Անաֆիլաքսիա (հուն․՝ ἀνά - հակառակ և հուն․՝ φύλαξις - պաշտպանություն բառերից)[1], ծանր ալերգիկ ռեակցիա, որն ունի արագ սկիզբ և կարող է բերել մահվան[2]։ Այն առաջանում է որոշ նյութերի՝ ալերգենների, օրգանիզմ կրկնակի մուտք գործելու դեպքում։ Բնորոշ ախտանիշներից են քորվող ցանը, ըմպանի կամ լեզվի այտուցը, հևոցը, փսխումը, գլխապտույտը և ցածր արյան ճնշումը։ Ախտանիշները զարգանում են րոպեների կամ ժամերի ընթացքում։ Ամենատարածված պատճառներից են միջատների խայթոցները, սննդամթերքը և դեղորայքը[3]։ Այլ պատճառներից են լատեքսի հետ շփումը և ֆիզիկական մարզանքը[3]։ Կարող են լինել դեպքեր՝ առանց ակնհայտ պատճառի[3]։

Անաֆիլաքսիա
Angioedema2010.JPG
Բժշկական մասնագիտությունանհետաձգելի բժշկություն և Իմունոլոգիա
ՀՄԴ-9995.0
ՀՄԴ-10T78.2
Commons-logo.svg Anaphylaxis Վիքիպահեստում

Անաֆիլաքսիայի մեխանիզմի հիմքում ընկած է արյան սպիտակ բջիջների որոշ տեսակներից միջնորդանյութերի (մեդիատորներ) ձերբազատումը․ վերջինիս թողարկման մեխանիզմները կարող են լինել իմունաբանական կամ ոչ իմունաբանական [4]։ Այն ախտորոշվում է առկա ախտանիշների և նշանների հիման վրա,որոնք զարգացել են հավանական ալերգենի հետ շփման արդյունքում[3]։ Առաջնային բուժումը էպինեֆրինի (ադրենալին) ներարկումն է, ներերակային հեղուկները և հիվանդին հորիզոնական դիրքում պառկեցնելը[3][5]։ Կարող են անհրաժեշտ լինել էպինեֆրինի լրացուցիչ դեղաչափեր[3]։ Լրացուցիչ բուժական միջոցառումների մեջ են մտնում հակահիստամինային դեղամիջոցները և ստերոիդները[3]։ Անաֆիլաքսիայի կրկնակի դեպքերի կանխարգելման համար պացիենտը կրթվում է ախտանիշների ճանաչման վերաբերյալ և պահում է իր մոտ էպինեֆրինի ինքնաներարկիչ[3]։

Ամբողջ աշխարհում անաֆիլաքսիան հանդիպում է մարդկանց 0․05-1 %-ի մոտ՝ կյանքի որոշակի փուլում և այդ ցուցանիշներն, ըստ ամենայնի, աճում են[6]։ Այն ավելի հաճախ հանդիպում է երիտասարդների և կանանց մոտ[5][7]։ Միացյալ Նահանգներում անաֆիլաքսիայով հինանդանոց ընդունվածների մահացությունը կազմում է 0․3 %[8]:

Նշաններ և ախտանիշներԽմբագրել

 
Անաֆիլաքսիայի նշանները և ախտանիշները:

Անաֆիլաքսիան սովորաբար դրսևորվում է տարբեր ախտանիշներով՝ րոպեների և ժամերի ընթացքում[9][10], վերջիններս ի հայտ են գալիս միջինում 5-ից 30 րոպեների ընթացքում, եթե անաֆիլաքսիայի առաջացման պատճառը ներմուծվել է ներերակային ճանապարհով, և 2 ժամ հետո, եթե այն առաջացել է սննդամթերքի ընդունումից[11][12]։ Անաֆիլաքսիայի պատճառով սովորաբար ախտահարվում է մաշկը (80–90%), շնչառական օրգանները (70%), ստամոքսաղիքային (30–45%), սիրտանոթային (10–45%) և կենտրոնական նյարդային համակարգերը, (10–15%)[10], ընդ որում, հիվանդությունը սովորաբար ներառում է վերը նշվածներից երկուսը կամ ավելին[13]։

Մաշկային ախտանիշերԽմբագրել

 
Եղնջացան և կարմրություն անաֆիլաքսիայով հիվանդի մեջքին

Բնորոշ են հետևյալ ախտանիշները՝ տարածուն եղնջացան, քոր, կարմրություն կամ շրթունքների այտուց[14]։ Հիվանդները, որոնց մոտ առկա է անգիոէդեմա (անոթային ծագման այտուց), ավելի հաճախ գանգատվում են մաշկի այրոցի զգացողությունից, քան քորից[11]։ Լեզվի կամ կոկորդի այտուցը հանդիպում է անաֆիլաքսիայի մինչև 20% դեպքերում[15]։ Այլ բնորոշ նշանները ներառում են քթահոսությունը և շաղկապենու բորբոքումը[16]։ Մաշկի վրա կարող է առաջանալ կապտավուն երանգ՝ թթվածնի անբավարարության պատճառով[16]։

Շնչառական համակարգի ախտանիշերԽմբագրել

Հնարավոր շնչառական ախտանիշները և նշանները հետևյալն են՝ հևոց, սուլող շնչառություն կամ ստրիդոր[14]։ Սուլող շնչառության պատճառը սովորաբար բրոնխային մկանների սպազմն է[12], իսկ ստրիդորը պայմանավորված է այտուցի հետևանքով զարգացած վերին շնչուղիների խցանմամբ[16]։ Կարող է դրսևորվել նաև ձայնի խռպոտություն, կուլ տալու ժամանակ ցավ կամ հազ[11]։

Սիրտանոթային ախտանիշերԽմբագրել

Չնայած նրան, որ ցածր զարկերակային ճնշման պատճառով հիմնականում զարգանում է հաճախասրտություն[16], 10 % դեպքերում հնարավոր է Բեցոլդ-Յարիշի ռեֆլեքսի առաջացումը, որի դեպքում ցածր զարկերակային ճնշումն ուղեկցվում է հազվասրտությամբ[17]։ Արյան ճնշման անկումը կամ շոկը (տեղաբաշխական կամ կարդիոգեն), կարող է հանգեցնել գլխապտույտի կամ գիտակցության կորստի[12]։ Հազվադեպ դեպքերում արյան ցածր ճնշումը կարող է լինել անաֆիլաքսիայի միակ նշանը[18]։

Կարող է զարգանալ պսակաձև զարկերակների սպազմ, որը կարող է հանգեցնել սրտամկանի ինֆարկտի, առիթմիայի կամ սրտի կանգի[10][13]։ Պսակաձև զարկերակների հիվանդություն ունեցողների մոտ ավելի մեծ է անաֆիլաքսիայի հետևանքով սրտային բարդությունների առաջացման ռիսկը[12]։ Պսակաձև զարկերակների սպազմը պայմանավորված է սրտում հիստամին ձերբազատող բջիջների առկայությամբ[19]։

Այլ ախտանիշերԽմբագրել

Ստամոքսաղիքային ախտանիշերից են կծկանքանման որովայնային ցավը, փորլուծությունը և փսխումը[14]։ Կարող է առաջ գալ խուճապ, մեզը պահելու անկարողություն կամ կոնքային ցավ՝ նման արգանդի կծկանքային ցավերին[14][16]։ Գլխուղեղը շրջապատող արյունատար անոթների լայնացումը կարող է առաջացնել գլխացավեր[11]։ Բնորոշ են նաև տագնապի զգացողությունը կամ «ապագայի նկատմամբ անբացատրելի տագնապի» զգացողությունները[13]։

ՊատճառներԽմբագրել

Անաֆիլաքսիա կարող է առաջանալ գրեթե ցանկացած օտարածին նյութի ներթափանցման հետևանքով[20]։ Ամենատարածված պատճառներից են՝ միջատների խայթոցների հետևանքով օրգանիզմ ներթափանցած թույնը, սննդամթերքը և դեղորայքը[17][21]։ Երեխաների և երիտասարդների մոտ ամենատարածված պատճառը հանդիսանում է սննդամթերքը, իսկ չափահաս անձանց մոտ՝ դեղորայքը և միջատների խայթոցները[13]։ Առավել քիչ տարածված պատճառներից են ֆիզիկական, կենսաբանական գործոնները, ինչպես օրինակ՝ սերմնահեղուկը, լատեքսը, հորմոնային փոփոխությունները, սննդային հավելումները, ինչպես օրինակ՝ նատրիումի գլուտամատը, սննդային ներկերը և մաշկային քսուք-դեղամիջոցները[16]։ Ֆիզիկական գործոնները, օրինակ՝ ջերմաստիճանը (շոգ կամ ցուրտ), մարզանքները (հայտնի է որպես մարզանքներից առաջացած անաֆիլաքսիա) նույնպես կարող են դրդապատճառներ հանդիսանալ՝ պայմանավորված պարարտ բջիջների վրա իրենց ունեցած ուղղակի ազդեցությամբ[13][22]։ Ֆիզիկական վարժությունների հետևանքով առաջացած դեպքերը սովորաբար ուղեկցվում են որոշակի սննդամթերքի ընդունման հետ[11]։ Անզգայացման ժամանակ հիմնական պատճառներ են դառնում նյարդամկանային հաղորդականության արգելակիչ դեղամիջոցները, հակաբիոտիկները և լատեքսը[23]։ 32 - 50 % դեպքերում պատճառը մնում է անհայտ, որը կոչվում է իդիոպաթիկ անաֆիլաքսիա[24]։ 6 պատվաստանյութերը (ԿԿԽ, ջրծաղիկ, գրիպ, հեպատիտ B, փայտացում, մենինգոկոկ), ինչպես նաև մարդու պապիլոմավիրուսը ճանաչվել են անաֆիլաքսիայի հնարավոր պատճառներ[25]։ Ֆիզիկական մարզանքները անաֆիլաքսիայի հազվադեպ պատճառներից են[26]․ այդ դեպքերի մոտ 1/3-ում առկա է մեկ այլ ուղեկցող գործոն, օրինակ՝ ոչ ստերոիդային հակաբորբոքայինների ընդունումը կամ մարզանքից առաջ որոշակի սննդատեսակներ ուտելը[27]։

ՍնունդԽմբագրել

Անաֆիլաքսիա կարող է առաջանալ բազմաթիվ սննդամթերքներից. այն կարող է դրսևորվել առաջին անգամ ընդունելուց հետո[17]։ Վերջինիս պատճառ հանդիսացող սննդամթերքները տարբեր են աշխարհի տարբեր մասերում։ Արևմուտքում հաճախակի պատճառներ են հանդիսանում պիստակի, ցորենի, ընկույզի, խեցեմորթների, ձկան, կաթի և ձվի ընդունումը[10][13]։ Մերձավոր Արևելքում տարածված պատճառ է քնջութը, իսկ Ասիայում անաֆիլաքսիայի առաջացման աղբյուր կարող են հանդիսանալ բրինձը և սիսեռը[13]։ Այն սովորաբար ավելի ծանր ընթացք է ունենում այն ժամանակ, երբ հիվանդն ալերգենը ընդունել է ներքին ճանապարհով[17], չնայած որոշ մարդկանց մոտ կարող է ուժեղ ռեակցիա առաջանալ ընդամենը ալերգենի հպումից հետո։ Երեխաների մոտ սննդի նկատմամբ ալերգիան կարող է անցնել տարիքի հետ։ Կաթի կամ ձվի հանդեպ անաֆիլաքսիայով երեխաների 80%-ը, պիստակի հանդեպ՝ 20%-ը մինչև 16 տարեկան դառնալը դառնում են տոլերանտ այս սննդամթերքների հանդեպ[20]։

ԴեղորայքԽմբագրել

Ցանկացած դեղամիջոց կարող է անաֆիլաքսիայի պատճառ դառնալ։ Դրանցից ամենատարածվածներն են բետա-լակտամային հակաբիոտիկները, (ինչպես օրինակ՝ պենիցիլինը), որին հաջորդում է ասպիրինը և ՈՍՀԲԴ-ները՝ ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցները[10][28]։ Մնացած հակաբիոտիկներն ավելի հազվադեպ են ալերգիկ ռեակցիա առաջացնում, և ՈՍՀԲԴ-ների նկատմամբ ռեակցիան կախված է կոնկրետ դեղամիջոցից, այսինքն՝ եթե հիվանդը ալերգիկ է մի ՈՍՀԲԴ-ի նկատմամբ, ապա, ամենայն հավանականությամբ, կարող է ընդունել մեկ այլ խմբի ՈՍՀԲԴ[28]։ Այլ հարաբերականորեն հաճախակի պատճառներից են քիմիոթերապևտիկ դեղամիջոցները, պատվաստանյութերը, պրոտամինը և բուսական պատրաստուկները[13][28]։ Որոշ դեղամիջոցներ (այդ թվում՝ վանկոմիցին, մորֆին, ռենտգենկոնտրաստային նյութեր) դառնում են անաֆիլաքսիայի պատճառ՝ ուղղակիորեն առաջացնելով պարարտ բջիջների ապահատիկավորում[17]։

Կոնկրետ դեղամիջոցի նկատմամբ հակազդեցությունը մասամբ պայմանավորված է դրա օգտագործման հաճախականությամբ, իսկ մասամբ՝ դրան բնորոշ հատկություններով[29]։ Պենիցիլինները կամ ցեֆալոսպորինները անաֆիլաքսիա են հարուցում միայն այն դեպքում, երբ դրանք օրգանիզմի մեջ կապվում են սպիտակուցներին, և որոշ դեղամիջոցներ ավելի հեշտությամբ են կապվում վերջիններիս հետ, քան մյուսները[11]։ Պենիցիլինի նկատմամբ անաֆիլաքսիա է առաջանում 1։2000-10000 դեպքում, իսկ մահվան պատճառ դառնում 1։50000-ից պակաս դեպքում[11]։ Ասպիրինի և ՈՍՀԲԴ-ների նկատմամբ անաֆիլաքսիա է առաջանում 50000-ից մոտավորապես 1 դեպքում[11]։ Եթե օրգանիզմը ռեակցիա է ցուցաբերում պենիցիլինների նկատմամբ, ապա հավանակությունը, որ այն կհակազդի նաև ցեֆալոսպորիններին, ավելի մեծ է, բայց չնայած դրան՝ այն հանդիպում է 1։1000-ից ավելի հազվադեպ[11]։ Նախկին ռենտգենկոնտրաստային նյութերը ալերգիկ ռեակցիա էին առաջացնում 1% դեպքերում, սակայն նոր, ցածր օսմոտիկ նյութերը ալերգիկ ռեակցիա են առաջացնում 0.04% դեպքում[29]։

ԹույներԽմբագրել

Որոշ խայթող միջատներից, ինչպես օրինակ՝ թաղանթաթևավորներ (մեղուներ և կրետներ) կամ Triatominae ընտանիքի միջատներ, օրգանիզմ ներթափանցած թույնը կարող է անաֆիլաքսիա հարուցել դրա նկատմամբ զգայուն անձանց մոտ[10][30]։ Նախկինում կծած տեղի շուրջ առաջացած տեղային ռեակցիան հետագայում անաֆիլաքսիայի զարգացման ռիսկի գործոն է[31][32], այնուամենայնիվ, հիվանդությունից մահվան դեպքերի կեսում նախկինում չի գրանցվել համակարգային ռեակցիա[33]։

Ռիսկի գործոններԽմբագրել

Ատոպիկ հիվանդություններ, ինչպիսիք են ասթման, էկզեման կամ ալերգիկ ռինիտը, ունեցող անձինք ունեն սննդից, լատեքսից և ռենտգենկոնտրաստային նյութերից անաֆիլաքսիայի զարգացման ավելի բարձր ռիսկ, սակայն ոչ դեղորայքից կամ խայթոցներից[13][17]։ Երեխաների շրջանում կատարված մի հետազոտություն ցույց է տվել, որ նրանց 60%-ը նախկինում ունեցել է ատոպիկ հիվանդություններ, իսկ անաֆիլաքսիայի պատճառով մահացած երեխաների 90%-ից ավելին ունեցել է ասթմա[17]։ Մաստոցիտոզով տառապող հիվանդները կամ բարձր սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակ ունեցողները այս վիճակի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն ունեն[13][17]։ Որքան երկար ժամանակ է անցել ենթադրյալ գործոնի հետ առնչվելուց հետո, այնքան ավելի փոքր է ռիսկը[11]։

ԱխտաֆիզիոլոգիաԽմբագրել

Անաֆիլաքսիան ծանր ալերգիկ ռեակցիա է, որն ունի արագ սկիզբ և ախտահարում է բազմաթիվ օրգան - համակարգեր[2][34]։ Դրա առաջացման պատճառը պարարտ բջիջներից և բազոֆիլներից բորբոքային միջնորդանյութերի և ցիտոկինների ձերբազատումն է, սովորաբար իմունաբանական ռեակցիայի հետևանքով, սակայն երբեմն նաև ոչ իմունաբանական մեխանիզմներով[34]։

Իմունաբանական մեխանիզմԽմբագրել

Իմունաբանական մեխանիզմի դեպքում իմունոգլոբուլին E-ն (IgE) կապվում է անտիգենի (հակածին)(օրգանիզմի համար օտար նյութ, որն առաջացնում է ալերգիկ ռեակցիա) հետ։ Անտիգենին կապված IgE-ն այնուհետև ակտիվացնում է պարարտ բջիջների և բազոֆիլների FcεRI ընկալիչները։ Այն հանգեցնում է բորբոքային միջնորդանյութերի, օրինակ՝ հիստամինի, ձերբազատման։ Այս միջնորդանյութերն այնուհետև առաջացնում են բրոնխների հարթ մկանների կծկում, խթանում են անոթալայնացումը, մեծացնում են արյան պլազմայի արտահոսքը դեպի միջբջջային տարածություն և հանգեցնում սրտամկանի կծկողականության ընկճման[11][34]։ Առկա է նաև այլ իմունաբանական մեխանիզմ, որը միջնորդավորված չէ IgE-ով, սակայն հայտնի չէ, արդյոք այն տեղի է ունենում նաև մարդու օրգանիզմում, թե ոչ[34]։

Ոչ իմունաբանական մեխանիզմԽմբագրել

Ոչ իմունաբանական մեխանիզմները ներառում են այնպիսի նյութեր, որոնք ուղղակիորեն առաջացնում են պարարտ բջիջների և բազոֆիլների ապահատիկավորում (դեգրանուլացիա)[34]։ Դրանք ներառում են բազմատեսակ գործոններ, ինչպես օրինակ՝ կոնտրաստ նյութեր, օփիոիդներ, ջերմաստիճանային գործոններ (տաք կամ սառը) և վիբրացիա[22][34]։ Սուլֆիտները կարող են առաջացնել ռեակցիա և՛ իմունաբանական, և՛ ոչ-իմունաբանական մեխանիզմներով[35]։

ԱխտորոշումԽմբագրել

Անաֆիլաքսիան ախտորոշվում է կլինիկական ախտանիշերի և նշանների հիման վրա[13]։ Եթե որևէ ալերգենի հետ շփումից կամ առնչությունից հետո, րոպեների կամ ժամերի ընթացքում զարգացել են ներքոհիշյալ երեք ախտանիշներից մեկը, ապա կա անաֆիլաքսիայի բարձր հավանականություն[13]։

  1. Մաշկի կամ լորձաթաղանթների ընդգրկում, գումարած դժվարացած շնչառություն կամ կամ ախտանիշերով ուղեկցվող ցածր արյան ճնշում
  2. Հետևյալ ախտանիշներից երկուսը կամ ավելին՝ հավանական ալերգենի հետ կոնտակտից հետո.
    • Մաշկի կամ լորձաթաղանթի ախտահարում
    • Դժվարացած շնչառություն
    • Արյան ցածր ճնշում
    • Ստամոքսաղիքային ախտանիշեր
  3. Արյան ցածր ճնշում՝ հայտնի ալերգենի հետ շփումից կամ առնչությունից հետո

Մաշկային ախտանիշերից են եղնջացանը, քորը, կարող է լինել լեզվի այտուց։ Շնչառական խանգարումներից լինում են հևոց, ստրիդոր կամ թթվածնաքաղց։ Արյան ցածր ճնշումը սահմանվում է մարդու սովորական արյան ճնշման նվազում՝ 30 %-ից ավելի։ Չափահասների դեպքում կիրառական է սիստոլիկ զարկերակային ճնշման՝ 90 մմ ս․ս․-ից ցածր ցուցանիշը։

Անաֆիլաքսիայի նոպայի ընթացքում կատարված արյան հետազոտությունը՝ տրիպտազի կամ հիստամինի (ձերբազատված պարարտ բջիջներից) վերաբերյալ կարող են օգնել ախտորոշմանը, եթե դրա առաջացման պատճառը միջատների խայթոցներն են կամ դեղորայքը[13]։ Սակայն այդ հետազոտությունների կիրառությունը սահմանափակվում է, եթե պատճառը սննդամթերքն է կամ եթե հիվանդը նորմալ արյան ճնշում ունի[13], և դրանք սպեցիֆիկ չեն ախտորոշման համար[20]։

ԴասակարգումԽմբագրել

Կան անաֆիլաքսիայի երեք հիմնական դասակարգումներ։ Անաֆիլակտիկ շոկը կապված է համակարգային վազոդիլատացիայի (անոթալայնացման) հետ, որը բերում է արյան ցածր ճնշման (ճնշման նվազում 30 %-ով և ավելի կամ ստանդարտ արժեքներից ցածր թվեր)[36]։ Երկֆազ անաֆիլաքսիան անաֆիլաքսիայի կրկնությունն է 1-72 ժամվա ընթացքում՝ առանց ալերգենի հետ կրկնակի կոնտակտի պարագայում[13]։ Վերջինիս հաճախականության մասին հաղորդումները տարբերվում են, որոշ հետազոտությունների տվյալներով այն հասնում է դեպքերի մինչև 20 %-ը[37]։ Կրկնակի ռեակցիան սովորաբար զարգանում է 8 ժամվա ընթացքում[17]։ Այն բուժվում է նույն կերպ, ինչ անաֆիլաքսիան[5]։ Պսևդոանաֆիլաքսիան կամ անաֆիլակտոիդ ռեակցիաները անաֆիլաքսիայի տարատեսակներ են, երբ ընդգրկված չէ ալերգիկ ռեակցիան, բայց պատճառը պարարտ բջիջների ապահատիկավորումն է՝ դրանց վրա ուղղակի ազդեցության մեխանիզմով[17][38]։ Ալերգիայի համաշխարհային կազմակերպությունը ներկայումս կիրառում է ոչ-իմուն անաֆիլաքսիա եզրույթը[38] և խորհուրդ է տրվում այլևս չօգտագործել հին տերմինաբանությունը[17]։

Ալերգիկ թեստերԽմբագրել

 
Մաշկային ալերգիկ թեստի իրականացում աջ նախաբազկի վրա
 
Փաթչ-թեստ

Ալերգիկ թեստերը կարող են օգնել, որպեսզի որոշվի ալերգենը։ Մաշկային ալերգիկ թեստերը հասանելի են որոշ սննդատեսակների և թույների հանդեպ ալերգիայի վերաբերյալ հետազոտության համար[20]։ Արյան հետազոտությունը սպեցիֆիկ իմունոգլոբուլին E-ի հայտնաբերման համար կարող է կիրառվել՝ հաստատելու համար կաթի, ձվի, գետնանուշի, ընկույզի և ձկան հանդեպ ալերգիան[20]։

Պենիցիլինի հանդեպ ալերգիան հաստատող մաշկային թեստը հասանելի է, բայց մյուս դեղերի համար այդպիսի թեստեր չկան[20]։ Ոչ-իմուն անաֆիլաքսիան հնարավոր է տարբերակել միայն կասկածելի ալերգենի հետ առնչության հուշերի օգնությամբ[38]։

Տարբերակիչ ախտորոշումԽմբագրել

Անաֆիլաքսիան երբեմն դժվար է տարբերակել ասթմայից, ուշաթափությունից և տագնապային գրոհներից[13]։ Ասթման սովորաբար չի ուղեկցվում քորով կամ ստամոքսաղիքային ախտանիշերով, ուշագնացության ժամանակ դիտվում է մաշկի գունատություն և ոչ թե ցանավորում, իսկ տագնապային գրոհի ժամանակ մաշկի կարմրությունը չի ուղեկցվում քորով[13]։ Այլ նմանատիպ վիճակներ են սկրոմբրոիդոզը և անիսակիազը[17]։

Հետմահու նշաններԽմբագրել

Անաֆիլաքսիայից մահացած մարդու դիահերձման ժամանակ առկա է «դատարկ սիրտ», որը վկայում է անոթալայնացման և ներանոթային ծավալի՝ կենտրոնական կոմպարտմենտից դեպի ծայրամասային կոմպարտմենտ վերաբաշխման հետևանքով դեպի սիրտ երակային արյունահոսքի նվազման մասին[39]։ Մյուս նշաններից են կոկորդի այտուցը, թոքերում, սրտում և մյուս հյուսվածքներում էոզինոֆիլիան, և սրտամկանի հիպոպերֆուզիայի վերաբերյալ նշաններ[40]։ Լաբորատոր հետազոտություններով հայտնաբերվում է շիճուկային տրիպտազի մակարդակի բարձրացում, ընդհանուր և սպեցիֆիկ IgE-ի մակարդակի բարձրացում[40]։

ԿանխարգելումԽմբագրել

Խորհուրդ է տրվում խուսափել անաֆիլաքսիա առաջացնող գործոններից։ Այն դեպքերում, երբ դա հնարավոր չէ, հնարավոր է իրականացնել դեսենսիտիզացիա։ Hymenopetra թույներով իմունոթերապիան արդյունավետորեն դեսենսիտիզացնում է մեծահասակների 80-90 %-ին և երեխաների 98 %-ին մեղուների, կրետների, ձիաբոռերի, հրե մրջյունների, գիշատիչ կրետների հանդեպ ալերգիայի դեպքում։ Ներքին ընդունման իմունոթերապիան կարող է արդյունավետ լինել կաթի, ձվի, ընկույզի և գետնանուշի հանդեպ ալերգիկ մարդկանց համար՝ դեսենսիտիզացիայի հարցում, այնուամենայնիվ կարող են առաջանալ կողմնակի ազդեցություններ[13]։ Օրինակ, շատերի մոտ իմունոթերապիայի ընթացքում կարող է զարգանալ ըմպանի քոր, հազ, շրթունքերի այտուց[41]։ Դեսենսիտիզացիա հնարավոր է նաև շատ դեղամիջոցների հանդեպ, սակայն խորհուրդ է տրվում ուղղակի խուսափել դրանք ընդունելուց։ Լատեքսի հանդեպ ալերգիկ մարդկանց համար կարևոր է խուսափել խաչաձև ռեակցիա առաջացնող սննդատեսակներից, ինչպիսիք են ավոկադոն, բանանը և կարտոֆիլը[13]։

ՎարումԽմբագրել

Անաֆիլաքսիան բժշկական անհետաձգելի իրավիճակ է, որի դեպքում հնարավոր է վերակենդանացման միջոցառումների անհրաժեշտություն, ինչպիսիք են շնչուղիների մենեջմենթը, հավելյալ թթվածին, մեծածավալ ներերակային հեղուկներ և խիստ հսկողություն[5]։ Էպինեֆրինի նշանակումը ընտրության միջոց է՝ լրացուցիչ կերպով կիրառվող հակահիստամինային և ստերոիդային (օրինակ՝ դեքսամետազոն) դեղամիջոցների հետ[5]։ Խորհուրդ է տրվում հիվանդի վիճակի նորմալացումից հետո 2-24 ժամյա ներհիվանդանոցային հսկողություն՝ կապված երկֆազ անաֆիլաքսիայի զարգացման հնարավորության հետ[11][17][37][42]։

ԷպինեֆրինԽմբագրել

 
EpiPen ինքնաներարկիչի հին տարբերակ

Էպինեֆրինը (ադրենալին) հանդիսանում է անաֆիլաքսիայի առաջնային բուժում և չունի կիրառման ոչ մի բացարձակ հակացուցում[5]։ Խորհուրդ է տրվում ախտորոշման ենթադրությունից անմիջապես հետո ազդրի առաջակողմնային շրջանում միջմկանային ճանապարհով ներարկել էպինեֆրինի լուծույթ։ Եթե առկա է էպինեֆրինի հանդեպ անբավարար պատասխան, ապա ներարկումը կարող է կրկնվել ամեն 5-15 րոպեն մեկ[5]։ Դեպքերի 16-35 % դեպքերում անհրաժեշտ է լինում էպինեֆրինի երկրորդ դեղաչափ, երկուսից ավել դեղաչափերի անհրաժեշտություն հազվադեպ է լինում[5]։ Միջմկանային ճանապարհը ավելի նախընտրելի է ենթամաշկայինից, քանի որ վերջինիս դեպքում հնարավոր է ներծծման ուշացում[5][43]։ Էպինեֆրինի կիրառման նվազագույն կողմնակի ազդեցություններից են տրեմորը (դող), տագնապը, գլխացավերը և սրտխփոցը[13]։

β-ադրենապաշարիչներ ստացող մարդիկ կարող են էպինեֆրինի նկատմամբ ցուցաբերել կայունություն [17]։ Այսպիսի դեպքերում, երբ ներերակային էպինեֆրինը անարդյունավետ է, կարող է նշանակվել ներերակային գլյուկագոն, որի ազդեցության մեխանիզմը β-ադրենընկալիչների հետ կապ չունի[17]։

Անհրաժեշտության դեպքում էպինեֆրինը կարող է նաև տրվել ներերակային ճանապարհով՝ կիրառելով վերջինիս նոսր լուծույթը։ Ներերակային էպինեֆրինի կիրառումը, այնուամենայնիվ, կարող է զուգակցվել առիթմիաների և սրտամկանի ինֆարկտի զարգացմամբ[5]։

Էպինեֆրինի ինքնաներարկիչները կիրառվում են ինքնուրույն, սովորաբար թողարկվում են 2 դեղաչափերով, մեկը՝ մեծահասակների կամ 25 կգ-ից ավել քաշով երեխաների համար, մյուսը՝ 10-25 կգ քաշով երեխաների համար[44]։

Հավելյալ միջոցներԽմբագրել

Հակահիստամինային դեղամիջոցները (հիստամինային և՛ H1, և՛ H2 ընկալիչների ներհակորդներ), չնայած նրան, որ հաճախակի կիրառվում են և տեսական տրամաբանությամբ գնահատվում են արդյունավետ, սակայն նրանց արդյունավետությունը չի հիմնվում բավարար ապացուցողական տվյալների վրա[45][46]։ 2007 թվականի Կոքրանի վերանայումը չգտավ ոչ մի որակյալ հետազոտություն, որի հիման վրա տրվեին հանձնարարականներ[46] և նրանց ազդեցությունը շնչուղիների այտուցի կամ սպազմի դեմ հիմնավորված չէ[17]։ Կորտիկոստերոիդները անաֆիլաքսիայի ընթացիկ դրվագի ժամանակ ոչինչ չեն փոխում, սակայն կարող են կիրառվել երկֆազ անաֆիլաքսիայի ռիսկը նվազեցնելու նպատակով։ Նրանց կանխարգելիչ արդյունավետությունը այսպիսի վիճակներում դեռ պարզ չէ[37]։ Սալբուտամոլի նեբուլայզերը կարող է լինել արդյունավետ էպինեֆրինի հանդեպ կայուն բրոնխասպազմի դեմ[17]։ Մեթիլեն կապույտը կիրառվում է այլ միջոցների նկատմամբ պատասխանի բացակայության պարագայում՝ նրա՝ հարթ մկանները թուլացնելու ենթադրյալ ազդեցության համար[17]։

Նախնական պատրաստվածությունԽմբագրել

Անաֆիլաքսիային հակված մարդկանց խորհուրդ է տրվում ունենալ «ալերգիայի դեպքում գործողությունների պլան»։ Ծնողներին խորհուրդ է տրվում դպրոցներին տեղեկացնել իրենց երեխաների ալերգիաների վերաբերյալ և անաֆիլաքսիայի ժամանակ կատարվող գործողությունները։ Գործողությունների պլանը սովորաբար ներառում է էպինեֆրինի ինքնաներարկիչի կիրառումը, բժշկական զգոնության թևկապ կրելը, և ալերգիան դրդող գործոնների բացառմանն ուղղված խորհրդատվությունը[47]։ Որոշ տրիգերների դեպքում հետագա անաֆիլաքսիայի դեպքերի կանխման համար հասանելի է իմունաթերապիան։ Տարիներ տևող ենթամաշկային դեսենսիտիզացիան գտնվել է արդյունավետ միջատների խայթոցների դեմ, իսկ ներքին ընդունման եղանակով դեսենսիտիզացիան արդյունավետ է շատ սննդատեսակների դեմ ալերգիաների դեպքում[10]։

ԿանխատեսումԽմբագրել

Այն դեպքերում, երբ պատճառը հայտնի է և անհետաձգելի բուժումը հնարավոր է, կանխատեսումը բարենպաստ է[48]։ Եթե անգամ պատճառը հայտնի չէ, եթե համապատասխան կանխարգելիչ դեղամիջոցը հասանելի է, ապա կանխատեսումը հիմնականում բարենպաստ է[49]։ Մահը վրա է հասնում սովորաբար շնչառական (հիմնականում ասֆիքսիա) կամ սիրտանոթային (շոկ) պատճառներից[17][34], դեպքերի 0․7-20 %-ը բերում են մահվան[49][50]։ Գրանցվել են նաև րոպեների ընթացքում զարգացած մահվան դեպքեր[13]։ Ֆիզիկական մարզանքներից առաջացած անաֆիլաքսիայի ելքերը սովորաբար բարենպաստ են, այդպիսի դրվագները տարիքի հետ դառնում են հազվադեպ և ավելի թեթև ընթացքով[24]։

ՀամաճարակաբանությունԽմբագրել

Անաֆիլաքսիայի դեպքերը տարեկան կազմում են 4-100՝ 100․000 բնակչի հաշվով[17][51], ամբողջ կյանքի ընթացքում ռիսկը կազմում է 0․05-2 %[52]: Նշված դեպքերի մոտ 30 %-ում մարդիկ ունենում են մեկից ավելի դրվագներ[51]։ Ֆիզիկական մարզանքներից առաջացած անաֆիլաքսիան հանդիպում է 2000 երիտասարդից մեկի մոտ[27]։

Հանդիպման հաճախականությունը կարծես թե ավելանում է․ 1980-ականներին 100․000 բնակչի հաշվով լինում էր 20 դեպք, իսկ 1990-ականներին՝ 100․000-ի հաշվով՝ 50 դեպք[10]։ Այդ հաճախացումը հիմնականում պայմանավորված է սննդից առաջացած անաֆիլաքսիայի դեպքերի շատացմամբ[53]։ Բարձր ռիսկի մեջ են գտնվում երիտասարդները և կանայք[5][17]։

Միացյալ Նահանգներում անաֆիլաքսիայից տարեկան գրանցվում են 500-1000 մահվան դեպք (1 միլիոն բնակչին՝ 2․7 դեպք), Միացյալ Թագավորությունում՝ տարեկան 20 մահվան դեպք (1 միլիոն բնակչին՝ 0․33 դեպք), Ավստրալիայում՝ տարեկան 15 մահվան դեպք (1 միլիոն բնակչին՝ 0․64 դեպք)[17]։ Ըստ մեկ այլ գնահատականի, Միացյալ Նահանգներում 1 միլիոն բնակչին բաժին է ընկնում 0․7 մահվան դեպք[54]։ 1970-ականներից մինչև 2000-ականները մահացության հաճախականությունը նվազել է[55]։ Ավստրալիայում սննդային պատճառով առաջացած անաֆիլաքսիան հանդիպում է հիմնականում կանանց, իսկ միջատների խայթոցներից առաջացածը՝ հիմնականում տղամարդկանց մոտ[17]։ Անաֆիլաքսիայի պատճառով առաջացած մահվան հիմնական պատճառային գործոնը դեղորայքն է[17]։

ՊատմությունԽմբագրել

Աֆիլաքսիս եզրույթը ներդրվել է Շառլ Ռիշեի կողմից 1902 թվականին և հետագայում փոխվել անաֆիլաքսիայով, քանի որ վերջինս ավելի գեղեցիկ է հնչում[20]։ Շառլ Ռիշեն իր փորձերում շանը ներարկել է ծովային անեմոնի (Actinia) թույնը՝ փորձելով շանը դարձնել այդ թույնի նկատմամբ դիմադրունակ։ Չնայած առաջին անգամ այդ թույնը շան վրա չազդեց, սակայն 3 շաբաթ անց թույնի նույն չափաքանակի կրկնակի ներմուծումը հանգեցրեց շան մոտ անաֆիլաքսիայի զարգացման՝ մահացու ելքով։ Այսպիսով, երբ նախկին տանելի չափաքանակները հետագա ներմուծման դեպքում բերում էին մահացու ելքի, անվանվեց աֆիլաքսիա եզրույթով՝ a (առանց) և phylaxis (պաշտպանություն) բառերից։ Հետագայում, 1913 թվականին, նա ստացավ Ֆիզիոլոգիայի և բժշկության բնագավառում Նոբելյան մրցանակ[11]։ Այնուամենայնիվ, այս երևույթը նկարագրվել է դեռևս հին ժամանակներում[38]։ Այս եզրույթը ծագում է հունարեն ἀνά (անա)՝ ընդդեմ և φύλαξις (ֆիլաքսիս)՝ պաշտպանություն բառերից[56]։

ՀետազոտություններԽմբագրել

Կան ընթացիկ աշխատանքներ՝ անաֆիլաքսիայի բուժման համար էպինեֆրինի ենթալեզվային դեղաձևի զարգացման ուղղությամբ[17]։ Որպես կրկնվող դեպքերի կանխման մեթոդ՝ ուսումնասիրվում է հակա-իմունոգլոբուլին-E օմալիզումաբի ենթամաշկային ներարկման եղանակը։ Վերջինս սակայն դեռ տեղ չի գտել հանձնարարականներում[13][57]։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. Gylys Barbara (2012)։ Medical Terminology Systems: A Body Systems Approach։ F.A. Davis։ էջ 269։ ISBN 9780803639133։ Արխիվացված օրիգինալից 2016-02-05-ին 
  2. 2,0 2,1 Tintinalli, Judith E. (2010)։ Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli))։ New York: McGraw-Hill Companies։ էջեր 177–182։ ISBN 0-07-148480-9 
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 «Anaphylaxis»։ National Institute of Allergy and Infectious Diseases։ April 23, 2015։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 4, 2015-ին։ Վերցված է փետրվարի 4, 2016 
  4. Khan BQ, Kemp, SF (August 2011)։ «Pathophysiology of anaphylaxis»։ Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 11 (4): 319–25։ PMID 21659865։ doi:10.1097/ACI.0b013e3283481ab6 
  5. 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 The EAACI Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group (August 2014)։ «Anaphylaxis: guidelines from the European Academy of Allergy and Clinical Immunology.»։ Allergy 69 (8): 1026–45։ PMID 24909803։ doi:10.1111/all.12437 
  6. Simons FE, Ardusso LR, Bilò MB, El-Gamal YM, Ledford DK, Ring J, Sanchez-Borges M, Senna GE, Sheikh A, Thong BY, World Allergy Organization. (February 2011)։ «World allergy organization guidelines for the assessment and management of anaphylaxis.»։ The World Allergy Organization journal 4 (2): 13–37։ PMC 3500036։ PMID 23268454։ doi:10.1097/wox.0b013e318211496c 
  7. Lee JK, Vadas, P (July 2011)։ «Anaphylaxis: mechanisms and management»։ Clinical and Experimental Allergy 41 (7): 923–38։ PMID 21668816։ doi:10.1111/j.1365-2222.2011.03779.x 
  8. Ma L, Danoff TM, Borish L (April 2014)։ «Case fatality and population mortality associated with anaphylaxis in the United States.»։ The Journal of Allergy and Clinical Immunology 133 (4): 1075–83։ PMC 3972293։ PMID 24332862։ doi:10.1016/j.jaci.2013.10.029 
  9. Oswalt ML, Kemp SF (May 2007)։ «Anaphylaxis: office management and prevention»։ Immunol Allergy Clin North Am 27 (2): 177–91, vi։ PMID 17493497։ doi:10.1016/j.iac.2007.03.004։ «Clinically, anaphylaxis is considered likely to be present if any one of three criteria is satisfied within minutes to hours» 
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 Simons FE (October 2009)։ «Anaphylaxis: Recent advances in assessment and treatment»։ The Journal of Allergy and Clinical Immunology 124 (4): 625–36; quiz 637–8։ PMID 19815109։ doi:10.1016/j.jaci.2009.08.025։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013-06-27-ին։ Վերցված է 2014-09-13 
  11. 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 Marx John (2010)։ Rosen's emergency medicine: concepts and clinical practice 7th edition։ Philadelphia, PA: Mosby/Elsevier։ էջ 15111528։ ISBN 978-0-323-05472-0 
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 Triggiani M, Patella, V, Staiano, RI, Granata, F, Marone, G (September 2008)։ «Allergy and the cardiovascular system»։ Clinical and experimental immunology։ 153 Suppl 1 (s1): 7–11։ PMC 2515352։ PMID 18721322։ doi:10.1111/j.1365-2249.2008.03714.x 
  13. 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 13,19 13,20 13,21 Simons FE; World Allergy, Organization (May 2010)։ «World Allergy Organization survey on global availability of essentials for the assessment and management of anaphylaxis by allergy-immunology specialists in health care settings»։ Annals of Allergy, Asthma & Immunology 104 (5): 405–12։ PMID 20486330։ doi:10.1016/j.anai.2010.01.023։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-04-26-ին։ Վերցված է 2014-09-13 
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 Sampson HA, Muñoz-Furlong A, Campbell RL և այլք: (February 2006)։ «Second symposium on the definition and management of anaphylaxis: summary report-Second National Institute of Allergy and Infectious Disease/Food Allergy and Anaphylaxis Network symposium»։ J. Allergy Clin. Immunol. 117 (2): 391–7։ PMID 16461139։ doi:10.1016/j.jaci.2005.12.1303 
  15. Limsuwan T, Demoly, P (July 2010)։ «Acute symptoms of drug hypersensitivity (urticaria, angioedema, anaphylaxis, anaphylactic shock)»։ The Medical clinics of North America 94 (4): 691–710, x։ PMID 20609858։ doi:10.1016/j.mcna.2010.03.007։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-04-26-ին։ Վերցված է 2014-09-13 
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 Brown SG; Mullins, RJ, Gold, MS (սեպտեմբերի 4, 2006)։ «Anaphylaxis: diagnosis and management»։ The Medical journal of Australia 185 (5): 283–9։ PMID 16948628 
  17. 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 17,18 17,19 17,20 17,21 17,22 17,23 17,24 Lee JK, Vadas, P (July 2011)։ «Anaphylaxis: mechanisms and management»։ Clinical and experimental allergy : journal of the British Society for Allergy and Clinical Immunology 41 (7): 923–38։ PMID 21668816։ doi:10.1111/j.1365-2222.2011.03779.x 
  18. Limsuwan T, Demoly, P (July 2010)։ «Acute symptoms of drug hypersensitivity (urticaria, angioedema, anaphylaxis, anaphylactic shock)»։ The Medical clinics of North America 94 (4): 691–710, x։ PMID 20609858։ doi:10.1016/j.mcna.2010.03.007։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-04-26-ին։ Վերցված է 2014-09-13 
  19. Triggiani M, Patella, V, Staiano, RI, Granata, F, Marone, G (September 2008)։ «Allergy and the cardiovascular system»։ Clinical and experimental immunology։ 153 Suppl 1 (s1): 7–11։ PMC 2515352։ PMID 18721322։ doi:10.1111/j.1365-2249.2008.03714.x 
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Boden SR; Wesley Burks, A (July 2011)։ «Anaphylaxis: a history with emphasis on food allergy»։ Immunological reviews 242 (1): 247–57։ PMC 3122150։ PMID 21682750։ doi:10.1111/j.1600-065X.2011.01028.x 
  21. Worm M (2010)։ «Epidemiology of anaphylaxis.»։ Chemical immunology and allergy 95: 12–21։ PMID 20519879։ doi:10.1159/000315935 
  22. 22,0 22,1 editors Marianne Gausche-Hill, Susan Fuchs, Loren Yamamoto, (2007)։ The pediatric emergency medicine resource (Rev. 4. ed. ed.)։ Sudbury, Mass.: Jones & Bartlett։ էջ 69։ ISBN 978-0-7637-4414-4 
  23. Dewachter P; Mouton-Faivre, C, Emala, CW (2009 Nov)։ «Anaphylaxis and anesthesia: controversies and new insights.»։ Anesthesiology 111 (5): 1141–50։ PMID 19858877։ doi:10.1097/ALN.0b013e3181bbd443 
  24. 24,0 24,1 editor Mariana C. Castells, (2010)։ Anaphylaxis and hypersensitivity reactions։ New York: Humana Press։ էջ 223։ ISBN 978-1-60327-950-5։ Արխիվացված օրիգինալից 2016-12-23-ին 
  25. «Adverse Effects of Vaccines: Evidence and Causality» (PDF)։ U.S. Institute of Medicine։ 2011։ Արխիվացված օրիգինալից 2017-09-08-ին։ Վերցված է 2014-01-16 
  26. Feldweg AM (May 2015)։ «Exercise-Induced Anaphylaxis»։ Immunology and Allergy Clinics of North America (Review) 35 (2): 261–75։ PMC 4542991։ PMID 25841550։ doi:10.1016/j.iac.2015.01.005 
  27. 27,0 27,1 Pravettoni V, Incorvaia C (2016)։ «Diagnosis of exercise-induced anaphylaxis: current insights.»։ Journal of asthma and allergy 9: 191–198։ PMC 5089823 ։ PMID 27822074։ doi:10.2147/JAA.S109105 
  28. 28,0 28,1 28,2 Volcheck Gerald W. (2009)։ Clinical allergy : diagnosis and management։ Totowa, N.J.: Humana Press։ էջ 442։ ISBN 978-1-58829-616-0 
  29. 29,0 29,1 Drain KL; Volcheck, GW (2001)։ «Preventing and managing drug-induced anaphylaxis.»։ Drug safety : an international journal of medical toxicology and drug experience 24 (11): 843–53։ PMID 11665871 
  30. Klotz JH; Dorn, PL, Logan, JL, Stevens, L, Pinnas, JL, Schmidt, JO, Klotz, SA (2010 Jun 15)։ «"Kissing bugs": potential disease vectors and cause of anaphylaxis.»։ Clinical infectious diseases : an official publication of the Infectious Diseases Society of America 50 (12): 1629–34։ PMID 20462351։ doi:10.1086/652769 
  31. Bilò MB (2011 Jul)։ «Anaphylaxis caused by Hymenoptera stings: from epidemiology to treatment.»։ Allergy։ 66 Suppl 95: 35–7։ PMID 21668850։ doi:10.1111/j.1398-9995.2011.02630.x 
  32. Cox L; Larenas-Linnemann, D, Lockey, RF, Passalacqua, G (2010 Mar)։ «Speaking the same language: The World Allergy Organization Subcutaneous Immunotherapy Systemic Reaction Grading System.»։ The Journal of allergy and clinical immunology 125 (3): 569–74, 574.e1–574.e7։ PMID 20144472։ doi:10.1016/j.jaci.2009.10.060 
  33. Bilò BM; Bonifazi, F (2008 Aug)։ «Epidemiology of insect-venom anaphylaxis.»։ Current opinion in allergy and clinical immunology 8 (4): 330–7։ PMID 18596590։ doi:10.1097/ACI.0b013e32830638c5 
  34. 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 Khan BQ; Kemp, SF (2011 Aug)։ «Pathophysiology of anaphylaxis.»։ Current opinion in allergy and clinical immunology 11 (4): 319–25։ PMID 21659865։ doi:10.1097/ACI.0b013e3283481ab6 
  35. Lewis Julius M. Cruse, Robert E. (2010)։ Atlas of immunology (3rd ed.)։ Boca Raton, FL: CRC Press/Taylor & Francis։ էջ 411։ ISBN 9781439802694։ Արխիվացված օրիգինալից 2017-03-20-ին 
  36. Limsuwan T, Demoly, P (July 2010)։ «Acute symptoms of drug hypersensitivity (urticaria, angioedema, anaphylaxis, anaphylactic shock)»։ The Medical Clinics of North America 94 (4): 691–710, x։ PMID 20609858։ doi:10.1016/j.mcna.2010.03.007։ Արխիվացված է օրիգինալից 2012-04-26-ին։ Վերցված է 2014-09-13 
  37. 37,0 37,1 37,2 Lieberman P (September 2005)։ «Biphasic anaphylactic reactions»։ Ann. Allergy Asthma Immunol. 95 (3): 217–26; quiz 226, 258։ PMID 16200811։ doi:10.1016/S1081-1206(10)61217-3 
  38. 38,0 38,1 38,2 38,3 Ring J, Behrendt, H, de Weck, A (2010)։ «History and classification of anaphylaxis»։ Chemical Immunology and Allergy։ Chemical Immunology and Allergy 95: 1–11։ ISBN 978-3-8055-9441-7։ PMID 20519878։ doi:10.1159/000315934 
  39. 135065, բաժին Anaphylaxis(անգլ.) EMedicine կայքում
  40. 40,0 40,1 Da Broi U, Moreschi, C (Jan 30, 2011)։ «Post-mortem diagnosis of anaphylaxis: A difficult task in forensic medicine»։ Forensic Science International 204 (1–3): 1–5։ PMID 20684869։ doi:10.1016/j.forsciint.2010.04.039 
  41. Simons FE, Ardusso LR, Dimov V, Ebisawa M, El-Gamal YM, Lockey RF, Sanchez-Borges M, Senna GE, Sheikh A, Thong BY, Worm M, World Allergy Organization. (2013)։ «World Allergy Organization Anaphylaxis Guidelines: 2013 update of the evidence base.»։ International Archives of Allergy and Immunology 162 (3): 193–204։ PMID 24008815։ doi:10.1159/000354543 
  42. «Emergency treatment of anaphylactic reactions – Guidelines for healthcare providers» (PDF)։ Resuscitation Council (UK)։ January 2008։ Արխիվացված օրիգինալից 2008-12-02-ին։ Վերցված է 2008-04-22 
  43. Simons KJ, Simons, FE (August 2010)։ «Epinephrine and its use in anaphylaxis: current issues»։ Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 10 (4): 354–61։ PMID 20543673։ doi:10.1097/ACI.0b013e32833bc670 
  44. Halbrich M, Mack DP, Carr S, Watson W, Kim H (2015)։ «CSACI position statement: epinephrine auto-injectors and children < 15 kg.»։ Allergy, Asthma, and Clinical Immunology 11 (1): 20։ PMC 4485331։ PMID 26131015։ doi:10.1186/s13223-015-0086-9 
  45. Nurmatov UB, Rhatigan E, Simons FE, Sheikh A (February 2014)։ «H2-antihistamines for the treatment of anaphylaxis with and without shock: a systematic review.»։ Annals of Allergy, Asthma & Immunology 112 (2): 126–31։ PMID 24468252։ doi:10.1016/j.anai.2013.11.010 
  46. 46,0 46,1 «H1-antihistamines for the treatment of anaphylaxis: Cochrane systematic review»։ Allergy 62 (8): 830–7։ August 2007։ PMID 17620060։ doi:10.1111/j.1398-9995.2007.01435.x 
  47. Martelli A, Ghiglioni, D, Sarratud, T, Calcinai, E, Veehof, S, Terracciano, L, Fiocchi, A (August 2008)։ «Anaphylaxis in the emergency department: a paediatric perspective»։ Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 8 (4): 321–9։ PMID 18596589։ doi:10.1097/ACI.0b013e328307a067 
  48. Head and Neck Manifestations of Systemic Disease։ CRC Press։ 2007-07-26։ էջեր 325–։ ISBN 978-1-4200-1756-4 
  49. 49,0 49,1 Marx John (2010)։ Rosen's emergency medicine: concepts and clinical practice 7th edition։ Philadelphia, PA: Mosby/Elsevier։ էջ 15111528։ ISBN 978-0-323-05472-0 
  50. Triggiani M, Patella, V, Staiano, RI, Granata, F, Marone, G (September 2008)։ «Allergy and the cardiovascular system»։ Clinical and Experimental Immunology։ 153 Suppl 1 (s1): 7–11։ PMC 2515352։ PMID 18721322։ doi:10.1111/j.1365-2249.2008.03714.x 
  51. 51,0 51,1 Tejedor-Alonso M A, Moro-Moro M, Múgica-García MV (2015)։ «Epidemiology of Anaphylaxis: Contributions From the Last 10 Years.»։ Journal of investigational allergology & clinical immunology 25 (3): 163–75; quiz follow 174–5։ PMID 26182682 
  52. Leslie C. Grammer (2012)։ Patterson's Allergic Diseases (7 ed.)։ ISBN 9781451148633։ Արխիվացված օրիգինալից 2015-06-20-ին 
  53. Koplin JJ, Martin, PE, Allen, KJ (October 2011)։ «An update on epidemiology of anaphylaxis in children and adults»։ Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 11 (5): 492–6։ PMID 21760501։ doi:10.1097/ACI.0b013e32834a41a1 
  54. Fromer L (December 2016)։ «Prevention of Anaphylaxis: The Role of the Epinephrine Auto-Injector.»։ The American Journal of Medicine 129 (12): 1244–1250։ PMID 27555092։ doi:10.1016/j.amjmed.2016.07.018 
  55. Demain JG, Minaei, AA, Tracy, JM (August 2010)։ «Anaphylaxis and insect allergy»։ Current Opinion in Allergy and Clinical Immunology 10 (4): 318–22։ PMID 20543675։ doi:10.1097/ACI.0b013e32833a6c72 
  56. «anaphylaxis»։ merriam-webster.com։ Արխիվացված օրիգինալից 2010-04-10-ին։ Վերցված է 2009-11-21 
  57. Vichyanond P (September 2011)։ «Omalizumab in allergic diseases, a recent review»։ Asian Pacific Journal of Allergy and Immunology 29 (3): 209–19։ PMID 22053590 

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 377