Վիքիպեդիա

Լայմի հիվանդություն

Լայմի հիվանդություն, հայտնի է նաև, որպես Լայմի բորելիոզ, վարակիչ հիվանդություն է, որը հարուցվում է բորելիա բակտերիայով, որը տարածվում է տզերով[4]։ Վարակի ամենահաճախ հանդիպող նշանը մեծացող մակերեսով մաշկի կարմրությունն է, որը կոչվում է էրիթեմա միգրանս, որն առաջանում է տզի խայթոցի հատվածում, վերջինիս խայթելուց հետո մոտ 1 շաբաթ անց[5]։ Ցանը հիմնականում չքորվող է, անցավ[5]։ Վարակված անձանց 70-80%-ի մոտ զարգանում է ցան[5]։ Այլ վաղ հանդիպող նշաններից են տենդը, գլխացավը և հոգնածությունը[5]։ Եթե չբուժվեց, կարող են դիտվել դեմքի մեկ կամ երկու կեսերի շարժման անհնարինություն, հոդացավեր, պարանոցային կարկամությամբ ծանր գլխացավեր, սրտխփոց և այլն[5]։ Ամիսներ և տարիներ անց կարող են դիտվել հոդացավերի և հոդերի այտուցի կրկնվող դրվագներ[5]։ Երբեմն, կարող է դիտվել նաև ձեռքերի և ոտքերի սուր ցավեր կամ ծակծկոցներ[5]։ Չնայած բուժմանը, մոտ 10-20% դեպքերում հոդացավերը, հիշողության խնդիրները և հոգնածությունը պահպանվում են առնվազն 6 ամսվա ընթացքում[5][6]։

Լայմի հիվանդություն
Տեսակվարակիչ հիվանդություն
ՊատճառB. burgdorferi?
Փոխանցման ձևփոխանցում տզերի միջոցով, I. pacificus?[1] և I. scapularis?[1]
Հիվանդության ախտանշաններՔրոնիկական թափառող էրիթեմա[2], հոգնածություն[2], գլխացավ[2], Հոդացավ[2], միալգիա[2], թելիկախաղ[2], պարէսթեզիա[2], Գլխապտույտ[2], առիթմիա[2], Քրոնիկական նեյրոպաթիկ ցավ, տենդ, Նյարդաբորբ, մենինգիտ, մենինգոէնցեֆալիտ, Սրտամկանի բորբոքում, հոդաբորբ, encephalomyelitis? և հիպերտոիկ կարդիոմիոպատիա
Բուժաքննությունwestern blot?[3], ֆիզիկալ զննում, ELISEA?, գոտկային պունկցիա և բիոպսիա
Բժշկական մասնագիտությունվարակաբանություն, մաշկաբանություն, նյարդաբանություն և սրտաբանություն
ՀՄԴ-10A69.2
 Borreliosis Վիքիպահեստում

Լայմի հիվանդությունը մարդուն փոխանցվում է Իքսոդես ցեղին պատկանող վարակված տզի խայթոցից[7]։ ԱՄՆ-ում հանդիպող հիմնական տեսակը Ixodes scapularis-ն է, որը բակտերիայի տարածման համար մարդուն կպած պետք է լինի առնվազն 36 ժամ[8]։ Եվրոպայում Ixodes ricinus-ն ավելի արագ է տարածում բակտերիան[9][10]։ Հյուսիսային ամերիկայում հարուցիչը Borrelia burgdorferi -ն և Borrelia mayonii-ն են[4][11]։ Եվրոպայում և Ասիայում հիվանդությունը հարուցում են նաև Borrelia afzelii-ն և Borrelia garinii-ն[4]։ Հիվանդությունը չի փոխանցվում մարդուց մարդուն, այլ կենդանիներով կամ սննդի միջոցով[8]։ Ախտորոշումը հիմնված է ախտանշանների համակցման, տզի խայթելու պատմության և հնարավոր է նաև արյան մեջ սպեցիֆիկ հակամարմինների հայտնաբերման վրա[12][13]։ Հիվանդության վաղ փուլերում արյան հետազոտությունները հիմնականում բացասական են լինում[4]։ Առանձին տզերի հետազոտությունը այնքան էլ հարմար չէ ախտորոշման տեսանկյունից[14]։

Կանխարգելման համար պետք է զերծ մնալ տզի խայթոցից, օրինակ՝ ձեռքերը և ոտքերը ծածկող հատուկ հագուստ կրելով և դիէթիլտոլուամիդային հիմքով միջատասպաններ օգտագործելով[4]։ Պեստիցիդներով տզերի քանակի կրճատումը նույնպես արդյունավետ է[4]։ Տիզը կարելի է հեռացնել ունելիով[15]։ Եթե հեռացվող տիզը արյունով լցված է, վարակի առաջացման կանխարգելման համար կարելի է կիրառել 1 դեղաչափ դոքսիցիկլին, բայց քանի որ հիվանդության զարգացումը հազվադեպ է դիտվում, հիմնականում խորհուրդ չի տրվում[4]։ Հիվանդության զարգացման դեպքում կարելի է կիրառել մեծ քանակությամբ հակաբիոտիկներ, որոնք արդյունավետ են այս հիվանդության համար, ներառյալ՝ դոքսիցիկլինը, ամոքսիցիլինը և ցեֆուրոքսիմը[4]։ Ստանդարտ բուժումը տևում է երկուսից երեք շաբաթ[4]։ Որոշ մարդկանց մոտ բուժման ժամանակ դիտվում է տենդ, մկանային և հոդային ցավեր, որոնք անցնում են մեկ երկու օրվա ընթացքում[4]։ Մշտական ախտանշաններով հիվանդների մոտ երկարատև հակաբիոտիկային բուժումն անարդյունավետ է[4][16]։

Լայմի հիվանդությունը հյուսիսային կիսագնդում տզերով փոխանցվող ամենահաճախ հանդիպող հիվանդությունն է[17]։ Ըստ առկա տվյալների ԱՄՆ-ում տարեկան մոտ 300,000, իսկ եվրոպայում՝ մոտ 65,000 մարդ վարակվում է այս հիվանդությամբ[4][18]։ Վարակն առավել հաճախ հանդիպում է գարնանը և վաղ ամռանը[4]։ Որպես առանձին հիվանդություն, Լայմի հիվանդությունը առաջին անգամ ախտորոշվել է 1975թ․-ին Կոնեկտիկուտ նահանգի Հին Լայմում[19]։ Սկզբում հիվանդությունը ընդունում էին, որպես յուվենիլ ռևմատոիդ արթրիտ[19]։ Բակտերիան առաջին անգամ նկարագրվել է 1981թ․-ին Վիլլի Բուրգդորֆերի կողմից[20]։ Բուժումից հետո դիտվող քրոնիկական ախտանշանները ներառված են Լայմի հիվանդության հետբուժումային համախտանիշի մեջ (ԼՀՀԲՀ)[16]։ ԼՀՀԲՀ-ն տարբերվում է քրոնիկական Լայմի հիվանդությունից․ այս տերմինը այլևս չի ընդունվում գիտական հանրության կողմից սակայն որոշ խմբեր շարունակում են այն օգտագործել[16]։ Որոշ առողջապահության կազմակերպիչներ պնդում են, որ ԼՀՀԲՀ-ն պայմանավորված է պերսիստենտ վարակով, սակայն այս պնդումը հստակ չի կարող ապացուցվել, քանի որ ստանդարտ բուժումից հետո վարակիչ օրգանիզմների հայտնաբերումն անհնար է[21]։ ԱՄՆ-ում լայմի հիվանդության պատվաստանյութը վաճառքի հանվեց 1998-2002թթ․-ին, սակայն դուրս է մղվել շուկայից վատ վաճառքի պատճառով[4][22]։ Հետազոտություններ են կատարվում նոր պատվաստանյութ ստեղծելու համար[4]։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

 
Այս դասական ցլան աչքի նշանը կոչվում է նաև էրիթեմա միգրանս։ Լայմի հիվանդությամբ պայմանավորված ցանը ոչ միշտ ունի այս տեսքը և մոտ 25% վարակվածների մոտ ցանը բացակայում է[23]։

Լայմի հիվանդությունը կարող է ախտահարել տարբեր օրգան-համակարգեր և արտահայտվել բազմաթիվ ախտանշաններով։ Լայմի հիվանդությամբ ոչ բոլոր հիվանդների մոտ են դիտվող այս բոլոր ախտանշանները, և ախտանշաններից շատերը նույնիսկ սպեցիֆիկ չեն Լայմի հիվանդությանը և առավել բնորոշ են այլ հիվանդություններին։ Հիվանդության գաղտնի շրջանը սովորաբար մեկից երկու շաբաթ է, սակայն կարող է լինել ավելի կարճատև (օրեր) կամ երկարատև (ամիսներից մինչև տարիներ)[24]։

Ախտանշանները շատ հաճախ դրսևորվում են մայիսից սեպտեմբեր ընկած ամիսների ընթացքում, քանի որ հիվանդության համար պատասխանատու են տզերի հարսնյակային ձևերը[24]։ Առկա է նաև հիվանդության անախտանիշ ձևը, սակայն ԱՄՆ-ում հանդիպում է վարակվածների ավելի քիչ, քան 7%-ի մոտ[25]։ Անախտանիշ ձևերն առավել հաճախ դիտվում են եվրոպայում[26]։

Վաղ տեղայնացված վարակ խմբագրել

Վաղ տեղայնացված վարակը առաջանում է, երբ վարակը դեռ չի տարածվել մարմնով մեկ։ Ախտահարվում է միայն այն հատվածը, որտեղ եղել է վարակի մուտքի դուռը։ Լայմի հիվանդության վաղ տեղայնացված վարակի դասական նշանը շրջանաձև, դեպի դուրս տարածվող ցանն է, որն անվանվում է էրիթեմա միգրանս (ԷՄ), որն առաջանում է տզի խայթոցի հատվածում երեքից մինչև 32 օրվա ընթացքում[4]։ Ցանը կարմիր է, երբեմն տաք, բայց հիմնականում անցավ։ Դասականորեն, ցանի ներքին հատվածը լինում է մուգ կարմիր և հետո՝ պնդանում (ավելի հաստ և հստակ եզրերով), արտաքին եզրերը կարմիր են, իսկ նրանց միջև եղած հատվածը մաքրվում է․ ցանավորմանը տալով ցլան աչքի տեսք, այլ կերպ՝ թիրախային ախտահարում։ Այնուամենայնիվ, մասնակի մաքրումը հազվադեպ է լինում և ցլան աչքի կենտրոնական հատվածները կարմիր են մնում[4]։

Վաղ վարակի հետ ասոցացված ԷՄ ցանը դիտվում է վարակվածների մոտ 70-80% մոտ[5]։ Այն կարող է արտահայտվել ինչպես ցլան աչքի ձևով, այնպես էլ ոչ թիրախային ախտահարումներով։ Այդ 20-30%-ը ում մոտ բացակայում են դասական ցլան աչքի նշանը և ոչ թիրախային ախտահարումները դժվարությամբ են ախտորոշվում[27]։ Վարակվածների մոտ կարող են դիտվել նաև գրիպանման երևույթներ, ինչպես գլխացավը, մկանացավերը, տենդը և թուլությունը[28]։ Լայմի հիվանդությունը կարող է հարաճել ուշ ձևերի նույնիսկ առանց ցանի առաջացման[26][29]։

Վաղ դիսսեմինացված վարակ խմբագրել

Տեղային վարակի սկսվելուց հետո օրեր և շաբաթներ անց Բորելիա բակտերիաները կարող են տարածվել արյան շրջանառությամբ։ ԷՄ ցանավորումները կարող են առաջանալ մարմնի տարբեր հատվածներում, որոնք կապ չունեն տզի առաջնային մուտքի դռան հետ[30]։ Այլ մաշկային դրսևորումներից է բորելիալ լիմֆոցիտոման՝ մանուշակագույն գնդաձև գոյացություն ականջաբլթակի, պտուկի կամ փոշտի վրա, որը բացակայում է հյուսիսային Ամերիկայի հիվանդների մոտ, սակայն դիտվում է Եվրոպայում[31]։ Տարատեսակ սուր նյարդաբանական խանգարումները՝ նեյրոբորելիոզը, դիտվում են չբուժվածների 10-15%-ի մոտ[28][32]։ Դրանցից են դեմքի պարալիզը, որն իրենից ներկայացնում է դեմքի մեկ կամ երկու կողմերում մկանային լարվածության կորուստ և մենինգիտը, որը դրսևորվում է ծանր գլխացավերով, պարանոցային կարկամությամբ և լուսազգայնությամբ։ Ողնուղեղային նյարդերի արմատիկների բորբոքումը կարող է բերել սուր ցավերի, որոնք խանգարում են հիվանդի քունը և մաշկային ախտաբանական զգացողությունների առաջացման։ Թեթև էնցեֆալիտը կարող է բերել հիշողության կորստի, քնի խանգարումների կամ տրամադրութայն փոփոխությունների։ Որպես լրացում, որոշ հետազոտություններում նկարագրված է խանգարված մենտալ ստատուսը, որպես վաղ նեյրոբորելիոզի միակ ախտանիշ[33]։ Այս հիվանդությունը կարող է ախտահարել նաև սրտի հաղորդչական համակարգը, բերելով սրտի ռիթմի խանգարումների, ինչպես օրինակ՝ նախասիրտփորոքային պաշարումը[34]։

Ուշ դիսսեմինացված վարակ խմբագրել

Ամիսներ անց, չբուժված կամ անբավարար բուժում ստացած հիվանդների մոտ զարգանում են ծանր և քրոնիկական ախտանշաններ, որոնք առաջանում են մարմնի տարբեր հատվածների ախտահարման պատճառով, ներառյալ՝ գլխուղեղը, նյարդերը, աչքերը, հոդերը և սիրտը։ Խիստ հազվադեպ կարող են դիտվել հաշմանդամության բերող ախտանշաններ՝ շարժական կամ զգացող ֆունկցիաների կայուն խանգարումներ ստորին վերջույթներում[26]։ Լայմի հիվանդությամբ պայմանավորված ողնաշարից ճառագայթող նյարդային ցավերը ներառված են Բենուորթի համախտանիշի մեջ[35], որն անվանվել է Ալֆրեդ Բենուորթի պատվին։

Ուշ դիսսմենիացված փուլում վարակն ամբողջությամբ տարածված է օրգանիզմում։ Չբուժված հիվանդների մինչև 5%-ի մոտ դիտվում են քրոնիկական նյարդաբանական ախտանշաններ[28]։ Կարող է զարգանալ պոլինեյրոպաթիա, որն արտահայտվում է սուր ցավերով, թմրածությամբ և ձեռքերի ու ոտքերի ծակծկոցներով։ Լայմի էնցեֆալոպաթիան, որպես նյարդաբանական համախտանիշ արտահայտվում է նուրբ ճանաչողական խանգարումներով, անքնությամբ, ընդհանուր ինքնազգացողության վատացումով և անձնային փոփոխություններով[36]։ Այլ խանգարումներից դեպրեսիան և ֆիբրոմիալգիան, Լայմի հիվանդությամբ հիվանդների և ընդհանուր պոպուլյացիայի մոտ հանդիպում է նույն հաճախականությամբ[37][38]։

Քրոնիկական էնցեֆալոմիելիտը կարող է լինել հարաճող և ներառել ճանաչողական խանգարումներ, գիտակցության մթագնում, միգրեն, հավասարակշռության խանգարումներ, ոտքերի թուլություն, տարօրինակ քայլվածք, դեմքի պարալիզ, խնդիրներ միզապարկի հետ, գլխապտույտ և մեջքի ցավեր։ Հազվադեպ, չբուժված Լայմի հիվանդությունը կարող է բերել հասարակ փսիխոզի, որը հաճախ շփոթվում է շիզոֆրենիայի կամ երկբևեռ խանգարման հետ։ Կարող են դիտվել նաև խուճապի գրոհներ, տագնապ, ինչպես նաև սոմատոֆորմ պատրանքներ, որոնք կարող են արտահայտվել դեպերսոնալիզացիայի և դեռեալիզացիայի համախտանիշներով, երբ բուժառուները ունենում են սեփական անձից կամ իրականությունից կտրվելու զգացողություն[39][40]։

Բազմաթիվ հետազոտություններում նյարդաբանական ախտանշաններով հիվանդների և՛ ուղեղաթաղանթներից, և՛ ուղեղանյութից անջատվել են Լայմի հիվանդության հարուցիչները՝ Borrelia burgdorferi[41]։

Լայմի արթրիտի ժամանակ հիմնականում ախտահարվում են ծնկները[42]։ Ավելի հազվադեպ կարող են ախտահարվել նաև այլ հոդեր, ներառյալ՝ ոտնաթաթի, արմնկային, դաստակային, կոնքային և ուսային հոդերը։ Ցավը հիմնականում թեթև կամ միջին ծանրության է, հաճախ ախտահարված հոդի այտուցով։ Կարող են առաջանալ և պատռվել Բեյկերի բշտեր։ Որոշ դեպքերում զարգանում է հոդի էռոզիաներ։

Քրոնիկական ապաճական ակրոդերմատիտը (ՔԱԱ) քրոնիկական մաշկային հիվանդություն, որն առաջին անգամ հայտնաբերվել է մեծահասակների մոտ Եվրոպայում[31]։ ՔԱԱ-ն սկսվում է գունափոխված մաշկի կարմրակապտավուն բծերով, հաճախ ձեռքերի և ոտքերի մեջքային մակերեսներին։ Մի քանի շաբաթվա կամ ամսվա ընթացքում մաշկի ախտահարված մասերը ենթարկվում են ապաճի, դարձնելով մաշկը սկզբից բարակ և կնճռոտված, իսկ հետո, եթե չբուժվեց, խիստ չորացած և մազազուրկ[43]։

Պատճառներ խմբագրել

 
Եղնիկի տզի կլանքի ցիկլ
 
Borrelia բակտերիան Լայմի հիվանդության հարուցիչն է․ խոշորացված պատկեր
 
Ixodes scapularis, հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան հատվածներում Լայմի հիվանդության հիմնական փոխանցողն է։
 
Ixodes ricinus տիզը, զարգացման փուլերը

Լայմի հիվանդությունը հարուցվում է սպիրոխետներին՝ պարուրաձև բակտերիաներին պատկանող Բորելիա ցեղի ներկայացուցիչներով։ Սպիրոխետներն ունեն գրամ բացասական բակտերիաների թաղանթներին նմանվող բջջաթաղանթ, շրջապատված պեպտիդոգլիկանով և մտրակներով։ Սպիրոխետներն իրենց երկթաղանթ ծածկով պայմանավորված, հաճախ շփոթմամբ ներառվում են գրամ բացասական բակտերիաների մեջ, չնայած թաղանթային կառուցվածքում հստակ տարբերությունների առկայությանը[44]։ Լայմի հետ ասոցացվող Բորելիաները հայտնի են, որպես Borrelia burgdorferi sensu lato և ունեն նկատելի գենետիկական տարբերություններ։

B. burgdorferi sensu lato -ն ներառում է մինչև 21 մոտ գտնվող տեսակներ, բայց նրանցից երեքն են հստակ առաջացնում Լայմի հիվանդություն՝ B. burgdorferi sensu stricto (գերակշռում է հյուսիսային Ամերիկայում, բայց առկա է նաև Եվրոպայում), B. afzelii և B. garinii (երկուսն էլ գերակշռում են Եվրասիայում)[45][46]։ Ըստ որոշ հետազոտությունների B. bissettii-ն և B. valaisiana-ն նույնպես կարող են վարակել մարդկանց, բայց այս տեսակներին հիվանդության հարուցման տեսանկյունից կարևորություն չի տրվում[47]>[48]։

Փոխանցում խմբագրել

Լայմի հիվանդությունը համարվում է զոոնոզ հիվանդություն, քանի որ մարդուն հիվանդությունը փոխանցվում է բնական ռեզերվուարներից՝ փոքր կաթնասուններից և թռչուններից տզերի միջոցով, եթե այն սնվում է երկու տերերի արյունով[49]։ Ամրակազմ Ixodes ցեղի տզերը հիվանդության հիմնական փոխանցողներն են (կարող են փոխանցել նաև Բաբեզիաներ)[50]։ Վարակների մեծ մասը փոխանցվում են տզերի հարսնյակային ձևերով, քանի որ դրանք շատ փոքր են և երկար ժամանակ առանց երևալու կարող են սնվել արյունով[49]։ ԱՄՆ, Նյու Ջերսիում տզերի հարսնյակային ձևերն ունեն կակաչի սերմերի չափեր և, երբեմն, մուգ գլուխ և թափանցիկ մարմին[51] (տզերի թրթուրների ամենաերիտասարդ ձևերը հազվադեպ են վարակվում[52])։ Չնայած հասուն եղնիկի տզերի համար ցանկալի տերը եղնիկներն են, և եղնիկների բացակայության պայմաններում տզերի պոպուլյացիան նվազում է, տզերը հիմնականում չեն վարակվում բորելիաներով եղնիկից, հակառակը՝ նրանք ստանում են բորելիաները վարակված մանր կաթնասուններից, ինչպես օրինակ՝ սպիտակաոտ մկներից, և երբեմն թռչուններից[53]։

Տզի միջնաղում, բորելիայի արտաքին մակերեսային սպիտակուց Ա-ն (OspA) կապվում է տզի OspA-ի ընկալչին՝ TROSPA-ին։ Երբ տիզը սնվում է, բորելիաները նվազեցնում են OspA-ն և ավելացնում OspC: Երբ բակտերիաներն անցնում են միջնաղուց թքագեղձերի մեջ, OspC-ն կապվում է Salp15-ին․ վերջինս թքի մեջ առկա սպիտակուց է, որն ունի իմունաճնշիչ ազդեցություններ, որը խթանում է վարակի զարգացումը[54]։ Կաթնասուն տիրոջ մոտ վարակի արտահայտվածությունը կախված է բակտերիայի կողմից OspC-ի էքսպրեսիայից[55]։

Տզերի խայթոցները հաճախ չեն երևում, պայմանավորված հարսնյակային փուլում տզերի փոքր չափերով, ինչպես նաև տզի արտազատած նյութերով, որոնք կանխում են տիրոջ մոտ քորի կամ ցավի առաջացումը։ Այնուամենայնիվ, հիվանդության փոխանցումը հազվադեպ է․ տզերի խայթոցներից միայն 1% դեպքերում է փոխանցվում Լայմի հիվանդությունը։

Եվրոպայում հիվանդության փոխանցողը Ixodes ricinus, որը կոչվում է նաև ոչխարի տիզ կամ գերչակի տիզ[56]։ Չինաստանում Ixodes persulcatus (տայգայի տիզ) ամենահաճախ հանդիպող փոխանցողն է[57]։ Հյուսիսային ամերիկայում սևաոտ տիզը կամ եղնիկի տիզ (Ixodes scapularis) ամենահաճախն են հանդիպում, հատկապես արևելյան հատվածներում[52]։

Միայնակ աստղի տիզը (Amblyomma americanum), որը հայտնաբերվում է ԱՄՆ-ի հարավարևելյան հատվածներում՝ Տեքսասից դեպի արևմուտք, չի կարող փոխանցել սպիրոխետներով հարուցված Լայմի հիվանդությունը[58], սակայն այն կարող է կապված լինել հարավային տզերով ասոցացված ցանային հիվանդության հետ, որը կլինիկորեն նմանվում է Լայմի հիվանդության թեթև ձևին[59]։

ԱՄՆ-ի արևմտյան հատվածներում, հիվանդության հիմնական փոխանցողը արևմտյան սևաոտ տիզն է (Ixodes pacificus)[60]։ Այս տզերի հակվածությունը սնվելու այնպիսի կենդանիներով, ինչպիսիք մողեսներն են, որոնք կայուն են բորելիաների նկատմամբ, պայմանավորում են հիվանդության տարածվածության նվազմանը արևմուտքում[61][62]։

Հիվանդությունը կարող է փոխանցվել մորից պտղին ընկերքի միջոցով, և, ինչպես այլ սպիրոխետոզների ժամանակ, հղիության վատ հետևանքները առավել հաճախ կարող են դիտվել չբուժված հիվանդների մոտ․ արագ անցկացվող հակաբիոտիկային բուժումը նվազեցնում կամ վերացնում է ռիսկը[63][64][65][66][67]։

Չնայած Լայմի սպիրոխետները հայտնաբերվում են միջատների մոտ, հատկապես տզերի[68], վարակի փոխանցումը հազվադեպ երևույթ է[69]։ Լայմի սպիրոխետի ԴՆԹ-ն հայտնաբերվել է սերմնահեղուկի[70] և կրծքի կաթի մեջ[71]։ Այնուամենայնիվ, ըստ հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնի, կենդանի սպիրոխետները չեն հայտնաբերվում կրծքի կաթի, սերմնահեղուկի կամ մեզի մեջ, հետևաբար այս հիվանդությունը սեռական ճանապարհով չի փոխանցվում[72]։

Տզերով զուգահեռ փոխանցվող վարակներ խմբագրել

Տզերը, որոնք փոխանցում են B. burgdorferi, զուգահեռ կարող են կրել և փոխանցել նաև այլ մակաբույծներ, ինչպես օրինակ՝ Theileria microti և Anaplasma phagocytophilum, որոնք փոխանցում են համապատասխանաբար բաբեշիոզ և մարդու գրանուլոցիտար անապլազմոզ (ՄԳԱ)[73]։ Կախված աշխարհագրական տեղակայումից, վաղ շրջանում Լայմի հիվանդությամբ պացիենտներից 2-12%-ի մոտ կարող են դիտվել նաև ՄԳԱ, իսկ 2-40%-ի մոտ՝ բաբեշիոզ[74]։ Այնպիսի շրջաններում, ինչպես Բալտիկ ծովի արևելյան հողերն են, զուգահեռ կարող է փոխանցվել տզային էնցեֆալիտ[75]։

Զուգահեռ ընթացող վարակները բարդացնում են Լայմի հիվանդության ախտանշանները, ախտորոշումն ու բուժումը։ Հնարավոր է, որ տիզը փոխանցի վերոնշյալ Լայմին զուգահեռ վարակները առանց բորելիաների, դարձնելով ախտորոշումը առավել բարդ։ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնը հետազոտել է Նյու Ջերսիի գյուղական հատվածներից 100 տզեր և հայտնաբերել, որ 55%-ի մոտ առկա է առնվազն մեկ ախտածին պաթոգեն[76]։

Ախտաֆիզիոլոգիա խմբագրել

Հիվանդության ընթացքում B. burgdorferi-ն կարող է տարածվել օրգանիզմով մեկ և հայտնաբերվել է մաշկի, սրտի, հոդերի, ծայրամասային և կենտրոնական նյարդային համակարգի մեջ[55][77]։ Լայմի հիվանդության ժամանակ դիտվող տարբեր նշաններ և ախտանշաններ սպիրոխետների դեմ տարվող իմուն պատասխանի արդյունք են[28]։

B. burgdorferi ներմուծվում է մաշկի մեջ վարակված Ixodes տզերի խայթոցից։ Տզերի թուքը, որով սպիրոխետների սնվելու ընթացքում շաղախվում է վերքը, պարունակում է նյութեր, որոնք ընկճում են տեղային իմունիտետը[78]։ Սա ապահովում է պաշտպանական միջավայր սպիրոխետի գոյության համար։ Սպիրոխետները բազմանում և տեղային ձևով տարածվում են բուն մաշկում։ Մաշկի ներսում տիրոջ նկատմամբ զարգացող բորբոքային պատասխանը պատճառ է դառնում բնորոշ շրջանաձև ԷՄ-ի առաջացման[55]։ Նեյտրոֆիլները, որոնք պետք է հեռացնեին սպիրոխետներին մաշկային հյուսվածքից, չեն կարողանում անել դա։ Սա պայմաններ է ստեղծում բակտերիայի գոյատևման և տարածման համար[79]։

Տզի խայթոցից օրեր և շաբաթներ անց սպիրոխետները հայտնաբերվում են արյան մեջ և տարածվում դեպի հոդեր, սիրտ, նյարդային համակարգ և մաշկի ավելի հեռու հատվածներ, որտեղ վերջիններիս առկայությամբ պայմանավորված դրսևորվում են հիվանդության դիսսեմինացված ձևի տարբեր ախտանշանները։ B. burgdorferi -ի տարածումը օրգանիզմով մեկ պայմանավորված է իրենց մակերեսի վրա տիրոջ օրգանիզմի պրոտեազներից մեկի՝ պլազմինի կապումով[80]։

Առանց բուժման բակտերիաները կարող են պերսիստել օրգանիզմում ամիսներ և նույնիսկ տարիներ շարունակ, չնայած իմուն համակարգի կողմից հակասպիրոխետային հակամարմինների արտադրությանը[81]։ Սպիրոխետներն ունեն հնարավորություն խուսափելու իմուն պատասխանից պայմանավորված մակերեսային սպիտակուցների էքսպրեսիայի նվազեցումով, որոնք համարվում են հակամարմինների թիրախներ, VlsE մակերեսային սպիտակուցի հակածնային տարբերակներով, իմուն համակարգի հիմնական օղակների, օրինակ՝ կոմպլեմենտի ինակտիվացումով և արտաբջջային մատրիքսում նրանց պաղկվելով, ինչի արդյունքում իմունային որոշ գործոններ չեն աշխատում[82][83]։

Գլխուղեղում B. burgdorferi-ն առաջացնում է աստրոգլիոզ (պրոլիֆերացիա ապոպտոզից հետո), որը կարող է բերել նեյրոդիսֆունկցիայի[84]։ Սպիրոխետները խթանում են նաև տիրոջ բջիջների կողմից խինոլինաթթվի արտադրությունը, ինչը խթանում է նյարդային բջիջների NMDA ընկալիչները, պատճառ դառնալով հոգնածության, թուլության առաջացման, որը դիտվում է Լայմի էնցեֆալոպաթիայի ժամանակ[85]։ Որպես լրացում, սպիտակ նյութի տարածուն ախտահարումը Լայմի էնցեֆալոպաթիայի ժամանակ կարող է բերել գորշ նյութում նեյրոնալ կապերի խախտման, ինչի հետևանքով կարող է դիտվել ուշադրության, հիշողության, տեսատարածական հնարավորությունների, կոմպլեքսային ճանաչման և հուզական վիճակի դեֆիցիտի։ Սպիտակի նյութի ախտահարումն ունի վերականգման ավելի մեծ պոտենցիալ, քան գորշ նյութի ախտահարումը, իհարկե պայմանավորված նեյրոնային կորստի ավելի հազվադեպ զարգացումով։ ՄՌՇ հետազոտությամբ հայտնաբերվող հիպերինտենս սպիտակ նյութի օջախները վերանում են հակաբիոտիկային բուժումից հետո[86]։

Տրիպոտոֆանի՝ սերոտոնինի նախորդի քանակը ԿՆՀ-ում իջնում է տարբեր վարակիչ հիվանդությունների, ներառյալ՝ Լայմի հիվանդության ժամանակ[87]։ Հետազոտողներն ուսումնասիրում են այս նյարդահորմոնի արտազատման փոփոխությունները, որպես բորելիոզով որոշ հիվանդների նյարդահոգեբուժական խանգարումների առաջացման պատճառ[88]։

Իմունաբանական հետազոտություններ խմբագրել

Լայմի հիվանդության ժամանակ օրգանիզմի վրա բորելիաների ազդեցությունը բերում է երկարատև և օրգանիզմին վնասող բորբոքային պատասխանի[89], որը պաթոգենով խթանված աուտոիմուն հիվանդության ձև է[90]։ Այս պատասխանի առաջացումը կարող է պայմանավորված լինել մոլեկուլային միմիկրիայով, երբ բորելիաները խուսափում են իմուն համակարգի ազդեցությունից՝ նմանակելով օրգանիզմի նորմալ հյուսվածքների հակածիններին[91][92]։

Աուտոիմուն ռեակցիայի քրոնիկական ախտանշանները կարող են պատասխանել այն հարցին, թե ինչու օրգանիզմից սպիրոխետների հեռացումից հետո որոշ ախտանշաններ պահպանվում են։ Այս տեսությունը կարող է բացատրել հակաբիոտիկային բուժումից հետո քրոնիկական արթրիտի պահպանումը, ինչպես օրինակ՝ ռևմատիզմի ժամանակ է, բայց վերջինիս համընդհանուր ընդունումը կասկածելի է[93][94]։

Ախտորոշում խմբագրել

Լայմի հիվանդության ախտորոշումը հիմնված է կլինիկական ախտանշանների, օբյեկտիվ ֆիզիկալ նշանների (օրինակ՝ ԷՄ, դիմային պարալիզ կամ արթրիտ) կամ վարակված տզերի հնարավոր խայթման, ինչպես նաև արյան շճաբանական հետազոտությունների վրա։ ԷՄ ցանը ոչ միշտ է ցլան աչքի տեսքով, երբեմն դիտվում է պարզապես ընդհանուր կարմրություն։ Ախտորոշման հստակեցման ժամանակ առողջապահության կազմակերպիչները պետք է դիտարկեն նաև նմանատիպ դրևորումներով ուղեկցվող այլ հիվանդությունների հնարավորությունը։ Լայմի հիվանդությամբ ոչ բոլոր հիվանդներն են ունենում ցլան աչքի ցանը, իսկ շատերը չեն նշում նույնիսկ տզի խայթոց[95]։

Պայմանավորված լաբորատորիաներում բորելիաների ցանքսի դժվարությամբ, Լայմի հիվանդության ախտորոշումը հիմնվում է կլինիկական հետազոտությամբ հայտնաբերված նշանների և Լայմի էնդեմիկ շրջաններում գտնվելու պատմության վրա[50]։ ԷՄ ցանը, որը միշտ չէ, որ հայտնաբերվում է, բավարար նշան է ախտորոշման հստակեցման համար, նույնիսկ շճաբանական թեստերի բացասական լինելու դեպքում[96][97]։ Շճաբանական թեստերը կարող են օգնել ախտորոշմանը կասկածելի դեպքերում, բայց ախտորոշման չափանիշ չէ[50]։

Ուշ փուլերում Լայմի հիվանդության ախտորոշումը բավականին բարդ է, պայմանավորված բազմազան ախտանշաններով և ոչ սպեցիֆիկ նշաններով, ինչն էլ պատճառ է հանդիսացել հետազոտողներից մեկի կողմից հիվանդությունը անվանել «գերագույն նմանակող»[98]։ Լայմի հիվանդությունը կարելի է շփոթել ցրված սկլերոզի, ռևմատոիդ արթրիտի, ֆիբրոմիալգիայի, քրոնիկական հոգնածության համախտանիշի, գայլախտի, Կրոնի հիվանդության, ՄԻԱՎ-ի և այլ աուտոիմուն և նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների հետ։ Քանի որ ուշ փուլերում բոլոր հիվանդների մոտ հակամարմնային թեստը դրական է, հասարակ արյան հետազոտությամբ կարելի է բացառել կամ հաստատել Լայմի հիվանդությունը[99]։

Լաբորատոր հետազոտություններ խմբագրել

Գոյություն ունեն Լայմի հիվանդության լաբորատոր ախտորոշման բազմաթիվ հետազոտություններ, սակայն դրանցից որոշները վավերացված չեն։ Ամենահաճախ կիրառվող հետազոտությունը շճաբանականն է, որի միջոցով որոշում են արյան մեջ սպեցիֆիկ հակամարմինների առկայությունը։ Այս հետազոտությունները կարող են բացասական լինել հիվանդության սկզբնական շրջաններում, քանի որ օրգանիզմը դեռ չի արտադրել բավարար քանակությամբ հակամարմիններ, սակայն այս հետազոտությունը վստահելի է Լայմի ուշ փուլերում[100]։ Լայմի հիվանդության անբավարար ախտանշաններով հիվանդների շճաբանական հետազոտությունը այնքան էլ նպատակահարմար չէ, քանի որ բարձր են կեղծ դրական արդյունքների հավանականությունը և ծախսը[101]։

Շճաբանական լաբորատոր հետազոտություններից ամենահասանելի և կիրառվող թեստերը Վեսթերն բլոտը և ELISA-ն են։ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնը խորհուրդ է տալիս հետևյալ ուղեցույցը՝ առաջինը կիրառվում է զգայուն ELISA-ն, եթե վերջինս դրական է կամ կասկածելի՝ կիրառվում է սպեցիֆիկ Վեսթերն բլոտը[102]։ Ախտորոշման համար թեստերի վստահելիությունը վիճելի է[50]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ IgM Վեսթերն բլոտն ունի 94-96% սպեցիֆիկություն վաղ փուլի Լայմի հիվանդության ախտանիշներով հիվանդների մոտ[103][104]։ Սկզբնական ELISA-ն ունի մոտ 70% զգայունություն, իսկ վերջինիս ուղեցույցային կիրառման դեպքում ընդհանուր զգայունությունը 64% է, բայց վերջինիս զգայունությունը դիսսեմինացված ձևերի (օրինակ՝ արթրիտի) դեպքում հասնում է 100%-ի[105]։

Թեստային սխալ արդյունքներ նկարագրվել են ինչպես վաղ, այնպես էլ ուշ փուլերի հիվանդության դեպքում և կարող են պայմանավորված լինել տարբեր գործոններով, ներառյալ խաչաձև հակամարմնային ռեակցիաները այլ վարակների, ինչպես օրինակ՝ Էպշտեյն-Բարի, ցիտոմեգալովիրուսի[106] և հասարակ հերպեսի վիրուսի հետ[107]։ Վարակի վաղ փուլերում Կեղծ դրականների ընդհանուր հաճախականությունը ցածր է, մոտ 1-3%, ի համեմատ կեղծ բացասականների՝ մինչև 36%[105]։

Պոլիմերազային շղթայական ռեակցիան (ՊՇՌ) նույնպես կարող է կիրառվել Լայմի հիվանդության ախտորոշման համար, հայտնաբերելով Լայմի սպիրխետի ժառանգական նյութը (ԴՆԹ)։ ՊՇՌ հետազոտությունը հակում ունի կեղծ դրական արդյունքների, պայմանավորված վատ լաբորատոր հմտություններով[108]։ Նույնիսկ ամբողջությամբ ճիշտ կատարված աշխատանքի դեպքում ՊՇՌ-ն երբեմն տալիս կեղծ բացասական արդյունքներ արյան և ուղեղ-ողնուղեղային հեղուկի կենսանյութերի հետ[109]։ Հետևաբար ՊՇՌ-ն լայնորեն չի կիրառվում Լայմի հիվանդությունը ախտորոշելու համար, բայց կարող է օգնել Լայմի արթրիտի ախտորոշման գործում, քանի որ այն ունի շատ բարձր զգայունություն ձուսպահեղուկում ospA ԴՆԹ-ի հայտնաբերման համար[110]։

Ցանքսը և ՊՇՌ-ն այն հիմնական մեթոդներն են, որոնց միջոցով հայտնաբերում ենք օրգանիզմները, այն դեպքում, երբ շճաբանական թեստերը հայտնաբերում են միայն բորելիաների նկատմամբ առաջող հակամարմինները։ Բորելիաներն անջատում են OspA հակածիններ, որոնց որոշումը մեզում խոստումնալից հետազոտություն է[111]։ Նանոթակարդները կիրառվում եմ OspA-ների հայտնաբերման համար[112][113]։ Բորելիաների հակածինների նկատմամբ իմունոգլոբուլին G-ի և M-ի բարձր տիտրերի հայտնաբերումը վկայում է վարակի մասին, իսկ ցածր տիտրերը այնքան էլ վստահելի չեն, քանի որ IgM հակամարմինները հայտնաբերվում են վարակի սկզբնական շրջանում, իսկ IgG-ն կարող է պահպանվել տարիներով[114]։

Վեստերն բլոտի, ELISA-ի, ՊՇՌ-ի համար կիրառվում են ինչպես երակային արյունը, այնպես էլ ուղեղ-ողնուղեղային հեղուկ։ Չնայած գոտկային պունկցիան ավելի նշանակալի է ախտորոշման համար, հակածնի հայտնաբերումը ուղեղ-ողնուղեղային հեղուկում բավականին դժվար է․ դա է պատճառը, որ ուղեղ-ողնուղեղային հեղուկում մանրէի հայտնաբերումը դիտվում է ախտահարվածների միայն 10-30%-ի մոտ։ Նեյրոբորելիոզի ախտորոշումը պետք չէ բացառել միայն նորմալ ուղեղ-ողնուղեղային հեղուկի կամ բացասական շճաբանական հետազոտության պատասխանի միջոցով[115]։

Բորելիայի ախտորոշման համար ստեղծվում են նոր մեթոդներ, ինչպես օրինակ՝ LTT-MELISA-ն[116]>, սակայն այս հետազոտության արդյունքները հակասական են։ Առաջին հետազոտությունը, որն ուսումնասիրել է այդ թեստի զգայունությունը և սպեցիֆիկությունը, ներկայացվել է 2012թ․-ին և հնարավոր է հետագայում դառնալ օժանդակող ախտորոշիչ մեթոդ[117]։ 2014թ․-ին LTT-MELISA-ի հետազոտությունը եզրակացրեց, որ այս թեստը բավարար զգայունություն ունի, որպեսզի ներառվի Եվրոպական-Լայմի հիվանդության ախտորոշման ուղեցույցի մեջ[118]։ Այլ ախտորոշիչ մեթոդներից օրինակ՝ focus floating microscopy-ին հետազոտությունների փուլում են[119]։ Նոր հետազոտության համաձայն CXCL13 քեմոկինը կարող է լինել նեյրոբորելիոզի մարկեր[120]։

Որոշ լաբորատորիաների կողմի ներկայացված նոր մեթոդներ բավարար ճշգրտություն չունենալու պատճառով չեն կիրառվում։ Այս թեստերից են՝ մեզում հակածինների որոշումը, մեզի ՊՇՌ-ն, B. burgdorferi-ի առանց բջջաթաղանթի ձևերի իմունաֆլուորեսցենտային ներկումը և լիմֆոցիտային փոխակերպման թեստերը։ Հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնը հորդորում է հնարավորինս խուսափել կամ ընդհանրապես չկիրառել այս թեստերը[109]։

Տեսապատկերում խմբագրել

Հակասական է նեյրոբորելիոզի ժամանակ նյարդատեսապատկերման սպեցիֆիկ նշանների առկայությունը, սակայն այն կարող է օգտագործել տարբերակիչ ախտորոշման և հիվանդության ախտաֆիզիոլոգիայի պատկերացման համար[121]։ Չնայած հակասական փաստերին, այնուամենայնիվ կան տվյալներ հիվանդության ախտորոշման հարցում վերջինիս օգտակարության մասին։ Մագնիսառեզոնանսային շերտագրությունը (ՄՌՇ) և մեկ-ֆոտոնային էմիսիոն համակարգչային շերտագրությունը (SPECT) Լայմի հիվանդությամբ հիվանդների գլխուղեղում փոփոխությունները հայտնաբերող երկու հիմնական թեստերն են։ Նյարդատեսապատկերմամբ հայտնաբերվում են հարփորոքային սպիտակ նյութի ախտահարումներ, ինչպես նաև փորոքների մեծացում և կեղևային ապաճ։ Այս փոփոխությունները ժամանակավոր են և դարձելի, քանի որ անցնում են հակաբիոտիկային բուժումից հետո։ SPECT-ով արված պատկերներում հայտնաբերվել են կեղևի և ենթակեղևային սպիտակ նյութի անբավարար արյունամատակարարման նշաններ։ Այնուամենայնիվ, SPECT պատկերները ոչ սպեցիֆիկ են, քանի որ դիտվում են հետերոգեն նշաններ։ SPECT պատկերները նեյրոբորելիոզի ժամանակ շատ նման են այն պատկերներին, որոնք դիտվում են Կրեյցֆելդտ-Յակոբի հիվանդության և ուղեղի դատարկ օջախների հատվածներում, ինչը հակասական է դարձնում նաև SPECT-ի կիրառումը[122]։

Կանխարգելում խմբագրել

Պաշտպանիչ հագուստներն են՝ գլխարկը, երկարաթև վերնաշապիկը և երկար տաբատը, որի եզրերը անցկացվում է գուլպաների կամ կոշիկի մեջ։ Բաց գույնի հագուստը տզին ավելի տեսանելի է դարձնում, թույլ տալով հայտնաբերելով այն մինչև մարմնին կպնելը։ Մարդիկ պետք է հատուկ խնամք տանեն ընտանի կենդանիների նկատմամբ՝ կախված նրանց տուն թողնելու հետ, քանի որ նրանք կարող են բերել տզերը տուն։ Փայտի, թփերի, թափված տերևների և բարձր խոտածածկույթի հետ աշխատող անձինք ունեն աշխատանքային պայմաններում Լայմի հիվանդությամբ վարակվելու բարձր ռիսկ։ Գործատուները պետք է փորձեն կանխել աշխատողների վարակումը հատուկ սանիտարալուսավորչական աշխատանքների միջոցով, կապված Լայմի հիվանդության փոխանցման և վարակման ռիսկի հետ, և սովորեցնեն ինքնուրույն հայտնաբերել տզերին աճուկային, անութափոսային հատվածներում և մազերի մեջ։ Ռիսկային գոտիներում աշխատողների աշխատանքային հագուստը պետք է լվացվի տաք ջրում և չորացվի տաք չորանոցում՝ տզերին ոչնչացնելու համար[123]։

Հագուստի վրա ցանված պերմեթրինը սպանում է շփման մեջ գտնվող տզերին և վաճառվում է այդ նպատակով։ Ըստ հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնի, միայն դիէթիլտոլուամիդներ են արդյունավետ կերպով վերացնում տզերին[124]։

Կենդանի տերեր խմբագրել

Լայմի և այլ եղնիկների տզերով փոխանցվող հիվանդությունների հաճախականությունը կարելի է նվազեցել՝ մեծապես նվազեցնելով եղնիկների պոպուլյացիան, որոնցից սննդային և վերարտադրողական կախվածության մեջ են գտնվում հասուն տզերը։ Լայմի դեպքերը կտրուկ նվազել են Մեյնի Մոնհեգան կղզում եղնիկների ոչնչացումից հետո[125], և դրան հետևող Կոնեկտիկուտի Մամֆորդ Կոուվի շրջանում եղնիկների վերահսկողությունից հետո[126]։ Պետք է նշել նաև, որ եղնիկների ոչնչացումը երբեմն կարող է բերել տզերի խտության ժամանակավոր աճի[127]։

Որպես օրինակ՝ ԱՄՆ-ում եղնիկների պոպուլյացիայի նվազեցումը մինչև 8-10 եղնիկ քառակուսի մղոնում (Լայմի հիվանդության մեծ տարածումով երկրներում ավելի քան 60 եղնիկ քառակուսի մղոնում) կարող է նվազեցնել տզերի քանակը և Լայմի կամ այլ տզերով փոխանցվող վարակների տարածումը[128]։ Այնուամենայնիվ, այսպիսի կտրուկ նվազեցումը շատ շրջաններում բավական դժվար է ապահովել, և եղնիկների կամ այլ մեծ կաթնասուն տերերի ցածր կամ միջին խտությունը շարունակում է սնել հասուն տզերին, որպեսզի ապահովվի թրթուրների բարձր խտություն։ Ընտանի, այդ թվում գյուղատնտեսական կենդանիների հասարակ անասնաբուժական հսկողությունը ակարիցիդների կիրառումով, կարող է բերել տզերի կողմից մարդկանց վարակվածության նվազման։

Տզերի խայթոցից խուսափելու համար պետք է կիրառվեն տարբեր միջատասպան միջոցներ, օրինակ՝ դիէթիլտոլուամիդային հիմքի նյութեր։ Դիէթիլտոլուամիդային միջատասպանները համարվում են տզերի խայթոցից խուսափելու միջին արդյունավետության միջոցներ[129]։

Եվրոպայում Borrelia burgdorferi-ի հայտնի բնական շտեմարանները 9 փոքր կաթնասուն, 7 միջին չափի և 16 թռչունների տեսակներ են (ներառյալ ճնճղուկանմաններ, ծովային թռչուններ և փասյաններ)[130]։ Այս կենդանիներիը փոխանցում են սպիրոխետները տզերին մասնակցելով եվրոպայում B. burgdorferi-ի բնական շրջանառությանը։ Կա կարծիք նաև տնային մկան և այլ փոքր կրծողների դերի մասին, հատկապես արևելյան Եվրոպայում և Ռուսաստանում[130]։ «Պաթոգենների ամենամեծ քանակը պարունակող շտեմարանը եվրոպական այծյամն է՝ Capreolus capreolus-ը[131]․ «այս տեսակը կարծես թե ամենամեծ շտեմարանը չէ B. burgdorferi-ի համար»,- կարծում է Ջենսոնը և այլք (1992թ․)[132] (անհամապատասխան տեր է B. burgdorferi-ի և TBE վիրուսի համար), բայց այն կարևոր դեր ունի տզերի սնուցման հարցում[133], ինչպես կարմիր եղնիկը և վայրի վարազները (Sus scrofa)[134], որոնցում հայտնաբերվել է մեկ ռիկետսիա և երեք բորելիա[131]» կոինֆեկցիայի բարձր ռիսկով՝ այծյամների պարագայում[135]։ Այնուամենայնիվ, 2000-ականներին եվրոպայի այծյամներում հայտնաբերվել է երկու տեսակի ռիկետսիա և երկու տեսակի բորելիա[134]։

Պատվաստում խմբագրել

Լայմի հիվանդության դեմ կիրառվող ռեկոմբինանտ պատվաստանյութը ստեղծվել է հարուցչի արտաքին մակերեսային սպիտակուց A-ի հիմքով (ospA) ՍմիթԿլայն Բիչամի կողմից։ Ավելի քան 10,000 մարդ ներառող կլինիկական հետազոտություններում LYMErix կոչվող պատվաստանյութը ապահովել է մեծահասակների համար 76%, երեխաների համար 100% պաշտպանական իմունիտետ Բորելիայի նկատմակբ միայն թեթև կամ միջին և անցողիկ կողմնակի երևույթներով[136]։ 1998թ․-ի դեկտեմբերի 21-ին սննդի և դեղերի վերահսկման վարչությունը հաստատեց LYMErix-ի կիրառումը հիմնվելով այս հետազոտության վրա։

Պատվաստանյութի հաստատումից հետո վերջինիս գործնական կիրառման անցումը դանդաղ եղավ տարբեր պատճառներով, օրինակ՝ արժեքը, որը դժվարությամբ էր ձեռք բերվում ապահովագրական ընկերությունների կողմից[137] ։ Որոշ ժամանակ անց, հարյուրավոր պատվաստվածներ նկարագրեցին աուտոիմուն և այլ կողմնակի երևույթներ։ Բուժառուների որոշ իրավաբանական օգնության խմբեր միջնորդեցին ԳլաքսոՍմիթԿլայն ընկերությանը դատի տալու հարցում, պնդելով, որ պատվաստանյութը պատճառ է հանդիսացել տարբեր առողջական խնդիրների առաջացման։ Այս պնդումների հիման վրա սննդի և դեղերի վերահսկման վարչությունը և հիվանդությունների վերահսկան կենտրոնը կրկին հետազոտեցին պատվաստանյութը չգտնելով ոչ մի կապ պատվաստման և աուտոիմուն խնդիրների առաջացման մեջ[138]։

Չնայած պատվաստանյութի օգտագործումից առողջական խնդիրների առաջացման ապացույցների բացակայությանը, LYMErix-ի վաճառքը կտրուկ անկում ապրեց և այն հետ կանչվեց ԱՄՆ շուկայից ԳլաքսոՍմիթԿլայնի կողմից 2002թ․-ի փետրվարին[139], պայմանավորված ԶԼՄ-ների բացասական արձագանքով և պատվաստանյութի կողմնակի երևույթների վախով[138][140]։ LYMErix-ի ճակատագիրը բժշկական գրականության մեջ նկարագրվում է, որպես «զգուշացումների հեքիաթ»[140]․ Nature պարբերականում հեղինակը գրում է, - անհիմն հանրային վախը այնպիսի ճնշում գործադրեց պատվաստանյութը հայտնաբերողների վրա, որ տեղի ունեցավ անսպասելին[22]։ OspA պատվաստանյութի գլխավոր հայտնագործող Մաքս Պլանկի ինստիտուտը պատասխանել է Nature պարբերականին․ «սա պարզապես ցույց է տալիս այն, թե ինչքան զայրացնող կարող է աշխարհը լինել․․․ Չկա ոչ մի գիտական իրեղեն ապացույց առաջին OspA պատվաստանյութ՝ LYMErix-ի վաճառքից դուրս մղման համար»[138]։

Շների մոտ Լայմի հիվանդության կանխարգելման համար ստեղծվել և հաստատվել են տարբեր պատվաստանյութեր։ Այս պահին առկա է մոտ 3 պատվաստանյութ։ Ֆորթ Դոդջ լաբորատորիայի կողմից ստեղծված LymeVax-ը պարունակում է անփոփոխ, մահացած սպիրոխետներ։ Ինտերվետ-Շերինգ-Փլյու-ի Galaxy Lyme պատվաստանյութը թիրախավորում է OpsC և OpsA սպիտակուցները։ OspC-ի հակամարմինները կոչնչացնեն ցանկացած մանրէի, որին չի ոչնչացրել OspA հակամարմինը։ Մերիալի կողմից ստեղծված Canine Recombinant Lyme-ը խթանում է OspA-ի նկատմամբ հակամարմինների առաջացումը և տիզը սնվելով պատվաստված շան արյունով ներծծում է հակա-OspA հակամարմիններով լի արյուն, որը սպանում է տզի աղիներում առկա սպիրոխետներին մինչև շանը վարակելը[141]։

Վալնեվայի վեցավալենտ (OspA) սպիտակուցի ենթամիավորների հիմքով ստեղծված պատվաստանյութի թեկնածու VLA15-ը 2017թ․-ի հուլիսին ներկայացվել էր ԱՄՆ-ի սննդի և դեղերի վերահսկման վարչություն դրամաշնորհի, ինչն էլ թույլ տվեց վերջինիս հետազոտությունների իրականացումը[142]։

Տզի հեռացում խմբագրել

 
Removal of a tick using tweezers

Մաշկին կպած տզերը արագ պետք է հեռացվեն, քանի որ 36 ժամվա ընթացքում տզի հեռացումը նվազեցնում է հարուցիչների փոխանցման հավանականությունը[143]։ Հնում կիրառվող տզի հեռացման մեթոդներն անարդյունավետ են, չունեն ոչ մի առավելություն հիվանդության փոխանցման ռիսկի նվազման առումով և հակառակը, կարող են բարձրացնել վարակման կամ հիվանդության առաջացման ռիսկը[144]։ Տզի հեռացման լավագույն մեթոդը ունելիի օգնությամբ առավելագույնս մաշկին մոտ տզի բռնելը և հեռացնելն է առանց թափահարելու, խուսափելով մարմինը ճզմելուց կամ գլուխը պոկելուց[145]։ Հիվանդության փոխանցման հավանականությունը մեծանում տզի մաշկին կպած լինելու ժամանակի հետ, և եթե տիզն ամրացած է եղել ավելի քիչ, քան 24 ժամը, վարակման հավանականությունը խիստ ցածր է։ Սակայն, քանի որ տզերը չափերով փոքր են, հատկապես հարսնյակի փուլում, տզերի հայտնաբերումը դժվարություն է ներկայացնում[143]։ Կլինիկական իմունաբանության և ալերգաբանության ավստրալասիական ընկերությունը խորհուրդ չի տալիս ունելու օգնությամբ տզի հեռացումը, քանի որ եթե անհատը ալերգիկ եղավ, հնարավոր է անաֆիլակտիկ ռեակցիայի հրահրում։ Հակառակը, նրանք խորհուրդ են տալիս առաջնահերթ սպանել տզին՝ օգտագործելով նյութեր, որոնցով տզին միանգամից սառեցնում են և այն չի կարող արտադրել ալերգենով հարուստ թուք, և հետո հեռացնել այն ապահով վայրում, օրինակ՝ հիվանդանոցի շտապ օգնության բաժանմունքում[146]։

Կանխարգելիչ հակաբիոտիկների կիրառում խմբագրել

Հիվանդության փոխանցման հավանականություն մեծանում է տզի կպած լինելու ժամկետի հետ[147]։ Լայմի հիվանդության հարուցիչի փոխանցման համար պահանջվում է 36-ից 48 ժամ, որի ընթացքում այն թքի հետ անցնում է տիրոջ արյուն[147]։ Եթե եղնիկի տիզը հայտնաբերվում է անհատի մաշկին կպած և այն ամրացած է եղել մոտ 36 ժամ կամ լցված է արյունով, ցանկալի է դոքսիցիկլինի մեկ դեղաչափ տալ հիվանդին տզի հեռացնելուց 72 ժամվա ընթացքում, որպեսզի նվազեցվի Լայմի հիվանդության առաջացման հավանականությունը։ Այն խորհուրդ չի տրվում տզի ցանկացած խայթոցից հետո, քանի որ հիվանդության զարգացումը հազվադեպ է լինում․ մեկ էրիթեմա միգրանսի դեպք կանխարգելելու համար պահանջվում է դոքսիցիկլինի կիրառում մոտ 50 անհատի կողմից[4][147]։

Մասնագիտական գործոն խմբագրել

Վարակված տզերի շրջաններում ապրող և դրսում աշխատող անձինք Լայմի հիվանդության ռիսկի խմբում են։ 2010թ․-ին ԱՄՆ-ում Լայմի հիվանդության առավելագույն գրանցում դիտվել է Նյու Ջերսիում, Փենսիլվանիայում, Վիսկոնսինում, Նյու Յորքում, Մասսաչուսեթսում, Կոնեկտիկուտում, Մինեսոտայում, Մերիլենդում, Վիրջինիայում, Նյու Հեմփշիրում, Դելավերում և Մենում։ ԱՄՆ-ի հյուսիսարևելյան և հյուսիսային կենտրոնական նահանգները վարակված տզերի հանդիպման ամենաբարձր ռիսկն ունեն։ Այս և այլ նահանգներում աշխատողների մոտ տզերը կարող են փոխանցել նաև այլ հիվանդություններ։ Փայտով, թփերով, բարձր խոտածածկույթով կամ թափված տերևներով հարուստ աշխատավայրերում տզերի քանակն ավելի շատ է։ Դրսում աշխատողները հատկապես զգույշ պետք է լինեն ուշ գարնանը և ամռանը, որպեսզի պաշտպանեն իրենց տզերից, քանի որ այս ժամանակաշրջանում տզերն առավել ակտիվ են[148]։

Բուժում խմբագրել

Առաջնային բուժումը հակաբիոտիկներն են[4][147]։ Բուժմանը սպեցիֆիկ մոտեցումը կախված է վարակված անհատից և հիվանդության փուլից[147]։ Վաղ տեղայնացված ձևով հիվանդների մեծ մասի համար, որպես առաջին ընտրության միջոց խորհուրդ է տրվում բերանացի դոքսիցիկլինի կիրառումը, քանի որ այն արդյունավետ է ոչ միայն բորելիաների, այլ նաև տզերով փոխանցվող այլ հիվանդությունների դեպքում[147]։ Դոքսիցիկլինը հակացուցված է մինչև 8 տարեկան երեխաներին և կանանց, ովքեր հղի են կամ կրծով կերակրում են[147]․ որպես փոխարինող կարելի է կիրառել ամոքսիցիլին, ցեֆուրոքսիմ աքսետիլ և ազիթրոմիցին[147]։ Վաղ տարածված կամ ուշ փուլերի հիվանդության պարագայում կարող են դրսևորվել նաև սրտային խնդիրներ, ռեֆրակտեր Լայմի արթրիտ կամ նյարդաբանական ախտանիշներ, ինչպես մենինգիտն է կամ էնցեֆալիտը[147]։ Այս դեպքերում առաջին ընտրության միջոց է ներերակային ցեֆտրիաքսոնը[147], իսկ որպես փոխարինող՝ ցեֆոտաքսիմը և դոքսիցիկլինը[147]։

Այս բուժման տևողությունը կազմում է մեկից չորս շաբաթ[147]։ Եթե պահպանվում կամ վերադառնում է հոդի այտուցը, պետք է կիրառվի հակաբիոտիկային բուժման ևս մեկ կուրս[147]։ Սրան հակառակ, հակաբիոտիկների երկարատև՝ ավելի քան 28 օր կիրառումը խորհուրդ չի տրվում, քանի որ բացակայուն են կլինիկական ապացույցների վերջինիս արդյունավետության մասին[147][149]։ IgM և IgG հակամարմինների քանակը բարձր կարող է լինել նույնիսկ հակաբիոտիկային արդյունավետ բուժումից տարիներ հետո[147]։ Քանի որ հակամարմինների քանակը ցույց չի տալիս բուժման արդյունավետությունը, վերջիններիս քանակը չի որոշվում[147]։

Կանխատեսում խմբագրել

Հիվանդության վաղ փուլերում հիվանդությունը հիմնականում բուժելի է[150]։ Սակայն, Լայմի հիվանդության ծանրությունը և բուժումը կարող է դժվարացած լինել ուշ ախտորոշման, հակաբիոտիկային բուժման ձախողման և տզերով փոխանցվող այլ հիվանդության զուգահեռ առկայության պարագայում, ինչպես օրինակ՝ էրլիխիոզը, բաբեշիոզը և իմունիտետի ընկճումը հիվանդի մոտ։

Հայտնի է, որ հիվանդների մինչև 5%-ի մոտ բուժման ավարտին դիտվում է ձգձգվող հոգնածություն, ցավեր, կամ հոդամկանացավ[151]։ Այս ախտանշանները կարող են տևոլ ավելի քան 6 ամիս։ Այս վիճակը կոչվում է Լայմի հիվանդության հետբուժումային համախտանիշ։ 2016թ․-ից սկսած հետազոտություններով այս համախտանիշի պատճառը չի հայտնաբերվել, սակայն այն վարում են ֆիբրոմիալգիայի կամ քրոնիկական հոգնածության համախտանիշի նման[152]։

Շների պարագայում, երկարատև լուրջ կանխատեսումներով կարող է առաջանալ կծիկային հիվանդություն[153], որը երիկամների վնասմամբ ուղեկցվող այնպիսի վիճակ է, որը կարող է բերել քրոնիկական երիկամային հիվանդության[141]։ Շները նույնպես կարող են ունենալ քրոնիկական հոդային հիվանդություն, եթե Լայմը չբուժվի։ Այնուամենայնիվ, շների մոտ Լայմի հիվանդության դեպքերի մեծամասնությունում հակաբիոտիկներով կամ առանց հակաբիոտիկների բուժումն ավարտվում է ամբողջական լավացումով[154]։ Հազվադեպ Լայմի հիվանդությունը մահացու կարող է լինել ինչպես շների, այնպես էլ մարդկանց համար[155]։

Պատմություն խմբագրել

Borrelia burgdorferi գենետիկայի էվոլյուցիան ժամանակակից ուսումնասիրությունների թեմա է դարձել։ Հետազոտություններից մեկում նշվել է որ, Նոր Անգլիայում հետ-գաղութային ֆերմաներից հրաժարվելուն զուգահեռ, անտառավերականգնումներից և 19րդ դարում տեղի ունեցած դեպի Միջին արևմտյան Միացյալ Նահանգներ մեծաքանակ գաղթից առաջ, Լայմի հիվանդությունը հազարավոր տարիներ եղել է Ամերիկայում և տզի ու տիրոջ հետ տարածվել է Հյուսիսարևելյան Միացյալ Նահանգներից դեպի Միջին Արևմտյան Միացյալ Նահանգներ[156]։

Ջոն Ջոսելինը, որ 1638 և կրկին 1663-1670 թվականներին այցելել է Նոր Անգլիա, գրել է․ «Այնտեղ ամռանը թփերից անհամար քանակի տզեր են կախված, որոնք կճեղքեն մարդկանց հագուստները, կսողան նրանց տաբատների մեջ և կարճ ժամանակում մարդուն կվերածեն դիակի։ Ես տեսել եմ նրանց գուլպաները, ովքեր անցել են անտառի միջով, ծածկված դրանցով»[157]։

Վերոնշյալը նույնպես հաստատվել է շվեդացի բուսաբան Պեր Կալմի գրվածքներում, ում Կառլ Լիննեյը ուղարկել էր Ամերիկա, երբ 1749-ին այցելեց Նյու Յորքի այգի այնտեղ նա տեսավ որ այգին լիքն է տզերով։ Երբ Կալմի աշխատանքները 100 տարի անց վերականգնվեցին, անտառն այլևս չկար և Լայմի բակտերիան հավանաբար մեկուսացվել էր հյուսիսարևելյան ափի երկայնքով՝ Վիսկոնսին և Մինեսոտա[158]։

Հնարավոր է առաջին մանրամասն նկարագրությունը, որ մեզ հայտնի է ինչպես Լայմի հիվանդություն, հայտնվել են բարեկրոն Դոկտոր Ջոն Ուոքերի գրվածքներում, 1764-ին Շոտլանդիայի արևմտյան ափից անջատված Ջուրայի կղզի (Deer Island (Եղնիկի կղզի)) այցից հետո[159]։ Նա լավ բացատրում է Լայմի հիվանդության ախտանիշները (նրա խոսքերով «սուր ցավ վերջույթների վերին հատվածներում») և որ, տիզը հանդես է գալիս որպես պարազիտակիր որը, նա նկարագրոմ է որպես, «Ճիճու կարմրավուն գունավորմամբ, սեղմված ձևով և ամեն մի կողմում ունի ոտքերի շարք, որը ներթափանցում է մաշկի մեջ»։ 1717-ին և 18րդ դարի վերջին շատ մարդիկ Մեծ Բրիտանիայի այդ հատվածից գաղթեցին Հյուսիսային Ամերիկա։

Թանգարանային պահպանված նմուշների զննելուց հայտնաբերեցին Borrelia-ի ԴՆԹ 1884-ին Գերմանիայից բերված վարակված Ixodes ricinus տզի մոտ, և Քեյփ Քոդից բերված վարակված մկան մոտ, որը սատկեց 1894-ին[158]։ 2010-ին 5300 տարեկան Էցի մումիայի դիահերձումը բացահայտեց Borrelia burgdorferi -ի ԴՆԹ-ի հաջորդականության առկայություն, դարձնելով նրան ամենահին մարդը ով հիվանդ է եղել Լայմի հիվանդությունով[160]։

Եվրոպական վաղ հետազոտություններում Լայմի հիվանդությունը ներկաացված է մաշկային դրսևորումներով։ Գերմանիա, Բրեսլաու քաղաքում (այժմ Վրոցլավ, Լեհաստան) առաջին հետազոտությունը եղել է 1883-ին, երբ բժիշկ Ալֆրեդ Բուքվալդը նկարագրեց մարդու, ով 16 տարի էր ինչ տառապում էր մաշկային հիվանդությամբ, որն այժմ հայտնի է ինչպես քրոնիկական ապաճական ակրոդերմատիտ[161]։

1909-ի հետազոտական կոնֆերանսում, շվեդացի մաշկաբան Արվիդ Աֆզելիուսը ներկայացրեց զեկույց մեծացող, մատանիանման ախտահարման մասին, որը նա նկատեց մի կնոջ մոտ, որին նախորդել էր ոչխարի տզի խայթոցը։ Նա անվանեց ախտահարումը թափառող էրիթեմա[161]։ Բորելիար լիմֆոցիտոման մաշկային հիվանդություն է, որը առաջին անգամ նկարագրվել է 1911-ին[162]։

Հիվանդության կլինիկական գործընթացների՝ պատճառ, ախտորոշում և բուժում, ընկալումը դժվարա էր[163]։

Տզի խայթոցից հետո առաջացող նյարդաբանական խնդիրները սկսել են հասկանալ 1920-ականներից։ Ֆրանսիացի բժիշկներ Գարին և Բուժադոն նկարագրել էին մի ֆերմերի, ում մոտ տզի խայթոցից հետո դրսևորվել էին զգայական ռադիկուլիտի և թեթև մենինգիտի երևույթներ։ Մեծ, մատանիանման ցանավորումը նույնպես առկա է եղե, պարզապես բժիշկները այն չեն վերագրել մենինգոռադիկուլիտին։ 1930-ին շվեդացի մաշկաբան Սվեն Հելլերստրոմը առաջինն էր, ով առաջարկեց, որ տզի խայթոցից հետո առաջացած նյարդաբանական ախտանիշները և էրիթեմա միգրանսը իրար հետ փոխկապակցված են[164]։ 1940-ականներին Գերմանացի նյարդաբան Ալֆրեդ Բենուորթը, նկարագրեց խրոնիկական լիմֆոցիտային մենինգիտի և պոլիռադիկուլոնևրիտի մի քանի դեպքեր, որոնցից մի քանիսը զուգակցվում էին մաշկի էրիթեմատոզ ախտահարումներով։

Կարլ Լինեյը, ով աշխատում էր Շվեդիայի Կարոլինսկայի համալսարանում, հավատացած էր, որ մաշկի բազմաթիվ ախտահարումները պայմանավորված են սպիրոխետներով։ 1948-ին նա օգտագործեց հատուկ ներկ, որ մանրադիտակով հետազոտի մաշկի տարբեր ախտահարումներում ներառյալ էրիթեմա միգրանսում գնտվող թվացյալ սպիրոխետները[165]։ Չնայած հետագայում պարզվեց որ նրա հետևությունները սխալ էին, բայց դրան հետևեց հետաքրքրություն սպիրոխետների ուսումնասիրության ոլորտում։ 1949-ին Նիլս Թիրեսսոնը, ով նույնպես աշխատել է Կարոլինսկայի համալսարանում, առաջին անգամ պենիցիլինով բուժեց քրոնիկական ապաճական ակրոդերմատիտը[166]։ 1950-ականներին տզի խայթոցի, լիմֆոցիտոմայի, էրիթեմա միգրանսի և Բենուորթի համախտանիշի կապը ընդունվեց ամբողջ Եվրոպայում, բերելով պենիցիլինի համատարած օգտագործմանը Եվրոպայում[167][168]։

1970-ին Վիսկոնսինից մաշկաբան Ռուդոլֆ Սկրիմենտին, 1950-ին Ամերիկյան գիտական ամսագրում Հելլերստրոմի վերահրատարակած հոդվածը նայելուց հետո հիվանդի մոտ ճանաչեց էրիթեմա միգրանս ախտահարումը։ Սա ԱՄՆ-ում էրիթմա միգրանսի առաջին գրանցված դեպքն է։ Հիմնվելով Եվրոպական գրականության վրա, հիվանդին նա բուժեց պենիցիլինով[169]։

Ամբողջական համախտանիշը, որն այժմ հայտնի է ինչպես Լայմի հիվանդություն, չէր ճանաչվում մինչև, 1975-ին հարավարևելյան Կոնեկտիկուտի երեք քաղաքներում, ներառյալ Լայմում և Օլդ Լայմում, որտեղից էլ ծագել է անունը, այն ժամանակ թվացյալ յուվենիլ ռևմատոիդ արթրիտի խմբային դեպքերը[170]։ Հետազոտությունը անցկացվել էր Համաճարակաբանության հետախուզական ծառայության բժիշկներ Դեյվիդ Սնիդմանի և Ալլան Սթիրի կղմից, նաև Եյլի համալսարանից այլոց կողմից, ներառյալ Ստիվեն Մալավիստայի, ով նշվում է հիվանդության հայտնաբերողներից մեկը[171]։ ԱՄՆ-ում հիվանդերի էրիթեմա միգրանսի ճանաչումը բերեց «Լայմ արթրիտի» ճանաչմանը, որպես Եվրոպայում նույն, տզից առաջացած, հիվանդության դրսևորումներից մեկը[70]։

Մինչև 1976 թվականը, B. burgdorferi sensu lato վարակը անվանում էին, կամ հայտնի էր ինչպես տզից առաջացած մենինգոպոլինևրիտ, Գարին-Բուժադոյի համախտանիշ, Բենուարթի համախտանիշ, Աֆզելիուսի հիվանդություն[172], Մոնթակ Նիի կամ ոչխարի տզի տենդ։ 1976-ից սկսած հիվանդությունն հիմնականում անվանում են Լայմի հիվանդություն[173][174], Լայմի բորելիոզ կամ ուղակի բորելիոզ։

1980-ին Սթիրը և այլք, մեծահասակ հիվանդների շրջանում սկսեցին փորձել հակաբիոտիկային սխեմաներ[175]։ Նույն տարում, Նյու Յորք նահանգի առողջապահության վարչության, համաճարակաբան Ջորջ Բենաքը Ժայռոտ լեռի կենսաբանական լաբորատորիայի հետազոտող Վիլլի Բուրգդորֆերին Նյու Յորքի Շելթեր կղզուց, որը հայտնի է որպես Լայմի էնդեմիկ օջախ ինչպես նաև Ժայռոտ լեռի բծավոր տենդի հետազոտման վայր ապահովեց I. dammini [scapularis] տզերով։ Երբ ռիկետսիաների համար հետազոտում էր տզերը, Բուրգդորֆերը նկատեց «վատ ներկվող, երկար, անկանոն սպիրալաձև սպիրոխետներ»։ Հետագա ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին սպիրոխետների առկայություն տզերի 60%-ի մոտ։ Բուրգդորֆերը նշեց նրա արդյունքների նմանությունը Եվրոպական գրականության հետ, նրա ըմբռնմամբ ապիրոխետները կարող են լինել էրիթեմա միգրանսի և Լայմի հիվանդության երկար սպասված պատճառը։ Բենաքը նրան Շելթեր կղզուց տրամադրեց ավելի շատ տզերով և Լայմի հիվանդությունով ախտորոշված հիվանդների շիճուկով։ Տեխասի առողջության գիտական կենտրոնի համալսարանի հետազոտող Ալան Բարբորը առաջարկեց փորձաքննություն կատարել, ստեղծել կուլտուրաներ և իմունոքիմիականորեն բնութագրել օրգանիզմը։ Բուրգդորֆերը հետագայում հաստատեց իր հայտնագործությունը `մեկուսացնելով Լայմի հիվանդությամբ հիվանդներին, նույնականացրեց տզի մոտ հայտնաբերած սպիրոխետներին[176]։ 1982-ի հունիսին նա հրապարակեց իր հայտնագործությունները Science ասագրում, և սպիրոխետները անվանվեցին նրա պատվին Borrelia burgdorferi[177]

B. burgdorferi-ի որպես Լայմի հիվանդության պատճառածին ագենտ, փորձարկման համար ընտրվեցին հակաբիոտիկներ, ուղղորդված հակաբիոտիկների նկատմամբ in vitro զգայունության որոշմամբ, որոնք ներառում էին տետրացիկլինային հակաբիոտիկներ, ամոքսացիլին, ցեֆուրոքսիմ աքսիտել, ներերակային և միջմկանային պենիցիլին և ներերակային ցեֆտրիաքսոն[178][179]։Տզի փոխանցման մեխանիզմը նույնպես քննարկման թեմա էր։ B. burgdorferi սպիրոխետներ հայտնաբերվել են տզի թքի մեջ 1987-ին, հաստատելով այն վարկածը որ փոխանցումը տեղի է ունենում թքագեղձերի միջոցով[180]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Disease Ontology — 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 WikiSkripta (չեխերեն) — 2008. — ISSN 1804-6517
  3. ↑ AC S. Western blotting in the serodiagnosis of Lyme disease // J. Infect. Dis. — OUP, 1993. — Vol. 167, Iss. 2. — P. 392—400. — ISSN 0022-1899; 1537-6613 — doi:10.1093/INFDIS/167.2.392 — PMID:8380611
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 Shapiro ED (2014 թ․ մայիս). «Clinical practice. Lyme disease» (PDF). The New England Journal of Medicine. 370 (18): 1724–1731. doi:10.1056/NEJMcp1314325. PMC 4487875. PMID 24785207. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 «Signs and Symptoms of Lyme Disease». cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  6. ↑ Aucott JN (2015 թ․ հունիս). «Posttreatment Lyme disease syndrome». Infectious Disease Clinics of North America. 29 (2): 309–323. doi:10.1016/j.idc.2015.02.012. PMID 25999226.
  7. ↑ Johnson RC (1996). «Borrelia». In Baron S, և այլք: (eds.). Baron's Medical Microbiology (4th ed.). Univ of Texas Medical Branch. ISBN 978-0-9631172-1-2. PMID 21413339. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 7-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Lyme disease transmission». cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  9. ↑ Steere, AC; Strle, F; Wormser, GP; Hu, LT; Branda, JA; Hovius, JW; Li, X; Mead, PS (2016 թ․ դեկտեմբերի 15). «Lyme borreliosis». Nature Reviews. Disease Primers. 2: 16090. doi:10.1038/nrdp.2016.90. PMC 5539539. PMID 27976670.
  10. ↑ «Lyme borreliosis» (PDF). ECDC. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  11. ↑ Pritt BS, Mead PS, Johnson DK, Neitzel DF, Respicio-Kingry LB, Davis JP, Schiffman E, Sloan LM, Schriefer ME, Replogle AJ, Paskewitz SM, Ray JA, Bjork J, Steward CR, Deedon A, Lee X, Kingry LC, Miller TK, Feist MA, Theel ES, Patel R, Irish CL, Petersen JM (2016 թ․ մայիս). «Identification of a novel pathogenic Borrelia species causing Lyme borreliosis with unusually high spirochaetaemia: a descriptive study». The Lancet. Infectious Diseases. 16 (5): 556–564. doi:10.1016/S1473-3099(15)00464-8. PMC 4975683. PMID 26856777.
  12. ↑ «Lyme Disease Diagnosis and Testing». cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  13. ↑ «Two-step Laboratory Testing Process». cdc.gov. 2011 թ․ նոյեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  14. ↑ «Testing of Ticks». cdc.gov. 2013 թ․ հունիսի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  15. ↑ «Tick Removal». cdc.gov. 2014 թ․ հունիսի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 2-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 «Post-Treatment Lyme Disease Syndrome». cdc.gov. 2017 թ․ դեկտեմբերի 1. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 20-ին.
  17. ↑ Regional Disease Vector Ecology Profile: Central Europe. DIANE Publishing. 2001 թ․ ապրիլ. էջ 136. ISBN 9781428911437. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  18. ↑ Berger, Stephen (2014). Lyme disease: Global Status 2014 Edition. GIDEON Informatics Inc. էջ 7. ISBN 9781498803434. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 Williams, Carolyn (2007). Infectious disease epidemiology : theory and practice (2nd ed.). Sudbury, Mass.: Jones and Bartlett Publishers. էջ 447. ISBN 9780763728793. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  20. ↑ «Willy Burgdorfer – obituary». Daily Telegraph. 2014 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  21. ↑ Lantos PM (2015 թ․ հունիս). «Chronic Lyme disease». Infectious Disease Clinics of North America. 29 (2): 325–40. doi:10.1016/j.idc.2015.02.006. PMC 4477530. PMID 25999227.
  22. ↑ 22,0 22,1 «When a vaccine is safe». Nature. 439 (7076): 509. 2006 թ․ փետրվար. Bibcode:2006Natur.439Q.509.. doi:10.1038/439509a. PMID 16452935.
  23. ↑ Arthritis and Lyme Disease Արխիվացված 4 Հոկտեմբեր 2013 Wayback Machine, WebMD Rheumatoid Arthritis Health Center, reviewed by David Zelman, MD on 1 October 2012.
  24. ↑ 24,0 24,1 disease 330178, բաժին Lyme disease(անգլ.) EMedicine կայքում
  25. ↑ Steere AC, Sikand VK, Schoen RT, Nowakowski J (2003 թ․ օգոստոս). «Asymptomatic infection with Borrelia burgdorferi». Clinical Infectious Diseases. 37 (4): 528–32. doi:10.1086/376914. PMID 12905137. (primary source)
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Biesiada G, Czepiel J, Leśniak MR, Garlicki A, Mach T (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Lyme disease: review». Archives of Medical Science. 8 (6): 978–82. doi:10.5114/aoms.2012.30948. PMC 3542482. PMID 23319969.
  27. ↑ Aucott JN, Crowder LA, Yedlin V, Kortte KB (2012). «Bull's-Eye and Nontarget Skin Lesions of Lyme Disease: An Internet Survey of Identification of Erythema Migrans». Dermatology Research and Practice. 2012: 1–6. doi:10.1155/2012/451727. PMC 3485866. PMID 23133445.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) (primary source)
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Auwaerter PG, Aucott J, Dumler JS (2004 թ․ հունվար). «Lyme borreliosis (Lyme disease): molecular and cellular pathobiology and prospects for prevention, diagnosis and treatment». Expert Reviews in Molecular Medicine. 6 (2): 1–22. doi:10.1017/S1462399404007276. PMID 14987414.
  29. ↑ Steere AC, Dhar A, Hernandez J, Fischer PA, Sikand VK, Schoen RT, Nowakowski J, McHugh G, Persing DH (2003 թ․ հունվար). «Systemic symptoms without erythema migrans as the presenting picture of early Lyme disease». The American Journal of Medicine. 114 (1): 58–62. doi:10.1016/S0002-9343(02)01440-7. PMID 12543291. (primary source)
  30. ↑ Dandache P, Nadelman RB (2008 թ․ հունիս). «Erythema migrans». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 235–60, vi. doi:10.1016/j.idc.2007.12.012. PMID 18452799.
  31. ↑ 31,0 31,1 Stanek G, Strle F (2008 թ․ հունիս). «Lyme disease: European perspective». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 327–39, vii. doi:10.1016/j.idc.2008.01.001. PMID 18452805.
  32. ↑ Halperin JJ (2008 թ․ հունիս). «Nervous system Lyme disease». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 261–74, vi. doi:10.1016/j.idc.2007.12.009. PMID 18452800.
  33. ↑ Chabria SB, Lawrason J (2007 թ․ օգոստոս). «Altered mental status, an unusual manifestation of early disseminated Lyme disease: A case report». Journal of Medical Case Reports. 1: 62. doi:10.1186/1752-1947-1-62. PMC 1973078. PMID 17688693.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  34. ↑ Stanek G, Wormser GP, Gray J, Strle F (2012 թ․ փետրվար). «Lyme borreliosis». Lancet. 379 (9814): 461–73. doi:10.1016/S0140-6736(11)60103-7. PMID 21903253.
  35. ↑ Nau R, Christen HJ, Eiffert H (2009 թ․ հունվար). «Lyme disease--current state of knowledge». Deutsches Arzteblatt International. 106 (5): 72–81, quiz 82, I. doi:10.3238/arztebl.2009.0072. PMC 2695290. PMID 19562015.
  36. ↑ Bratton RL, Whiteside JW, Hovan MJ, Engle RL, Edwards FD (2008 թ․ մայիս). «Diagnosis and treatment of Lyme disease». Mayo Clinic Proceedings. 83 (5): 566–71. doi:10.4065/83.5.566. PMID 18452688.
  37. ↑ Shadick NA, Phillips CB, Sangha O, Logigian EL, Kaplan RF, Wright EA, Fossel AH, Fossel K, Berardi V, Lew RA, Liang MH (1999 թ․ դեկտեմբեր). «Musculoskeletal and neurologic outcomes in patients with previously treated Lyme disease». Annals of Internal Medicine. 131 (12): 919–26. doi:10.7326/0003-4819-131-12-199912210-00003. PMID 10610642.
  38. ↑ Seltzer EG, Gerber MA, Cartter ML, Freudigman K, Shapiro ED (2000 թ․ փետրվար). «Long-term outcomes of persons with Lyme disease». JAMA. 283 (5): 609–16. doi:10.1001/jama.283.5.609. PMID 10665700.
  39. ↑ Fallon BA, Nields JA (1994 թ․ նոյեմբեր). «Lyme disease: a neuropsychiatric illness». The American Journal of Psychiatry. 151 (11): 1571–83. doi:10.1176/ajp.151.11.1571. PMID 7943444.
  40. ↑ Hess A, Buchmann J, Zettl UK, Henschel S, Schlaefke D, Grau G, Benecke R (1999 թ․ մարտ). «Borrelia burgdorferi central nervous system infection presenting as an organic schizophrenialike disorder». Biological Psychiatry. 45 (6): 795. doi:10.1016/S0006-3223(98)00277-7. PMID 10188012.
  41. ↑ Miklossy, J (2012). «Chronic or late lyme neuroborreliosis: analysis of evidence compared to chronic or late neurosyphilis». The Open Neurology Journal. 6: 146–57. doi:10.2174/1874205X01206010146. PMC 3551238. PMID 23346260.
  42. ↑ Puius YA, Kalish RA (2008 թ․ հունիս). «Lyme arthritis: pathogenesis, clinical presentation, and management». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 289–300, vi–vii. doi:10.1016/j.idc.2007.12.014. PMID 18452802.
  43. ↑ Mullegger RR (2004). «Dermatological manifestations of Lyme borreliosis». European Journal of Dermatology. 14 (5): 296–309. PMID 15358567.
  44. ↑ Samuels DS, Radolf JD, eds. (2010). «Chapter 6, Structure, Function and Biogenesis of the Borrelia Cell Envelope». Borrelia: Molecular Biology, Host Interaction and Pathogenesis. Caister Academic Press. ISBN 978-1-904455-58-5.
  45. ↑ Cutler SJ, Ruzic-Sabljic E, Potkonjak A (2017 թ․ փետրվար). «Emerging borreliae - Expanding beyond Lyme borreliosis». Molecular and Cellular Probes. 31: 22–27. doi:10.1016/j.mcp.2016.08.003. PMID 27523487.
  46. ↑ Stanek G, Reiter M (2011 թ․ ապրիլ). «The expanding Lyme Borrelia complex--clinical significance of genomic species?». Clinical Microbiology and Infection. 17 (4): 487–93. doi:10.1111/j.1469-0691.2011.03492.x. PMID 21414082.
  47. ↑ Schneider BS, Schriefer ME, Dietrich G, Dolan MC, Morshed MG, Zeidner NS (2008 թ․ հոկտեմբեր). «Borrelia bissettii isolates induce pathology in a murine model of disease». Vector Borne and Zoonotic Diseases. 8 (5): 623–33. doi:10.1089/vbz.2007.0251. PMID 18454594.
  48. ↑ Rudenko N, Golovchenko M, Mokrácek A, Piskunová N, Ruzek D, Mallatová N, Grubhoffer L (2008 թ․ հոկտեմբեր). «Detection of Borrelia bissettii in cardiac valve tissue of a patient with endocarditis and aortic valve stenosis in the Czech Republic». Journal of Clinical Microbiology. 46 (10): 3540–3. doi:10.1128/JCM.01032-08. PMC 2566110. PMID 18650352.
  49. ↑ 49,0 49,1 Tilly K, Rosa PA, Stewart PE (2008 թ․ հունիս). «Biology of infection with Borrelia burgdorferi». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 217–34, v. doi:10.1016/j.idc.2007.12.013. PMC 2440571. PMID 18452798.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Ryan KJ, Ray CG, eds. (2004). Sherris Medical Microbiology (4th ed.). McGraw Hill. էջեր 434–37. ISBN 978-0-8385-8529-0.
  51. ↑ 2005 Fact Sheet, Prevent Tick Bites: Prevent Lyme Disease Արխիվացված 2013-06-26 Wayback Machine, Rutgers University, Rutgers Cooperative Research & Extension, New Jersey Agricultural Experiment Station, Deborah Smith-Fiola, Former Ocean County Agricultural Agent and George C. Hamilton, Ph.D., Extension Specialist in Pest Management, March 2005.
  52. ↑ 52,0 52,1 Lo Re V, Occi JL, MacGregor RR (2004 թ․ ապրիլ). «Identifying the vector of Lyme disease». American Family Physician. 69 (8): 1935–7. PMID 15117014.
  53. ↑ «Westport Weston Health District». 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  54. ↑ Hovius JW, van Dam AP, Fikrig E (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Tick-host-pathogen interactions in Lyme borreliosis». Trends in Parasitology. 23 (9): 434–8. doi:10.1016/j.pt.2007.07.001. PMID 17656156.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Steere AC, Coburn J, Glickstein L (2004 թ․ ապրիլ). «The emergence of Lyme disease». The Journal of Clinical Investigation. 113 (8): 1093–101. doi:10.1172/JCI21681. PMC 385417. PMID 15085185.
  56. ↑ de Mik EL, van Pelt W, Docters-van Leeuwen BD, van der Veen A, Schellekens JF, Borgdorff MW (1997 թ․ ապրիլ). «The geographical distribution of tick bites and erythema migrans in general practice in The Netherlands». International Journal of Epidemiology. 26 (2): 451–7. doi:10.1093/ije/26.2.451. PMID 9169184.
  57. ↑ Sun Y, Xu R (2003). «Ability of Ixodes persulcatus, Haemaphysalis concinna and Dermacentor silvarum ticks to acquire and transstadially transmit Borrelia garinii». Experimental & Applied Acarology. 31 (1–2): 151–60. doi:10.1023/B:APPA.0000005119.30172.43. PMID 14756409.
  58. ↑ Ledin KE, Zeidner NS, Ribeiro JM, Biggerstaff BJ, Dolan MC, Dietrich G, Vredevoe L, Piesman J (2005 թ․ մարտ). «Borreliacidal activity of saliva of the tick Amblyomma americanum». Medical and Veterinary Entomology. 19 (1): 90–5. doi:10.1111/j.0269-283X.2005.00546.x. PMID 15752182.
  59. ↑ Masters EJ, Grigery CN, Masters RW (2008 թ․ հունիս). «STARI, or Masters disease: Lone Star tick-vectored Lyme-like illness». Infectious Disease Clinics of North America. 22 (2): 361–76, viii. doi:10.1016/j.idc.2007.12.010. PMID 18452807.
  60. ↑ Clark K (2004 թ․ նոյեմբեր). «Borrelia species in host-seeking ticks and small mammals in northern Florida». Journal of Clinical Microbiology. 42 (11): 5076–86. doi:10.1128/JCM.42.11.5076-5086.2004. PMC 525154. PMID 15528699.
  61. ↑ Eisen L, Eisen RJ, Lane RS (2004 թ․ դեկտեմբեր). «The roles of birds, lizards, and rodents as hosts for the western black-legged tick Ixodes pacificus». Journal of Vector Ecology. 29 (2): 295–308. PMID 15709249.
  62. ↑ Lane RS, Mun J, Eisen L, Eisen RJ (2006 թ․ օգոստոս). «Refractoriness of the western fence lizard (Sceloporus occidentalis) to the Lyme disease group spirochete Borrelia bissettii». The Journal of Parasitology. 92 (4): 691–6. doi:10.1645/GE-738R1.1. PMID 16995383.
  63. ↑ Walsh CA, Mayer EW, Baxi LV (2007 թ․ հունվար). «Lyme disease in pregnancy: case report and review of the literature». Obstetrical & Gynecological Survey. 62 (1): 41–50. doi:10.1097/01.ogx.0000251024.43400.9a. PMID 17176487.
  64. ↑ Dotters-Katz, S; Kuller, J; Heine, P (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Arthropod-Borne Bacterial Diseases in Pregnancy». Obstetrical & Gynecological Survey. 68 (9): 41–50. doi:10.1097/OGX.0b013e3182a5ed46. PMID 25102120.
  65. ↑ Lakos A, Solymosi N (2010 թ․ հունիս). «Maternal Lyme borreliosis and pregnancy outcome». International Journal of Infectious Diseases. 14 (6): e494–8. doi:10.1016/j.ijid.2009.07.019. PMID 19926325.
  66. ↑ Steere A (1989 թ․ օգոստոսի 31). «Medical Progress, Lyme Disease». The New England Journal of Medicine. 321 (9): 586–596. doi:10.1056/NEJM198908313210906. PMID 2668764.
  67. ↑ «Tick Attachment and Tickborne Diseases». www.maine.gov.
  68. ↑ Magnarelli LA, Anderson JF (1988 թ․ օգոստոս). «Ticks and biting insects infected with the etiologic agent of Lyme disease, Borrelia burgdorferi». Journal of Clinical Microbiology. 26 (8): 1482–6. PMC 266646. PMID 3170711.
  69. ↑ Luger SW (1990 թ․ հունիս). «Lyme disease transmitted by a biting fly». The New England Journal of Medicine. 322 (24): 1752. doi:10.1056/NEJM199006143222415. PMID 2342543.
  70. ↑ 70,0 70,1 Sternbach G, Dibble CL (1996). «Willy Burgdorfer: Lyme disease». The Journal of Emergency Medicine. 14 (5): 631–4. doi:10.1016/S0736-4679(96)00143-6. PMID 8933327.
  71. ↑ Schmidt BL, Aberer E, Stockenhuber C, Klade H, Breier F, Luger A (1995 թ․ մարտ). «Detection of Borrelia burgdorferi DNA by polymerase chain reaction in the urine and breast milk of patients with Lyme borreliosis». Diagnostic Microbiology and Infectious Disease. 21 (3): 121–8. doi:10.1016/0732-8893(95)00027-8. PMID 7648832.
  72. ↑ «CDC Lyme FAQ». Centers for Disease Control. 2018 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 26-ին.
  73. ↑ Swanson SJ, Neitzel D, Reed KD, Belongia EA (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Coinfections acquired from ixodes ticks». Clinical Microbiology Reviews. 19 (4): 708–27. doi:10.1128/CMR.00011-06. PMC 1592693. PMID 17041141.
  74. ↑ Wormser GP (2006 թ․ հունիս). «Clinical practice. Early Lyme disease». The New England Journal of Medicine. 354 (26): 2794–801. doi:10.1056/NEJMcp061181. PMID 16807416.
  75. ↑ Lindgren E, Gustafson R (2001 թ․ հուլիս). «Tick-borne encephalitis in Sweden and climate change». Lancet. 358 (9275): 16–8. doi:10.1016/S0140-6736(00)05250-8. PMID 11454371.
  76. ↑ Varde S, Beckley J, Schwartz I (1998). «Prevalence of tick-borne pathogens in Ixodes scapularis in a rural New Jersey County». Emerging Infectious Diseases. 4 (1): 97–9. doi:10.3201/eid0401.980113. PMC 2627663. PMID 9452402.
  77. ↑ Pachner AR, Steiner I (2007 թ․ հունիս). «Lyme neuroborreliosis: infection, immunity, and inflammation». The Lancet. Neurology. 6 (6): 544–52. doi:10.1016/S1474-4422(07)70128-X. PMID 17509489.
  78. ↑ Fikrig E, Narasimhan S (2006 թ․ ապրիլ). «Borrelia burgdorferi--traveling incognito?». Microbes and Infection. 8 (5): 1390–9. doi:10.1016/j.micinf.2005.12.022. PMID 16698304.
  79. ↑ Xu Q, Seemanapalli SV, Reif KE, Brown CR, Liang FT (2007 թ․ ապրիլ). «Increasing the recruitment of neutrophils to the site of infection dramatically attenuates Borrelia burgdorferi infectivity». Journal of Immunology. 178 (8): 5109–15. doi:10.4049/jimmunol.178.8.5109. PMID 17404293.
  80. ↑ Coleman JL, Gebbia JA, Piesman J, Degen JL, Bugge TH, Benach JL (1997 թ․ հունիս). «Plasminogen is required for efficient dissemination of B. burgdorferi in ticks and for enhancement of spirochetemia in mice». Cell. 89 (7): 1111–9. doi:10.1016/S0092-8674(00)80298-6. PMID 9215633.
  81. ↑ Steere AC (2001 թ․ հուլիս). «Lyme disease». The New England Journal of Medicine. 345 (2): 115–25. doi:10.1056/NEJM200107123450207. PMID 11450660.
  82. ↑ Rupprecht TA, Koedel U, Fingerle V, Pfister HW (2008). «The pathogenesis of lyme neuroborreliosis: from infection to inflammation». Molecular Medicine. 14 (3–4): 205–12. doi:10.2119/2007-00091.Rupprecht. PMC 2148032. PMID 18097481. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 7-ին.
  83. ↑ Cabello FC, Godfrey HP, Newman SA (2007 թ․ օգոստոս). «Hidden in plain sight: Borrelia burgdorferi and the extracellular matrix». Trends in Microbiology. 15 (8): 350–4. doi:10.1016/j.tim.2007.06.003. PMID 17600717.
  84. ↑ Ramesh G, Alvarez AL, Roberts ED, Dennis VA, Lasater BL, Alvarez X, Philipp MT (2003 թ․ սեպտեմբեր). «Pathogenesis of Lyme neuroborreliosis: Borrelia burgdorferi lipoproteins induce both proliferation and apoptosis in rhesus monkey astrocytes». European Journal of Immunology. 33 (9): 2539–50. doi:10.1002/eji.200323872. PMID 12938230.
  85. ↑ Halperin JJ, Heyes MP (1992 թ․ հունվար). «Neuroactive kynurenines in Lyme borreliosis». Neurology. 42 (1): 43–50. doi:10.1212/WNL.42.1.43. PMID 1531156.
  86. ↑ Fallon BA, Keilp J, Prohovnik I, Heertum RV, Mann JJ (2003). «Regional cerebral blood flow and cognitive deficits in chronic lyme disease». The Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 15 (3): 326–32. doi:10.1176/appi.neuropsych.15.3.326. PMID 12928508.
  87. ↑ Gasse T, Murr C, Meyersbach P, Schmutzhard E, Wachter H, Fuchs D (1994 թ․ սեպտեմբեր). «Neopterin production and tryptophan degradation in acute Lyme neuroborreliosis versus late Lyme encephalopathy». European Journal of Clinical Chemistry and Clinical Biochemistry (Submitted manuscript). 32 (9): 685–9. doi:10.1515/cclm.1994.32.9.685. PMID 7865624.
  88. ↑ Zajkowska J, Grygorczuk S, Kondrusik M, Pancewicz S, Hermanowska-Szpakowicz T (2006). «[New aspects of pathogenesis of Lyme borreliosis]». Przeglad Epidemiologiczny (Polish). 60 Suppl 1 (Suppl 1): 167–70. PMID 16909797.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  89. ↑ Ercolini AM, Miller SD (2009 թ․ հունվար). «The role of infections in autoimmune disease». Clinical and Experimental Immunology. 155 (1): 1–15. doi:10.1111/j.1365-2249.2008.03834.x. PMC 2665673. PMID 19076824.
  90. ↑ Singh SK, Girschick HJ (2004 թ․ հուլիս). «Lyme borreliosis: from infection to autoimmunity». Clinical Microbiology and Infection. 10 (7): 598–614. doi:10.1111/j.1469-0691.2004.00895.x. PMID 15214872.
  91. ↑ Oldstone MB (1998 թ․ հոկտեմբեր). «Molecular mimicry and immune-mediated diseases». FASEB Journal. 12 (13): 1255–65. doi:10.1096/fasebj.12.13.1255. PMID 9761770.
  92. ↑ Raveche ES, Schutzer SE, Fernandes H, Bateman H, McCarthy BA, Nickell SP, Cunningham MW (2005 թ․ փետրվար). «Evidence of Borrelia autoimmunity-induced component of Lyme carditis and arthritis». Journal of Clinical Microbiology. 43 (2): 850–6. doi:10.1128/JCM.43.2.850-856.2005. PMC 548028. PMID 15695691.
  93. ↑ Weinstein A, Britchkov M (2002 թ․ հուլիս). «Lyme arthritis and post-Lyme disease syndrome». Current Opinion in Rheumatology. 14 (4): 383–7. doi:10.1097/00002281-200207000-00008. PMID 12118171.
  94. ↑ Bolz DD, Weis JJ (2004 թ․ օգոստոս). «Molecular mimicry to Borrelia burgdorferi: pathway to autoimmunity?». Autoimmunity. 37 (5): 387–92. doi:10.1080/08916930410001713098. PMID 15621562.
  95. ↑ Wormser GP, Masters E, Nowakowski J, McKenna D, Holmgren D, Ma K, Ihde L, Cavaliere LF, Nadelman RB (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Prospective clinical evaluation of patients from Missouri and New York with erythema migrans-like skin lesions». Clinical Infectious Diseases. 41 (7): 958–65. doi:10.1086/432935. PMID 16142659.
  96. ↑ Brown SL, Hansen SL, Langone JJ (1999 թ․ հուլիս). «Role of serology in the diagnosis of Lyme disease». JAMA. 282 (1): 62–6. doi:10.1001/jama.282.1.62. PMID 10404913.
  97. ↑ Hofmann H (1996). «Lyme borreliosis--problems of serological diagnosis». Infection. 24 (6): 470–2. doi:10.1007/BF01713052. PMID 9007597.
  98. ↑ Pachner AR (1989). «Neurologic manifestations of Lyme disease, the new "great imitator"». Reviews of Infectious Diseases. 11 Suppl 6: S1482–6. doi:10.1093/clinids/11.Supplement_6.S1482. PMID 2682960.
  99. ↑ Branda JA, Linskey K, Kim YA, Steere AC, Ferraro MJ (2011 թ․ սեպտեմբեր). «Two-tiered antibody testing for Lyme disease with use of 2 enzyme immunoassays, a whole-cell sonicate enzyme immunoassay followed by a VlsE C6 peptide enzyme immunoassay». Clinical Infectious Diseases. 53 (6): 541–7. doi:10.1093/cid/cir464. PMID 21865190.
  100. ↑ «Lyme disease diagnosis». Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2008 թ․ հոկտեմբերի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 6-ին.
  101. ↑ Wormser GP, Dattwyler RJ, Shapiro ED, Halperin JJ, Steere AC, Klempner MS, Krause PJ, Bakken JS, Strle F, Stanek G, Bockenstedt L, Fish D, Dumler JS, Nadelman RB (2006 թ․ նոյեմբեր). «The clinical assessment, treatment, and prevention of lyme disease, human granulocytic anaplasmosis, and babesiosis: clinical practice guidelines by the Infectious Diseases Society of America» (PDF). Clinical Infectious Diseases. 43 (9): 1089–134. doi:10.1086/508667. PMID 17029130. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  102. ↑ Wilske B (2005). «Epidemiology and diagnosis of Lyme borreliosis». Annals of Medicine. 37 (8): 568–79. doi:10.1080/07853890500431934. PMID 16338759.
  103. ↑ Engstrom SM, Shoop E, Johnson RC (1995 թ․ փետրվար). «Immunoblot interpretation criteria for serodiagnosis of early Lyme disease». Journal of Clinical Microbiology. 33 (2): 419–27. PMC 227960. PMID 7714202.(չաշխատող հղում)
  104. ↑ Sivak SL, Aguero-Rosenfeld ME, Nowakowski J, Nadelman RB, Wormser GP (1996 թ․ հոկտեմբեր). «Accuracy of IgM immunoblotting to confirm the clinical diagnosis of early Lyme disease». Archives of Internal Medicine. 156 (18): 2105–9. doi:10.1001/archinte.156.18.2105. PMID 8862103.
  105. ↑ 105,0 105,1 Steere AC, McHugh G, Damle N, Sikand VK (2008 թ․ հուլիս). «Prospective study of serologic tests for lyme disease». Clinical Infectious Diseases. 47 (2): 188–95. doi:10.1086/589242. PMC 5538270. PMID 18532885.
  106. ↑ Goossens HA, Nohlmans MK, van den Bogaard AE (1999). «Epstein-Barr virus and cytomegalovirus infections cause false-positive results in IgM two-test protocol for early Lyme borreliosis». Infection. 27 (3): 231. doi:10.1007/BF02561539. PMID 10378140.
  107. ↑ Strasfeld L, Romanzi L, Seder RH, Berardi VP (2005 թ․ դեկտեմբեր). «False-positive serological test results for Lyme disease in a patient with acute herpes simplex virus type 2 infection». Clinical Infectious Diseases. 41 (12): 1826–7. doi:10.1086/498319. PMID 16288417.
  108. ↑ Molloy PJ, Persing DH, Berardi VP (2001 թ․ օգոստոս). «False-positive results of PCR testing for Lyme disease». Clinical Infectious Diseases. 33 (3): 412–3. doi:10.1086/321911. PMID 11438915.
  109. ↑ 109,0 109,1 Aguero-Rosenfeld ME, Wang G, Schwartz I, Wormser GP (2005 թ․ հուլիս). «Diagnosis of lyme borreliosis». Clinical Microbiology Reviews. 18 (3): 484–509. doi:10.1128/CMR.18.3.484-509.2005. PMC 1195970. PMID 16020686.
  110. ↑ Nocton JJ, Dressler F, Rutledge BJ, Rys PN, Persing DH, Steere AC (1994 թ․ հունվար). «Detection of Borrelia burgdorferi DNA by polymerase chain reaction in synovial fluid from patients with Lyme arthritis». The New England Journal of Medicine. 330 (4): 229–34. doi:10.1056/NEJM199401273300401. PMID 8272083.
  111. ↑ Hyde FW, Johnson RC, White TJ, Shelburne CE (1989 թ․ հունվար). «Detection of antigens in urine of mice and humans infected with Borrelia burgdorferi, etiologic agent of Lyme disease». Journal of Clinical Microbiology. 27 (1): 58–61. PMC 267232. PMID 2913036.
  112. ↑ Shafagati N, Patanarut A, Luchini A, Lundberg L, Bailey C, Petricoin E, Liotta L, Narayanan A, Lepene B, Kehn-Hall K (2014 թ․ հուլիս). «The use of Nanotrap particles for biodefense and emerging infectious disease diagnostics». Pathogens and Disease. 71 (2): 164–76. doi:10.1111/2049-632X.12136. PMID 24449537.
  113. ↑ Shafagati N, Patanarut A, Luchini A, Lundberg L, Bailey C, Petricoin E, Liotta L, Narayanan A, Lepene B, Kehn-Hall K (2014 թ․ հուլիս). «The use of Nanotrap particles for biodefense and emerging infectious disease diagnostics». Pathogens and Disease. 71 (2): 164–76. doi:10.1111/2049-632x.12136. PMID 24449537.
  114. ↑ Burdash N, Fernandes J (1991 թ․ հունիս). «Lyme borreliosis: detecting the great imitator». The Journal of the American Osteopathic Association. 91 (6): 573–4, 577–8. PMID 1874654.
  115. ↑ Coyle PK, Schutzer SE, Deng Z, Krupp LB, Belman AL, Benach JL, Luft BJ (1995 թ․ նոյեմբեր). «Detection of Borrelia burgdorferi-specific antigen in antibody-negative cerebrospinal fluid in neurologic Lyme disease». Neurology. 45 (11): 2010–5. doi:10.1212/WNL.45.11.2010. PMID 7501150.
  116. ↑ Valentine-Thon E, Ilsemann K, Sandkamp M (2007 թ․ հունվար). «A novel lymphocyte transformation test (LTT-MELISA) for Lyme borreliosis». Diagnostic Microbiology and Infectious Disease. 57 (1): 27–34. doi:10.1016/j.diagmicrobio.2006.06.008. PMID 16876371.
  117. ↑ von Baehr V, Doebis C, Volk HD, von Baehr R (2012 թ․ հոկտեմբեր). «The lymphocyte transformation test for borrelia detects active lyme borreliosis and verifies effective antibiotic treatment». The Open Neurology Journal. 6 (2): 104–12. doi:10.2174/1874205X01206010104. PMC 3474945. PMID 23091571.
  118. ↑ Puri BK, Segal DR, Monro JA (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Diagnostic use of the lymphocyte transformation test-memory lymphocyte immunostimulation assay in confirming active Lyme borreliosis in clinically and serologically ambiguous cases». International Journal of Clinical and Experimental Medicine. 7 (12): 5890–2. PMC 4307574. PMID 25664127.
  119. ↑ Eisendle K, Grabner T, Zelger B (2007 թ․ փետրվար). «Focus floating microscopy: "gold standard" for cutaneous borreliosis?». American Journal of Clinical Pathology. 127 (2): 213–22. doi:10.1309/3369XXFPEQUNEP5C. PMID 17210530.
  120. ↑ Cadavid D (2006 թ․ նոյեմբեր). «The mammalian host response to borrelia infection». Wiener Klinische Wochenschrift. 118 (21–22): 653–8. doi:10.1007/s00508-006-0692-0. PMID 17160603.
  121. ↑ Hildenbrand P, Craven DE, Jones R, Nemeskal P (2009 թ․ հունիս). «Lyme neuroborreliosis: manifestations of a rapidly emerging zoonosis». AJNR. American Journal of Neuroradiology. 30 (6): 1079–87. doi:10.3174/ajnr.A1579. PMID 19346313.
  122. ↑ Westervelt HJ, McCaffrey RJ (2002 թ․ սեպտեմբեր). «Neuropsychological functioning in chronic Lyme disease». Neuropsychology Review. 12 (3): 153–77. doi:10.1023/A:1020381913563. PMID 12428915.
  123. ↑ «CDC - Lyme Disease - NIOSH Workplace Safety and Health Topic». www.cdc.gov. 2017 թ․ օգոստոսի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  124. ↑ Centers for Disease Control and Prevention. «Avoid bug bites». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 15-ին.
  125. ↑ Rand PW, Lubelczyk C, Holman MS, Lacombe EH, Smith RP (2004 թ․ հուլիս). «Abundance of Ixodes scapularis (Acari: Ixodidae) after the complete removal of deer from an isolated offshore island, endemic for Lyme Disease». Journal of Medical Entomology. 41 (4): 779–84. doi:10.1603/0022-2585-41.4.779. PMID 15311475.
  126. ↑ «Figure 2: Changes in deer density and cases of Lyme disease in Mumford Cove, Connecticut, 1996–2004 (CT DEP data)» (PDF). Managing Urban Deer in Connecticut (2nd ed.). Connecticut Department of Environmental Protection - Wildlife Division. 2007 թ․ հունիս. էջ 4. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  127. ↑ Perkins SE, Cattadori IM, Tagliapietra V, Rizzoli AP, Hudson PJ (2006 թ․ օգոստոս). «Localized deer absence leads to tick amplification». Ecology. 87 (8): 1981–6. CiteSeerX 10.1.1.218.7660. doi:10.1890/0012-9658(2006)87[1981:LDALTT]2.0.CO;2. PMID 16937637.
  128. ↑ Stafford, Kirby C. (2004). Tick Management Handbook (PDF). Connecticut Agricultural Experiment Station and Connecticut Department of Public Health. էջ 46. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  129. ↑ Staub D, Debrunner M, Amsler L, Steffen R (2002). «Effectiveness of a repellent containing DEET and EBAAP for preventing tick bites». Wilderness & Environmental Medicine. 13 (1): 12–20. doi:10.1580/1080-6032(2002)013[0012:EOARCD]2.0.CO;2. PMID 11929056.
  130. ↑ 130,0 130,1 Gern L, Estrada-Peña A, Frandsen F, Gray JS, Jaenson TG, Jongejan F, Kahl O, Korenberg E, Mehl R, Nuttall PA (1998 թ․ մարտ). «European reservoir hosts of Borrelia burgdorferi sensu lato». Zentralblatt Fur Bakteriologie. 287 (3): 196–204. doi:10.1016/S0934-8840(98)80121-7. PMID 9580423.
  131. ↑ 131,0 131,1 Wodecka, Beata; Rymaszewska, Anna; Skotarczak, Bogumila (2013). «Host and pathogen DNA identification in blood meals of nymphal Ixodes ricinus ticks from forest parks and rural forests of Poland». Experimental and Applied Acarology. 62 (4): 543–555. doi:10.1007/s10493-013-9763-x. PMC 3933768. PMID 24352572.
  132. ↑ Jaenson TG, Tälleklint L (1992 թ․ սեպտեմբեր). «Incompetence of roe deer as reservoirs of the Lyme borreliosis spirochete». Journal of Medical Entomology. 29 (5): 813–7. doi:10.1093/jmedent/29.5.813. PMID 1404260.
  133. ↑ Tälleklint L, Jaenson TG (1994). «Transmission of Borrelia burgdorferi sl from mammal reservoirs to the primary vector of Lyme borreliosis, Ixodes ricinus (Acari: Ixodidae), in Sweden». J. Med. Entomol. 31 (6): 880–886. doi:10.1093/jmedent/31.6.880.
  134. ↑ 134,0 134,1 Wodecka B, Rymaszewska A, Skotarczak B (2014 թ․ ապրիլ). «Host and pathogen DNA identification in blood meals of nymphal Ixodes ricinus ticks from forest parks and rural forests of Poland». Experimental & Applied Acarology. 62 (4): 543–55. doi:10.1007/s10493-013-9763-x. PMC 3933768. PMID 24352572.
  135. ↑ Overzier E, Pfister K, Herb I, Mahling M, Böck G, Silaghi C (2013 թ․ հունիս). «Detection of tick-borne pathogens in roe deer (Capreolus capreolus), in questing ticks (Ixodes ricinus), and in ticks infesting roe deer in southern Germany». Ticks and Tick-Borne Diseases. 4 (4): 320–8. doi:10.1016/j.ttbdis.2013.01.004. PMID 23571115.
  136. ↑ Poland GA, Jacobson RM (2001 թ․ մարտ). «The prevention of Lyme disease with vaccine». Vaccine. 19 (17–19): 2303–8. doi:10.1016/S0264-410X(00)00520-X. PMID 11257352.
  137. ↑ Rowe, Claudia (1999 թ․ հունիսի 13). «Lukewarm Response To New Lyme Vaccine». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 11-ին.
  138. ↑ 138,0 138,1 138,2 Abbott A (2006 թ․ փետրվար). «Lyme disease: uphill struggle». Nature. 439 (7076): 524–5. doi:10.1038/439524a. PMID 16452949.
  139. ↑ «Sole Lyme Vaccine Is Pulled Off Market». The New York Times. 2002 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 11-ին.
  140. ↑ 140,0 140,1 Nigrovic LE, Thompson KM (2007 թ․ հունվար). «The Lyme vaccine: a cautionary tale». Epidemiology and Infection. 135 (1): 1–8. doi:10.1017/S0950268806007096. PMC 2870557. PMID 16893489.
  141. ↑ 141,0 141,1 Brooks, DVM, Wendy C. «Lyme Disease». Veterinary Information Network. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 10-ին.
  142. ↑ «Anti-vaxxers stopped the last Lyme disease vaccine. The FDA has just fast-tracked a new one». Newsweek. 2017 թ․ հուլիսի 25. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  143. ↑ 143,0 143,1 Piesman J, Dolan MC (2002 թ․ մայիս). «Protection against lyme disease spirochete transmission provided by prompt removal of nymphal Ixodes scapularis (Acari: Ixodidae)». Journal of Medical Entomology. 39 (3): 509–12. doi:10.1603/0022-2585-39.3.509. PMID 12061448.
  144. ↑ «Tickbitepreventionweek». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 5-ին.
  145. ↑ Zeller JL, Burke AE, Glass RM (2007 թ․ հունիս). «JAMA patient page. Lyme disease». JAMA. 297 (23): 2664. doi:10.1001/jama.297.23.2664. PMID 17579234.
  146. ↑ «Tick Allergy». 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 30-ին.
  147. ↑ 147,00 147,01 147,02 147,03 147,04 147,05 147,06 147,07 147,08 147,09 147,10 147,11 147,12 147,13 147,14 147,15 Wright WF, Riedel DJ, Talwani R, Gilliam BL (2012 թ․ հունիս). «Diagnosis and management of Lyme disease». American Family Physician. 85 (11): 1086–93. PMID 22962880. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  148. ↑ «Lyme disease». The Centers for Disease Control and Prevention. 2016 թ․ հոկտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 22-ին.  Այս հոդվածը պարունակում է , աղբյուր՝ կայք կամ փաստաթուղթ՝ Centers for Disease Control and Prevention.
  149. ↑ Berende A, ter Hofstede HJ, Vos FJ, van Middendorp H, Vogelaar ML, Tromp M, van den Hoogen FH, Donders AR, Evers AW, Kullberg BJ (2016 թ․ մարտ). «Randomized Trial of Longer-Term Therapy for Symptoms Attributed to Lyme Disease». The New England Journal of Medicine. 374 (13): 1209–20. doi:10.1056/NEJMoa1505425. PMID 27028911.
  150. ↑ Krause PJ, Foley DT, Burke GS, Christianson D, Closter L, Spielman A (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Reinfection and relapse in early Lyme disease». The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene. 75 (6): 1090–4. doi:10.4269/ajtmh.2006.75.1090. PMID 17172372.
  151. ↑ Bope ET, Kellerman RD (2012). Conn's Current Therapy 2013: Expert Consult: Online. Elsevier Health Sciences. էջ 151. ISBN 978-1455733347. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  152. ↑ «Post-Treatment Lyme Disease Syndrome» (English). CDC. 2016 թ․ նոյեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 17-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  153. ↑ «Glomerular Disease». The Merck Veterinary Manual. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 19-ին.
  154. ↑ Staubinger, PhD, R. (2000 թ․ մայիսի 31). «Lyme Disease». Sirius Dog. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 10-ին.Կաղապար:Unreliable source?
  155. ↑ Fatal cases of Lyme disease reported in the medical literature include:
  156. ↑ Hoen AG, Margos G, Bent SJ, Diuk-Wasser MA, Barbour A, Kurtenbach K, Fish D (2009 թ․ սեպտեմբեր). «Phylogeography of Borrelia burgdorferi in the eastern United States reflects multiple independent Lyme disease emergence events». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 106 (35): 15013–8. Bibcode:2009PNAS..10615013H. doi:10.1073/pnas.0903810106. JSTOR 40484546. PMC 2727481. PMID 19706476. {{cite journal}}: Unknown parameter |lay-url= ignored (օգնություն); Unknown parameter |laysource= ignored (օգնություն)
  157. ↑ Josselyn, John (1670). An Account of Two Voyages to New-England Made during the Years 1638, 1663. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 25-ին.page 92
  158. ↑ 158,0 158,1 Drymon, MM (2008). Disguised as the devil: how Lyme disease created witches and changed history. էջեր 51–52. ISBN 978-0-615-20061-3.
  159. ↑ Summerton N (1995). «Lyme disease in the eighteenth century». BMJ. 311 (7018): 1478. doi:10.1136/bmj.311.7018.1478.
  160. ↑ Hall, Stephen S (2011 թ․ նոյեմբեր). «Iceman Autopsy». National Geographic. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  161. ↑ 161,0 161,1 Marcus, Karl (1910). «Verhandlungen der dermatologischen Gesellschaft zu Stockholm». Arch. Dermatol. Syph. 101 (2–3): 403–06. doi:10.1007/BF01832773.
  162. ↑ Burckhardt JL (1911). «Zur Frage der Follikel- und Keimzentrenbildung in der Haut». Frankf. Z. Pathol. (German). 6: 352–59.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  163. ↑ Edlow, Jonathan A (2003). Bull's-eye: unraveling the medical mystery of Lyme disease. Yale University Press. ISBN 978-0-300-09867-9. page 191.
  164. ↑ Hellerström S (1930). «Erythema chronicum migrans Afzelii». Acta Derm.-Venerol. (German). 11: 315–21.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  165. ↑ Lenhoff C (1948). «Spirochetes in aetiologically obscure diseases». Acta Derm.-Venerol. 28: 295–324.
  166. ↑ Thyresson N (1949). «The penicillin treatment of acrodermatitis atrophicans chronica (Herxheimer)». Acta Dermato-Venereologica. 29 (6): 572–621. PMID 18140373.
  167. ↑ Bianchi GE (1950). «[Penicillin therapy of lymphocytoma]» [Penicillin therapy of lymphocytoma]. Dermatologica (German). 100 (4–6): 270–3. doi:10.1159/000257185. PMID 15421023.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  168. ↑ Paschoud JM (1954). «[Lymphocytoma after tick bite]» [Lymphocytoma after tick bite]. Dermatologica (German). 108 (4–6): 435–7. PMID 13190934.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  169. ↑ Scrimenti RJ (1970 թ․ հուլիս). «Erythema chronicum migrans». Archives of Dermatology. 102 (1): 104–5. doi:10.1001/archderm.102.1.104. PMID 5497158.
  170. ↑ Borchers AT, Keen CL, Huntley AC, Gershwin ME (2015 թ․ փետրվար). «Lyme disease: a rigorous review of diagnostic criteria and treatment». Journal of Autoimmunity. 57: 82–115. doi:10.1016/j.jaut.2014.09.004. PMID 25451629.
  171. ↑ Weir, William (2013 թ․ սեպտեմբերի 19). «Lyme Disease Pioneer Stephen Malawista Dies». Hartford Courant. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  172. ↑ Bolognia JL, Jorizzo JL, Rapini RP (2007). Dermatology (2nd ed.). St. Louis: Mosby. ISBN 978-1-4160-2999-1.[Հղում աղբյուրներին]
  173. ↑ Steere AC, Malawista SE, Snydman DR, Shope RE, Andiman WA, Ross MR, Steele FM (1977). «Lyme arthritis: an epidemic of oligoarticular arthritis in children and adults in three connecticut communities». Arthritis and Rheumatism. 20 (1): 7–17. doi:10.1002/art.1780200102. PMID 836338.
  174. ↑ Mast WE, Burrows WM (1976 թ․ նոյեմբեր). «Erythema chronicum migrans and "lyme arthritis"». JAMA. 236 (21): 2392d–2392. doi:10.1001/jama.236.21.2392d. PMID 989847.
  175. ↑ Steere AC, Hutchinson GJ, Rahn DW, Sigal LH, Craft JE, DeSanna ET, Malawista SE (1983 թ․ հուլիս). «Treatment of the early manifestations of Lyme disease». Annals of Internal Medicine. 99 (1): 22–6. doi:10.7326/0003-4819-99-1-22. PMID 6407378.
  176. ↑ Burgdorfer W (1984). «Discovery of the Lyme disease spirochete and its relation to tick vectors». The Yale Journal of Biology and Medicine. 57 (4): 515–20. PMC 2590008. PMID 6516454.
  177. ↑ Burgdorfer W, Barbour AG, Hayes SF, Benach JL, Grunwaldt E, Davis JP (1982 թ․ հունիս). «Lyme disease-a tick-borne spirochetosis?». Science (Submitted manuscript). 216 (4552): 1317–9. Bibcode:1982Sci...216.1317B. doi:10.1126/science.7043737. PMID 7043737.
  178. ↑ Luft BJ, Volkman DJ, Halperin JJ, Dattwyler RJ (1988). «New chemotherapeutic approaches in the treatment of Lyme borreliosis». Annals of the New York Academy of Sciences. 539 (1): 352–61. Bibcode:1988NYASA.539..352L. doi:10.1111/j.1749-6632.1988.tb31869.x. PMID 3056203.
  179. ↑ Dattwyler RJ, Volkman DJ, Conaty SM, Platkin SP, Luft BJ (1990 թ․ դեկտեմբեր). «Amoxycillin plus probenecid versus doxycycline for treatment of erythema migrans borreliosis». Lancet. 336 (8728): 1404–6. doi:10.1016/0140-6736(90)93103-V. PMID 1978873.
  180. ↑ Ribeiro JM, Mather TN, Piesman J, Spielman A (1987 թ․ մարտ). «Dissemination and salivary delivery of Lyme disease spirochetes in vector ticks (Acari: Ixodidae)». Journal of Medical Entomology. 24 (2): 201–5. doi:10.1093/jmedent/24.2.201. PMID 3585913.

Այլ ընթերացնություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լայմի հիվանդություն» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լայմի հիվանդություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լայմի_հիվանդություն&oldid=9809112» էջից