթիայի ինքնիշխանության վերականգնմանը Հարավսլավիայից դուրս գալու ճանապարհով։ Նախընտրական ծրագրում կուսակցությունը պնդում էր, որ միայն իր քաղաքականությունը կարող է պաշտպանել Խորվաթիան սերբ իշխանության ու նրա ղեկավար Սլոբոդան Միլոշևիչի կողմից Մեծ Սերբիա ստեղծելու գաղափարի ձգտումից։ Ընտրություններում ԽԴՀ-ն ստացել է ընտրողների աջակցությունը, և կուսակցությունը կարողացել է ձեռնամուխ լինել Խորվաթիայի նոր կառավարության ձևավորմանը։ Խորվաթիայում արագ հաստատվել է Ֆրանյո Տուջմանի ավտորիտար ազգայնական ռեժիմը։ Խորվաթիայի քաղաքական կուսակցությունները և կազմակերպությունները հայտարարել են էթնիկ-ազգային հիմքի վրա հանրապետական պետական-քաղաքական կառուցվածքի մասին և բռնել են նրա ինքնիշխանության կուրսը։ Խորվաթ ազգայնականների գաղափարախոսները, որոնք լայնորեն հրապարակվում էին խորվաթական ԶԼՄ-ներում, ձգտում էին հիմնավորել խորվաթների պատմական իրավունքները, որոնք առնչվում էին էթնիկ-ազգային ինքնաբավությանն ու սեփական պետության գաղափարին։ «Եղբայրություն և միություն» գաղափարը հարավսլավոնական ժողովուրդների մոտ փոխարինվում է ազգային վերածննդի ու ինքնիշխան պետության հիմնադրման գաղափարներով։

Ազգամիջյան լարվածությունը Խորվաթիայում հատկապես մեծացել է Զագրեբի «Դինամո» և Բելգրադի «Ցրվենա Զվեզդա» թիմերի միջև կայացած ֆուտբոլային հանդիպման ժամանակ (մայիսի 13, 1990), որն ավարտվել է անկարգություններով ու զանգվածային ծեծկռտուքով։

Սերբերի նկատմամբ խտրականություն Խորվաթիայում

Մայիսի 30-ին Խորվաթիայի խորհրդարանը իր առաջին նիստն է կայացրել։ Նախագահ Տուջմանը հայտարարել է քղաաքական, տնտեսական և սոցիալական բազմաթիվ բարեփոխումների մասին։ Ընդունվել է նաև Խորվաթիայի Սահմանադրությունը, որում սերբերի կարգավիճակը փոխվում էր՝ «կանոնադիր ազգից» վերածվելով «ազգային փոքրամասնության»։ Նոր Սահմանադրությունում ասվում էր, որ «Խորվաթիան խորվաթների և այնտեղ ապրող ազգային փոքրամասնությունների պետությունն է»։ Պետական գրագրության մեջ և ԶԼՄ-ներում արգելվել է կյուրեղագիրը, արգելվել է նաև Խորվաթիայի սերբերին ունենալ սեփական ռադիո և հեռուստատեսություն։ Դպրոցական ծրագրերից հանվել են սերբական պատմությանն առնչվող հատվածները, սերբ գրողների ու բանաստեղծների հրատարակությունները։ Պետական հաստատություններում սերբերին ստիպել են ստորագրել խորվաթական նոր կառավարության նկատմամբ «չեզոքության թղթեր», իսկ դա անել հրաժարվողներն իսկույն հեռացվել են աշխատանքից։ Դա հատկապես նկատելի է եղել Ներքին գործերի նախարարության համակարգում։ Ճնշում է իրականացվել սերբ մտավորականության նկատմամբ։

Նոր Սահմանադրության դեմ են արտահայտվել սերբ քաղաքական գործիչները։ Սերբերի կարծիքով նոր Սահամանդրությունը չի երաշխավորել անվտանգությունը և նվազեցրել է Խորվաթիայի սերբ բնակչության իրավունքները։ 1991 թվականին սերբերը կազմել են Խորվաթիայի բնակչության 12 %-ը, սակայն պետական պաշտոնյաների 17 %-ը եղել է սերբ։ Հատկապես մեծ թվով սերբեր են ներգրավված եղել ոստիկանության համակարգում։ Երբ իշանության են եկել «Խորվաթիայի դեմոկրատական համերաշխության» ներկայացուցիչները, սկսվել է սերբերի դուրսմղումը պետական կառավարման համակարգերից։ Սերբ ծառայողներն ակտիվորեն փոխարինվել են խորվաթներով։ Դա արվել է միայն էթնիկ հիմքի վրա՝ առանց հաշվի առնելու հեռացվածների քաղաքական հայացքները։ Այսպես, 1990 թվականի հոկտեմբերի 17-ին խորվաթական կառավարության ղեկավար Յոսիպ Մանոլիչը հեռացրել է բոլոր սերբերին, որոնք աշխատել են կառավարությունում և նրա աշխատակազմում։ Այդ ժամանակ էլ սկսվել են խորվաթ ծայրահեղականների հարձակումները Սերբկան ուղղափառ եկեղեցու վրա։ Դեպքեր են արձանագրվել, երբ ծեծել են սերբ քահանաների, սադրանքներ են գրանցվել սերբական եկեղեցիների մոտ պատարագների ժամանակ, պղծվել են գերեզմաններ։

Բազմիցս սադրիչ հայտարարություն են թույլ տվել խորվաթ քաղաքական գործիչները։ Այսպես, նախագահ Տուջմանը հայտարարել է, որ Խորվաթիայի անկախ հանրապետությունը ոչ միայն համագործակցային կառույց է եղել, այլև արտահայտել է խորվաթ ժողովրդի՝ հազարամյակների ձգտումը։ Ստիպե Մեսիչն իր հերթին հայտարարել է, որ Խորվաթիայում միասնական սերբական հողը միայն այ նէ, ինչ սերբերը բերել են իրենց կոշիկների հետ։

Քաղաքացիական բողոքներ

Սերբական ինքնավար շրջանները Խորվաթիայում պատերազմից առաջ

Ի սկզբանե սերբերը, որոնք ապրում էին Խորվաթիայի տարածքում, չէին ձգտում անկախության։ Սակայն բազմակուսակցական առաջին ընտրություններից և 1990 թվականի հուլիսի 25-ին նոր Սահմանադրության ընդունումից հետո ստեղծվել է «Սերբական համաժողովը»՝ որպես Խորվաթիայում սերբերի ներկայացուցչական մարմին։ Նույն օրն ընդունվել է Խորվաթիայում սերբերի ինքնիշխանության հռչակագիրը։ Դեկտեմբերի 21-ին Կնինում հռչակվել է Կրաինա սերբական ինքնավար մարզը (ԿՍԻՄ)։ Համաձայն ընդունված կանոնակարգի՝ «Կրաինա սերբական ինքնավար մարզը տարածքային ինքնավարության ձև է Խորվաթիայի հանրապետությունում Հարավսլավիայի շրջանակներում»։ Տուջմանի՝ իշխանության գալուց հետո շատ խորվաթներ ԿՍԻՄ-ի իշխանության տակ եղած տարածքներում հեռացվել են պետական ու տեղական իշխանությունների համակարգերից։ Աստիճանաբար այն շրջաններում, որտեղ մեծամասնություն են կազմել սերբերը, իշխանությունն իր ձեռքն է վերցրել ԿՍԻՄ-ը։

1990 թվականի օգոստոսին Խորվաթիայի սերբական շրջաններում, խորվաթական սահմանադրությունում փոփոխություններ կատարելու նպատակ ունենալով, անցկացվել է հանրաքվե Խորվաթիայի կազմում սերբական ինքնավարության ու ինքնիշխանության մասին։ Խորվաթական ղեկավարությունը փորձել է խանգարել քվեարկությանը՝ ոստիկանական ջոկատներ ուղարկելով սերբական շրջաններ։ Ի պատասխան դրա՝ Կրաինայի սերբերը ծառերով ու բուլդոզերներով շրջափակել են Կնին և Բենկովաց տանող ճանապարհները, ինչպես նաև ինչպես նաև Ադրիատիկ ծովի ափամերձ շրջանը։ Խորվաթական իշխանությունները այս գործողություններին պատասխանել են ընտրատեղամասեր ուղղաթիռներով ոստիկանական ստորաբաժանումներ ուղարկելով։ Սակայն հարավսլավական իշխանությունները հրամայել են ռազմաօդային ուժերով գրավել խորվաթական ուղղաթիռները, ինչից հետո վերջիններս ստիպված վերադարձել են Զագրեբ։

Խորվաթիայում լարվածությունը եզրագծին է հասել այն բանից հետո, երբ 1990 թվականի օգոստոսի 18-ին բելգրադյան «Երեկոյան լուրեր» (սերբախորվաթ․՝ Večernje novosti) թերթում հրապարակում է եղել այն մասին, որ երկու միլիոն սերբ կամավորներ պատրաստ են մեկնելու Խորվաթիա՝ պաշտպանելու սերբ բնակչությանը։ Միևնույն ժամանակ Սերբիայում արգելվել են Խորվաթիայի սերբերին աջակցելու ցույցերը՝ ընդհուպ մինչև մասնակիցների ձերբակալություն։

Անկախության մասին սլովենական հանրաքվեից հետո հարավսլավական իշխանությունները հայտարարել են «համաժողովրդական պաշտպանության» ռազմական դոկտրինայի չեղարկման մասին, որի համաձայն ամեն հանրապետությունում գոյություն են ունեցել տարածքային պաշտպանության սեփական ստորաբաժանումներ։ Տարածքային պաշտպանության բոլոր ջոկատները պետք է ենթարկվեին Բելգրադի ղեկավարությանը։ Այսպիսով, խորվաթական իշխանությունները կարող էին կորցնել տարածքային պաշտպանության խորվաթական ստորաբաժանումները և հայտնվել Բելգրադի հարավսլավական իշխանություններից կախման մեջ։

Կողմերի ուժեր

ՀԺԲ-ի գործողությունների սխեման 1991 թվականին խորվաթական կազմավորումների դեմ

Հարավսլավական ու սերբական զորքեր

Սոցիալիստական Հարավսլավիայի զինված ուժերը ձևավորվել էին Հարավսլավիայի ժողովրդական ազատագրական բանակի (ՀԺԱԲ) հիման վրա, որը Երկրորդ աշխարհամարտում պայքարել էր Առանցքի ուժերի դեմ։ Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակի (ՀԺԲ, սերբախորվաթ․՝ Jugoslovenska narodna armija) ռազմավարությունը հիմնվում էր ներխուժման դեպքում պարտիազանական կռիվ մղելու վրա, քանի որ պոտենցիալ հակառակորդների՝ Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության ու ՆԱՏՕ-ի ուժերի դեմ բաց պատերազմի դեպքում հարավսլավական ուժերը հաղթանակի հնարավորություն գրեթե չէին ունենա։ Դա հանգեցրել է Տարածքային պաշտպանության համակարգի (սերբախորվաթ․՝ Opštenarodna odbrana) ստեղծմանը երկրում։

Տեսականորեն Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակը հզոր ուժ էր, որն ուներ 2.000 տանկ (հիմնականում խորհրդային Т-54/55) և մարտական ռեակտիվ 300 ինքնաթիռ (խորհրդային ՄիԳ-21)։ Սակայն 1991 թվականին այս զինավորման մեծ մասն արդեն հնացել էր։ Բացի խորհրդային զենքից՝ ՀԺԲ-ն շահագործում էր նաև հարավսլավական արտադրության զենքեր՝ M-84 տանկեր, SOKO G-4 գրոհայիններ SOKO G-4 Super Galeb և J-22 Орао: Զինավորման մեջ առկա էր նաև 9К111-1 Конкурс հակատանկային համակարգը։

Պատերազմից առաջ ՀԺԲ-ի կազմում հաշվվում էր 169.000 զինվոր, այդ թվում՝ 70.000 արհեստավարժ զինվորական։ ՀԺԲ-ի սպայական կազմի մոտ 57 %-ը սերբեր էին։ Սլովենիայում ռազմական գործողությունների ժամանակ ՀԺԲ-ի կազմում մեծ թվով դասալիքներ են գրանցվել. բանակը լքել են գրեթե բոլոր սլովենացիներն ու խորվաթները։ Դրան ի պատասխան՝ հարավսլավական ղեկավարությունը մոբիլիզացրել է պահեստային ուժերը Սերբիայից՝ հետո ամեն անգամ բաց թողնելով մոբիլիզացվածներին։ Եթե առաջին մոբիլիզացիայի ժամանակ պահեստայինների թիվը շատ մեծ էր, ապա վերջին մոբիլիզացիայի ժամանակ մոտ 100.000 մարդ հրաժարվել է զորակոչից, և այս կերպով բանակի համալրումը դարձել է անարդյունավետ։ Ավելի ուշ Խորվաթիայի հետ հակամարտության ժամանակ սերբական հրամանատարությունը ակտիվորեն ներգրավվել է սերբ կամավորների ոչ կանոնավոր խմբավորումներում՝ «Սպիտակ արծիվներ», «Սերբական գվարդիա», «Սերբական կամավորական գվարդիա» և այլն։ Պատերազմի ընթացքում սերբական զորքերի կազմում կռվել են նաև օտարերկրացի կամավորականներ ու վարձկաններ՝ հիմնականում Ռուսաստանից։ Հարավսլավայի կազմալուծումից հետո 1992 թվականին Սերբական տարածքային պաշտպանության ստորաբաժանումները Խորվաթիայում վերակազմավորվել են Սերբական Կրաինա հանրապետության զինված ուժերի։

1991 թվականին պատերազմի սկսվելու հետ սերբական ղեկավարությունը (Սլոբոդան Միլոշևիչ, Բորիսլավ Յովիչ) Հարավսլավիայի պաշտպանության նախարար Կադիևիչի առաջ պայման է դրել ՀԺԲ-ից հեռացնել բոլոր խորվաթներին ու սլովենացիներին։ Հակամարտության սկզբում խորվաթները հարավսլավական գեներալիտետում զգալի թիվ էին կազմում՝ զբաղեցնելով առանցքային պաշտոններ, ինչը թույլ է տվել որոշ հետազոտողների կարծիք հայտնել, որ բանակային բարձրագույն ղեկավարության մեջ գերիշխել են խորվաթները։ 1991 թվականի վերջին խորվաթական ծագում ունեցող գեներալների և ավագ սպայակազմի մեծ մասը լքել է ՀԺԲ-ն՝ հեռանալով ձևավորվող խորվաթական բանակ։

Խորվաթական զորքեր

Խորվաթական բանակը զենքի պակասը լրացրել է ՀԺԲ-ից առգրավված զենքով:

Խորվաթների զինված ուժերը զգալիորեն ավելի վատ վիճակում էին, քան սերբական զորքերը։ Պատերազմի սկզբնական շրջանում զինված ուժերի բացակայության պատճառով ծանր մարտերն իր վրա է ընդունել խորվաթական ոստիկանությունը։ Խորվաթական զորքերում նկատվել է նաև ժամանակակից զենքի պակաս, հրազենային որոշ զենքեր ձեռք են բերվել արտասահմանից։ Ավելի հաճախ խորվաթական կողմը կիրաառել է հնացած զենք՝ Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակաշրջանի ԱՆ-2 ինքնաթիռներ, T-34 տանկեր։ Խորվաթական բանակը բավական մոտիվացված էր, քանի որ նրա ստորաբաժանումները հավաքագրվել էին այն շրջանների բնակիչներով, որտեղ գործում էին այդ ստորաբաժանումները։

1991 թվականի ապրիլի 11-ին Խորվաթիայում կազմավորվել է Խորվաթիայի ազգային գվարդիան (խորվ.՝ Zbor narodne garde), որի հիման վրա ավելի ուշ ձևավորվել են խորվաթական զինված ուժերը (խորվ.՝ Hrvatska vojska): 1991 թվականի օգոստոսին խորվաթական բանակի կազմում հաշվվում էր 20 ջոկատ, սակայն հոկտեմբերին համընդհանուր մոբիլիզացիայի արդյունքում այն արդեն հասել էր 60 ջոկատի և 37 առանձին գումարտակի։ Պատերազմի ընթացքում խորվաթական կողմում կռվում էին 456 օտարազգի վարձկաններ և կամավորներ (139 բրիտանացի, 69 ֆրանսիացի, 55 գերմանացի)։ Խորվաթիայի տարածքում հարավսլավական զորանոցները գրավելուց հետո 1991 թվականի դեկտեմբերին խորվաթական բանակը զենքի պակասը լրացրել է այնտեղ եղած զենքերով և վերադարձրել է այն զենքերը, որը 1990 թվականին բռնագրավել էր ՀԺԲ-ի ղեկավարությունը։ Առգրավվել է մեծ քանակությամբ ծանր տեխնիկա, ինչպես նաև ՀԺԲ-ի 32-րդ կորպուսի ամբողջ զինանոցը։ 1994 թվականի ձմռանը խորվաթական բանակը, Խորվաթական պաշտպանության խորհուրդը, ինչպես նաև խորվաթների դաշնակից Բոսնիա և Հերցեգովինայի բանակում արդեն հաշվվում էր 250.000 զինվոր, 750 տանկ սերբական 130.000-ոց բանակի դեմ։

Պատերազմի ընթացքում Խորվաթիան, շրջանցելով ՄԱԿ-ի՝ նախկին Հարավսլավիայի երկրներին զենք մատակարարելու էմբարգոն, զենք է ներմուծել արտասահմանից՝ սկսած Կալաշնիկովի ավտոմատից մինչև տանկեր ու ինքնաթիռներ։ Զենքի ստացման աղբյուրների մասին տեղեկությունները միանշանակ չեն. որոշ աղբյուրներ վկայում են, որ զինավորման զգալի մասը ներմուծվել է Գերմանիայից, որը սպառում էր նախկին Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետության զենքի մնացորդները, մյուս աղբյուրների վկայությամբ զենքը ներմուծվում էր Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության անդամ երկրներից՝ առաջին հերթին Հունգարիայից ու Ռումինիայից։ Որպես զենքի մատակարարման հիմնական աղբյուր նշվել են նաև Ավստրիան, Արգենտինան, ՀԱՀ-ը և մի շարք այլ երկրներ։ Խորվաթիային զենքի գնման ֆինանսական ու կազմակերպչական հսկայական օգնություն է ցուցաբերել խորվաթական սփյուռքը, որի ներկայացուցիչները երկրում կարևոր շատ պաշտոններ են զբաղեցրել։ Արդյունքում խորվաթական մամուլում հայտնվել են լուրեր այն մասին, որ սփյուռքում և տեղի խորվաթ բնակչության շրջանակներում հավաքագրված զգայական գումար յուրացվել է։

Պատերազմի ընթացք

Հուշարձան պատերազմի առաջին խորվաթ զոհին՝ Իոսիպ Յովիչին, որ մահացել է Պլիտվիչկա լճերի մոտ բախման ժամանակ

1991: Ռազմական գործողությունների սկիզբ

Ռազմական առաջին բախումներ

Ազգամիջյան լարվածությունն աճում էր երկու կողմերի քարոզչությամբ։ 1991 թվականի փետևրվարի 20-ին Խորվաթիայի կառավարությունը Խորհրդարանին ներկայացրել է սահամանադրական օրենք, որով հանրապետական օրենքները պետք է առաջնություն ունենային միութենական օրենքների նկատմամբ։ Խորհրդարանն ընդունել է Խորվաթիայի ու Հարավսլավիայի «բարեկամության մասին» լուծարումը։ Դրան ի պատասխան՝ փետրվարի 28-ին Սերբական ազգային վեչեն և Սերբական Կրաինա հանրապետության գործադիր վեչեն որոշում են ընդունել Խորվաթիայի հետ «բարեկամ լինելուց դադարելու մասին»՝ հենվելով հանրաքվեի արդյունքներին։ Մարտին տեղի են ունեցել ռազմական առաջին բախումները։ Պակրացում խորվաթական ոստիկանության և և տեղի սերբ միլիցիոներների բախումների արդյունքում զոհվել է 20 մարդ. դա ռազմական առաջին բախումն էր խորվաթական ոստիկանության և Հարավսլավիայի ուժերի միջև։ 1990 թվականի օգոստոսից մինչև 1991 թվականի ապրիլը գրանցվել է 89 բախում խորվաթ ոստիկանության և սերբական ուժերի միջև։

1991 թվականի ապրիլին սերբերը ինքնավարություն են հռչակել այն տարածքներում, որտեղ նրանք մեծամասնություն են կազմել։ Այս քայլը պաշտոնական Զագրեբը ապստամբություն է որակել։ Խորվաթիայի ներքին գործերի նախարարությունը սկսել է մեծ թվով ոստիկանական ուժեր ձևավորել։ Դա հանգեցրել է նրան, որ 1991 թվականի ապրիլի 9-ին Տուջմանը հրաման է ստորագրել Խորվաթիայի ազգային գվարդիա ստեղծելու մասին, որն էլ խորվաթական զինված ուժերի ստեղծման հիմք է հանդիսացել։

Հարկ է նշել, որ այս շրջանում տեղի են ունեցել ոչ միայն բախումներ, այլև հակասությունը խաղաղ եղանակով լուծելու փորձեր։ Մասնավորապես, ապրիլի 9-ին բանակցություններ են սկսվել Արևելյան Սլավոնիայում վիճակը կայունացնելու ուղղությամբ։ Սերբական պատվիրակությունը գլխավորել է Սերբական դեմոկրատական կուսակցության տեղի բաժանմունքի ղեկավար Գորան Հաջիչը, խորվաթական կողմը գլխավորել է Օսյեկի ոստիկանության ղեկավար Իոսիպ Ռեյխլ-Կիրը։ Հանդիպմանը հաջողվել է պայմանավորվածություն ձեռք բերել ապրիլի 14-ին սերբերի պատրաստած բարիկադները քանդելու առումով, իսկ ոստիկանությունը երաշխավորել է սերբերի անվտանգությունը։ Չնայած Բորովո Սելոյում մայիսի 1-2-ին տեղի ունեցած իրադարձություններին, Օսյեկի գործադիր խորհրդի նախագահ Գորան Զոբունջիան, Սկուպշինայի պատգամավոր Միլան Կնեժևիչը, Տենի քաղաքապետ Միրկո Տուրբիչը ուղևորվել են Տեն՝ բանակցությունները շարունակելու։ Ճանապարհին նրանց կանգնեցրել է ոստիկանական խումբը՝ Ավստրալիայից խորվաթ ներգաղթյալ Անտուն Գուդելի գլխավորությամբ։ Ոստիկանները կրակ են բացել պատվիրակության անդամների ուղղությամբ, կենդանի է մնացել միայն Տուրբիչը, որը ստացել է ծանր վիրավորում։ Մեկ այլ տարբերակի համաձայն՝ դա կատարվել է Բրանիմիր Գլավաշի ցուցումով, որը 2009 թվականին մեղադրվել է ռազմական հանցագործություններ կատարած լինելու համար։ Դրանից հետո լարվածությունն ուժեղացել է, հակամարտող կողմերի միջև բանակցությունները՝ ընդհատվել։

Անկախության հռչակում

1991 թվականի մայիսի 19-ին Խորվաթիայում կայացել է Անկախության հանրաքվե, որում դրվել է երկրի կարգավիճակի հարցը։ Տեղի սերբերը բոյկոտել են ընտրությունը։ Քվեարկության արդյունքներով քվեարկողների գրեթե 94 %-ը կողմ է քվեարկել Հարավսլավիայի կազմից երկրի դուրս գալուն և խորվաթական անկախ պետություն ստեղծելուն։ Դրանից հետո խորվաթական իշխանությունները 1991 թվականի հունիսի 25-ին ընդունել են անկախության մասին հռչակագիրը։ Եվրոպական հանձնաժողովը Խորվաթիային կոչ է արել նրա գործարկումը դադարեցնել երեք ամսով։ Խորվաթական իշխանություններն ընդունել են այդ առաջարկը, սակայն դա չի նպաստել լարվածության թուլացմանը։

1991 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակը (ՀԺԲ) ներգրավված է եղել Սլովենիայի դեմ Տասնօրյա պատերազմում, որը ձախողվել է ՀԺԲ-ի համար։ Սլովենացիների դեմ ռազմական գործողությունը կարճատև բնույթ է կրել, քանի որ Սլովենիայի բնակչությունը էթնիկ միատարր է եղել։ Սլովենիայի դեմ պատերազմի ժամանակ ՀԺԲ-ի սլովենացի ու խորվաթ շատ զինվորականներ հրաժարվել են կռվելուց և լքել են հարավսլավական բանակի շարքերը։

Հակամարտության էսկալացիա

Արևելյան Սլավոնիայում ռազմական գործողությունների քարտեզ

Սլովենիան Հարավսլավիայի կազմում պահելու անհաջող փորձից հետո հարավսլավական ղեկավարությունը ՀԺԲ-ն ներքաշել է անկախություն հռչակած Խորվաթիայի դեմ ռազմական գործողությունների մեջ։ 1991 թվականի հունիսին Սերբական տարածքային պաշտպանության ուժերը սկսել են հարձակումը Դալմաթիայի ափամերձ հատվածներից «Ափ-91» (սերբախորվաթ․՝ Operacija Obala-91) գործողության շրջանակներում։ Օգոստոսի սկզբին Բանովինա շրջանի մեծ մասը հայտնվել է սերբական ուժերի ձեռքում։ Դրանից հետո շատ խորվաթներ, ինչպես նաև մակեդոնացիներ, ալբանացիներ ու բոսնիացիներ սկսել են խուսափել դաշնության բանակ զորակոչից և լքել են ՀԺԲ-ի շարքերը։ Դա հանգեցրել է այն բանին, որ ՀԺԲ-ի կազմն աստիճանաբար դառնում էր սերբա-չեռնոգորական։

Խորվաթիայի անկախության հռչակումից մեկ ամիս անց երկրի տարածքի մոտ 30 %-ը գտմվում էր ՀԺԲ-ի և Կրաինայի սերբերի հսկողության տակ։ Սերբական զորաջոկատները տանկերի, հրետանու և այլ զինատեսակների ճնշող առավելություն ունեին, ինչը թույլ էր տալիս նրանց երկարատև կրակի տակ պահել հակառակորդի ուժերը՝ հաշվի չառնելով անգամ խաղաղ բնակչությանը հասցված վնասները։ Ռազմական գործողությունների ընթացքում ՀԺԲ-ի կոմից հրետակոծվել են Դուբրովնիկը, Գոսպիչը, Շիբենիկը, Զադարը, Կարլովացը, Սիսակը, Սլավոնական բրոդը, Օսյեկը, Վինկովցին ու Վուկովարը։ Չնայած այն բանին, որ ՄԱԿ-ը հակամարտող կողմերին զենքի մատակարարման էմբարգո է դրել, ՀԺԲ-ն բավականաչափ զենք ու զինամթերք է ունեցել խոշորամասշտաբ ռազմական գործողություններ վարելու համար։ Էմբարգոն խիստ ազդել է խորվաթական կողմի մարտունակության վրա, և խորվաթական հրամանատարությունը ստիպված գաղտնի զենք է գնել, որ մաքսանենգ ճանապարհով մտնում էր Խորվաթիա։ Խորվաթիայի ղեկավարությունը նաև թույլ էր տվել խորվաթական սփյուռքի արմատական ներկայացուցիչների մուտքը երկիր, այդ թվում նաև այն գործիչների, որոնք կողմ էին Երկրորդ աշխարհամարտի ուստաշների գաղափարախոսությանը։

Վուկովարի ջրմուղ աշտարակը՝ պատերազմի սկզբի խորհրդանիշը

Սերբական պահակախումբ Արևելյան Սլավենիայում

1991 թվականի օգոստոսին, ի պատասխան Վուկովարում հարավսլավական կայազորի շրջաձակմանը, ՀԺԲ-ի ստորաբաժանումները լրացուցիչ ուժեր են բևեռել Արևելյան Սլավոնիայի ուղղությամբ և սկսել քաղաքի գրոհը։ Վուկովարի հետ միաժամանակ մարտեր են ընթացել Վինկովցիի արևելյան հատվածում։ Սեպտեմբերին ՀԺԲ-ի ստորաբաժանումները ամբողջությամբ շրջափակել են Վուկովարը։ Խորվաթական կայազորը (204-րդ բրիգադը և տեղի խորվաթ աշխարհազորը) պաշտպանել է քաղաքը՝ փողոցային ծանր մարտեր մղելով ՀԺԲ-ի բարձրակարգ տանկերի ու մեխանիզացված բրիգադների, ինչպես նաև սերբ կամավորականների ոչ կանոնավոր խմբավորումների դեմ։ Վուկովարի համար մարտերի ընթացքում բնակիչների զգալի մասը լքել է քաղաքը, իսկ հարավսլավական ուժերի կողմից քաղաքը գրավելուց հետո մոտ 22.000 բնակիչ վտարվել է քաղաքից։ Վուկովարի համար մարտերի ողջ ընթացքում մահացել է ավելի քան 3.000 մարդ՝ ինչպես քաղաքացիական, այնպես է զինվորական։

Վնասված շինություններ Դուբրովնիկում

Սեպտեմբերի առաջին կեսին խորվաթական զինված միավորումները Տուջմանի հրամանով զանգվածաբար հարձակվել են զորանոցների, պահեստների և ՀԺԲ-ի այլ օբյեկտների վրա այն տարածքներում, որտեղ խորվաթները մեծամասնություն են կազմել։ Հարավսլավական քիչ կայազորերի է հաջողվել դիմագրավել նրանց. մեծ մասը բռնագրավվել է կամ էվակուացվել Հարավսլավիայի կազմում գտնվող այլ հանրապետություններ։ Խորվաթական պատմագրության մեջ այդ իրադարձությունները ստացել են «Մարտեր զորանոցների համար» անվանումը։ Այս ընթացքում գրանցվել են ռազմական հանցագործություններ՝ ընդդեմ գերի զինվորների և ՀԺԲ-ի սպաների։ ՀԺԲ-ի ռազմական օբյեկտների հարձակումների ընթացքում զոհեր են գրանցվել ինչպես խաղաղ բնակչության, այնպես էլ խորվաթ ստորաբաժանումների մարտիկների ու հարավսլավացի զինծառայողների շրջանում։ Այսպես, Վարաժդինում զորանոցի գրավման ժամանակ սպանվել են 3 խաղաղ բնակիչ, ՀԺԲ-ի երկու զինվոր, խորվաթ 1 զինվոր։

Լովասի սպանդի զոհերի լուսանկար

Հոկտեմբերի 3-ին հարավսլավական օդուժը սկսել է Խորվաթիայի հիմնական նավահանգիստների շրջափակումը, Խորվաթիայի տարածքում մարտեր են ընթացել ՀԺԲ-ի զորանոցների ու պահեստների համար, ավարտին է հասցվել «Ափ-91» գործողությունը։ Գործողության ընթացքում սերբական ուժերին չի հաջողվել Խորվաթիան ամբողջությամբ կտրել Դալմաթիայի ափերից։

Հոկտեմբերի 5-ին նախագահ Տուջմանը ելույթ է ունեցել, որով խորվաթներին կոչ է արել մոբիլիզացվել «մեծսերբական իմպերիալիզմից» պաշտպանվելու նպատակով։ Հոկտեմբերի 7-ին Հարավսլավիայի ռազմաօդային ուժերը սկսել են գնդակոծել Զագրեբի կառավարական շենքերը։ Հաջորդ օրը Խորվաթիայի խորհրդարանը չեղարկել է Անկախության հռչակագրի մորատորիումը (վճարման դադարեցում) և խզել է կապերը Հարավսլավիայի հետ։ Զագրեբի գնդակոծությունը և հոկտեմբերին սկսված Դուբրովնիկի պաշարումը հանգեցրեց այն բանին, որ Եվրոպական հանձնաժողովը սանկցիաներ կիրառեց Հարավսլավիայի նկատմամբ։ Արտասահմանյան ԶԼՄ-ները խստորեն դատապարտել են հարավսլավական ուժերի կողմից Դուբրովնիկի շրջափակումն ու Հին քաղաքի հրակոծությունը, որն ընդգրկված ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Ամեն դեպքում, հրետանու գնդակոծությունից տուժել է քաղաքի պատմական հատվածի շինությունների 56 %-ը։

Կռվի թեժացում

ՀԺԲ-ի 5-րդ կորպուսը ամրացել էին Սավայում և նախապատրաստվում էին հարձակվելու Պակրացի, ապա ավելի հյուսիս՝ Արևմտյան Սլավոնիայի վրա։ Սրան ի պատասխան՝ խորվաթական զորքերը խոշոր հակահարձակում են կազմակերպել։ Հոկտեմբերի 31-ից նոյեմբերի 4-ը տեղի ունեցած «Զառիվայր-10» (խորվ.՝ Operacija «Otkos 10») գործողության շրջանակներում խորվաթական բանակին հաջողվել է հետ գրավել 270 կմ² մակերեսով տարածք Բիլո Գորա և Պապուկ լեռների միջև ընկած հատվածում։ Նոյեմբերին Վուկովարի պաշտպանները օրհասական վիճակում են հայտնվել. 1991 թվականի նոյեմբերի 18-ին՝ երեքամսյան պաշարումից հետո, քաղաքը գրավել են հարավսլավական ուժերը, ինչից հետո կազմակերպել են Վուկովարի սպանդը. զանգվածաբար սպանվել են խորվաթ ռազմագերիները։ Քաղաքի փրկված պաշտպանները տարվել են ռազմագերիների համար նախատեսված ճամբարներ։ Վուկովարի համար մարտերում ավերվել է ավելի քան 15.000 շինություն։ 87-օրյա պաշտպանության ընթացքում քաղաքի վրա է թափվել 8.000-9.000 արկ։ Քաղաքի երկարատև պաշարումը իր վրա է սևեռել միջազգային ԶԼՄ-ների ուշադրությունը։

Միևնույն ժամանակ ռազմական հանցագործություններ են գրանցվել. զանգվածային սպանություններ են եղել Էրդուտում, Գոսպիչում, Լովասում, Շկաբրնիեում և Օսյեկում։ Խորվաթական ռազմական ուժերի նախարարությունը սերբերի համար հատուկ մահվան ճամբար է ստեղծել Պակրաչկա Պոլյանայում։ Շարունակվել է պայքարը Դալմաթիայի ափերին, որտեղ նոյեմբերի 16-ին խորվաթական ափային հրետանին վնասել է հարավսլավական ծովուժի պահակային «Mukos» PČ 176 նավակը, որը գրավել են խորվաթները և վերանվանել PB 62 «Šolta»: Այս մարտից հետո հարավսլավական ծովուժը շարունակել է գործել Ադրիատիկ ծովի հարավային մասում։

Խորվաթ փախստականներ, 1991 թվականի հոկտեմբեր

Դեկտեմբերին խորվաթական բանակը կազմակերպել է ևս մեկ խոշոր գործողություն՝ «Օրկան-91» (խորվ.՝ Operacija Orkan '91), որն ուղեկցվել է զանգվածային զտումներով և Սլավոնիայի սերբ բնակչության սպանությամբ։ Խորվաթական բանակը սերբերի էթնիկ զտում է իրականացրել Արևմտյան Սլավոնիայի 10 քաղաքում և 183 գյուղում. այդտեղից փախել են 50.000-70.000 սերբեր։ Այս գործողության շրջանակներում խորվաթներին հաջողվել է հետ գրավել 1.440 կմ² մակերեսով տարածք։ Գործողության ավարտը նշանավորել է պատերազմի առաջին փուլի ավարտը, քանի որ 1992 թվականի հունվարին օտար դիվանագետների միջնորդությամբ համաձայնագիր է ստորագրվել կրակի դադարեցման մասին։ Վեցամսյա ռազմական գործողությունների արդյունքում մահացել է 10.000 մարդ, հազարավոր մարդիկ դարձել են փախստականներ, ավերվել են բազմաթիվ քաղաքներ ու գյուղեր։

Դեկտեմբերի 19-ին Խորվաթիայի անկախությունն առաջին անգամ ճանաչել է Իսլանդիան, հետագայում՝ Գերմանիան։ Նույն շրջանում Սլավոնիայի ու Կրաինայի սերբական ինքնավար մարզերը ձևավորել են Սերբական Կրաինայի հանրապետությունը՝ Կնին մայրաքաղաքով։ Ինքնահռչակ հանրապետության ղեկավարությունը ցանկություն է հայտնել նորացված Հարավսլավիայի (Հարավսլավիայի դաշնային հանրապետություն, կազմում եղել են Սերբիան և Չեռնոգորիան) կազմ մտնելու մասին։

1992: Կրակի դադարեցում

Խորվաթ զինվորները տեղափոխում են Միլևացի գործողության արդյունքում ձեռք բերված սերբական զինամթերքը

1992 թվականի հունվարին հակամարտող կողմերի միջև կրակի դադարեցման մասին հերթական պայմանավորվածությունն է ձեռք բերվել (թվով 15-րդ), որով ավարտվել են ռազմական հիմնական գործողությունները։

1992 թվականի հունվարի 15-ին Խորվաթիան պաշտոնապես ճանաչվել է Եվրոպական համագործակցության կողմից։ 1992 թվականի սկզբին Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակը (ՀԺԲ) իր զորքերը դուրս է բերել Խորվաթիայի տարածքից, սակայն նրա զբաղեցրած տարածքները մնացել են սերբական ուժերի հսկողության տակ, քանի որ ՀԺԲ-ի շատ ստորաբաժանումներ ձևավորվել էին տեղի սերբերից, որոնք այնուհետև վերակազմավորվել էին Սերբական Կրաինայի զինված ուժերում (սերբ.՝ Српска Војска Крајине): Սերբական ուժերի հսկողության տակ էր մնում 13.913 կմ² տարածք Կրաինայում և Սլավոնիայում։

1992 թվականի փետրվարի 21-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 743 բանաձևով ստեղծվել են UNPROFOR (անգլ.՝ United Nations Protection Force) խաղաղարար ուժերը։ Մարտին հաշտությունը պահպանելու և ռազմական ակտիվ գործողությունները կանխելու նպատակով Խորվաթիա են մտել ՄԱԿ-ի խաղաղարար ուժերը։ Սակայն Սերբական Կրաինայի հսկողության տակ եղած տարածքներից շարունակվել է ոչ սերբ բնակչության փախուստը, իսկ խորվաթական հսկողության տակ գտնվող տարածքներում՝ սերբերի զտումը։ Շատ դեպքերում ՄԱԿ-ի խաղաղապահները չեն խանգարել, իսկ որոշ դեպքերում նույնիսկ նպաստել են խորվաթ ու սերբ բնակչության փախուստին, քանի որ հենց նրանց վրա էր դրված քաղաքացիական անձանց տեղափոխման պատասխանատվությունը հակամարտության գծից դուրս։

Սկզբնական շրջանում ՀԺԲ-ն և սերբական կազմավորումները գերել են մեծ թվով խորվաթ քաղաքացիների և նրանց տեղափոխել Սերբիայի, Չեռնոգորիայի և Սերբական Հանրապետության տարածքներում գտնվող ճամբարներ։ Խորվաթական զորքերն իրենց հերթին ևս գերել էին մեծ թվով սերբերի, հատկապես զորանոցների գործողությունների ժամանակ։ Գերիներին պահելու համար կողմերը ստեղծել էին հատուկ ճամբարներ, օրինակ՝ Սրեմսկա Միտրովիցայի ճամբարը խորվաթ գերյալների և «Լորա» ճամբարը Սպլիտի տարածքում սերբ գերյալների համար։ Հաշտություն ձեռք բերելիս կողմերը նաև պայմանավորվել են ռազմագերիներին փոխանակելու հարցով, և արդեն 1992 թվականի վերջին նրանց մեծ մասը փոխանակվել էր։

Այրված Т-55 տանկ Դրնիշի մոտակայքում

Ռազմական գործողությունները շարունակվել են 1992 թվականի ընթացքում ևս, սակայն ավելի փոքր մասշտաբներով և ընդհատումներով։ Խորվաթական ուժերը մի քանի մանր գործողություններ են իրականացրել՝ նպատակ ունենալով մեղմացնելու Դուբրովնիկի պաշարումը, ինչպես նաև Գոսպիչի, Շիբենիկի և Զադարի դրությունը։ Մայիսի 22-ին խորվաթները Զադարի մոտակայքում գտնվող Բիբինիե գյուղի մոտ իրականացրել են «Յագուար» (անգլ.՝ Operacija Jaguar) գործողությունը։ Հունիսի 21-22-ին խորվաթական զորքերը Դրնիշի մոտ հարձակվել են սերբերի դիրքրերի վրա։ Հուլիսի 1-13-ը «Վագր» (խորվ.՝ Operacija Tigar) գործողության շրջանակներում խորվաթական բանակը հակահարձակում է գործել սերբական զորքերի վրա, որոնք պաշարել էին Դուբրովնիկը։ Սեպտեմբերի 20-25-ը մարտեր են ընթացել Կոնավլեի ու Վլաշտից լեռան համար, որից անընդհատ կրակի տակ էր հայտնվում Դուբրովնիկը։ Այս մարտերի արդյունքում հարավսլավական բանակը հետ է քաշել իր ստորաբաժանումները այս շրջանից, և այնտեղ հաստատվել է խորվաթական վերահսկողություն։

1992 թվականի գարնանը սկսվել է Բոսնիա և Հերցեգովինայի պատերազմը, և կանոնավոր խորվաթական բանակը և կամավորական ստորաբաժանումներն ակտիվորեն ներթափանցել են Բոսնիա։ Խորվաթական ուժերը տեղակայվել են հիմնականում խորվաթ բնակչությամբ տարածքներում և մասնակցություն են ունեցել Բոսնիայի սերբերի և հարավսլավական բանակի դեմ պայքարին։ Դրա առավել վառ օրինակ է Պոսավինայի մարտը Արևմտյան Բոսնիայում, ինչպես նաև Հերցեգովինայում։ Խորվաթական գլխավոր շտաբը ակտիվորեն օգնել է բոսնիացի սերբերին ստեղծելու սեփական զինված խմբավորումները։ Ռուս հետազոտող Իոնովի կարծիքով Բոսնիայի խորվաթների բանակի գլխավոր շտաբը ուղղակի վերածվել էր Խորվաթիայի բանակի գլխավոր շտաբի «մասնաճյուղի»։

Անմասն չեն մնացել և Կրաինայի սերբերը։ «Միջանցք» գործողության ժամանակ նրանք ձևավորել ու ռազմաճակատ են ողարկել Կրաինայի ոստիկանության հատուկ ջոկատ։ Սերբական Կրաինայի կամավորները մարտերում հաճախ են մասնակցել Բոսնիայի սերբերի բանակի կողմից։

1993։ Խորվաթական հարձակումներ

2005 թվականին վերականգնված հին Մասլենիցայի կամուրջ

Ռազմական գործողութունները վերսկսվել են 1993 թվականին։ Խորվաթական ղեկավարութունը որոշում է ընդունել Զադարի մոտակայքում գտնվող Մասլենիցա գյուղի ուղղությամբ հարձակվողական գործողություն կազմակերպել՝ նպատակ ունենալով տրված շրջանում բարելավելու ռազմավարական դրությունը։ 1991 թվականի սեպտեմբերի սկզբին՝ Խորվաթիայում առաջին կռիվների ժամանակ, ՀԺԲ-ի 9-րդ կորպուսը Ռատկո Մլադիչի ղեկավարությամբ տեղի սերբերից կազմված ջոկատների աջակցությամբ խորվաթական Նովիգրադ քաղաքի մոտ հարձակման են անցել։ Տվյալ հատվածը ռազմավարական կարևոր նշանակություն ուներ, քանի որ այն խորապես մխրճվում էր նեղուցի մեջ, որն Ադրիատիկ ծովին կապվում էր մի փոքրի նեղուցով՝ Նովսկո նեղուցով։ Նեղուցի վրա կառուցված էր Մասլենիցայի կամուրջը, որը միանում է Ադրիատիկի մայրուղուն։ Ոչնչացնելով այդ կամուրջը՝ սերբերը կտրել են հաղորդակցությունը խորվաթական Դալմաթիայով և Հյուսիսային Դալմաթիան՝ Հարավայինից։ Խորվաթների հսկողության տակ գտնվող միակ ճանապարտը մնացել էր Պաժի կամուրջը, որը Պագ կղզին կապում էր հյուսիսային Դալմաթիային։ Սերբերի այս հաջողությունները թույլ են տվել նաև հրետանային կրակ բացել Զադարի վրա։

Հունվարի 22-ին խորվաթական զորքերը սկսել են նահանջել ավիացիայի աջակցությամբ։ Մարտերի առաջին օրերին խորվաթական բանակը հսկողության տակ է վերցրել Նովկո նեղուցը և գրավել է Նովիգրադը։ Սերբական զորքերը դիմադրություն ցույց տալով նահանջել են մայրցամաքային հատվածի խորքերը։ Այն բանից հետո, երբ գործողության նպատակն իրականացել է, փետրվարի 1-ին խորվաթական ղեկավարությունը որոշում է ընդունել «Մասլենիցա» (խորվ.՝ Operacija «Maslenica») գործողությունն ավարտելու մասին։ Այս մարտերի ընթացքում կողմերը զգալի վնաս են կրել․ խորվաթները կորցրել են 127 մարդ, իսկ սերբերը՝ տարբեր գնահատականներով 348-490 մարդ՝ ներառյալ կանայք ու երեխաներ։

Դրանից հետո խորվաթական ղեկավարությունը ծրագրել է ևս մեկ հարձակվողական գործողություն՝ «Մեդակի գրպան» գործողությունը (խորվ.՝ Operacija «Medački džep»)։ Գործողության նպատակն է եղել չեզոքացնել Սերբական Կրաինա հանրապետությունը, որը սերբերը հռչակել էին Խորվաթիայում հարավից մինչև Գոսպիչ ընկած տարածքում։ Սեպտեմբերի 9-17-ը գործողության շրջանակներում ընթացել են թեժ մարտեր, որից հետո սերբական Գոսպիչը կրակի տակ պահող սերբական ուժերի դիրքերը վնասազերծվել են։ Գործողության ընթացքում խորվաթական բանակը վերահսկողության տակ է վերցրել սերբական Դիվոսելո, Չիտլուկ, Պոչիտել գյուղերը։ Սպանվել է 88 սերբ, այդ թվում՝ 36 քաղաքացիական անձ։ ԱՄՆ-ի պետքարտուղարության տվյալներով սպանվել է 68 մարդ՝ ներառյալ քաղաքացիական անձինք։ 2001-2003 թվականներին նախկին Հարավսլավիայի հարցերով միջազգային դատարանը մեղադրանք է առաջ քաշել գործողության ղեկավարների՝ գեներալներ Յանկո Բոբետկոյի, Ռահիմ Ադեմիի և Միրկո Նորացի դեմ։ Նրանք մեղադրվել են այն բանի համար, որ թույլ են տվել բանակի՝ իրենց ենթակա զինվորների ու սպաների անկարգություններ խաղաղ սերբ բնակչության հանդեպ (այսպես կոչված՝ թիմային պատասխանատվություն)։

Սերբական Կրաինա հանրապետության բնակչություն (1991—1993)

Ազգություն	Ընդամենը (1991)	Տոկոս (1991)	Ընդամենը (1993)	Տոկոս (1993)
Սերբեր	245 800	52,3 %	398 900	92 %
Խորվաթներ	168 026	35,8 %	30 300	7 %
Այլք	55 895	11,9 %	4 395	1 %
Ընդամենը	469 721	100 %	433 595	100 %

Միջազգային հանրության ճնշումով խորվաթական զորքերը դադարեցրել են իրենց գործողությունները և վերադարձել այն դիրքերը, որոնք զբաղեցրել էին մինչև սեպտեմբերի 9-ը։ «Մեդակի գրպանի» տարածքը զբաղեցրել են ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերը, որոնց կազմում էին կանադական «Արքայադուստր Պատրիցիա» թեթև հետևակային գունդը և ֆրանսիական մոտոհետևակային երկու վաշտ։ Մարտերի ավարտից հետո Կանադայի կառավարությունը հայտարարել է, որ գործողության ընթացքում խորվաթները փորձել են խոչընդոտել խաղաղապահների մուտքը և պարբերաբար կոնֆլիկտի մեջ են եղել կանադական խաղաղապահների հետ, ինչի արդյունքում վիրավորվել են կանադացի չորս խաղաղապահ և սպանվել խորվաթ 27 զինվոր։

1993 թվականի հունիսին սերբերը փորձեր են կատարել Սերբիան և Սերբական Կրաինան միավորելու մեկ միասնական պետության մեջ։ Սերբական Կրաինայի ներքին գործերի նախարար Միլան Մարտիչը հայտարարել է, որ Սերբական Կրաինայի և Սերբիայի Հանրապետության միավորումը առաջին քայլն է սերբական միասնական պետություն ստեղծելու։ 1993 թվականի հոկտեմբերին այս մտադությանը հակադրվել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 871-րդ բանաձևը, որը երաշխավորում էր Խորվաթիայի տարածքի ամբողջականությունը։

1992 և 1993 թվականներին մոտ 225,000 խորվաթ փախստականներ Բոսնիայից ու Սերբիայից անցել են Խորվաթիայի տարածք։ Բացի այդ՝ Խորվաթիան ընդունել է մոտ 280,000 բոսնիացի փախստական։ Այս շրջանում Խորվաթիան ակտիվորեն ամրացրել է իր կանոնավոր բանակը և մասնակցել հարևան Բոսնիայում քաղաքացիական պատերազմին։ Խորվաթական բանակը մասնակցել է Բոսնիական պատերազմին Հերցեգ-Բոսնիայի Խորվաթական հանրապետության կողմից, իսկ խորվաթ կամավորները կռվել են Բոսնիայի խորվաթների կազմած զորամիավորումներում։

1994: Ժամանակավոր դադար

Խփված Т-34 տանկ Կարլովացում

Խորվաթիայում պատերազմի հարաբերական դադարի ժամանակ թեժացել է խորվաթա-բոսնիական հակամարտությունը։ 1992 թվականից Խորվաթիայի պաշտպանության խորհուրդը ռազմական գործողություններ է սկսել Բոսնիայի մուսուլմանների դեմ։ 1994 թվականին Հերցեգ-Բոսնիայի կողմից հակամարտությանը մասնակցել է խորվաթական բանակի 3.000-5.000 զինվոր։ 1994 թվականի փետրվարին ԱՄՆ-ի ճնշումով սկսվել են բանակցությունները։ Փետրվարի 26-ին Վաշինգտոնում ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Ուորեն Քրիստոֆերի միջնորդությամբ սկսվել են Խորվաթիայի, Հերցեգ-Բոսնիայի Խորվաթական Հանրապետության և Բոսնիա և Հերցեգովինայի ներկայացուցիչների միջև բանակցությունները։ Մարտի 4-ի Ֆրանյո Տուջմանը հաստատել է համաձայնությունը, որով նախատեսվում էր Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնության և Բոսնիայի խորվաթների ու բոսնիացիների միության ստեղծումը։ Համաձայնագիրը նաև ենթադրում էր Խորվաթիայի ու Բոսնիա և Հերցեգովինայի ազատ համադաշնության ստեղծումը, ինչը թույլ է տվել Խորվաթիային իր զորքերը պաշտոնապես մտցնելու Բոսնիա և Հերցեգովինա և մասնակցելու պատերազմին։ Այսպիսով, հակամարտող կողմերի թիվը Բոսնիական պատերազմում երեքից կրճատվել է երկուսի։

1994 թվականի վերջին խորվաթական բանակը մի քանի անգամ մասնակցել է Բոսնիայի ռազմական խոշոր գործողություններին։ Նոյեմբերի մեկից երեքը խորվաթական զորքերը Կուպրեսի շրջանում մասնակցել են «Ցինցար» գործողությանը (խորվ.՝ Operacija «Cincar»): Նոյեմբերի 29-ին խորվաթական բանակի՝ Սպլիտի կորպուսի ստորաբաժանումերը գեներալ Անտե Գոտովինայի ղեկավարությամբ Խորվաթական պաշտպանության խորհրդի հետ՝ գեներալ Տիխոմիր Բլաշկիչի ղեկավարությամբ, Դինարայի և Լիվնոյի շրջանում սկսել են համատեղ հարձակումը Բոսնիայի սերբերի բանակի դիրքերի վրա «Ձմեռ-94» (անգլ.՝ Operacija «Zima '94») գործողության շրջանակներում։ Գործողության նպատակներից են եղել սերբական ուժերի դուրսքշումը Բիխաչի շրջանից և հող նախապատրաստելը Սերբական Կրաինայի հանրապետության մայրաքաղաք Կնինը հյուսիսից կտրելու համար։ Դեկտեմբերի 24-ին խորվաթական զորքերը գրավել են մոտ 200 կմ² տարածություն և կատարել են դրված խնդիրները։ Նոյեմբերի 21-ին ՆԱՏՕ-ի ավիացիան հարձակվել է Ուդբինայի օդանավակայանի վրա, որը գտնվում էր Կրաինայի սերբերի հսկողության ներքո։ Նոյեմբերի 23-ին Հյուսիսատլանտյան դաշինքի ավիացիան շարունակել է հարվածներ հասցնել և կրակի տակ է պահել սերբական Կրաինայի բանակի հակաօդային պաշտպանության օբյեկտը։

Խորվաթական ավերված տուն

Սերբական ավերված տուն

1994 թվականի վերջին ՄԱԿ-ի միջնորդությամբ սկսվել են բանակցությունները Սերբական Կրաինայի ու Խորվաթիայի կառավարության միջև։ Դեկտեմբերի Կնինը և Զագրեբը տնտեսական համաձայնագիր են կնքել այն մասին, որ սերբերը Արևմտյան Սլավոնիայում բացելու են «Եղբայրություն և միություն» (ներկայումս` A-3) մայրուղին ազատ տեղաշարժի, էներգահամակարգի և նավթատարի համար։ Սակայն Սերբական Կրաինայի կարգավիճակի մասին կողմերը չեն կարողացել պայմանավորվածություն ձեռք բերել։ Շուտով բանակցությունների անհաջող ընթացքի պատճառով մայրուղին կրկին փակվել է, իսկ կողմերի միջև ավելացել է լարվածությունը։ Խորվաթիայի նախագահ Տուջմանը հայտարարել է, որ Խորվաթիան չի երկարաձգի ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերի մանդատը, իսկ դրան ի պատասխան՝ Կրաինայի խորհրդարանը դադարեցրել է բոլոր հարաբերությունները խորվաթական կողմի հետ։ Այսպիսով, Խորվաթիայի և Սերբական Կրաինայի միջև բանակցական գործընթացը մտել է փակուղի։

Խորվաթական ղեկավարությունը, օգտվելով հաշտությունից, ակտիվորեն ամրացրել ու վերակազմավորել է բանակը։ 1994 թվականից խորվաթ սպաները վերապատրաստվել են Military Professional Resources (MPS) ընկերության մասնագետների մոտ։ Ցամաքային զորքերում ստեղծվել են էլիտար գվարդիական ջոկատներ, որոնք վերապատրաստվել են ՆԱՏՕ-ական ստանդարտներով։ Որոշ տեղեկություններով նրանց վերապատրաստել են նաև MPS-ի մասնագետները։ «Ձմեռ-94» գործողության ընթացքում գվարդիական ջոկատները ցույց են տվել մարտական որակներ, որոնք ակնհայտորեն գերազանցում էին ՍԺԲ-ի և Սերբական Կրաինայի բանակի մակարդակները։

1995: Պատերազմի ավարտ

1995 թվականի սկզբին Խորվաթիայում իրավիճակը դարձյալ լարվել է։ Խորվաթական ղեկավարությունը ճնշում է գործադրել Սերբական Կրաինայի վրա։ 1995 թվականի հունվարի 12-ին Ֆրանյո Տուջմանը ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար Բուտրոս Բուտրոս-Ղալիին հայտնել է այն մասին, որ մարտի 31-ին Խորվաթիան ծրագրում է չեղարկել համաձայնությունը, որը վերաբերում է Խորվաթիայի տարածքում ՄԱԿ-ի խաղաղապահ զորքերի առկայությանը։ Այս քայլը բացատրվել է նրանով, որ չնայած Խորվաթիայի տարածքային ամբողջացմանը՝ Սերբիան աջակցում է Խորվաթիայում սերբական ուժերին, և տվյալ տարածքները, ըստ նախագահ Տուջմանի, ինտեգրվում են Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությանը։ Տվյալ հարցով հարցում է ուղարկվել ՄԱԿ։ Այս հարցի շուրջ ՄԱԿ-ն ընդունել է A/RES/49/43 բանաձևը, որում ասվում է.

ՄԱԿ-ը կոչ է անում բոլոր կողմերին, մասնավորապես Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությանը (Սերբիա և Չեռնոգորիա) ամբողջությամբ պահպանել ՄԱԿ-ի բոլոր բանաձևերը, որոնք վերաբերում են Խորվաթիայի իրադրությանը, և խստորեն հարգել նրա տարածքային ամբողջականությունը։ Այս կապակցությամբ գալիս ենք այն եզրակացության, որ գործունեությունը, որն ուղղված է Խորվաթիայի օկուպացված տարածքում ինտեգրմանը վարչական, ռազմական, կրթության համակարգերին, տրանսպորտին ու կապին Հարավսլավիայի միութենական հանրապետության կողմից, իրավական ոչ մի հիմք չունի և անհապաղ պետք է դադարեցվի։

1995 թվականի հունվարի վերջին համաշխարհային հանրությունը և ՄԱԿ-ը մշակել են «Z-4» («Zagreb-4») խաղաղ կարգավորման ծրագիրը, որը նախատեսում է Սերբական Կրաինայի ինտեգրումը Խորվաթիային և սերբերին մշակութային ինքնավարություն հատկացնելը։ Սակայն Կրաինայի սերբերի ղեկավարությունը հրաժարվել է այս ծրագիրը քննարկելուց այնքան ժամանակ, քանի դեռ խորվաթական կողմը խոչընդոտում է խաղաղապահ ուժերի մանդատի երկարաձգումը։ Մարտի 12-ին Զագրեբը համաձայնել է երկարացնել ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերի մանդատը Խորվաթիայում այն պայմանով, որ պետք է անվանափոխվի դրա բնույթը՝ «ՄԱԿ-ի գործողություն Խորվաթիայում վստահությունը վերականգնելու հարցով» (անգլ.՝ «United Nations Confidence Restoration Operation in Croatia (UNCRO)»):

Հրաման սերբ բնակչությանն էվակուացնելու մասին

Կոնֆլիկտը նորից բորբոքվել է 1995 թվականի մայիսին այն բանից հետո, երբ Կնինը կորցրել է Բելգրադի աջակցությունը հիմնականում միջազգային հանրության ճնշման պատճառով։ Մայիսի 1-ին խորվաթական բանակը մտել է սերբերի վերահսկողության տակ գտնվող տարածք։ «Կայծակ» գործողության (խորվ.՝ Operacija «Bljesak») ժամանակ Արևմտյան Սլավոնիայի ողջ տարածքն անցել է Խորվաթիայի հսկողության տակ։ Սերբական կողմը կորցրել է 283 մարդ (սպանված ու անհայտ կորած), այդ թվում՝ 57 կին, 9 երեխա, ինչպես նաև 1.500 զինվոր ու սպա է գերվել։ Խորվաթական բանակը կորցրել է 60 մարդ։ Ի պատասխան այս գործողության՝ Կրաինայի սերբերը կրակի տակ են վերցրել Զագրեբը, որի արդյունքում մահացել է 7 և վիրավորվել 175 խաղաղ բնակիչ։ Այս ժամանակ հարավսլավական բանակը սկսել է զորքն ու տանկերը մոտեցնել խորվաթական սահմանին՝ նպատակ ունենալով կանխելու խորվաթների առաջխաղացումը Արևելյան Սլավոնիայում։

Հետագա ամիսներին համաշխարհային հանրությունը փորձել է հաշտեցնել հակամարտող կողմերին՝ հարևան Բոսնիայում ստեղծելով «անվտանգության գոտի»։ Այս ժամանակ Խորվաթիայի ղեկավարությունը հասկացրել է, որ թույլ չի տա «Բիխաչի անկլավ» և ամեն դեպքում կաջակցի Բոսնիայի զորքերին։ Դրանից հետո կայացել է Բոսնիա և Հերցեգովինայի ու Խորվաթիայի ղեկավարների հանդիպումը, և հուլիսի 22-ին Սպլիտում ստորագրվել է խորվաթական ու բոսնիական համատեղ գործողությունների ու փոխօգնության համաձայնագիր։ Հուլիսի 25-ին խորվաթական բանակը և Խորվաթիայի պաշտպանության խորհուրդը Դինարա լեռան կողմից հարձակվել են սերբական զորքերի վրա՝ գրավելով Բոսանսկո Գրախովոն։ «Ամառ-95» գործողության (խորվ.՝ Operacija «Ljeto '95») ընթացքում,. որն ավարտվել է հուլիսի 30-ին, խորվաթներին հաջողվել է վերջնականապես կտրել Կնինի և Բանյա Լուկայի կապը։

Օգոստոսի 4-ին խորվաթական բանակը սկսել է «Փոթորիկ» գործողությունը (խորվ.՝ Operacija «Oluja»), որի նպատակն է եղել վերահսկողություն սահմանել Կրաինայի սերբերի հսկողության տակ եղած տարածքների վրա։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ցամաքային այս խոշորագույն գործողության ընթացքում խորվաթական բանակը գործի է դրել 100,000-ոց բանակ։ Հարձակումն ավարտվել է օգոստոսի 9-ին և լիարժեքորեն հասել է իր առջև դրված նպատակին։ Գործողության ընթացքում սերբ խաղաղ շատ բնակիչներ փախել են խորվաթական ուժերի գրաված տարածքներից։ Սակայն խորվաթական կողմը հայտարարել է, որ դա չի եղել խորվաթական բանակի գործողությունների արդյունքում, այլ կատարվել է Սերբական Կրաինայի քաղաքացիների պաշտպանության շտաբի հրամանով (Կովաչևիչ, Սեկուլիչ, Վրցել)՝ քաղաքացիական բնակչության էվակուացիայի մասին։ «Միջազգային համաներում» միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպության տվյալներով խորվաթական բանակի հարձակման արդյունքում մոտ 200,000 սերբ դարձել է փախստական կամ ստիպված է եղել լքել տունը։ Նախկին Հարավսլավիայի գործով միջազգային դատարանն ապացուցել է, որ միայն 20,000 սերբ է ենթարկվել բռնի տեղահանման։ Սերբական Կրաինան չեզոքացնելուց հետո 1991 թվականին այստեղից փախածներին թույլատրվել է վերադառնալ իրենց տները։ Միայն 1996 թվականին մոտ 85,000 խորվաթներ վերադարձել են Կրաինա և Արևմտյան Սլավոնիա։ «Փոթորիկ» գործողության արդյունքում խորվաթական զորքերը կորցրել են 174-196 զինվոր, 1430 զինվոր վիրավորվել է։ Սերբական կողմը կորցրել է 500-742 զինծառայող, վիրավորվել է մոտ 2,500 զինվոր և գերվել մոտ 5,000-ը։ 324-677 քաղաքացիական անձ զոհվել է ռազական գործողությունների արդյունքում։ Սերբական ոչ կառավարական «Վերիտաս» կազմակերպության տվյալներով «Փոթորիկ» գործողության արդյունքում սպանվել կամ անհետ կորել է 1,042 սերբ քաղաքացիական անձ։

«Փոթորիկ» գործողությունից հետո Արևելյան Սլավոնիայում ռազմական գործողություններ սկսվելու վտանգ է առաջացել։ Այն ավելի ռեալ է դարձել, երբ Խորվաթիայի նախագահ Տուջմանը հայտարարել է հակամարտության հնարավոր շարունակության մասին, և հոկտեմբերին խորվաթական ուժերը տեղաշարժվել են։ Տուջմանը նշել է, որ խորվաթական բանակն իրավունք ունի գործողություններ սկսելու Արևելյան Սլավոնիայում, եթե մինչև ամսվա վերջ համաձայնագիր չկնքվի։ Նոյեմբերի 12-ին Էրդուտում կնքվել է համաձայնագիր Խորվաթիայի ներկայացուցիչ Հրվոե Շարինիչի, Սերբական Կրաինայի ներկայացուցիչ Միլան Միլանովիչի և Հարավսլավիայի ներկայացուցիչ Միլան Միլուտինովիչի միջև, որը մանրամասն ցուցումներ էր ստացել Սլոբոդան Միլոշևիչից։ Համաձայնագիրը ենթադրում էր Խորվաթիայի ինտեգրումը Արևելյան Սլավոնիայում սերբական հսկողության տակ մնացած տարածքների վրա մոտակա երկու տարիների ընթացքում։ Համաձայնագրով նախատեսվում էր UNCRO-ի ցրում և ՄԱԿ-ի նոր առաքելության հաստատում, որը կվերահսկեր համաձայնագրի պարտավորությունների կատարումը։ Դրանից հետո 1996 թվականի հունվարի 15-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը նոր բանաձև է ընդունել, որով ստեղծվել է «ՄԱԿ-ի անցումային մարմին Արևելյան Սլավոնիայի, Բարանիայի ու Արևմտյան Սրեմի համար» (անգլ.՝ United Nations Transitional Authority for Eastern Slavonia, Baranja and Western Sirmium (UNTAES))։ 1998 թվականի հունվարի 15-ին նշված տարածքներն ընդգրկվել են Խորվաթիայի կազմում։

Պատերազմի տեսակ և անվանում

Հուշարձան՝ նվիրված Դուբրովնիկի պաշտպաններին, 2009

Խորվաթիայում այս պատերազմն անվանում են «Հայրենական պատերազմ» (խորվ.՝ «Domovinski rat»), արևմուտքում առավել հաճախ անվանում են «Խորվաթիայի անկախության պատերազմ» (անգլ.՝ Croatian War of Independence)։ Անգլալեզու աղբյուրները աշխարհի տարբեր անկյուններում հակամարտության տարբեր ժամանակահատվածներում պատերազմը մատնանշող տարբեր անվանումներ են տվել։ Եզրաբանությունը փոխվել է ռազմա-քաղաքական հակամարտության փոփոխվելու հետ՝ «Խորվաթիայի պատերազմ», «սերբ-խորվաթական պատերազմ», «Հարավսլավիայում հակամարտություն» և այլն։

Խորվաթիայում ամենից տարածում ունեցող անվանումը «Հայրենական պատերազմն» է, սակայն հանդիպում են այլ անվանումներ ևս, օրինակ՝ «Մեծսերբական ագրեսիա» (խորվ.՝ «Velikosrpska agresija»)։ Այս անվանումը հաճախ է կիրառվում խորվաթական ԶԼՄ-ներում, այն կիրառվել է նաև անգլալեզու թարգմանություններում։ Ռուսաստանում այս հակամարտությունը սովորաբար միավորում են Բոսնիական պատերազմին և կիրառում «հարավսլավական ճգնաժամ» անվանումը։

Հակամարտության բնույթի մասին երկու կարծիք կա․ արդյոք այն եղել է քաղաքացիական պատերազմ, թե՞ միջազգային։ Սերբիայում իշխում է այն կարծիքը, որ այս պատերազմը քաղաքացիական բնույթ է կրել, քանի որ իրար դեմ են կռվել Խորվաթիայի սոցիալիստական հանրապետությունն ու Հարավսլավիայի սոցիալիստական ֆեդերատիվ հանրապետությունը, այնուհետև Խորվաթիան ու այնտեղ ապրող սերբերը։ Խորվաթիայում և աշխարհի երկրների մեծամասնությունում գերիշխում է այն տեսակետը, որ հակամարտությունը միջազգային ռազմա-քաղաքական բնույթ է ունեցել, քանի որ Հարավսլավիայից մնացած հանրապետությունները՝ Սերբիան ու Չեռնոգորիան, պատերազմ են մղել Խորվաթիայի դեմ՝ ստանալով նաև Կրաինայի սերբերի աջակցությունը, չնայած Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությունն ու Խորվաթիան երբեք չեն գտնվել պատերազմական դրության մեջ։

Վերջնական արդյունք և հետևանքներ

Սերբերի դրությունը Խորվաթիայում և Սերբական Կրաինա հանրապետության ճակատագիր

Պատերազմից հետո սերբերի և խորվաթների հարաբերություններում լարվածությունը սկսել է թուլանալ։ Դա հնարավոր է եղել փախստականների վերադառնալու ու նաև այն բանի շնորհիվ, որ Խորվաթիայում սերբերի կուսակցությունը՝ «Դեմոկրատական անկախ սերբական կուսակցությունը» տեղեր է ստացել Խորվաթիայի կառավարությունում։ Սակայն չնայած դրան՝ ազգամիջյան հարաբերություններում մնում են որոշակի խնդիրներ։ Սերբերը Խորվաթիայում հաճախ ենթարկվում են սոցիալական խտրականության։ Չնայած Խորվաթիայում աշխատանք է տարվում սերբերի նկատմամբ խտրականությունը նվազեցնելուն, իրական դրությունը գրեթե մնում է նախկին մակարդակին։ Հիմնական խնդիր է համարվում սերբ փախստականների վերդարձի հարցը, որոնք երկիրը լքել են 1990-ական թվականներին։

Սերբական Կրաինան չեզոքացնելուց հետո ստեղծվել է Սերբական Կրաինայի վտարանդի կառավարությունը։ Բելգրադում գտնվող կառավարության գործունեությունը վերսկսվել է 2005 թվականին։ Վեց նախարարներ ունեցող կառավարության վարչապետ է դարձել Միլորադ Բուխան։ Վտարանդի կառավարության անդամները հայտարարել են, որ իրենք մտադիր են «Z-4»-ի հիմքով ծրագիր ստեղծելուն և իրենց վերջնական նպատակն է սերբերի համար ձեռք բերել «ինքնավարությունից ավելի, բայց Խորվաթիայի անկախությունից պակաս կարգավիճակ»։

Կորուստներ և փախստականներ

Վուկովարի պաշարման զոհերի գերեզմանոց

Աղբյուրների մեծ մասում նշվում է պատերազմի ընթացքում շուրջ 20,000 զոհի մասին։ Անհետ կորածների հարցերով խորվաթական հանձնաժողովի նախագահ Իվան Գրույիչի խոսքերով Խորվաթիան կորցել է 12,000 մարդ (սպանված ու անհետ կորած), այդ թվում՝ 6,788 զինծառայող և 4,508 քաղաքացիական անձ։ Խորվաթիայում 1996 թվականին հրապարակված պաշտոնական տվյալներով մահացել է 12,000 և վիրավորվել 35,000 մարդ։ Իվո Գոլդշտայնը նշում է 13,583 սպանվածիի ու անհետ կորածի մասին։ 2010 թվականի դրությամբ Խորվաթիայում 1997 մարդ համարվում է անհետ կորած։ 2009 թվականին Խորվաթիայում հաշվառված է եղել պատերազմի մոտ 52,000 հաշմանդամ։ Այս տվյալները ներառում են ոչ միայն մարդկանց, որոնք ֆիզիկապես են տուժել, այլև քրոնիկ հիվանդներին, ում առողջությունը զգալիորեն վատացել է պատերազմի ժամանակ, ինչպես նաև հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում ունեցողներին։

Պատերազմի արդյունքում փախստական կամ տեղափոխված են համարվել մոտ 500,000 մարդ։ Մոտ 196,000-247,000 մարդ՝ խորվաթ և այլ ազգությունների, ստիպված են եղել լքելու սերբական Կրաինայի հսկողության տակ գտնված տարածքները։ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության տվյալներով, որոնք հրապարակվել են 2006 թվականին, Կրաինայի 221,000 խորվաթ փախստականներից 218,000-ը պատերազմից հետո վերադարձել է հարազատ բնակավայր։ Խորվաթ փախստականների հիմնական հոսքերը գրանցվել են 1991 և 1992 թվականներին, երբ տեղի են ունեցել զինված առաջին բախումները։ Շատ խորվաթներ Սերբիայից և Սերբական Կրաինայից փախել են Խորվաթիա, որտեղ 1991 թվականից նրանց խորվաթական քաղաքացիություն է տրվել։

Խորվաթիայի ժողովրդագրական պատկերը պատերազմից առաջ և հետո

Սերբական ոչ կառավարական «Վերիտաս» ընկերությունը հրապարակել է տվյալներ, որոնց համաձայն սերբական կողմն ունեցել է 6,780 սպանված ու անհետ կորած, այդ թվում՝ 4,324 զինծառայող և 2,344 քաղաքացիական անձ։ Նրանց մեծ մասը սպանվել կամ անհետ կորել է ռազմական գործողությունների թեժ ժամանակ՝ 1991 (2,442 մարդ) և 1995 (2,344 մարդ) թվականներին։ Կորուստների մեծ մասը գրանցվել է Հյուսիսային Դալմաթիայում՝ 1632 մարդ։ ՀԺԲ-ի ղեկավարությունը պաշտոնապես ընդունել է, որ Խորվաթիայի պատերազմի ժամանակ մարտերում մահացել է 1,279 զինծառայող, սակայն այդ տվյալները կարող են էականորեն նվազեցված լինել։

«Ստաիչևո» նախկին ճամբարը, որ սերբական իշխանություններն օգտագործել են խորվաթ ռազմագերիներին պահելու համար

ՄԱԿ-ի՝ փախստականների հարցերով հանձնաժողովի տվյալներով 1993 թվականին միայն Զագրեբի հսկողության տակ գտնվող տարածքներից արտագաղթել է մոտ 251,000 մարդ։ Նույն ժամանակ Հարավսլավիայի Կարմիր խաչը հայտարարել է 250,000 սերբ փախստականների մասին։ 1994 թվականին Հարավսլավիայի միութենական հանրապետության տարածքում գտնվել է ավելի քան 180,000 փախստական և Խորվաթիայից տարաբնակեցված մարդ։ 250,000 մարդ փախել է Սերբական Կրաիայից 1995 թվականի «Փոթորիկ» գործողությունից հետո։ Արտասահմանյան աղբյուրների մեծ մասը նշում է հակամարտության ընթացքում մոտ 300,000 տարաբնակեցված անձի մասին։ Միջազգային ոչ կառավարական «Միջազգային համաներում» կազմակերպության տվյալներով 1991-1995 թվականներին մոտ 300,000 սերբ լքել է Խորվաթիայի տարածքը, որից 2005 թվականին արդեն վերադարձել էր 117,000-ը։ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության տվյալներով պատերազմի ընթացքում մոտ 300,000 սերբ դուրս է եկել իր հիմնական բնակության վայրից, որից 120,000-ը 2006 թվականին պաշտոնապես գրանցվել է վերադարձած։ Ամեն դեպքում, կա կարծիք, որ այս թիվը ճշգրտորեն չի արտացոլում հայրենադարձների թիվը, քանի որ շատերը վերադարձել են Սերբիա, Չեռնոգորիա ու Բոսնիա և Հերցեգովինա Խորվաթիայում պաշտոնապես գրանցվելուց հետո։ Փախստականների հարցերով ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը 2008 թվականին հրապարակել է, որ 125,000 սերբ գրանցվել է որպես Խորվաթիա վերադարձած, որից 55,000-ը մնացել է հիմնական բնակության։

Վնաս և ավերածություններ

Վնասված շինություններ Օսյեկում

Պաշտոնական տվյալներով, որոնք հրապարակվել են 1996 թվականին, պատերազմի ժամանակ ոչնչացվել է մոտ 180,000 շինություն, երկրի տնտեսության 25 %-ը ավերվել է, իսկ նյութական վնասը հաշվվում է 27 միլիարդ դոլար։ Ավերվել է բնակելի տների 15 %-ը, տուժել է մշակութային ժառանգության 2,423 օբյեկտ։ 2004 թվականին նշվել են հետևյալ թվերը․ 37 միլիարդ դոլարի նյութական վնաս, պատերամի շրջանում երկրի ՀՆԱ-ի 21 % անկում։ Պատերազմը հանգեցրել է տնտեսական լրացուցիչ ծանրաբեռնվածության և ռազմական ծախսերի ավելացման։ 1994 թվականին Խորվաթիայում գրեթե հաստատվել էր ռազմական տնտեսություն, քանի որ ռազմական կարիքներին հատկացվում էր պետական ծախսերի 60 %-ը։

Հարավսլավական ու սերբական ծախսերը պատերազմի ընթացքում անհամաչափ են եղել։ Այսպես, 1992 թվականի դաշնային բյուջեի նախագծում Սերբիայի ռազմական ծասերին պետք է ուղղվեր միջոցների 81 %-ը։ Այն բանից հետո, երբ Հարավսլավիայի բյուջե դադարել են մուտք գործել տնտեսապես առավել զարգացած հանրապետություններից՝ Սլովենիայից ու Խորվաթիայից, միջոցներ, հարավսլավական ղեկավարությունը ստիպված է եղել նոր փող տպել կառավարության գործունեությունը ֆինանսավորելու համար։ Դա հանգեցրել է անխուսափելի գերարժեզրկման։ 1993 թվականի հոկտեմբերից 1995 թվականի հունվար ընկած շրջանում Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությունը գերարժեզրկում է ունեցել հինգ կվադրիլիոն տոկոսով։

Խորվաթիայի ականապատ դաշտերի մակնշում

Խորվաթիայի շատ քաղաքներ զգալիորեն տուժել են հրետանու և օդուժի կրակոցներից, արկերից, ռումբերից։ Առավել մեծ ավերածությունների են ենթարկվել Վուկովարը, Սլավոնական բրոդ, Ժուպանյան, Վինկովցին, Օսյեկը, Նովա Գրադիշկան, Նովսկան, Դարուվարը, Պակրացը, Շիբենիկը, Սիսակը, Դուբրովնիկը, Զադարը, Գոսպիչը, Կարլովացը, Բիոգրադ նա Մորուն, Սլավոնական Շամացը, Օգուլինը, Դուգա Ռեսան, Օտոչացը, Իլոկը, Բելի Մանաստիրը, Լուչկոն, Զագրեբը և այլ բնակավայրեր։ Վուկովարը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել է, քանի որ կռվի ժամանակ քաղաքի վրա միլիոնից ավել զինամթերք է ծախսվել։ Չնայած նրան, որ խորվաթական քաղաքների մեծ մասը խուսափել է տանկերի և հակառակորդի հետևակի հարձակումից, դրանք զգալիորեն տուժել են հրետանային կրակոցներից։ Այսպես, Սլավոնական բրոդի և շրջակա գյուղերի վրա 1991-1992 թվականներին ավելի քան 11,600 հրանոթային արկ և մոտ 130 ավիացիոն ռումբ է նետվել։

Միևնույն ժամանակ Սերբական Կրաինայի քաղաքները մշտապես ենթարկվել են խորվաթական բանակի գնդակոծություններին։ Այսպես, 1995 թվականի օգոստոսի 4-5 Կնինի վրա մոտ 5,000 արկ ու հրթիռ է նետվել։ Մշտական կրոկոցի տակ են եղել Գրաչացը, Օբրովացը, Բենկովացը, Դրնիշը, Կորենիցան, Տոպուսկոն, Վոյնիչը, Վրգինմոստը, Բոնկեվացը, Պետրինյան, Կոստայնիցան, Դվորը և այլ բնակավայրեր։

Ռազմական գործողությունների ընթացքում տուժել են շատ հուշարձաններ,կրոնական կառույցներ։ Խորվաթիայի տարածքում ավերվել ու վնասվել են կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիներ։ Այսպես, հարձակման են ենթարկվել Սուրբ Նիկոլայի ուղղափառ եկեղեցին, Գորնոկարլովացի թեմի նստավայրը, Կրկայի ու Կրուպայի հին վանքերը, Սուրբ Լովրոյի կոթոլիկ եկեղեցին, սուրբ Ֆլորիանի մատուռը, Վոչինի Աստվածամոր եկեղեցին, Լովասի, Պետրինյայի և այլ բնակավայրերի կրոնական կառույցներ։ 1990-1995 թվականներին սերբական կողմի տվյալներով Խորվաթիայում ավերվել է ուղղափառ 78 կառույց։ 1995 թվականի հոկտեմբերին խորվաթական կողմը հայտարարել է, որ ռազմական գործողությունների արդյունքում խորվաթական ուժերի կողմից ավերվել է ուղղափառ հինգ եկեղեցի։ Իր հերթին հայտարարվել է, որ կաթոլիկ կառույցների 40 %-ը, որը գտնվել է սերբական ուժերի հսկողության տակ, վնասվել ու ավերվել է։

Խորվաթիայի անկախության պատերազմի ժամանակ տեղադրվել է ավելի քան 2 միլիոն ական։ Դաշտերի մեծ մասն ականապատվել է ոչ գրագետ ձևով, առանց քարտեզագրման։ Պատերազմից տասը տարի անց՝ 2005 թվականին, հայտնաբերվել է մոտ 250,000 ական, որոնք տեղադրված են եղել ճակատային գծով պետական սահմանի որոշ հատվածներում, հատկապես Բիխաչի և ՀԺԲ-ի հսկողության տակ գտնվող օբյեկտների տարածքներում։ 2007 թվականին ականապատ տարածքների մակերեսը կազմել է մոտ 1,000 կմ²։ Ռազմական գործողությունների ընթացքում 1900 մարդ վիրավորվել կամ զոհվել է ականների պայթյունից։ 1998-2005 թվականներին Խորվաթիան մոտ 240,000 միլիոն եվրո է ծախսել հակաականային տարբեր միջոցառումների վրա։ 2009 թվականին հստակ նշվել են մնացած ականային դաշտերը և շրջանները, որտեղ չպայթեցված զինամթերք է առկա։ Չնայած դրան՝ ականազերծման աշխատանքները դանդաղ են ընթանում․ տարբեր գնահատականներով մոտ 50 տարի է անհրաժեշտ, որպեսզի ականազերծվեն բոլոր դաշտերը։

Ռազմական հանցագործություններ և նախկին Հարավսլավիայի հարցով միջազգային դատարան

Վուկովարի ավերակներ

Նախկին Հարավսլավիայի հարցով միջազգային դատարանը (ՆՀՀՄԴ) ստեղծվել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի՝ 1993 թվականի մայիսի 25-ի 827 բանաձով։ Այս դատարանն օժտված է եղել դատական հետապնդում իրականացնելու այն անձանց հանդեպ, որոնք լրջորեն խախտել են միջազգային մարդասիրական իրավունքը, Ժնևի կոնվենցիան, պատերազմի օրենքներն ու սովորույթները, մարդկության դեմ հանցագործություն ու ցեղասպանություն են իրականացրել նախկին Հարավսլավիայի տարածքում 1991 թվականի հունվարի 1-ից։ Մեղադրյալների ցուցակներում ընդգրկված են եղել շարքային զինվորներից մինչև վարչապետներ, նախագահներ։ Բարձրաստիճան մեղադրվողներից են եղել Սլոբոդան Միլոշևիչը, Միլան Բաբիչը, Ռատկո Մլադիչը, Անե Գոտովինան։ Խորվաթիայի առաջին նախագահ Ֆրանյո Տուջմանը մահացել է 1999 թվականին՝ մինչ ծրագրված մեղադրանքի ներկայացումը։ ՆՀՀՄԴ-ի նախկին աշխատակից Մարկո Ատիլայի խոսքերով քննչական խումբն աշխատել է ոչ միայն Հարավսլավիայի նախագահ Միլոշևիչի, այլև երկրի բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաների՝ Վելկո Կադիևիչի, Բլագոե Աջիչի, Բորիսլավ Յովիչի, Բրանկո Կոստիչի, Մոմիր Բուլատովիչի հանցավոր գործունեությունը բացահայտելու ուղղությամբ։ Սակայն դատավոր Կառլա դել Պոնտեի միջամտությունից հետո այդ մեղադրանքները հանվել են և մեղադրական եզրակացությունը սահմանափակվել է միայն Միլոշևիչի մեղադրանքով, ինչի արդյունքում այս մարդկանցից շատերին այլևս մեղադրանք չի առաջադրվել։

1991-1995 թվականներին Միլան Մարտիչը զբաղեցրել է ներքին գործերի նախարարի, պաշտպանության նախարարի, ինքնահռչակ Սերբական Կրաինա ինքնավար մարզի նախագահի պաշտոնը, որը հետագայում վերանվանվել է Սերբական Կրաինա Հանրապետություն։ Նա Սլոբոդան Միլոշևիչի հետ մասնակցել է հանցավոր գործունեությանը, որի նպատակն է եղել միասնական սերբական պետության ստեղծումը համակարգային լայնատարած հանցագործությունների ճանապարհով՝ ընդդեմ ոչ սերբերի, որոնք բնակվել են Խորվաթիայում ու Բոսնիա և Հերցեգովինայում, որոնք պետք է դառնային այդ պետության մի մասը։

ՆՀՀՄԴ-ի շենքը Հաագայում

Միլան Մարտիչը առավելագույն պատիժ է ստացել՝ 35 տարվա ազատազրկում, Միլան Բաբիչը ստացել է 13 տարվա ազատազրկում։ Նա զղջացել է պատերազմի ընթացքում իր ծավալած գործունեության համար՝ խնդրելով, որ «խորվաթ եղբայրները ներեն իրեն»։ ՆՀՀՄԴ-ն ապացուցել է, որ խորվաթ քաղաքացիական անձանց զգալի մասը հիվանդանոցներում ու ապաստարաններում թիրախավորվել են սերբական ուժերի կողմից։ 2007 թվականին մեղադրվել են Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակի ևս երկու սպա Վուկովարում խորվաթների զանգվածային սպանություն իրականացնելու համար։ Վեսելին Շլիվանչանինը դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկման, իսկ Միլե Մրկշիչը՝ 20 տարվա։ Դատավորները հայտարարել են, որ Վուկովարի գրավումից հետո հարավսլավական ուժերը մի քանի հարյուր խորվաթների հանձնել են գրոհին մասնակցած սերբական ուժերին։ Նրանցից առնվազն 264-ը, այդ թվում՝ վիրավորներ, կանայք, երեխաներ, ծերեր, սպանվել ու թաղվել են Վուկովարի շրջակայքի եղբայրական գերեզմանոցում։ Վուկովարի քաղաքապետ Սլավկո Դոկմանովիչը բերվել է Հաագա դատական հարցաքննության համար, սակայն 1998 թվականին ինքնասպան է եղել մինչ դատավարության սկսվելը։

Սլոբոդան Միլոշևիչը՝ պետության նախկին առաջին դեմքը, միջազգային դատարանի առաջ

ՀԺԲ-ի գեներալներ Պավլե Ստրուգարը և Միոդրագ Յոկիչը ՆՀՀՄԴ-ի կողմից դատապարտվել են 8 և 7 տարվա ազատազրկման Դուբրովնիկի պաշարման ժամանակ այն կրակի տակ վերցնելու համար։ Հարավսլավական բանակի գլխավոր շտաբի ղեկավար Մոմչիլո Պերիշիչը դատապարտվել է 27 տարվա ազատազրկման Սերբական Կրաինայի և Սերբիայի Հանրապետության բանակներին օգնելու և ֆինանսավորելու որոշում կայացնելու համար, որոնք իրենց հերթին հանցագործություններ են կատարել Սարաևոյում, Զագրեբում և Սրեբրենիցեում։ Սակայն 2013 թվականի փետրվարին ՆՀՀՄԴ-ի բողոքարկիչ պալատի կողմից նա լիովին արդարացվել է և ազատ արձակվել։ Բացի հանցագործություններից, որոնք կատարվել են Վուկովարի գրավումից հետո, բազմաթիվ փաստաթղթավորված հանցագործություններ են հայտնաբերվել քաղաքացիական անձանց, ռազմագերիների դեմ, որոնք իրականացրել են սերբական ու հարավսլավական ուժերը Խորվաթիայում։ Նրանցից շատերը քննվել են ՆՀՀՄԴ-ի և ազգային դատական մարմինների կողմից։ Այդ հանցագործություններից են Դալի կոտորածը, Լովասի զանգվածային սպանությունը, Շիրոկո Կուլեի զանգվածային սպանությունը, Բաչինի կոտորածը, Սաբորսկոյի զանգվածային սպանությունը, Շկաբրնիեի կոտորածը, Վոչինի կոտորածը, Բրուշկեի սպանությունները, Զագրեբի հրթիռակոծումը։

Պատերազմի ժամանակ նաև գոյություն են ունեցել մասնագիտացված ճամբարներ ռազմագերիներին ու քաղաքացիական անձանց պահելու համար։ Նմանատիպ ճամբարներ են գործել Սրեմսկա Միտրովիցեում և Հարավսլավիայի այլ քաղաքներում խորվաթներին պահելու համար։ Այս ճամբարների նախկին բանտարկյալները ստեղծել են «Սերբական ճամբաներում բանտարկվածների խորվաթական միությունը» այդտեղ տուժածներին օգնություն ցույց տալու նպատակով։ Խորվաթական կողմը նույնպես նմանատիպ ճամբարներ է ունեցել սերբ ռազմագերիներին պահելու համար, օրինակ՝ Սպլիտի «Լորա» ճամբարը, Պակրաչկա Պոլյանայի ճամբարը։

Խորվաթական ուժերը նույնպես ռազմական հանցագործություններ են գործել պատերազմի ընթացքում, որոնք քննարկվել են ՆՀՀՄԴ-ի և ազգային դատական մարմիններում։ Դրանցից են Գոսպիչի զանգվածային սպանությունը, Սիսակի զանգվածային սպանությունը, Բելովարի հարձակումը, որոնք տեղի են ունեցել 1991-1992 թվականներին, և այլ հանցագործություններ։ Խորվաթ զինվորականների կողմից էթնիկ սերբերի սպանության ամենացավալի օրինակներից է Պակրացի շրջակայքում Թոմիսլավ Մերչեպի գլխավորած խորվաթական ոստիկանական ուժերի կողմից սերբերի սպանությունը 1991 թվականի վերջին, 1992 թվականի սկզբին։ Ի սկզբանե այս գործը քննել է ՆՀՀՄԴ-ը, սակայն հետագայում այն փոխանցվել է Խորվաթիայի դատարանին։ Մոտ տասը տարի անց այդ խմբի հինգ անդամներին մեղադրանք է ներկայացվել այս դեպքերի կապակցությամբ, ինչից հետո նրանք դատապարտվել են։ Մերչեպը կատարված հանցագործությունների համար ձերբակալվել է 2010 թվականի դեկտեմբերին։ 2009 թվականին խորվաթ պատգամավոր Բրանիմիր Գլավաշը մեղադրվել է 1991 թվականին Օսյեկում կատարած ռազմական հանցագործության համար և խորվաթական դատարանի կողմից դատապարտվել։

2001-2003 թվականներին ՆՀՀՄԴ-ը մեղադրանք է ներկայացրել խորվաթ գեներալներ Յանկո Բոբետկոյի, Միրկո Նորացի և Ռախիմ Ադեմիի հանդեպ «Մեդակի գրպան» գործողության ժամանակ ռազմական հանցագործություն կատարելու համար։ Հետագայում այս գործը հանձնվել է խորվաթական դատարանին։ Նորացը ճանաչվել է մեղավոր և բանտարկվել, Ադեմին արդարացվել է, իսկ Բոբետկոն դատարանի առաջ չի կանգնել առողջական վիճակի պատճառով։ Խորվաթ մեկ այլ գեներալ Անտե Գոտովինայի մեղադրական եզրակացության մեջ նշվել են ազգությամբ սերբ 150 քաղաքացու անուն, որոնք սպանվել են «Փոթորիկ» գործողության ժամանակ։ Խորվաթական Հելսինկյան գրասենյակը նշել է, որ ազգությամբ սերբ 677 քաղաքացիական անձ սպանվել է այս գործողության ժամանակ։ ՆՀՀՄԴ-ի դատավոր Լուիզա Արբուրը հայտարարել է, որ գործողության օրինականությունն ու լեգիտիմությունը խնդրահարույց չեն, սակայն պետք է ուսումնասիրել այն հանցագործությունները, որոնք կատարվել են գործողության ընթացքում։ Դատական պալատը հաստատել է, որ «Փոթորիկ» գործողության օրինականությունը նշանակություն չունի, քանի որ ՆՀՀՄԴ-ը հետաքրքրված է միայն ռազմական հանցագործությունների հարցով։ 2011 թվականին Անտե Գոտովինան դատապարտվել է 24 տարվա ազատազրկման, իսկ խորվաթ մեկ այլ գեներալ՝ Մլադեն Մարկաչը՝ 18 տարվա ազատազրկման։ 2012 թվականին վերաքննիչ դատարանը երկու գեներալներին էլ արադարացրել է։

Վերաքննիչ պալատը հայտնաբերել է, որ խորվաթական քաղաքական ու ռազմական ղեկավարության որոշ անդամներ նպատակ են դրել ուժով կամ ուժի կիրառման սպառնալիքով սերբ քաղաքացիական բնակչությանը վտարել Կրաինայից, ինչը հանգեցրել է տեղահանման, բռնի գաղթեցման և խտրականության ու սահմանափակման միջոցներով հետապնդման, քաղաքացիական անձանց ու քաղաքացիական օբյեկտների վրա ապօրինի հարձակումների [․․․]։ Պալատը հայտնաբերել է, որ Ֆրանյո Տուջմանը՝ Խորվաթիայի քաղաքական ու ռազմական առաջնորդը, մեղադրական եզրակացության ժամանակ ու դրանից հետո եղել է համատեղ հանցավոր գործունեության առանցքային անդամը։ Տուջմանը ծրագրել է Կրաինան բնակեցնել խորվաթներով։ Պալատը նաև կարծում է, որ Խորվաթիայի ռազմա-քաղաքական իշխանության պաշտոնատար այլ անձինք (Գոյկո Շուշակ, Զվոնիմիր Չերվենկո) առնչություն են ունեցել համատեղ հանցավոր գործունեությանը։

Սերբիայի դեր

Սերբական ուժերի կողմից վերահսկվող տարածքներ Հարավսլավիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։ Կա կարծիք, որ այս տարածքները պետք է ընդգրկվեին Մեծ Սերբիայի մեջ, որը պետք է միավորեր նախկին Հարավսլավիայի բոլոր սերբերին։

Պատերազմի ժամանակ

Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությունը (Սերբիայի և Չեռնոգորիայի միությունը 1992-2003 թվականներին) և Խորվաթիան երեբեք չեն գտնվել պատերազմական վիճակում, սակայն Հարավսլավիան անուղղակիորեն ներքաշվել է Խորվաթիայի տարածքում ռազմական գործողությունների մեջ։ Բելգրադը և Հարավսլավիայի պաշտպանության նախարարությունը ակտիվորեն ռազմական օգնություն են ցույց տվել Կրաինայի սերբերին։ Սերբիան նաև սատարել է ռազմականացված տարբեր ստրաբաժանումներ, Խորվաթիայում կռվող սերբական կամավորների խմբեր։ Սերբիայի և Չեռնոգորիայի տարածքում գոյություն են ունեցել ճամբարներ խորվաթ ռազմագերիների համար։

Նախկին Հարավսլավիայի հարցով միջազգային դատարանում Միլոշևիչի գործով ներկայացվել են գաղտնազերծված բազմաթիվ փաստաթղթեր Հարավսլավիայի միութենական հանրապետության մասնակցության մասին Խորվաթիայի ու Բոսնիայի պատերազմներին։ Ներկայացվել են ապացույցներ բոսնիական ու խորվաթական սերբերին զենքով ու նյութական այլ միջոցներով օգնելու մասին պաշտոնական Բելգրադի կողմից, ինչպես նաև վարչական ու կադրային կառուցվածքների ստեղծման մասին, որոնք աջակցել են Կրաինային ու Սերբիայի Հանրապետությանը։

1993 թվականին Բելգրադը 90 %-ով ապահովում էր Սերբական Կրաինայի բյուջեն։ Կրաինայի ազգային բանկը գոյություն է ունեցել որպես Հարավսլավիայի ազգային բանկի մասնաճյուղ, իսկ 1994 թվականի մարտին Հարավսլավիան, Սերբական Կրաինան և Սերբիայի հանրապետությունը կիրառել են միասնական արժույթ՝ հարավսլավական դինար։ Բոսնիայի ու Կրաինայի սերբերին աջակցությունը հանգեցրել է Հարավսլավիայի միութենական հանրապետությունում փողի գերարժեզրկման։ 1993 թվականին ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտը հայտարարել է, որ «Մեդակի գրպան» և «Մասլենիցա» գործողություններից անմիջապես հետո Սերբիայի իշխանությունները մեծ թվով «կամավորներ» են ուղարկել Սերբական Կրաինայի տարածք։ Նախկին քարտուղար Ժելկո Ռաժնատովիչը դատական գործընթացի ժամանակ Հաագայում հայտարարել է, որ Սերբական կամավորական գվարդայի առաջնորդը գումար է ստացել Հարավսլավիայի ներքին գործերի նախարարությունից։

Այդպիսի օգնությունը հնարավորություն է տվել Սերբական Կրաինայի ղեկավարությանը միջամտելու Խորվաթիայի ու Սերբական Կրաինա հանրապետության բանակցություններին և խորհրդատվություն տրամադրել Կնինին։ Հարավսլավական կողմը փաստորեն մասնակցել է Էրդուտի համաձայնագրի ստորագրմանը։

Հարավսլավական պետական ԶԼՄ-ները հաճախ խեղաթյուրել են ճշմարտությունը Խորվաթիայի իրադրության մասին։ Այսպես, Պակրացի բախման ժամանակ տարածվել են ստահոդ տեղեկություններ սերբ խաղաղ բնակչության շրջանում զոհերի մասին, չնայած այդ ժամանակ բախումների արդյունքում զոհեր չեն եղել։

Պատերազմից հետո

«Օվչարի» հուշահամալիր Վուկովարի զանգվածային կոտորածի տեղում

Էրդուտի համաձայնագրից հետո Խորվաթիայի ու Սերբիայի նմիջև հարաբերություններն աստիճանաբար բարելավվել են։ 1996 թվականին երկրները դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատել։ 1999 թվականի հուլիսի 2-ին Խորվաթիան հայց է ներկայացրել ՄԱԿ-ի Միջազգային դատարան ընդդեմ Հարավսլավիայի միութենական հանրապետության՝ հղում անելով Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և դրա համար պատժի մասին կոնվենցիային և ՀՄՀ-ին մեղադրելով ցեղասպանության մեջ։ 2010 թվականի հունվարի 4-ին Սերբիան պատասխան հայցն է ներկայացրել սպանվածների, փախստականների, վտարված սերբերի, ճամբարներում ռազմական հանցագործությունների մասին՝ սկսած 1941-1945 թվականներին սերբերի գենոցիդից, որ տեղի է ունեցել Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ Խորվաթիայի անկախ հանրապետությունում։

2010 թվականից հետո շարունակվել է հարաբերությունների հետագա բարելավումը փախստականների հարցերի կարգավորման շրջանակներում։ Խորվաթիայի նախագահ Իվո Յոսիպովիչը այցելել է Բելգրադ, իր հերթին Սերբիայի նախագահ Բորիս Տադիչն այցելել է Զագրեբ և Վուկովար։ Վուկովարում հանդիպման ժամանակ Տադիչը հայտարարել է «ներողության ու ցավակցության» մասին, իսկ նախագահ Յոսիպովիչը նշել է, որ «պատերազմի ժամանակ կատարված հացագործությունները անպատիժ չեն մնա»։ Հայտարարություններն արվել են Վուկովարի զանգվածային սպանության տեղում «Օվչարի» հուշահամալիր կատարած համատեղ այցի ժամանակ։

Միջազգային հանրության դեր

Խորվաթիայի անկախությա պատերազմը սկսվել է այն պահին, երբ միջազգային հանրության ուշադրությունը կենտրոնացված է եղել Պարսից ծոցի պատերազմի, ինչպես նաև նավթի գների կտրուկ աճի և միջազգային տնտեսության աճի դանդաղ տեմպերի վրա։ Ազգայնական տրամադրությունները հանգեցրել են Արևմուտքի ու Ռուսաստանի միջամտությանը։ Դա վերաբերում է ոչ միայն Բալկաններին, այլև Ռուանդայի քաղաքացիական պատերազմին 1994 թվականին։ 1989 թվականին միջազգային հանրությունը հիմնականում սատարել է Հարավսլավիայի կառավարությանը։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 19-23 Գերմանիան, Շվեդիան և Իտալիան հայտարարել են, որ ճանաչում են Խորվաթիայի ու Սլովենիայի անկախությունը։ 1992 թվականի հունվարի 15-ին այդ մասին հայտարարել է նաև Եվրամիությունը։

Միացյալ Թագավորություն - Ջոն Մեյջորի կառավարությունը չեզոք դիրք է գրավել՝ պաշտպանելով Հարավսլավիայի տարածքային ամբողջականությունը։

ԱՄՆ - Ջորջ Բուշ Ավագի վարչակարգը վարել է հակամարտությանը չմիջամտելու քաղաքականություն։ Սակայն հաջորդ նախագահի՝ Բիլ Քլինթոնի վարչակարգն ակտիվորեն միջամտել է հարավսլավական հակամարտությանը։ 1994 թվականին ԱՄՆ-ն ու Խորվաթիան պայմանագիր են կնքել ռազմական համագործակցության մասին։ Ամերիկացի զինվորականները խորհրդատվություն են տրամադրել Խորվաթիային սերբական Կրաինայի դեմ հարձակվողական գործողությունների անցկացման հարցերով։

Գերմանիա - Սկզբում Գերմանիան չի սատարել Հարավսլավիայի կազմալուծումը։ Սակայն Սլովենիայի ու Խորվաթիայի դիվանագիտական ճանաչումից հետո Հելմուտ Կոլի կառավարությունը, հաշվի առնելով պատմական կապերը, ակտիվորեն սատարել է Խորվաթիային հակամարտության ընթացքում։

Ռուսաստան - Ռուսաստանը հանդես է եկել Խորվաթիայի ճանաչման դեմ, սակայն չի միջամտել հակամարտությանը։ Բորիս Ելցինի նախագահության ժամանակ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականությունը Բալկաններում բարդ ճանապարհ է անցել՝ ազգային հետաքրքրությունների նկատմամբ անգործությունից մինչև Բալկանների իրադարձությունների ակտիվ մասնակցություն։ Սակայն ռուսական ակտիվությունը Բալկաններում երկար չի շարունակվել և ԱՄՆ-ի ու Արևմտյան Եվրոպայի երկրների կողմից օգտագործվել է իրենց հետաքրքրությունների համար։

Վավերագրական ու գեղարվեստական ֆիլմեր

• Բորո Դրաշկովիչ (1994) «Վուկովար» — գեղարվեստական ֆիլմ՝ ռազմական դրամա ժանրում՝ նվիրված Վուկովարի համար ճակատամարտին։
• Յանկո Բալյակ (2006). Vukovar — poslednji rez (վավերագրական), B92.
• Բոժիդար Կնեժևիչ (2001). Oluja nad Krajinom (վավերագրական) Factum.
• Գորան Կոստիչ (1994) Սերբական Կրաինա հանրապետություն (վավերագրական) Jugovideo
• «Հարավսլավիայի մահը» (անգլ.). վավերագրական ֆիլմ BBC
• «Պատերազմ խաղաղության համար» (2007), չեռնոգորական վավերագրական ֆիլմ Դուբրովնիկի պաշարման մասին, Սրջան Պավլովիչ.
• Յակով Սեդլար (2006 Hrvatska ljubavi moja (վավերագրական), Spot Studio.
• Վիշնյա Ստարեշինա (2010). Zaustavljeni glas (վավերագրական) Interfilm.
• Ֆիլիպ Շվարմ, Վերան Մատիչ (2006). Јединица (վավերագրական) B92, Vreme.
• Դանիցա վուչենիչ (2003). Glave dole ruke na (վավերագրական) B92, ANEM.
• Էլի Շուրակի (2000), «Փրկել Հարիսոնին» StudioCanal, France 2, Canal+.
• Վինկո Բրեշան (1996), Ինչպես սկսվեց պատերազմն իմ կղզում (կոմեդիա, սև հումոր)
• Քրիստիան Միլաչ (2014). Номер 55 (գեղարվեստական)

Տես նաև

• Հարավսլավիայի կազմալուծում

Արտաքին հղումներ

• «Խորվաթիայի պատերազմին առնչվող գրադարան» (սերբերեն). Krajinaforce. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
• Խորվաթիայի քաղաքացիական պատերազմ 1991—1995 (NEWSru.com)
• Պատերազմի ժամանակագրություն (hrono.ru)
• Սերբ-խորվաթական պատերազմը սերբական և խորվաթական տեսանկյունից
• Խորվաթիայի պատերազմ(չաշխատող հղում) Open Directory Project(անգլ.)
• Sense Tribunal coverage of ICTY and ICJ proceedings Արխիվացված 2012-09-26 Wayback Machine(անգլ.)
• Խորվաթիայի պատերազմի լուսանկարներ(անգլ.)
• Fotogalerija: Ratne ex-yu strahote 1991—1996 Արխիվացված 2011-02-05 Wayback Machine(խորվ.)
• «Yugoslavia: Torture and Deliberate and Arbitrary Killings in War Zones» «Միջազգային համաներում», նոյեմբեր, 1991(անգլ.)
• «Zloupotreba psihijatrije». NIN. Ringier Axel Springer. հոկտեմբերի 14, 1999.(սերբ.)
• Croatian Memorial-Documentation Center of the Homeland War(խորվ.)

Գրականություն

Ռուսերենով

• Гуськова Е.Ю. История Югославского кризиса. — 2001. — 720 с. — ISBN 5-94191-003-7
• Морозов Ю.В., Глушков В.В., Шаравин А.А. Балканы сегодня и завтра: военно-политические аспекты миротворчества. — 2001. — ISBN 5-93349-008-3
• История южных и западных славян: в 2 томах (под ред. Матвеева Г.Ф. и Ненашевой З.С.). — МГУ, 2008. — ISBN 978-5-91561-019-3
• Юго-Восточная Европа в эпоху кардинальных перемен (под ред. Язьковой А.А.). — РАН, Институт Европы, 2007. — ISBN 978-5-7777-0353-8

Անգլերենով

• Bjelajac, Mile; Žunec, Ozren; Mieczyslaw Boduszynski, Raphael Draschtak, Igor Graovac, Sally Kent, Rüdiger Malli, Srdja Pavlović, Jason Vuić. «The War in Croatia, 1991—1995». — 2009.
• Beljo, Ante. Greater Serbia: From Ideology to Aggression. — Croatian Information Centre, 1992. — ISBN 0919817300, 9780919817302
• Blaskovich, Jerry. Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia. — Dunhill Publishing, 1997. — ISBN 0935016244
• Bucknam, Mark. Responsibility of Command. — Maxwell Air Force Base: Air University Press, 2003. — ISBN 1-58566-115-5
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. — M.E. Sharpe, 2000. — ISBN 1563243091, 9781563243097
• Charles W.; Emmert, Thomas Allan. Confronting the Yugoslav Controversies: a Scholars' Initiative. — Purdue University Press, 2009. — ISBN 1557535337
• Goldstein, Ivo Croatia: A History. — C. Hurst & Co. Publishers, 1999. — ISBN 1850655251
• Dominelli, Lena. Revitalising Communities in a Globalising World. — Ashgate Publishing, 2007. — ISBN 0754644987
• Doder, Dusko; Branson, Louise. Milosevic: Portrait of a Tyrant. — Simon & Schuster, 1999. — ISBN 0684843080, 9780684843087
• Finlan, Alastair. The Collapse of Yugoslavia, 1991–1999. — Osprey Publishing, 2004. — ISBN 1841768057
• Frucht, Richard C. Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. — 2005. — ISBN 1576078000
• Hanson, Alan. «Croatian Independence from Yugoslavia, 1991—1992». — Rowman & Littlefield, 2000. — ISBN 0-8476-9892-0
• Georg Mader. Croatia's embargoed air force. — London: World Air Power Journal, 2006. — ISBN 1-874023-66-2
• Mann, Michael. The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. — Cambridge University Press, 2005. — ISBN 0521538548, 9780521538541
• Meštrović, Stjepan Gabriel. Genocide After Emotion: The Postemotional Balkan War. — Routledge, 1996. — ISBN 0415122945
• Mesić, Stjepan. The Demise of Yugoslavia: A Political Memoir. — Central European University Press, 2004. — ISBN 9639241814, 9789639241817
• Milivojević, Marko. «Croatia — The Economy». — Лондон: Routledge, 1998. — (Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States.). — ISBN 1857430581
• Nation, R. Craig. War in the Balkans, 1991–2002. — Lightning Source, 2004. — ISBN 1410217736, 9781410217738
• Joseph Pearson. Dubrovnik's Artistic Patrimony, and its Role in War Reporting. — European History Quarterly. — 1991. — Т. 2.
• Vesna Pešić Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis. — Peaceworks, 1996.
• Ramet, Sabrina P. The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. — Indiana University Press, 2006. — ISBN 0253346568
• Shawcross, William. Deliver Us From Evil: Peacekeepers, Warlords and a World of Endless Conflict. — Simon & Schuster, 2001. — ISBN 0743225775
• Silber, Laura; Little, Allan. The Death of Yugoslavia. — Penguin Books, 1996. — ISBN 0140261680
• Silber, Laura; Little, Allan. Yugoslavia: Death of a Nation. — Penguin Books, 1997. — ISBN 0140262636, 9780140262636
• Thomas, Nigel. The Yugoslav Wars: Slovenia & Croatia 1991–95. — Osprey Publishing, 2006. — ISBN 1841769630, 9781841769639
• Wertheim, Eric. Naval Institute Guide to Combat Fleets of the World: Their Ships, Aircraft, and Systems. — Naval Institute Press, 2007. — ISBN 159114955X, 9781591149552
• Western European Union. Proceedings—Assembly of Western European Union. — University of Virginia, 1986.
• Zimmermann, Warren. War in the Balkans: A Foreign Affairs Reader. — Council on Foreign Relations, 1999. — ISBN 0876092601, 9780876092606

Սերբախորվաթերենով

• Врцељ М. Рат за Српску Краjину: 1991-1995. — Београд: Српско културно друштво «Зора», 2002. — 254 с. — ISBN 86-83809-06-4
• Главаш Душан Наша Крајина: ратни дневник 1990-1995. године. — Књига-комерц, 205. — 230 с. — ISBN 86-7712-081-5
• Дакић М. Српска Краjина: историjски темељи и настанак. — Книн: Искра, 1994. — 95 с. — ISBN 86-82393-01-8
• Дакић М. Крајина кроз вијекове: из историjе политичких, националних и људских права српског народа у Хрватскоj. — Београд, 2002.
• Новаковиħ Коста. Српска Краjина: (успони, падови уздизања). — Београд; Книн: Српско културно друштво Зора, 2009. — 602 с. — ISBN 978-86-83809-54-7
• Радуловиħ С. Судбина Краjине. — Београд: Дан Граф, 1996. — 189 с.
• Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — 742 с.
• Република Српска Краjина: десет година послиjе / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 342 с. — ISBN 86-83905-04-7
• Република Српска Краjина: десет година послиjе. Књ. 2 / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 250 с. — ISBN 86-83905-05-5
• Tarbuk Slobodan Rat na Baniji 1991-1995. — Srpsko Kulturno Društvo «Zora», 2009. — 441 p.(չաշխատող հղում)
• Штрбац, Саво Рат и ријеч. — Бања Лука: Графид, 2011. — 190 с. — ISBN 9789993853749
• Чубрило Раде Успон и пад Крајине. — Београд: Друштво «Српска Крајина», 2002. — 250 с. — ISBN 86-82199-05-X
• Kadijević, Veljko Moje viđenje raspada: vojska bez države. — Белград: Politika, 1993. — ISBN 8676070474
• Kovačević, Drago; Linta, Miodrag. Kavez: Krajina u dogovorenom ratu. — Белград: Srpski demokratski forum, 2003. — ISBN 8683759040
• Sekulić, Milisav Knin je pao u Beogradu. — Nidda Verlag, 2000.
• Barić, Nikica. Srpska pobuna u Hrvatskoj 1990.-1995. — Загреб: Golden marketing. Tehnička knjiga, 2005.
• Vrcelj, Marko. Rat za Srpsku Krajinu: 1991–1995. — Белград: Srpsko kulturno društvo «Zora», 2002. — ISBN 9788683809066

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խորվաթիայի անկախության պատերազմ» հոդվածին։