Վիքիպեդիա

Բորբոքում

Բորբոքում վնասող գործոնի նկատմամբ օրգանիզմի բարդ կենսաբանական պատասխան և պաշտպանական մեխանիզմ, որը պրոցեսի մեջ է ընդգրկում իմուն բջիջների, արյունատար անոթների և մոլեկուլային միջնորդանյութերի։ Բորբոքման ֆունկցիաներն են՝ նախնական բջջային վնասման էլիմինացիան, մեռած բջիջների և վնասված հյուսվածքների հեռացումը վնասման կամ բորբոքման օջախից և հյուսվածքի վերականգնման խթանումը։

Բորբոքման հիմնական նշանները՝ ցավ, ջերմություն, կարմրություն, այտուց և ֆունկցիայի կորուստ։ Այս նշաններից որոշները կարելի է տեսնել նկարում, որտեղ ներկայացված է ալերգիկ ռեակցիա։

Բորբոքման հինգ դասական նշաններն են ջերմությունը, ցավը, կարմրությունը, այտուցը և ֆունկցիայի կորուստը։ Բորբոքումը համընդհանուր պատասխան է, համարվում է ոչ սպեցիֆիկ իմունիտետի մեխանիզմներից մեկը, ի տարբերություն ադապտիվ իմունիտետի, որը սպեցիֆիկ է ամեն մի պաթոգենի համար։ Բորբոքման անբավարարությունը կարող է բերել վնասող ազդակով հյուսվածքների հարաճուն վնասման և վտանգի տակ կդնի օրգանիզմին։ Հակառակ դրան, քրոնիկական բորբոքումն ասոցացվում է տարբեր հիվանդությունների հետ, ինչպիսիք են գարնանային կատարը, պերիօդոնտալ հիվանդությունը, աթերոսկլերոզը և օստեոարթրիտը։

Բորբոքումը լինում է սուր կամ խրոնիկական։ Սուր բորբոքումը վնասող ազդակի նկատմամբ օրգանիզմի առաջնային պատասխանն է և տեղի է ունենում պլազմայի և լեյկոցիտների արյունից դեպի վնասման օջախ արագացած մուտքով։ Բազմաթիվ կենսաքիմիական երևույթների հետևանքով բորբոքումն անընդհատ խորանում ու հասունանում է, բերելով տեղային անոթային համակարգի, իմունային համակարգի և վնասման օջախում տարբեր բջիջների ներգրավման։ Երկարատև կամ քրոնիկական բորբոքումը բերում է բորբոքային օջախում առկա տարբեր բջիջների վերափոխումների, ինչպես օրինակ՝ մոնոնուկլեարների վերափոխումները, և բնութագրվում է միաժամանակ ընթացող քայքայման և վերականգման պրոցեսներով։

Բորբոքումը վարակի հոմանիշ չէ։ Վարակը մանրէային ներթափանցման և օրգանիզմի բորբոքային պատասխանի փոխհարաբերությունն է՝ երկու բաղադրիչների համատեղ առկայություն, որը ընդգծում է բորբոքման ինֆեկցիոն պատճառը։ Բորբոքումը օրգանիզմի իմունաանոթային պատասխան է անկախ պատճառային գործոնից։

Շատ կարևոր է տարբերակել բորբոքումը վարակից, քանի որ Ախտաբանության և բժշկական ախտորոշումների մեջ կան տիպիկ իրավիճակներ, երբ բորբոքումը ընթանում է առանց մանրէային ինվազիայի, օրինակ՝ աթերոսկլերոզը, տրավման, իշեմիան և աուտոիմուն հիվանդությունները, որոնք ընթանում են 3-րդ տիպի գերզգայունությամբ։ Եվ հակառակը, կան մանրէային ներթափանցման ձևեր, որոնք ընթանում են առանց դասական բորբոքման, օրինակ՝ պարազիտոզները կամ էոզինոֆիլիան։

Պատճառներ

խմբագրել

Ֆիզիկական։

Կենսաբանական։

Քիմիական[1]։

Հոգեբանական։

  • Գրգռված վիճակ[3]

Տեսակներ

խմբագրել
Սուր ու քրոնիկական բորբոքումների տարբերությունները։
Սուր Քրոնիկական
Պատճառային գործոն Բակտերիալ ախտածիններ, վնասված հյուսվածքներ Մնայուն սուր բորբոքում պայմանավորված չոչնչացող ախտածիններով, վիրուսային վարակը, մնայուն օտար մարմինները կամ աուտոիմուն ռեակցիաները
Ներգրավված հիմնական բջիջները Նեյտրոֆիլներ (առաջնայինը), Բազոֆիլներ (բորբոքային պատասխան), և էոզինոֆիլներ (Հելմինտային որդերի և պարազիտների նկատմամբ պատասխան), մոնոնուկլեարներ (մոնոցիտներ, մակրոֆագեր) Մոնոնուկլեարներ (մոնոցիտներ, մակրոֆագեր, լիմֆոցիտներ, պլազմոցիտներ), ֆիբրոբլաստներ
Առաջնային միջնորդանյութեր Վազոակտիվ ամիններ, էյկոզանոիդներ ԻՖՆ-γ և այլ ցիտոկիններ, աճի գործոններ, թթվածնի ակտվի ձևեր, հիդրոլիտիկ ֆերմենտներ
Սկիզբը Անմիջապես Ուշացած
Տևողությունը Մի քանի օր Մինչև մի քանի ամիս կամ տարի
Ելքը Լավացում, աբսցեսագոյացում, քրոնիկական բորբոքում Հյուսվածքների քայքայում, ֆիբրոզ, մեռուկ

Հիմնական նշանները

խմբագրել
Սուր բորբոքման դասական նշանները։
Հայերեն Լատիներեն
Կարմրություն Rubor*
Այտուց Tumor*
Ջերմություն Calor*
Ցավ Dolor*
Ֆունկցիայի կորուստ Functio laesa**
Որոշ դեպքերում վերոնշյալ բոլոր նշաններն էլ առկա են, սակայն նրանցից առանձին ոչ մեկի ներկայությունն էլ պարտադիր չէ[4]։

Սրանք բորբոքման հիմնական նշաններն են․[4]*

Functio laesa-ն հնաոճ տերմին է, քանի որ այն սպեցիֆիկ չէ բորբոքման համար և հանդիպում է տարբեր հիվանդությունների ժամանակ[5]։**


 
Վարակված եղունգի ներաճում, որտեղ երևում է սուր բորբոքման նշաններից կարմրությունը և այտուցը

Սուր բորբոքումը կարճատև պրոցես է, որը զարգանում է րոպեների կամ ժամերի ընթացքում և աստիճանաբար մարում է վնասող ազդակի վերացման հետ[6]։ Այն կոորդինացված ու համակարգային մոբիլիզացիա է, ի պատասխան սուր բորբոքման տարբեր իմունային, էնդոկրին և նյարդաբանական միջնորդանյութերի։ Նորմալ, առողջ պատասխանի դեպքում, այն ակտիվանում է, վերացնում ախտածինը և սկսում հյուսվածքների վերականգնման պրոցեսը, որից հետո մարում է[7]։ Բնութագրվում է հինգ հիմնական նշաններով[8]։

Բորբոքման հիմնական նշանների տրադիցիոն անվանումները լատիներենից են․

Առաջին չորս նշանները (դասական նշաններ) բնութագրել է Ցելսիուսը (մոտավոր մ․թ․ա․30–38թ․)[10], իսկ ֆունկցիայի կորուստը ավելացրել է Գալենը[11]։ Այնուամենայնիվ, այս 5-րդ նշանի ավելացումը հաստատվել է նաև Թոմաս Սիդենհամի[12] և Վիրխովի կողմից[6][8]։

Կարմրությունը և ջերմությունը պայմանավորված է բորբոքման հատվածում արյունահոսքի ուժեղացումով, այտուցն առաջանում է հեղուկի կուտակման հաշվին, ցավը քիմիական նյութերից բրադիկինինի, հիստամինի արտադրությամբ է պայմանավորված, որոնք խթանում են նյարդային վերջավորությունները։ Ֆունկցիայի կորուստը բազմապատճառային է[8]։

Թոքերի սուր բորբոքումը (հաճախ անվանում են թոքաբորբ) ցավ չի առաջացնում եթե բորբոքումը չի ներառել առպատային թոքամիզը, որը պարունակում է ցավազգաց նյարդային վերջավորություններ[8]։

Սուր բորբոքման ընթացքը

խմբագրել
 
Մանրադիտակային պատկերում տեսնում են գրանուլյացիոն հյուսվածք.. ներկված է Հ/Է-ով

Սուր բորբոքման պրոցեսը սկսվում է ախտահարված հյուսվածքում առկա իմունային բջիջներից, հիմնականում դրանք մակրոֆագերն են, դենդրիտիկ բջիջները, հիստիոցիտները, Կուպֆերի բջիջները և պարարտ բջիջները։ Այս բջիջներն ունեն մակերեսային ընկալիչներ, որոնք հայտնի են որպես պատերն ճանաչող ընկալիչներ (ՊՃԸ), որոնք ճանաչում (կապվում) են մոլեկուլների երկու ենթատեսակներ՝ պաթոգեն ասոցացված մոլեկուլային պատերններ (PAMP) և վնասում ասոցացված մոլեկուլային պատերններ (DAMP)։ PAMP-երը հատուկ նյութեր են, որոնք առաջանում են տարբեր ախտածիններից և ճանաչվում են տիրոջ մոլեկուլներով։ DAMP-երը հատուկ նյութեր են, որոնք ասոցացվում են տիրոջ հյուսվածքների վնասման և բջջային վնասումների հետ։

Վարակի, այրվածքի կամ այլ վնասումներից հետո այս բջիջները ակտիվանում են (ՊՃԸ-ները ճանաչում են PAMP-երը և DAMP-երը) և արտադրում բորբոքային միջնորդանյութեր, որոնք պատասխանատու են բորբոքման հիմնական նշանների համար։ Անոթալայնացման և արյունահոսքի ուժեղացման արդյունքում առաջանում է կարմրություն ջերմության զգացում։ Անոթաթափանցելիության բարձրացման հետևանքով տեղի է ունենում պլազմայի սպիտակուցների և հեղուկի անցում հյուսվածքներ (այտուց), որն արտահայտվում է ուռացությամբ։ Արտադրված որոշ միջնորդանյութեր, ինչպես օրինակ՝ բրադիկինինը բարձրացնում է ցավի զգացողությունը (հիպերալգեզիա)։ Միջնորդանյութերը ազդում են նաև արյունատար անոթների վրա՝ մեծացնելով լեյկոցիտների, մասնավորապես նեյտրոֆիլների և մակրոֆագերի ներթափանցումը արտաանոթային հյուսվածք (էքստրավազացիա)։ Նեյտրոֆիլները շարժվում են քեմոտաքսիսի գրադիենտով, որն առաջանում է բորբոքման օջախում առկա բջիջների շնորհիվ[6]։ Ֆունկցիայի կորուստը, ըստ երևույթին, ցավին ի պատասխան նյարդային ռեֆլեքսի հետևանք է։

Ի լրացում բջջային ծագման միջնորդանյութերի, որոշ արտաբջջային կենսաքիմիական կասկադային համակարգեր (նախօրոք ձևավորված պլազմային սպիտակուցներ) նույնպես ազդում են՝ խթանելով ու պահպանելով բորբոքային պատասխանը։ Դրանցից են բակտերիաներով ակտիվացված կոմպլեմենտի համակարգը և նեկրոզով (օրինակ՝ այրվածքներ կամ տրավմա) ակտիվացված մակարդման-ֆիբրինոլիտիկ համակարգը[6]։

Սուր բորբոքումը վնասմանն ի պատասխան առաջին գծի պաշտպանություն է համարվում։ Սուր բորբոքային պատասխանը պահանջում է խթանող գործոնի հստակ ազդեցություն։ Բորբոքային միջնորդանյութերը կարճատև կյանքի տևողություն ունեն և հյուսվածքներում արագ քայքայվում են։ Այսպիսով, սուր բորբոքումը մարում է խթանիչ գործոնի հեռացման հետ[6]։

Անոթային բաղադրիչ

խմբագրել

Անոթալայնացում և թափանցելիության բարձրացում

խմբագրել

Ինչպես ասվեց, սուր բորբոքումը բորբոքային ազդակի հետևանքով զարգացող իմունաանոթային պատասխան է։ Սա նշանակում է, որ սուր բորբոքումը կարելի է բաժանել անոթային փուլի, որը առաջինն է ի հայտ գալիս և բջջային փուլի, որը պրոցեսի մեջ է ընդգրկում իմունային բջիջներին (առավելապես միելոիդ գրանուլոցիտների)։ Սուր բորբոքման անոթային բաղադրիչը ներառում է վնասված հյուսվածք պլազմայի հեղուկի տեղաշարժը, որը պարունակում է կարևոր սպիտակուցներ, ինչպես օրինակ՝ ֆիբրին և իմունագլոբուլիններ (հակամարմիններ)։

PAMP-երին ի պատասխան, հյուսվածքային մակրոֆագերը և մաստոցիտները արտադրում է վազոակտիվ ամիններ, ինչպիսիք են հիստամինն ու սերոտոնինը, էյկոզանոիդները (պրոստագլանդին E2 և լեյկոտրիեն B4), որոնք ռեմոդելավորում են տեղային անոթավորումը։ Մակրոֆագերն ու էնդոթելային բջիջներն արտազատում են ազոտի օքսիդ։ Այս միջնորդանյութերը լայնացնում և անոթները և մեծացնում թափանցելիությունը, ինչը բերում է պլազմայի տարաբաշխման արտաանոթային հյուսվածքում։ Հյուսվածքներում հեղուկի կուտակումը բերում է ուռացության (այտուցի)։ Այս հեղուկը պարունակում է տարբեր հակամանրէային միջնորդանյութեր, ներառյալ կոմպլեմենտ, լիզոցիմ, հակամարմիններ, որոնք անմիջապես հակազդում են մանրէային վնասմանը և օպսոնիզացնում այդ մանրէներին հաջորդ՝ բջջային փուլի համար։ Եթե բորբոքածին ազդակը պատռվածք վերքն է, անջատվող թրոմբոցիտները, մակարդիչ գործոնները, պլազմինը և կինինները կարող են մակարդել վնասման օջախը և ապահովել առաջին հերթին հեմոստազը։ Այս մակարդիչ միջնորդանյութերը բորբոքման օջախում ստեղծում են կառուցվածքային հիմք ֆիբրինային ցանցի ձևով, որով նպաստում է ֆագոցիտների կուտակմանն ու հյուսվածքի վերականգմանը։ Արտազատված հեղուկի մի մասն էլ ավշային ուղիների անցնում է շրջանային ավշահանգույցներ, նպաստելով բակտերիաների ճանաչմանը և ձեռքբերովի իմուն համակարգի միջոցով վերջիններիս վերացմանը։

Սուր բորբոքումը բնութագրվում է անոթային որոշակի փոփոխություններով, ներառյալ անոթալայնացումը, թափանցելիության բարձրացումը և արյունահոսքի մեծացումը, որն առաջանում է տարբեր բորբոքային միջնորդանյութերի ազդեցությամբ։ Անոթալայնացումը սկսվում է զարկերակիկների մակարդակում, անցնում մազանոթներին, բերելով տեղային արյան քանակի ավելացման, արդյունքում կարմրության և ջերմության բարձրացման։ Անոթների թափանցելիության բարձրացման հետևանքով պլազման անցնում է հյուսվածքներ, բերելով կանգի առաջացման, քանի որ արյան մեջ բարձրանում է բջիջների խտությունը և արդյունքում ունենում ենք լայնացած անոթներում կուտակված բջիջներ։ Կանգը նպաստում է լեյկոցիտների միգրացիային էնդոթելով, որը խիստ անհրաժեշտ է վերջիններիս հյուսվածքներ անցման համար։ Նորմալ արյունահոսքը կանխում է այս երևությը, քանի որ ծայրամասային անոթներում գծային հոսքը բջիջներին ուղղում է դեպի կենտրոն։

Պլազմայի կասկադային համակարգեր

խմբագրել
  • Կոմպլեմենտի համակարգը ակտիվանալով ստեղծում է քիմիական ռեակցիաների շղթա և ապահում օպսոնիզացիան, քեմոտաքսիսը, ագլուտինացիան ու թաղանթ գրոհող կոմպլեքսի ստեղծումը։
  • Կինինային համակարգում արտադրվում են սպիտակուցներ, որոնք ունեն անոթալայնիչ և այլ բորբոքային ֆիզիկական ազդեցություններ։
  • Մակարդման համակարգը կամ կասկադը վնասման հատվածում ստեղծում է պաշտպանական սպիտակուցային ցանց
  • Ֆիբրինոլիզի համակարգը հակազդում է մակարդման համակարգին, ապահովելով մակարդման/հակամակարդման հավասարակշռությունը

Պլազմային միջնորդանյութեր

խմբագրել
Անվանում Ում կողմից է արտադրվում Նկարագիր
Բրադիկինին Կինինային համակարգ Վազոակտիվ սպիտակուց, որն առաջացնում է անոթալայնացում, բարձրացնում անոթաթափանցելիությունը, բերում հարթ մկանների կծկման և ցավի։
C3 Կոմպլեմենտի համակարգ Կտրտվելով առաջացնում է C3a և C3b։ C3a-ն խթանում է պարարտ բջիջների կողմից հիստամինի արտազատումը, բերելով անոթալայնացման։ C3b-ն ունակ է կապվել բակտերիալ բջջի պատին և գործել, որպես օպսոնին, որով նշում է թիրախին ֆագոցիտոզի համար։
C5a Կոմպլեմենտի համակարգ Խթանում է պարարտ բջիջների կողմից հիստամինի արտազատումը, բերելով անոթալայնացման։ Գործում է նաև որպես քեմոատրակտանտ ուղղորդելով բջիջներին դեպի բորբոքային օջախ քեմոտաքսիսի ձևով։
XII գործոն (Հագեմանի գործոն) Լյարդ Սպիտակուց, որը շրջանառում է ինակտիվ ձևով մինչև չակտիվանա կոլագենի, թրոմբոցիտների կողմից կամ չդիպչի հիմային թաղանթներին կոնֆորմացիոն փոփոխություններից հետո։ Վերջինս ակտիվանալով կարող է ակտիվացնել բորբոքման մեջ ընդգրկված պլազմայի 3 համակարգեր՝ կինինային, ֆիբրինոլիզի և մակարդման համակարգերը։
Թաղանթ գրոհող կոմպլեքս Կոմպլեմենտի համակարգ Կոմպլեմենտի սպիտակուցների կոմպլեքս է, որը պարունակում է C5b, C6, C7, C8 և C9-ի տարբեր մասեր։ Այս ամենի արդյունքում ձևավորվում է թաղանթ գրոհող կոմպլեքսը, որն ունակ է մտնել բակտերիալ բջջի պատի մեջ և բերել բջջի լիզիսի և բակտերիայի մահվան։
Պլազմին Ֆիբրինոլիզի համակարգ Կարող է քայքայել ֆիբրինային մակարդուկը, կտրտել կոմպլեմենտի C3 սպիտակուցը և ակտիվ XII գործոնը։
Թրոմբին Մակարդման համակարգ Կտրում է լուծելի պլազմային սպիտակուց ֆիբրինոգենը, որպեսզի վերածի անլուծելի ֆիբրինի, որը ագրեգացվում է և ձևավորում մակարդուկ։ Թրոմբինը կարող է կապվել նաև բջիջներին PAR1 ընկալչով խթանելով տարբեր բորբոքային երևույթներ․ ինչպես օրինակ՝ քեմոկինների և ազոտի օքսիդի արտադրությունը։

Բջջային բաղադրիչ

խմբագրել

Բջջային բաղադրիչը ներառում է լեյկոցիտները, որոնք նորմայում առկա են արյան մեջ և անհրաժեշտության դեպքում անցնում են դեպի բորբոքային հյուսվածք։ Որոշները գործում են որպես ֆագոցիտներ՝ կլանելով բակտերիաներին, վիրուսներին և բջջային մնացորդները։ Մյուսները արտազատում են ֆերմենտային հատիկներ՝ վնասելով ախտածին գործոնները։ Լեյկոցիտները արտազատում են նաև բորբոքային միջնորդանյութեր, որոնք ձևավորում և պահպանում են բորբոքային պատասխանը։ Ընդհանուր առմամբ, սուր բորբոքման միջնորդները գրանուլոցիտներն են, մինչդեռ քրոնիկական բորբոքման դեպքում միջնորդները մոնոնուկլեարներն են, ինչպես օրինակ՝ մոնոցիտներն ու լիմֆոցիտները։

Լեյկոցիտների էքստրավազացիա

խմբագրել
 
Նեյտրոֆիլները քեմոտաքսիսի միջոցով արյունից անցնում են վարակված հյուսվածք, որտեղ հեռացնում են պաթոգենին ֆագոցիտոզի և դեգրանուլյացիայի միջոցով։
 
Բորբոքումը մի պրոցես է, երբ լեյկոցիտներն ու նրանց արտադրած նյութերը պաշտպանում են մեզ վարակից և օտար օրգանիզմներից, ինչպես օրինակ՝ բակտերիաները կամ վիրուսներն են։ Լեյկոցիտները, որպես ֆագոցիտներ պատկանում են ոչ սպեցիֆիկ իմուն պատասխանին, դա նշանակում է, որ նրանք ազդում են ցանկացած օտար մարմնի վրա։ Այնուամենայնիվ, որոշ հիվանդությունների դեպքում, ինչպես օրինակ՝ ռևմատոիդ արթրիտն է, օրգանիզմի պաշտպանական մեխանիզմները օտար են ճանաչում սեփական հյուսվածքները և հարուցում են բորբոքում, այն պարագայում, երբ բացակայում են օտար ազդակները։ Այս հիվանդությունները կոչվում են աուտոիմուն հիվանդություններ։ Օրգանիզմը իրեն պահում է այնպես, կարծես սեփական հյուսվածքները վարակված են կամ ոչ նորմալ։

Տարբեր լեյկոցիտներ, մասնավորապես նեյտրոֆիլներ, հսկայական դեր ունեն բորբոքման սկզբի ու ընթացքի ապահովման համար։ Այս բջիջները պետք է կարողանան շարժվել դեպի վնասման օջախ, հետևաբար գոյություն ունեն մեխանիզմներ լեյկոցիտներին ուղղորդելու համար։ Արյան հունից լեյկոցիտների տեղաշարժը դեպի վնասված հյուսվածք կոչվում է էքստրավազացիա և ընթանում է մի քանի փուլով․

  1. Լեյկոցիտների մարգինացիա և ադհեզիա էնդոթելին․ Արյան մեջ առկա լեյկոցիտները, որոնք շարժվում են արյունահոսքի կենտրոնում անցնում են դեպի ծայրամաս՝ անոթի պատի մոտ[13]։ Հյուսվածքում ակտիվացած մակրոֆագերը արտադրում են ցիտոկիններ, ինչպես օրինակ՝ Իլ-1 և ՈՒՆԳ-α, որոնք էլ իրենց հերթին բերում են քեմոկինների արտադրության, որոնք կապվելով պրոտեոգլիկաններին ձևավորում են գրադիենտ էնդոթելի պատի երկայնքով։ Բորբոքային ցիտոկինները խթանում են էնդոթելի մակերեսին P-սելեկտինի էքսպրեսիան և վերջինս ածխաջրային լիգանդով թույլ կապվում է լեյկոցիտների մակերեսին՝ բերելով նրանց «ռոլլինգի», քանի որ արագության տակ քանդվում և առաջանում են նոր կապեր։ Վնասված բջիջներից անջատված ցիտոկինները խթանում են էնդոթելի պատին E-սելեկտինի էքպսրեսիան, որը գործում է P-սելեկտինի նման։ Ցիտոկինները խթանում են նաև էնդոթելի մակերեսին ինտեգրինների լիգանդների էքսպրեսիան, որոնցից են ICAM-1-ն ու VCAM-1-ը, որոնք բերում են լեյկոցիտների ադհեզիայի և դանդաղման։ Այս թույլ կապված լեյկոցիտները հեշտությամբ կարող են պոկվել, քանի դեռ չեն ակտիվացել քեմոկինների կողմից, որոնք արտադրվել են վնասված հյուսվածքում ի պատասխան G-սպիտակուց կախյալ ընկալիչների համապատասխան ազդակային տրանսդուկցիայի, որն ակտիվացնում է լեյկոցիտների մակերեսի ինտեգրիններին ադհեզիայի համար։ Այս ակտիվացման շնորհիվ ինտեգրինային ընկալիչների զգայունությունը ICAM-1-ի և VCAM-1-ի նկատմամբ բարձրանում է, բերելով լեյկոցիտների ամուր կապմանը էնդոթելին։
  2. Էնդոթելի պատանցում, տրանսմիգրացիա կամ դիապեդեզ․ Քեմոկինային գրադիենտի շնորհիվ ադհեզված լեյկոցիտները սկսում են շարժվել երկու էնդոթելային բջիջների միջև։ Էնդոթելային բջիջները կրճատվում են և լեյկոցիտներն ադհեզիայի մոլեկուլների շնորհիվ (ICAM-1) անցնում են հիմային թաղանթով դեպի շրջակա հյուսվածք[13]։
  3. Հյուսվածքներում լեյկոցիտների տեղաշարժ քեմոտաքսիսի շնորհիվ․ Լեյկոցիտները հասնելով հյուսվածքի ինտերստիցիում էքսպրեսված ինտեգրինների և CD 44-ի շնորհիվ կապվում են արտաբջջային մատրիքսի սպիտակուցներին։ Տարբեր նյութեր, որոնք ունեն քեմոատրակտանտ ազդեցություն (C3a, C5) բերում են լեյկոցիտների տեղաշարժի դեպի բորբոքման օջախ ըստ քեմոտակտիկ գրադիենտի։

Ֆագոցիտոզ

խմբագրել

Արտաանոթային տարածությունում նեյտրոֆիլները կապվում են բորբոքային հյուսվածքի մանրէներին։ Ֆագոցիտների մակերեսին էքսպրեսվում են ներբջջային պատերն ճանաչող ընկալիչներ (ՊՃԸ), որոնք ունեն ոչ սպեցիֆիկ մանրէ ասոցացված մոլեկուլային պատերնների (PAMP) նկատմամբ աֆինություն և էֆեկտիվություն։ PAMP-երի մեծ մասը բջջապատի բաղադրիչներ են, որոնցից են բարդ ածխաջրերը (մանաններ և β-գլյուկաններ), լիպոպոլիսախարիդներ (ԼՊՍ), պեպտիդոգլիկաններ և մակերեսային սպիտակուցներ։ Ներբջջային ՊՃԸ-ները կապում են մոլեկուլային պատերնները նաև C-տիպի լեպտինային ընկալիչների (կապում է մանան և β-գլյուկան) և սկավենջեր ընկալիչների (կապում են ԼՊՍ) միջոցով։

Ներբջջային ՊՃԸ-ների կապումը և ակտին-միոզինային բջջակմախքային վերադասավորությունը պլազմատիկ թաղանթի հետ կատարվում է այնպես, որ պլազմատիկ թաղանթի ՊՃԸ-PAMP կոմպլեքս պարունակող հատվածը և մանրէն ենթարկվեն էնդոցիտոզի։ Ֆոսֆատիդիլինոզիտոլաին և Vps34-Vps15-Beclin1 ազդանշանային տրանսդուկցիայի ուղիներն ունեն իրենց դերը էնդոցիտոզված ֆագոսոմի ուղղորդման մեջ դեպի ներբջջային լիզոսոմներ, որոնց միաձուլումից առաջանում է ֆագոլիզոսոմ։ Ֆագոլիզոսոմներում առկա թթվածնի ռեակտիվ ձևերը (ԹՌՁ), սուպերօքսիդները և հիպոքլորիտային թթուն ոչնչացնում են մանրէին։

Ֆագոցիտային ազդեցությունն ուժեղանում է օպսոնիզացիայի միջոցով։ Պլազմային կոմպլեմենտ C3b- ն և բորբոքային օջախում առկա հակամարմինները կապվում և ծածկում են մանրէային հակածինները։ Ֆագոցիտներն էքսպրեսում են նաև օպսոնինային ընկալիչներ՝ Fc ընկալիչ և կոմպլեմենտի ընկալիչ 1 (CR1), որոնք կապվում են համապատասխանաբար հակամարմիններին և C3b-ին։ Ներբջջային ՊՃԸ-ի և օպսոնինային ընկալիչների համատեղ խթանումը ուժեղացնում է ֆագոցիտոզը բերելով վարակիչ ագենտի լիզոսոմային էլիմինացիայի հզորացման։

Բջջային միջնորդանյութեր

խմբագրել
Անվանում Տեսակ Աղբյուր Նկարագիր
Լիզոսոմային հատիկներ Ֆերմենտներ Գրանուլոցիտներ Այս բջիջներն ունեն մեծ քանակությամբ ֆերմենտներ, որոնք ունեն տարբեր ֆունկցիաներ։ Հատիկները լինում են սպեցիֆիկ և ազուրոֆիլ հատիկներ՝ կախված նրանց պարունակությունից, և կարող են քայքայել բազմաթիվ նյութեր, որոնցից ոմանք կարող են լինել պլազմային սպիտակուցներ, որոնք թույլ են տալիս այս ֆերմենտներին համարել բորբոքային միջնորդանյութեր
Հիստամին Մոնոամին Պարարտ բջիջներ և բազոֆիլներ Կուտակվելով նախօրոք ձևավորված հատիկներում, հիստամինը արտազատվում է ի պատասխան բազմաթիվ խթանների։ Այն բերում է զարկերակիկների լայնացման, երակային թափանցելիության բարձրացման և տարբեր օրգան-սպեցիֆիկ էֆեկտների։
ԻՖՆ-γ Ցիտոկին T-բջիջներ, NK բջիջներ Հակավիրուսային, իմունակարգավորչ և հակաուռուցքային հատկություններ։ Այս ինտերֆերոնը ի սկզբանե անվանում էին մակրոֆագ ակտիվացնող գործոն, այն հատկապես կարևոր է քրոնիկական բորբոքման պարագայում։
Իլ-8 Քեմոկին Հիմնականում մակրոֆագեր Նեյտրոֆիլների ակտիվացում և քեմոատրակցիա, մոնոցիտների և էոզինոֆիլների վրա թույլ ազդեցությամբ։
Լեյկոտրիեն B4 Էյկոզանոիդ Լեյկոցիտներ, քաղցկեղային բջիջներ Բերում է լեյկոցիտների ադհեզիայի և ակտիվացման, թույլ տալով նրանց կապվել էնդոթելին և ներթափանցել նրանց միջով։ Նեյտրոֆիլների պարագայում, նրանք նաև քեմոատրակտանտ են և խթանում են թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացումն ու բջիջներից լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատումը։
LTC4, LTD4 Էյկոզանոիդ Էոզինոֆիլներ, պարարտ բջիջներ, մակրոֆագեր Այս երեք ցիստեին պարունակող լեյկոտրիենները նեղացնում են շնչուղիները, բարձրացնում են միկրոանոթային թափանցելիությունը, խթանում լորձի արտադրությունը և բերում էոզինոֆիլ-կախյալ թոքերի, մաշկի, քթի, աչքի և այլ հյուսվածքների բորբոքման։
5-օքսոէյկոզա-տետրաենային թթու Էյկոզանոիդ Լեյկոցիտներ, քաղցկեղային բջիջներ Նեյտրոֆիլների քեմոտաքսիսի խթանում, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում, թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացում, մոնոցիտների քեմոտաքսիս, գերազանցապես էոզինոֆիլների քեմոտաքսիս, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում և թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացում։
5-HETE Էյկոզանոիդ Լեյկոցիտներ 5-օքսոէյկոզատետրաենաթթվի մետաբոլիկ նախորդ, ունի ավելի թույլ ազդեցություն նեյտրոֆիլների քեմոտաքսիսի, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատման և ռեակտիվ ձևերի առաջացման հարցում, մոնոցիտների, էոզինոֆիլների քեմոտաքսիս, լիզոսոմային ֆերմենտների արտազատում, ռեակտիվ ձևերի առաջացում
Պրոստագլանդիններ Էյկոզանոիդ Պարարտ բջիջներ Լիպիդների խումբ, որոնք առաջացնում են անոթալայնացում, տենդ և ցավ։
Ազոտի օքսիդ Լուծելի գազ Մակրոֆագեր, էնդոթելային բջիջներ, որոշ նեյրոններ Հզոր անոթալայնիչ է, թուլացնում է հարթ մկանները, նվազեցնում թրոմբոցիտների ագրեգացիան, նպաստում է լեյկոցիտների ներգրավմանը, բարձր խտություններով նաև ուղղակի հակամանրէային ազդեցություն։
ՈւՆԳ-α and Իլ-1 Ցիտոկիններ Հիմնականում մակրոֆագեր Երկուսն էլ ազդելով տարբեր տեսակի բջիջների վրա բերում են նույնատիպ բորբոքային ռեակցիաների՝ տենդ, ցիտոկինների արտադրություն, էնդոթելային գեների կարգավորման, քեմոտաքսիսի, լեյկոցիտների ադհեզիայի, ֆիբրոբլաստների ակտիվացման։ Պատասխանատու են բորբոքման համակարգային էֆեկտների համար, ինչպիսիք են ախորժակի կորուստը, սրտի կծկումների հաճախականության մեծացումը։ ՈՒՆԳ-α-ն ընկճում է օստեոբլաստների տարբերակումը։
Տրիպտազա Ֆերմենտներ Պարարտ բջիջներ Սերինային պրոտեազ է, որը պարարտ բջիջների ակտիվացման ժամանա կուտակվում և արտազատվում է հիստամինի հետ միասին[14][15][16]։

Կազմաբանական նշաններ

խմբագրել

Օրգանիզմում տեղի ունեցող տարբեր վիճակների ժամանակ, ինչպես օրինակ՝ էպիթելի մակերեսին առկա բորբոքումը կամ թարախածին մանրէների առկայությունը, ունենում ենք սուր և քրոնիկական բորբոքման յուրահատուկ նշաններ։

  • Գրանուլոմատոզ բորբոքում․ Բնութագրվում է գրանուլոմաների ձևավորմամբ և առաջանում է սահմանափակ, տարբեր հիվանդությունների դեպքում, որոնցից են տուբերկուլյոզը, բորը, սարկոիդոզը և սիֆիլիսը։
  • Ֆիբրինոզ բորբոքում․ Բորբոքման հետևանքում խիստ բարձրանում է անոթային թափանցելիությունը, բերելով ֆիբրինի ներթափանցման հյուսվածքներ։ Եթե կա համապատասխան մակարդիչ խթան, ինչպես օրինակ՝ քաղցկեղային բջիջներն են[6], կուտակվում է ֆիբրինային էքսուդատ։ Սա հատկապես դիտվում է շճային խոռոչներում, որտեղ ֆիբրինային էքսուդատը վերածվում է սպիական հյուսվածքի սահմանափակելով նրանց ֆունկցիան։ Այս կուտակումները հաճախ բերում են կեղծ թաղանթների առաջացման։ Աղիների բորբոքման ժամանակ (կեղծ թաղանթային կոլիտ) կարող են առաջանալ նույնիսկ կեղծ թաղանթային խողովակներ։
  • Թարախային բորբոքում․ Բորբոքման արդյունքում առաջանում է մեծ քանակությամբ թարախ, որը պարունակում է նեյտրոֆիլներ, մեռած բջիջներ և հեղուկ։ Թարախածին բակտերիալ (օրինակ՝ ստաֆիլակոկային) վարակը բերում է նմանատիպ բորբոքման։ Շրջակա հյուսվածքներով սահմանափակված, մեծ քանակությամբ թարախի կուտակումը կոչվում է թարախակույտ (աբսցես)։
  • Շճային բորբոքում․ Ոչ մածուցիկ, մեծ քանակությամբ շճային հեղուկի կուտակում է, որն արտադրվում հիմնականում շճաթաղանթների մեզոթելային բջիջների կողմից, սակայն կարող է անջատվել նաև արյան պլազմայից։ Մաշկային բշտիկը նմանատիպ բորբոքման օրինակ է։
  • Խոցային բորբոքում․ Էպիթելի շուրջ առկա բորբոքումը բերում է մակերեսային հյուսվածքների մեռուկային կորստի, անպաշտպան թողնելով ստորադիր հյուսվածքները։ Էպիթելի առաջացած դեֆեկտը անվանում են խոց։

Բորբոքային հիվանդություններ

խմբագրել
 
Ասթման համարվում է բորբոքում միջնորդված հիվանդություն։ Աջ կողմում պատկերված է ասթմայի հետևանքով բորբոքված շնչուղի։
 
Կոլիտ (հաստ աղու բորբոքում), որն առաջացել է Կրոնի հիվանդության հետևանքով։

Բորբոքային վիճակները հիվանդությունների հսկայական խումբ են կազմում։ Հաճախ բորբոքման հետ միասին ընդգրկված է նաև իմուն համակարգը, ինչպես օրինակ՝ ալերգիկ ռեակցիաների, որոշ միոպաթիաների ժամանակ և իմուն համակարգի հիվանդությունների դեպքում, որոնք բերում են ոչ նորմալ բորբոքման։ Բորբոքային հիմքով ոչ իմունային հիվանդություններից են քաղցկեղը, աթերոսկլերոզը և սրտի իշեմիկ հիվանդությունը[6]։

Բորբոքման հետ կապված հիվանդությունների օրինակներ․

Աթերոսկլերոզ

խմբագրել

Աթերոսկլերոզը մշտական բորբոքային պրոցեսով ընթացող հիվանդություն է։ Ժամանակակից հետազոտություններում բազմիցս ապացուցվել է բորբոքման առանցքային դերը հիվանդության բոլոր փուլերում և հատկապես թրոմբոտիկ բարդությունների առաջացման պարագայում։ Այս տվյալները փաստում են ռիսկի գործոնների և աթերոգենեզի մեխանիզմների միջև կարևոր կապի մասին։ Կլինիկական հետազոտություններով նույնպես հաստատվել է բորբոքման այս կենսաբանական ազդեցությունը մարդկանց մոտ աթերոսկլերոզի զարգացման հարցում։ Բորբոքման մարկերների բարձրացումը կանխատեսում է սուր կորոնար համախտանիշով հիվանդների հիվանդության ելքը, անկախ սրտամկանի վնասման աստիճանից։ Որպես հավելում, ցածր աստիճանի քրոնիկական բորբոքումը, որը տեսնում ենք բորբոքային մարկեր C ռեակտիվ սպիտակուցի բարձրացումով, կանխատեսում է աթերոսկլերոզի բորբոքային բարդությունների ռիսկը և օգտագործվում է, որպես կանխատեսման ռիսկի գործոն։ Հետևաբար, բուժման միջոցներով կորոնար ռիսկի նվազեցումը սահմանափակում է նաև բորբոքումը։ Լիպիդների քանակը նվազեցնող ստատինների պարագայում հակաբորբոքային էֆեկտը չի կորելացվում ցածր խտության լիպոպրոտեիդների նվազեցման աստիճանի հետ։ Աթերոսկլերոտիկ բորբոքման այս նոր տեսակետները ոչ միայն բարձրացնում են հիվանդության մասին տեղեկացվածությունը, այլ ունի նաև գործնական կլինիկական նշանակություն ռիսկի գնահատման և թիրախային բուժման նոր մեթոդների ստեղծման հարցում[17]։

Ալերգիա

խմբագրել

Առաջին տիպի գերզգայնության ռեակցիան ոչ համապատասխան իմուն պատասխանի արդյունք է, որը բերում է բորբոքման, անոթալայնացման և նյարդային գրգռման։ Օրինակներից մեկը գարնանային կատարն է, որն առաջանում է ալերգենի նկատմամբ պարարտ բջիջների գերզգայուն պատասխանով։ Նախօրոք գերզգայնացած պարարտ բջիջները դեգրանուլյացվում են արտազատելով հիստամին և այլ վազոակտիվ նյութեր։ Այս նյութերով է պայմանավորված գերարտահայտված բորբոքային պրոցեսը, որը բնութագրվում է պրոբորբոքային մոլեկուլների, ցիտոկինների արտազատումը և լեյկոցիտների ներգրավումը[6]։ Ծանր բորբոքային պատասխանը կարող է ընդունել համակարգային բնույթ, որը կոչվում է անաֆիլաքսիա։

Միոպաթիաներ

խմբագրել

Բորբոքային միոպաթիաներն առաջանում են, երբ իմուն համակարգը ոչ համապատասխան ձևով վնասում է մկանների բաղադրիչները, բերելով մկանային բորբոքման նշանների առաջացման։ Այն կարող է զուգահեռ ընթանալ այլ իմուն խանգարումների հետ, ինչպես օրինակ՝ համակարգային սկլերոզը և ներառում է դերմատոմիոզիտ, պոլիմիոզիտ և ներառուկներով միոզիտը[6]։

Լեյկոցիտային խանգարումներ

խմբագրել

Բորբոքման մեջ լեյկոցիտների առանցքային դերով պայմանավորված, վերջիններիս ֆունկցիոնալ խանգարումների ժամանակ զարգանում է բորբոքային պատասխանի անբավարարություն և օրգանիզմի վարակային խոցելիություն[6]։ Դիսֆունկցիոնալ լեյկոցիտների պարագայում խանգարվում է վերջիններիս կապումը անոթի պատին՝ պայմանավորված մակերեսային ընկալլիչների մուտացիաներով, բակտերիաների ոչնչացումը (Չեդիակ-Հիգաշիի համախտանիշ) կամ մանրէասպան նյութերի արտադրությունը (քրոնիկական գրանուլոմատոզ հիվանդություն)։ Որպես հավելում, ոսկրածուծի վնասմամբ ուղեկցվող հիվանդությունները նույնպես կարող են բերել ոչ նորմալ կամ անբավարար քանակի լեյկոցիտների։

Դեղաբանական

խմբագրել

Որոշակի դեղեր կամ էկզոգեն քիմիական նյութեր կարող են հարուցել բորբոքում։ Վիտամին A-ի անբավարարությունն ուղեկցվում է բորբոքային պատասխանի ուժեղացումով[18], իսկ հակաբորբոքային դեղերը ազդում են անմիջապես ընկճելով բորբոքային էյկոզանոիդներ արտադրող ֆերմենտները։ Որոշ հոգեմետ նյութեր, ինչպես օրինակ՝ կոկաինը և էքստազին, իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում ակտիվացնելով բորբոքման մեջ ընդգրկված տրանսկրիպցիոն գործոնները (օրինակ՝ NF-κB)[19][20]:

Քաղցկեղ

խմբագրել

Բորբոքումն ուռուցքի շուրջ ստեղծում է միկրոմիջավայր, նպաստելով պրոլիֆերացիան, ապրելիությունը և միգրացիան[21]։ Քաղցկեղային բջիջները ինվազիայի, միգրացիայի և մետաստազավորման համար օգտագործում են սելեկտիններ, քեմոկիններ և դրանց ընկալիչներ[22]։ Մյուս կողմից իմուն համակարգի շատ բջիջներ մասնակցում են հակաքաղցկեղային իմունիտետի ձևավորմանը[23]։ Ստերոիդային հորմոնների ու նրանց ընկալիչների (կարևոր դեր ունեն բջջի զարգացման մեջ) և բորբոքման մեջ մեծ դեր ունեցող տրանսկրիպցիոն գործոնների (օրինակ՝ NF-κB) մոլեկուլային փոխհարաբերությունը կարող է հիմք հանդիսանալ քաղցկեղային բջջի բորբոքածին խթանների ամենանշանակալի էֆեկտներից որոշների համար[24]։ Ստերոիդ հորմոնների այպիսի մեծ միջնորդող ազդեցությունը բորբոքման վրա շատ հավանական է, որ ազդում է մի կողմից կարցինոգենեզի վրա, մյուս կողմից, պայմանավորված տարբեր ստերոիդային հորմոնների ընկալիչների կարգավորիչ ազդեցությունով, այս փոխհարաբերությունը կարող է խանգարել քաղցկեղի պրոգրեսիան, թիրախավորելով ամեն մի սպեցիֆիկ բջջի համար սպեցիֆիկ սպիտակուցներ։ Այսպիսի մոտեցումը կարող է սահմանափակել ուռուցքի հետ կապ չունեցող կողմնակի երևույթները և օգնել կենսական հոմեոստատիկ ֆունկցիաների և օրգանիզմի զարգացման պրոցեսների պահպանմանը։

Պայմանավորված 2009թ-ի ակնարկով, ժամանակակից տվյալները փաստում են այն մասին, որ քաղցկեղ կախյալ բորբոքումը կարող է բերել քաղցկեղային բջիջներում պատահական գենետիկական վնասումների կուտակման[25]։

Բորբոքման կարևորությունը քաղցկեղի մեջ

խմբագրել

Ըստ1863թ-ին Ռուդոլֆ Վիրխովի տեսության, քաղցկեղի հիմքում քրոնիկական բորբոքումն է[26][27]։ Քրոնիկական բորբոքումը համարվում է մարդու քաղցկեղների 15-25%-ի հիմքը[27][28][29][30]։

Միջնորդանյութերն ու ԴՆԹ-ի վնասումը քաղցկեղի մեջ

խմբագրել

Բորբոքային միջնորդանյութերն բորբոքային պրոցեսում ազդում են անոթների և/կամ բջիջների վրա որպես մեսսենջեր[31]։ Նեոպլազիայում ներգրավված բորբոքային միջնորդանյութերից են պրոստագլանդինները, բորբոքային ցիտոկինները, ինչպես օրինակ՝ Իլ-1β, ՈւՆԳ-α, Իլ-6 և Իլ-15, քեմոկինները, ինչպես օրինակ՝ Իլ-8 և GRO-α[27][32]։ Այս և այլ բորբոքային միջնորդանյութեր ստեղծում են միջավայր գոյատևման և տարածման համար[26][32]։

Բորբոքումը պատճառ է դառնում նաև ԴՆԹ-ի վնասման խթանելով թթվածնի ռեակտիվ ձևերի առաջացումը տարբեր ներբջջային բորբոքային միջնորդանյութերի ազդեցությամբ[26][27][32]։ Որպես հավելում, լեյկոցիտներն ու այլ ֆագոցիտները ներգրավվում են բորբոքման օջախ և վնասում պրոլիֆերացվող բջիջների ԴՆԹ-ն իրենց թթվածնի և ազոտի ռեակտիվ ձևերով (ԱՌՁ)։ Այս բջիջները ԹՌՁ և ԱՌՁ սովորաբար արտադրում են վարակի դեմ պայքարելու համար[26]։ Միայն ԹՌՁ-ները բերում են ԴՆԹ-վնասման 20 տարբեր եղանակներով[33]։ ԴՆԹԻ-ի օքսիդատիվ վնասումները բերում են մուտացիաների[34] և էպիգենետիկ վնասումների[27][29][35]։ ԱՌՁ նույնպես բերում է ԴՆԹ-ի մուտագեն վնասումների[36]։

Նորմալ բջիջը կարող է ենթարկվել կարցինոգենեզի և վերածվել քաղցկեղային բջջի, եթե ենթարկվի քրոնիկական բորբոքման երկարատև ազդեցության։ ԴՆԹ-ի վնասումները բերում են գենետիկական մուտացիաների պայմանավորված վերականգնման խնդիրներով։ Որպես լրացում, ԴՆԹ-ի վերականգման խնդիրները կարող են բերել էպիգենետիկ վնասումների[27][29][32]։ Մուտացիաներն ու էպիգենետիկ վնասումները, որոնք կրկնվում և ապահովում են մարմնական բջջի բազմացման ընտրողական առավելություն, կարող են լինել քաղցկեղածին։

Մարդու քաղցկեղային հյուսվածքների ընդհանուր գենոմային հետազոտություններ հայտնաբերել են, որ մեկ տիպիկ քաղցկեղային բջիջը կոդավորող շրջաններում կարող է ենթարկվել մոտ 100 մուտացիաների, որոնցից10-20-ը քաղցկեղի ձևավորման ուղղորդող մուտացիաներն են[27]։ Այնուամենայնիվ, քրոնիկական բորբոքումը բերում է նաև էպիգենետիկ փոփոխությունների, օրինակ՝ ԴՆԹ-ի մեթիլացման, որոնք ավելի հաճախ են հանդիպում, քան քաղցկեղային մուտացիաները։ Սովորաբար մի քանի հարյուրից հազարների հասնող գեներ են մեթիլացվում քաղցկեղային բջջում։ Քրոմատինում օքսիդատիվ սթրեսի հատվածները կարող են ներգրավել կոմպլեքսներ, որոնք պարունակում են ԴՆԹ մեթիլտրասֆերազներ (DNMT), հիստոն դեացետիլազներ (SIRT1), և բերում են ԴՆԹ-ի մեթիլացմանtion[27][37][38]։ Պրոմոտոր շրջանի CpG կղզյակների ԴՆԹ-ի մեթիլացումը կարող են բերել իրենցից հետո տեղակայված գենի լռեցման։ ԴՆԹ վերականգնող գեները տարբեր քաղցկեղներում հաճախ ինակտիվանում են մեթիլացման ճանապարհով։ 2018թ-ի հոդվածում[39] գնահատվել է երկու տարբեր տիպի քաղկեղների պրոգրեսիայում մուտացիաների և էպիգենետիկ վնասումների հարաբերական կարևորությունը։ Այս հոդվածում ցույց է տրվել, որ զարգացող ստամոքսի քաղցկեղներում (բորբոքման հետ ասոցացված) էպիգենետիկ վնասումները շատ ավելի կարևոր են, քան մուտացիաները[40]։ Սակայն, կերակրափողի տափակ բջջային քաղցկեղի (ծխախոտի քիմիկատների և ալկոհոլի մետաբոլիզմից առաջացած ացետալդեհիդի հետ ասոցացված) պարագայում էպիգենետիկ վնասումներն ու մուտացիաները ունեն հավասար կարևորություն։

ՄԻԱՎ և ՁԻԱՀ

խմբագրել

Վաղուց արդեն հայտնի է, որը ՄԻԱՎ վարակը բերում է ոչ միայն տարածուն իմունանբավարարության, այլ նաև կայուն բորբոքման և իմունային ակտիվացման[41][42][43]։ Մեծ քանակությամբ փաստեր կան, որոնք վկայում են, որ քրոնիկական բորբոքումը իմուն դիսֆունկցիայի, տարիք կախյալ հիվանդությունների վաղ ի հայտ գալու և իմունանբավարարության առաջացման հարցում առանցքային դեր ունի[41][44]։ Շատերն այժմ ՄԻԱՎ վարակը համարում են ոչ միայն ձեռքբերովի իմունանբավարարության պատճառ, այլ նաև քրոնիկական բորբոքային հիվանդություն[45]։ ՄԻԱՎ վարակակիր անձանց մոտ, չնայած անցկացվող էֆեկտիվ հակառետրովիրուսային բուժման և վիրեմիայի էֆեկտիվ ճնշման, առկա է քրոնիկական բորբոքում։ Կենդանիների վրա կատարված հետազոտությունների տվյալները համակարծիք են իմունային ակտիվացման և հարաճուն բջջային իմուն անբավարարության միջև կապի առկայության հետ․ SIVsm (Սիմիանի իմունանբավարարության վիրուս sm) վարակը, որը հանդիպում է իր բնական տերերի՝ մրոտված մանգոբեյ պրիմատների մոտ, ընթանում է վիրուսային ռեպլիկացիայի բարձր մակարդակով, սակայն գրանցվում են հիվանդության սահմանափակ քանակությամբ դեպքեր[46][47]։ Ախտածնության այս ցածր մակարդակը բերում է բորբոքման, իմունային ակտիվացման և բջջային պրոլիֆերիացիայի ցածր մակարդակի։ Դրան հակառակ, փորձարարական եղանակով վարակված Ռեզուս Մակակ կապիկների մոտ բերում է իմունային ակտիվացման և ՁԻԱՀ-անման հիվանդության առաջացման, նմանվելով մարդու ՄԻԱՎ վարակին[48]։

Ընդգծելով, թե ինչպես են CD4 T-լիմֆոցիտները վերանում և ինչպես է քրոնիկական բորբոքումն ու իմունային ակտիվացումն առաջանում, հիմք է տալիս հասկանալու ՄԻԱՎ-ի ախտածագումը՝ ըստ Առողջության ազգային ինստիտուտների (NIH) ՁԻԱՀ-ի հետազոտությունների կենտրոնի ՄԻԱՎ-ի հետազոտությունների ամենակարևոր ուղղություններից մեկը։ Վերջին տվյալներով՝ ծրագրավորված բջջային մահվան «ամենաբորբոքային» ձևերից կասպազ-1 միջնորդված պիրոպտոզը ընկած է CD4 T-լիմֆոցիտների վերացման և ՄԻԱՎ բորբոքման հիմքում[49][50][51]։ Սրանք այն երկու հիմնական երևույթներն են, որոնք նպաստում են ՄԻԱՎ վարակի հարաճման ՁԻԱՀ-ի։ պիրոպտոզն առաջացնում է ախտաբանական արատավոր օղակ, որտեղ մահացող CD4 T-լիմֆոցիտները և այլ իմունային բջիջներ (ներառյալ մակրոֆագերն ու նեյտրոֆիլները) արտազատում են բորբոքային տարբեր ազդակներ և վարակված ավշային հյուսվածքում ներգրավում նոր բջիջներ։ Այս բորբոքային պատասխանի ուղղակի կարգավորվող լինելը բերում է քրոնիկական բորբոքման և հյուսվածքների վնասման[52]։ CD4 T-լիմֆոցիտների վերացման և քրոնիկական բորբոքման հիմքում համարելով պիրոպտոզը միտք է տալիս նոր բուժման մեթոդների հետազոտման համար, մասնավորապես կասպազ-1-ի հետ կապված, որը կարգավորում է պիրոպտոզը։ Ելնելով այս ամենից, CD4 T-բջիջների պիրոպտոզի և պրոբորբոքային ցիտոկիններ Իլ-1β և Իլ-18- արտազատումը ՄԻԱՎ-վարակված ավշային հյուսվածքում կարելի է ընկճել կասպազ-1 ինհիբիտոր VX-765-ով[49], ինչը II փուլի մարդկային կլինիկական հետազոտություններում համարվել է անվտանգ և լավ տանելի[53]։ Այս տվյալները կարող են հիմք հանդիսանալ նոր «հակա-ՁԻԱՀ»-ային բուժման մեթոդների ստեղծման համար, որը թիրախավորում է ոչ թե վիրուսին, այլ տիրոջը։ Այս միջոցները հավանաբար կօգտագործվեն ակտիվ հակառետրովիրուսային բուժման հետ համակցված։ Խթանելով վիրուսի նկատմամբ «տոլերանտությունը», վերջինիս ռեպլիկացիան ընկճելու փոխարեն, VX-765-ը կամ նմանատիպ այլ միջոցները կարող են նմանակել բազմաթիվ կապիկների (օրինակ՝ մանգոբեյները) մոտ դիտվող էվոլյուցիոն «լուծումները», որոնք վարակվելով տեսակ-սպեցիֆիկ լենտիվիրուսներով չեն հիվանդանում, CD4 T-բջիջների քանակի նվազում և քրոնիկ բորբոքում չեն ունենում։

Բորբոքման մարում

խմբագրել

Հյուսվածքները վնասող գործոնի վերացումից հետո բորբոքային պատասխանը պետք է ակտիվ կերպով ավարտվի։ Հենց այս ավարտի խանգարման դեպքում էլ զարգանում է քրոնիկական բորբոքում և բջիջների քայքայում։ Բորբոքման մարումը տեղի է ունենում մի քանի մեխանիզմներով՝ կախված հյուսվածքից[6]։ Բորբոքումն ավարտող մեխանիզմներն են[6][54] ․

  • Բորբոքային միջնորդանյութերի կարճ կիսաքայքայման տևողություն ին վիվո.
  • Փոխակերպման աճի գործոնի (TGF) արտադրություն և արտազատում մակրոֆագերի կողմից[55][56][57]
  • Ինտերլեյկին 10-ի արտադրություն և արտազատում[58]
  • Հակաբորբոքային, տարբերակված, բորբոքման մարման բերող միջնորդանյութերի արտադրություն, օրինակ՝ լիպօքսիններ, ռեսոլվիններ, մարեսիններ և նեյրոպրոտեկտիններ[59][60]
  • Պրոբորբոքային մոլեկուլների վար-կարգավորում, ինչպես օրինակ՝ լեյկոտրիենների
  • Հակաբորբոքային մոլեկուլների վեր-կարգավորում, ինչպես օրինակ՝ Իլ 1 ընկալչի անտագոնիստներ կամ լուծելի ՈւՆԳ ընկալիչներ (TNFR)
  • Բրոբորբոքային բջիջների ապոպտոզ[61]
  • Ընկալիչների դեսենսիտիզացիա
  • Բորբոքման շրջանում բջիջների ապրելիության բարձրացում պայմանավորված արտաբջջային մատրիքսի հետ վերջիններիս փոխհարաբերությամբ[62][63]
  • Լիգանդների բարձր խտության միջոցով ընկալիչների ակտիվության վար-կարգավորում
  • Մատրիքսային մետալոպրոտեինազաներով քեմոկինների քայքայումը բերում է հակաբորբոքային գործոնների արտադրության[64]
  Նորմայում սուր բորբոքումը մարում է հայտնի հակաբորբոքային մեխանիզմներով։ Այժմ հայտնի է, որ ակտիվ, կոորդինացված մարման ծրագիրը սկսվում է բորբոքային պատասխանի սկսվելուց հետո առաջին մի քանի ժամվա ընթացքում։ Մտնելով հյուսվածքներ, գրանուլոցիտները ապահովում են արախիդոնաթթվային ծագման պրոստագլանդինների և լեյկոտրիենների անցման լիպօքսինների, որոնք սկիզբ են տալիս բորբոքման մարմանը։ Այնուհետև նեյտրոֆիլների ներգրավումը նվազում է և սկսվում է ծրագրավորված մահվան՝ ապոպտոզի գործարկումը։ Այս իրադարձությունները համընկնում են օմեգա-3 պոլիչհագեցած ճարպաթթուների, ռեզոլվինների և պրոտեկտինների բիոսինթեզի հետ, ինչը կտրուկ կարճացնում է նեյտրոֆիլների ինֆիլտրացիան վերջիննսերիս ապոպտոզի միջոցով։ Արդյունքում, ապոպտոտիկ նեյտրոֆիլները ենթարկվում են ֆագոցիտոզի մակրոֆագերի կողմից, բերելով նեյտրոֆիլների վերացման և հակաբորբոքային և վերականգնող ցիտոկինների արտազատման, ինչպես օրինակ՝ փոխակերպման աճի գործոն-β1-ը։ Հակաբորբոքային ծրագիրն ավարտվում է ավշային համակարգով մակրոֆագերի հեռացմամբ[65]։
- 30px
  

Կապը դեպրեսիայի հետ

խմբագրել

Հայտնաբերվել է կապ բորբոքման և դեպրեսիայի միջև[66]։ Բորբոքային պրոցեսների համար որպես խթան կարող է լինել բացասական զգացումները կամ դրանց դրսևորման տարբեր ձևերը՝ սթրեսը, բռնությունը և ազատազրկումը։ Այս կերպ բացասական զգացումները բերում են բորբոքման, վերջինս էլ բերում է դեպրեսիայի[67][68]։ Բորբոքման և դեպրեսիայի միջև կապի մասին փաստերն անընդհատ աճում են, քանի որ հայտնաբերվել են ցիտոկիններ, որոնք գլխուղեղում շատանալով ծրագրավորում են ուղեղը «հիվանդության ռեժիմի»[69]։ Ֆիզիկապես հիվանդ լինելու դասական նշաններից օրինակ՝ լեթարգիան, նկարագրվում է դեպրեսիային բնութագրող նշանների հետ նմանատիպ վարքագծով։ Երկբևեռ խանգարում հիվանդների դեպրեսիվ էպիզոդների ժամանակ ցիտոկինների մակարդակը հակված է կտրուկ բարձրացման, մինչդեռ ռեմիսիայի շրջաններում դրանց քանակը իջնում է[70]։ Բացի այդ, կլինիկական հետազոտություններում ցույց է տրվել, որ հակադեպրեսանտների հետ նաև հակաբորբոքային դեղերի կիրառման դեպքում ախտանշանների վիճակը ոչ միայն լավանում է, այլև մեծացնում է բուժմանը դրական պատասխան տալու հավանականությունը[71]։ Այն բորբոքումները, որոնք բերում են լուրջ դեպրեսիաների, սովորաբար առաջանում են վիրուսների, բակտերիաների կամ նույնիսկ մակաբույծների առկայության դեպքում[72]։

Համակարգային ազդեցություններ

խմբագրել

Վարակիչ օրգանիզմը կարող է դուրս գալ բորբոքման օջախից արյան կամ ավշի շրջանառությամբ, տարածվելով մարմնի տարբեր հատվածներ։ Եթե հարուցիչը չի ներգրավվում սուր բորբոքման մեջ, այն կարող է անցնել ավշային համակարգ ավշային անոթների միջոցով։ Ավշային անոթների վարակը կոչվում է լիմֆանգիտ, իսկ անվային հանգույցի վարակը՝ լիմֆադենիտ։ Եթե ավշային հանգույցներում բոլոր հարուցիչների վնասազերծում չի լինում, վարակը տարածվում է։ Ավշային ճանապարհով այն հասնում է արյուն։

Երբ բորբոքումը սկսում է հյուծել օրգանիզմը, զարգանում է համակարգային բորբոքային պատասխանի համախտանիշ։ Եթե այն պայմանավորված է վարակով կիրառվում է սեպսիս տերմինը, և պայմանավորված բակտերեմիայի կամ վիրեմիայի առկայության, կոչվում է, համապատասխանաբար, բակտերիալ և վիրուսային սեպսիս։ Գեներալիզացված վարակի ամենածանր խնդիրներից է անոթալայնացումն ու օրգանային դիսֆունկցիան, ինչը բերում է սեպտիկ շոկի զարգացման և մահվան։

Սուր փուլի սպիտակուցներ

խմբագրել

Բորբոքումը բերում է սուր փուլի սպիտակուցների բարձր մակարդակի։ Սուր բորբոքման ժամանակ այս սպիտակուցները օգտակար են, սակայն քրոնիկ բորբոքման ժամանակ դրանք բերում են ամիլոիդոզի զարգացման[6]։ Դրանցից են՝ C-ռեակտիվ սպիտակուցը, շիճուկային ամիլոիդ A-ն և շիճուկային ամիլոիդ P-ն, որոնք բերում են համակարգային էֆեկտների դրսևորման[6]․

Լեյկոցիտների քանակը

խմբագրել

Բորբոքման ժամանակ սովորաբար փոխվում է լեյկոցիտների քանակը․

  • Լեյկոցիտոզը սովորաբար դիտվում է վարակային ծագման բորբոքման ժամանակ, երբ լեյկոցիտների քանակը բավականին բարձր է լինում, հատկապես անհաս ձևերինը։ Քանակը սովորաբար հասնում է15 000-ից 20 000 բջջի մեկ միկրոլիտրում, սակայն ծանր դեպքերում կարող է հասնել մինչև 100 000-ի[6]։ Բակտերիալ վարակը հաճախ բերում է նեյտրոֆիլների շատացման՝ նեյտրոֆիլիայի, սակայն այնպիսի վիճակներում ինչպիսին է ասթման, գարնանային կատարը և մակաբուծային վարակները դիտվում է էոզինոֆիլների շատացում՝ էոզինոֆիլիա[6]։
  • Լեյկոպենիան առաջանում է որոշակի վարակների և հիվանդությունների ժամանակ, ներառյալ՝ վիրուսային վարակը, ռիկետցիային վարակը, որոշ պրոտոզոաներ, տուբերկուլյոզը և քաղցկեղների որոշ տեսակներ[6]։

Համակարգային բորբոքում և ճարպակալում

խմբագրել

Ինտերլեյկինների հայտնաբերման հետ (Իլ), համակարգային բորբոքային կոնցեպտը սկսեց ձևավորվել։ Չնայած ներառված պրոցեսները նմանատիպ են հյուսվածքային բորբոքման հետ, համակարգային բորբոքումը չի վերաբերում կոնկրետ մի հյուսվածքի, այլ ընդգրկում է անոթային էնդոթելն ու այլ օրգան համակարգեր։

Ճարպակալման ժամանակ շատ հաճախ առկա է քրոնիկական բորբոքում[73][74]։ Ճարպակալումով անձանց մոտ հաճախ են հայտնաբերվում բորբոքման մարկերների բարձրացում, որոնցից են[75][76]․

  • Իլ-6 (Ինտերլեյկին-6)[77][78]
  • Իլ -8 (ինտերլեյկին-8)
  • Իլ-18 (ինտերլեյկին-18)[77][78]
  • ՈւՆԳ-α (Ուռուցքի նեկրոզի գործոն-ալֆա)[77][78]
  • CRP (C-ռեակտիվ սպիտակուց)[77][78]
  • Ինսուլին[77][78]
  • Արյան գլյուկոզա[77][78]
  • Լեպտին[77][78]

Ցածր աստիճանի քրոնիկական բորբոքումը բնութագրվում է ցիտոկիններից ՈւՆԳ-α-ի, Իլ-6-ի և CRP-ի համակարգային խտությունների երկակի, եռակի բարձրացումով[79]։ Գոտկատեղի շրջագիծը կորելացվում է համակարգային բորբոքային պատասխանի հետ[80]։

Սպիտակ ճարպի կորուստը նվազեցնում է բորբոքման մարկերների մակարդակը[73]։ Համակարգային բորբոքման և ինսուլին ռեզիստենտության, տիպ 2 դիաբետի ու աթերոսկլերոզի միջև կապը հետազոտությունների թիրախում է, այնուամենայնիվ որոշ լուրջ կլինիկական հետազոտություններ չեն կարողացել հաստատել այդ կապի առկայությունը[81]։

C-ռեակտիվ սպիտակուցը ճարպակալումով անձանց մոտ բավականին բարձր է և մեծացնում է սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման ռիսկը[82]։

Ելքեր

խմբագրել
 
Մաշկի վրա առկա սպիերը վկայում են ֆիբրոզի և վերքի լավացման մասին

Կոնկրետ դեպքի համար ելքը կախված է վնասված հյուսվածքից և վնասող ագենտից։ Այստեղ ներկայացված են բորբոքման հնարավոր ելքերը[6]։

  1. Լավացում
    Բորբոքված հյուսվածքի ամբողջական վերականգնում նախկին տեսքի։ Բորբոքային պրոցեսին բնորոշ անոթալայնացումը, քիմիական նյութերի արտադրությունն ու լեյկոցիտների ինֆիլտրացիան վերանում է, և վնասված պարենքիմալ բջիջները վերականգնվում են։ Սահմանափակ կամ կարճատև բորբոքումները սովորաբար ավարտվում են նման կերպով։
  2. Ֆիբրոզ
    Մեծ քանակությամբ հյուսվածքային դեստրուկցիան կամ չվերականգնվող հյուսվածքների վնասումը բերում են օրգանիզմի ամբողջական վերականգնման անկարողության։ Այս հյուսվածքներում տեղի է ունենում ֆիբրոզ սպիագոյացում և ձևավորվում է հիմնականում կոլագեն պարունակող սպի։ Այս սպին չի պարունակում ոչ մի մասնագիտացված կառույց, ինչպես օրինակ՝ պարենքիմային բջիջն է և բերում է ֆունկցիոնալ խանգարումների։
  3. Թարախակույտի գոյացում
    Ձևավորվում է թարախ պարունակող խոռոչ, լցված անթափանց հեղուկով, որում առկա են մահացած լեյկոցիտներ և բակտերիանեեր, վերջիններիս մնացորդների հետ միասին։
  4. Քրոնիկական բորբոքում
    Սուր բորբոքման ժամանակ, եթե վնասող գործոնը պահպանվում է, զարգանում է քրոնիկական բորբոքում։ Այս պրոցեսն ընթանում է օրերի, ամիսների կամ տարիների ընթացքում, բերելով քրոնիկական վերքերի զարգացման։ Քրոնիկական բորբոքմանը բնորոշ է վնասված հյուսվածքում գերազանցապես մակրոֆագերի առկայությունը։ Այս բջիջները օրգանիզմի պաշտպանական մեխանիզմներից են, սակայն նրանց արտադրած տոքսինները (ներառյալ՝ ԹՌՁ-ները) վնասում են օրգանիզմի սեփական հյուսվածքները։ Որպես այդպիսին, քրոնիկական բորբոքումը մշտապես ուղեկցվում է բորբոքային հյուսվածքի քայքայումով։

Օրինակներ

խմբագրել

Բորբոքումը սովորաբար նշվում է -բորբ վերջածանցով։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում, ինչպես օրինակ՝ ասթման, չեն հետևում այս կանոնին։

Ֆիզիկական վարժություններ և բորբոքում

խմբագրել

Վարժությամբ պայմանավորված սուր բորբոքում

խմբագրել

Ինչպես հայտնի է վարժությունների ֆիզիոլոգիայից[83], մկանային բջիջների սուր բորբոքումը կարող է առաջանալ մարզման ժամանակ մկանների էքսցենտրիկ և կոնցենտրիկ խթանման հետևանքով։ Էկսցենտրիկ մարզումների մասնակցությունը, ներառյալ՝ դիմադրության մարզումները և մկանների էկսցենտրիկ երկարումով ընթացող վարժությունները (օրինակ՝ մեծ թեքությունից վայր իջնելը) կարող են 24-48 ժամվա ընթացքում բերել մկանային հոգնածություն, այնուամենայնիվ արյան լակտատի մակարդակը, որով նախկինում բացատրում էին մկանային հոգնածությունը, ավելի բարձր էր վազքի դեպքում։ Կծկողական ֆիլամենտների և z սկավառակների կառուցվածքային վնասումը բերում է ուշացած մկանային հոգնածության, որը հատկապես հանդիպում է մարաթոնային վազորդների մոտ, ում մկանային թելերը ենթարկվում են զգալի վնասման և՛ մարզումների, և՛ մարաթոնի ժամանակ[84]։ Վազորդների մոտ մկանների այսպիսի աստիճանական վնասման սկիզբը և տևողությունը զուգահեռ է ընթանում մկանային հոգնածության հետ։

Z սկավառակը կծկողական սպիտակուցների միացման կետն է։ Նրանք կառուցվածքային հենք են ապահովում ուժի փոխանցման համար, երբ մկանաթելերն ակտիվորեն կծկվում են։ Այնուամենայնիվ մարաթոնյան վազորդների մոտ և այն մարդկանց, ովքեր մկանների զարգացման համար մարզվում են գերծանրաբեռնված սկզբունքով, հայտնաբերվել է սարկոմերների զուգահեռ խմբերի Z սկավառակի միջին չափի տարածում և հաստ ու բարակ ֆիլամենտների արտահայտված խախտումներ, որն առաջացել է մկանային ուժի էքսցենտրիկ ազդման և հզոր մկանաթելերի ձգման հետևանքով։

Մկանաթելերի յաս խանգարումները բերում են լեյկոցիտների ներգրավման մկանային հոգնածությամբ վնասված մկանների մեջ, բերելով այդ ախտահարված մկաններում բորբոքման զարգացման։ Պլազմայի ֆերմենտների բարձրացումը, միոգլոմինեմիան և մկանների ախտաբանական պատկերն ու ուլտրակառուցվածքը կապում են բորբոքման հետ։ Կծկողական-առաձգական համակարգում բարձր լարվածությունը բերում է մկանաթելերի կառուցվածքային վնասման, ներառելով պլազմոլեման էպիմիզիումի, պերիմիզիումի և/կամ էնդոմիզիումի հետ։ Միզիումի վնասումը խանգարում է վնասված մկանաթելերի և մկանային կծիկների կալցիումական հոմեոստազը և բերում նեկրոզի, որի պիկը դիտվում է մարզումից 48 ժամ անց։ Մակրոֆագերի և ներբջջային կառույցների արտադրած նյութերը (օրինակ՝ հիստամինը, կինիններն ու K+) կուտակվում են արտաբջջային հյուսվածքում։ Այս նյութերը գրգռում են նյարդային վերջավորությունները (հատկապես էքսցենտրիկ վարժությունների դեպքում, երբ հարաբերական փոքր մակերեսի վրա ազդում է մեծ ուժ)[84]։

Հետբորբոքային մկանային աճ և վերականգնում

խմբագրել

Մկանային աճի և բորբոքման մեջ կապ կա[85]։ Օրինակ՝ հակաբորբոքային դեղերի (օրինակ՝ ՈՍՀԲԴ) մեծ դեղաչափերի կիրառումից հնարավոր է մկանային աճի խթանում[86][87]։ Սառնության կիրառումը բացասաբար է ազդում մկանային աճի վրա։ Բորբոքման նվազումը բերում է մակրոֆագերի ակտիվության և IGF-1-ի քանակի նվազման[88]։ Մարզումների վրա սառնության կիրառման սուր էֆեկտները արտահայտվում են սատելիտային բջիջների պրոլիֆերացիայի նվազումով[89]։ Երկարատև էֆեկտներից են մկանային գերաճի նվազումը և մկանաթելերի կառուցվածքային վնասումը[90]։

Ավելի ուշ կարծիք է ստեղծվել, որ մարզման ժամանակ մկանային կծկումներին ի պատասխան սուր տեղայնացված բորբոքման զարգացումը մկանային աճի համար անհրաժեշտ պայման է[91]։ Այս սուր բորբոքումը բերում է վնասված մկանային հյուսվածքի վերացման[92]։ Մկաններում, կծկմանն ի պատասխան, արտադրվում են ցիտոկիններ[93][94][95], ինչպես օրինակ՝ ինտերլեյկին-1 բետան, ՈւՆԳ-ալֆան, Իլ-6-ը, որոնք սինթեզվում են կմախքային մկաններում մարզումից 5 օր հետո[92]։

Ինտերլեյկին 6 միոկինի մակարդակի բարձրացումը կարող է հասնել նորմայից ավելի քան 100 անգամ բարձր թվերի[95]։ Կախված մարզման ծավալից, ինտենսիվությունից և այլ գործոններից, Իլ-6-ի բարձրացումը սկսվում է դիմադրությամբ վարժություններից հետո 4 ժամվա ընթացքում և պահպանվում մինչև 24 ժամ[96][97][98]։

Ցիտոկինների այսպիսի սուր բարձրացումը նպաստում է մկանների վերականգմանն ու աճին՝ շնորհիվ բորբոքված մկանային հյուսվածքի սատելիտային բջիջների ակտիվացման։ Սատելիտային բջիջները կարևոր են մարզմանը կմախքային մկանների ադապտացիայի համար[99]։ Նրանք նպաստում են գերաճին՝ ապահովելով մկանը նոր միոնուկլեուսներով և վերականգնելով վնասված հասուն մկանաթելերի սեգմենտները հետվնասումային և հետմարզումային հաջողված վերականգնման համար[100][101][102]․ բարձր մակարդակի ուժային մարզիկները կարող են ունենալ չմարզվածի համեմատ ավելի քան 100%-ով շատ սատելիտային բջիջներ[103][104]։

Կծկումներից հետո սատելիտային բջիջներում ունենում ենք Իլ-6 ընկալչի և Իլ-6-ի արագ և փոփոխական էքսպրեսիա[96]։ Իլ-6-ը ին վիտրո և ին վիվո բերում է հիպերտրոֆիկ մկանային գերաճի[99]։

Անսովոր վարժությունները բարձրացնում են Իլ-6-ի քանակը վարժությունից հետո մինչև 6 անգամ 5 ժամվա ընթացքում և մինչև 3 անգամ վարժությունից 8 ր հետո[105]։ Որպես հավելում, ՈՍՀԲԴ-ները նվազեցնում են սատելիտային բջիջների փոփոխությունները կապված վարժություններ հետ[86], նվազեցնելով վարժություններից հետո սպիտակուցների սինթեզը[87]։

Դիմադրության վարժություններից հետո ցիտոկինների (միոկինների) բարձրացումը ուղեկցվում է միոստատինի (սպիտակուց, որն ընկճում է մկանների տարբերակումն ու աճը) մակարդակի նվազումով[98]։ Դիմադրության վարժություններին և միջին ինտենսիվության վազքին ցիտոկինների պատասխանը տարբեր է․ վերջինիս դեպքում պատասխանն ավելի երկարատև է՝ մոտ 12-24 ժամ[98]։

Ըստ հետազոտությունների տվյալների վարժությունների շատ դրական կողմեր միջնորդվում են կմախքային մկանի, որպես էնդոկրին օրգան աշխատելով։ Կծկվող մկաններն արտադրում են բազմաթիվ նյութեր՝ միոկիններ, որոնք ապահովում են նոր հյուսվածքի առաջացումը, հյուսվածքի վերականգնումը և տարբեր հակաբորբոքային ֆունկցիաներ, որոնք նվազեցնում են տարբեր բորբոքային հիվանդությունների զարգացման ռիսկը։ Այսպիսով, դիտելով կմախքային մկանը որպես էնդոկրին օրգան, հասկանալի է դառնում մարզման ֆիզիոլոգիան և սթրեսի նկատմամբ ադապտացիայի դերը բորբոքման մեջ[106]։

Քրոնիկական բորբոքում և մկանների կորուստ

խմբագրել

Քրոնիկական և ուժեղ արտահայտված բորբոքումները ասոցացվում են մկանային աճի անաբոլիկ ազդանշանների խանգարումներով։ Քրոնիկական բորբոքումը համարվում է տարիքի հետ դիտվող մկանային կորստի պատճառներից մեկը[85][107]։ Միոստատինի մակարդակի բարձրացումը դիտվել է քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքում ունեցող անձանցից շատերի մոտ[108]։ ՈւՆԳ-α-ի բարձր մակարդակը ճնշում է AKT/mTOR ուղին, որը մեծ դեր է խաղում կմախքային մկանների գերաճի կարգավորման հարցում[109], այդ կերպ ուժեղացնելով մկանային կատաբոլիզմը[110][111][112]։ Այս ցիտոկինները կարող են անտագոնիստ ազդեցություն ունենալ ինսուլինանման աճի գործոն-1-ի (IGF-1) անաբոլիկ էֆեկտների վրա[113][114]։ Ինչ վերաբերում է սեպսիսին, որպես ամբողջ մարմինն ընդգրկող, ծանր բորբոքում, միոֆիբրիլյար և սարկոպլազմատիկ սպիտակուցների սինթեզն արգելակվում է, ընդգրկելով գերազանցապես արագ կծկվող մկանաթելերը[113][115]։ Սեպսիսը կանխում է նաև լեյցինի կողմից մկանային սպիտակուցների սինթեզի խթանումը[93]։ Կենդանական մոդելներում ստացած բորբոքման ժամանակ mTOR-ը կորցնում է մկանային աճով խթանվելու վերջինիս հատկությունը[116]։

Վարժությունը որպես բորբոքման բուժման եղանակ

խմբագրել

Պարբերական ֆիզիկական ակտիվությունը նվազեցնում է բորբոքման մարկերների մակարդակը[117][118][119], սակայն կորելացիան հստակ չէ և տարբերություն է նկատվում կախված մարզումների ինտենսիվությունից։ Օրինակ՝ չնայած շրջանառվող բորբոքային մարկերների հիմնական չափումները զգալի տարբերություն չեն տվել առողջ մարզված և չմարզված մեծահասակների մոտ[120][121], երկարատև մարզումները նվազեցնում են քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքումը[122]։ Մյուս կողմից, բորբոքային հիվանդություններով տառապող անձանց կողմից սուր կերպով մարզվելուց հետո վերականգման շրջանում հակաբորբոքային միոկին Իլ-6-ի մակարդակը բարձր է մնում երկար ժամանակ, ի տարբերություն առողջ հսկիչ խմբի վերականգման շրջանի[122]։ Հնարավոր է, որ ցածր ինտենսիվությամբ մարզումները կարող են նվազեցնել հանգստի պրոբորբոքային մարկերների (CRP, Իլ-6) մակարդակը, մինչդեռ միջին ինտենսիվության դեպքում դիտվում են հակաբորբոքային պրոցեսների արտահայտվածությունն ավելի թեթև է և քիչ[121][123][124][125]։ Հոգնեցնող վարժությունների և քրոնիկական ցածր աստիճանի բորբոքման միջև կա հստակ կապ[126]։ Մարաթոնյան վազքը կարող է բարձրացնել Իլ-6-ի մակարդակը մինչև 100 անգամ և բարձրացնել լեյկոցիտների ընդհանուր քանակը և նեյտրոֆիլների մոբիլիզացիան[126]։

Վերոնշյալից ենթադրվում է, որ Իլ-6 նախկինում համարվել է պրոբորբոքային ցիտոկին։ Այդ պատճառով էլ սկզբից կարծում էին, որ վարժություններով պայմանավորված Իլ-6-ի պատասխանը կապված է մկանների վնասման հետ[127]։ Սակայն հաստատվել է, որ էքսցենտրիկ վարժությունները Իլ-6-ի զգալի բարձրացման չեն բերում, ի տարբերություն կոնցենտրիկ «անվնաս» մկանային կծկումները։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ մկանային վնասումը մարզումների ժամանակ պարտադիր կերպով Իլ-6-ի բարձրացման չի բերում։ Որպես փաստ, էքսցենտրիկ վարժությունները բերում են Իլ-6-ի պիկի հետաձգման և վերականգման ընթացքում վերջինիս ավելի դանդաղ իջեցման[128]։

Վերջին աշխատանքներում հայտնաբերվել է, որ Իլ-6-ի առաջընթաց և հետընթաց ազդանշանումը տարբերվում է միոցիտներում և մակրոֆագերում։ Պարզվում է, ի տարբերություն մակրոֆագերի, որտեղ Իլ-6-ի ազդանշանումը կապված է NFκB-ի ակտիվացման ազդանշանային ուղու հետ, միոցիտներում Իլ-6-ի էքսպրեսիան կարգավորվում է բազմաթիվ ազդանշանային կասկադներով, ներառյալ՝ Ca2+/NFAT և գլիկոգեն/p38 MAPK ազդանշանային ուղին։ Այսպիսով, Իլ-6-ի ազդանշանումը մոնոցիտներում կամ մակրոֆագերում ստեղծում է պրոբորբոքային պայմաններ, մինչդեռ մկաններում վերջինիս ակտիվացումը ընթանում է ՈւՆԳ-ի նկատմամբ պատասխանից կամ NFκB-ի ակտիվացումից լրիվ անկախ և ազդեցությունը հակաբորբոքային է[129]։

Տարբեր հետազոտություններում ցույց է տրվել, որ երկարատև վարքագծային փոփոխություններից հետո, օրինակ՝ ընդունած կալորիաների նվազեցումը, բարձր ֆիզիկական ակտիվությամբ պարբերական վաժությունների ծրագիրը, նվազում է բորբոքային մարկերների մակարդակը, հետևաբար Իլ-6-ին սխալ է համարել բորբոքման մարկեր։ Որպես օրինակ՝ Իլ-6-ի հակաբորբոքային էֆեկտները կարելի է տեսնել վերջինիս կողմից դասական հակաբորբոքային ցիտոկիններ Իլ-1 ընկալչի անտագոնիստի և Իլ-10-ի սինթեզի խթանման հարցում[129]։ Այս կերպ, այն մարդիկ, ովքեր վարժությունների միջոցով փորձում են բուժել իրենց մոտ առկա քրոնիկական բորբոքումը, հստակ հետևում են վերոնշյալ հետազոտության եզրակացություններին, քանի որ նստակյաց ապրելակերպը բերում է բազմաթիվ բորբոքային հիվանդությունների առաջացման և հարաճման։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում գերծանրաբեռնվածությունից պետք է զգուշանալ, չնայած վերջինով պայմանավորված բարդությունները ընդհանուր պոպուլյացիայում հազվադեպ է հանդիպում։

Ազդակից աղմուկի տեսություն

խմբագրել

Քանի որ տեղայնացված սուր բորբոքումն անհրաժեշտ է մկանային աճի, իսկ քրոնիկական, ցածր աստիճանի բորբոքումը՝ մկանային աճի անաբոլիկ ազդանշանման խանգարման համար, առաջարկվել է տեսություն, ըստ որի «ազդակից աղմուկի» մոդելը կարող է նկարագրել բորբոքման և մկանային աճի միջև առկա կապը[130]։ Քրոնիկական բորբոքման «աղմուկը» մինիմալի վրա պահելու պարագայում, տեղայնացված սուր բորբոքումը բերում է ավելի ուժեղ անաբոլիկ պատասխանի, քան քրոնիկական բորբոքման բարձր աստիճանը։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Hall, John (2011). Guyton and Hall textbook of medical physiology (12th ed.). Philadelphia, Pa.: Saunders/Elsevier. էջ 428. ISBN 978-1-4160-4574-8.
  2. ↑ Granger, D. Neil; Senchenkova, Elena (2010). «Leukocyte–Endothelial Cell Adhesion». Inflammation and the Microcirculation. Integrated Systems Physiology—From Cell to Function. Morgan & Claypool Life Sciences.
  3. ↑ Piira, Olli-Pekka; Miettinen, Johanna A.; Hautala, Arto J.; Huikuri, Heikki V.; Tulppo, Mikko P. (2013). «Physiological responses to emotional excitement in healthy subjects and patients with coronary artery disease». Autonomic Neuroscience. 177 (2): 280–5. doi:10.1016/j.autneu.2013.06.001. PMID 23916871.
  4. ↑ 4,0 4,1 Stedman's Medical Dictionary (Twenty-fifth ed.). Williams & Wilkins. 1990.
  5. ↑ Rather, L. J. (1971). «Disturbance of function (functio laesa): the legendary fifth cardinal sign of inflammation, added by Galen to the four cardinal signs of Celsus». Bull N Y Acad Med. 47 (3): 303–322. PMC 1749862. PMID 5276838.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 Cotran; Kumar, Collins (1998). Robbins Pathologic Basis of Disease. Philadelphia: W.B Saunders Company. ISBN 978-0-7216-7335-6.
  7. ↑ Kumar, Rukmini; Clermont, Gilles; Vodovotz, Yoram; Chow, Carson C. (2004 թ․ սեպտեմբերի 21). «The dynamics of acute inflammation». Journal of Theoretical Biology. 230 (2): 145–155. arXiv:q-bio/0404034. Bibcode:2004PhDT.......405K. doi:10.1016/j.jtbi.2004.04.044. PMID 15321710.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Parakrama Chandrasoma; Clive R. Taylor (2005). «Part A. "General Pathology", Section II. "The Host Response to Injury", Chapter 3. "The Acute Inflammatory Response", sub-section "Cardinal Clinical Signs"». Concise Pathology (3rd ed.). McGraw-Hill. ISBN 978-0-8385-1499-3. OCLC 150148447. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  9. ↑ Werner, Ruth (2009). A massage Therapist Guide to Pathology (4th ed.). Wolters Kluwer. ISBN 978-0781769198.
  10. ↑ Vogel, Wolfgang H.; Berke, Andreas (2009). Brief History of Vision and Ocular Medicine. Kugler Publications. էջ 97. ISBN 978-90-6299-220-1.
  11. ↑ Porth, Carol (2007). Essentials of pahtophysiology: concepts of altered health states. Hagerstown, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 270. ISBN 978-0-7817-7087-3.
  12. ↑ Dormandy, Thomas (2006). The worst of evils: man's fight against pain. New Haven, Conn: Yale University Press. էջեր 22. ISBN 978-0-300-11322-8.
  13. ↑ 13,0 13,1 Herrington, Simon (2014). Muir's Textbook of Pathology (15th ed.). CRC Press. էջ 59. ISBN 978-1444184990.
  14. ↑ Cevikbas, Ferda; Kempkes, Cordula; Buhl, Timo; Mess, Christian; Buddenkotte, Joerg; Steinhoff, Martin (2014). Carstens, E.; Akiyama, Tasuku (eds.). Itch: Mechanisms and Treatment. Frontiers in Neuroscience. Boca Raton (FL): CRC Press/Taylor & Francis. ISBN 9781466505438. PMID 24830021.
  15. ↑ Caughey, George H. (2016 թ․ մայիսի 5). «Mast cell proteases as pharmacological targets». European Journal of Pharmacology. Pharmacological modulation of Mast cells and Basophils. 778: 44–55. doi:10.1016/j.ejphar.2015.04.045. PMC 4636979. PMID 25958181.
  16. ↑ Caughey, George H. (2007 թ․ հունիսի 1). «Mast cell tryptases and chymases in inflammation and host defense». Immunological Reviews. 217 (1): 141–154. doi:10.1111/j.1600-065x.2007.00509.x. PMC 2275918. PMID 17498057.
  17. ↑ Libby, P (Dec 19–26, 2002). «Inflammation in atherosclerosis». Nature. 420 (6917): 868–74. Bibcode:2002Natur.420..868L. doi:10.1038/nature01323. PMID 12490960.
  18. ↑ Wiedermann U, և այլք: (1996). «Vitamin A deficiency increases inflammatory responses». Scand J Immunol. 44 (6): 578–584. doi:10.1046/j.1365-3083.1996.d01-351.x. PMID 8972739.
  19. ↑ Hargrave, B. Y.; Tiangco, D. A.; Lattanzio, F. A.; Beebe, S. J. (2003). «Cocaine, not morphine, causes the generation of reactive oxygen species and activation of NF-κB in transiently cotransfected heart cells». Cardiovasc Toxicol. 3 (2): 141–151. doi:10.1385/CT:3:2:141. PMID 14501032.
  20. ↑ Montiel-Duarte, C.; Ansorena, E.; López-Zabalza, M. J.; Cenarruzabeitia, E.; Iraburu, M. J. (2004). «Role of reactive oxygen species, glutathione and NF-κB in apoptosis induced by 3,4-methylenedioxymethamphetamine ("Ecstasy") on hepatic stellate cells». Biochem Pharmacol. 67 (6): 1025–33. doi:10.1016/j.bcp.2003.10.020. PMID 15006539.
  21. ↑ Hendrik Ungefroren; Susanne Sebens; Daniel Seidl; Hendrik Lehnert; Ralf Haas (2011). «Interaction of tumor cells with the microenvironment». Cell Communication and Signaling. Vol. 9, no. 18. doi:10.1186/1478-811X-9-18. PMC 3180438. PMID 21914164.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  22. ↑ Coussens, L. M.; Werb, Z. (2002). «Inflammation and cancer». Nature. 420 (6917): 860–7. Bibcode:2002Natur.420..860C. doi:10.1038/nature01322. PMC 2803035. PMID 12490959.
  23. ↑ Gunn, L; Ding, C; Liu, M; Ma, Y; Qi, C; Cai, Y; Hu, X; Aggarwal, D; Zhang, HG; Yan, J (2012 թ․ սեպտեմբերի 15). «Opposing roles for complement component C5a in tumor progression and the tumor microenvironment». Journal of Immunology. 189 (6): 2985–94. doi:10.4049/jimmunol.1200846. PMC 3436956. PMID 22914051.
  24. ↑ Copland, JA; Sheffield-Moore, M; Koldzic-Zivanovic, N; Gentry, S; Lamprou, G; Tzortzatou-Stathopoulou, F; Zoumpourlis, V; Urban, RJ; Vlahopoulos, SA (2009 թ․ հունիս). «Sex steroid receptors in skeletal differentiation and epithelial neoplasia: is tissue-specific intervention possible?». BioEssays. 31 (6): 629–41. doi:10.1002/bies.200800138. PMID 19382224.
  25. ↑ Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A; Allavena; Sica; Garlanda; Mantovani (2009 թ․ հուլիս). «Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability». Carcinogenesis (review). 30 (7): 1073–81. doi:10.1093/carcin/bgp127. PMID 19468060.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Coussens LM, Werb Z (2002). «Inflammation and cancer». Nature. 420 (6917): 860–7. Bibcode:2002Natur.420..860C. doi:10.1038/nature01322. PMC 2803035. PMID 12490959.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 Chiba T, Marusawa H, Ushijima T (2012). «Inflammation-associated cancer development in digestive organs: mechanisms and roles for genetic and epigenetic modulation» (PDF). Gastroenterology. 143 (3): 550–563. doi:10.1053/j.gastro.2012.07.009. hdl:2433/160134. PMID 22796521.
  28. ↑ Kawanishi S, Ohnishi S, Ma N, Hiraku Y, Murata M (2017). «Crosstalk between DNA Damage and Inflammation in the Multiple Steps of Carcinogenesis». Int J Mol Sci. 18 (8): 1808. doi:10.3390/ijms18081808. PMC 5578195. PMID 28825631.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Ding, N., Maiuri, A. R., & O'Hagan, H. M. (2017). The emerging role of epigenetic modifiers in repair of DNA damage associated with chronic inflammatory diseases. Mutation Research/Reviews in Mutation Research. doi:10.1016/j.mrrev.2017.09.005
  30. ↑ Mantovani A, Allavena P, Sica A, Balkwill F (2008). «Cancer-related inflammation» (PDF). Nature. 454 (7203): 436–44. Bibcode:2008Natur.454..436M. doi:10.1038/nature07205. hdl:2434/145688. PMID 18650914.
  31. ↑ Larsen GL, Henson PM (1983). «Mediators of inflammation». Annu. Rev. Immunol. 1: 335–59. doi:10.1146/annurev.iy.01.040183.002003. PMID 6399978.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Shacter E, Weitzman SA (2002). «Chronic inflammation and cancer». Oncology (Williston Park, N.Y.). 16 (2): 217–26, 229, discussion 230–2. PMID 11866137.
  33. ↑ Yu Y, Cui Y, Niedernhofer LJ, Wang Y (2016). «Occurrence, Biological Consequences, and Human Health Relevance of Oxidative Stress-Induced DNA Damage». Chem. Res. Toxicol. 29 (12): 2008–2039. doi:10.1021/acs.chemrestox.6b00265. PMC 5614522. PMID 27989142.
  34. ↑ Dizdaroglu M (2012). «Oxidatively induced DNA damage: mechanisms, repair and disease». Cancer Lett. 327 (1–2): 26–47. doi:10.1016/j.canlet.2012.01.016. PMID 22293091.
  35. ↑ Nishida N, Kudo M (2013). «Oxidative stress and epigenetic instability in human hepatocarcinogenesis». Dig Dis. 31 (5–6): 447–53. doi:10.1159/000355243. PMID 24281019.
  36. ↑ Kawanishi S, Ohnishi S, Ma N, Hiraku Y, Oikawa S, Murata M (2016). «Nitrative and oxidative DNA damage in infection-related carcinogenesis in relation to cancer stem cells». Genes Environ. 38: 26. doi:10.1186/s41021-016-0055-7. PMC 5203929. PMID 28050219.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  37. ↑ O'Hagan HM, Wang W, Sen S, Destefano Shields C, Lee SS, Zhang YW, Clements EG, Cai Y, Van Neste L, Easwaran H, Casero RA, Sears CL, Baylin SB (2011). «Oxidative damage targets complexes containing DNA methyltransferases, SIRT1, and polycomb members to promoter CpG Islands». Cancer Cell. 20 (5): 606–19. doi:10.1016/j.ccr.2011.09.012. PMC 3220885. PMID 22094255.
  38. ↑ Maiuri AR, Peng M, Sriramkumar S, Kamplain CM, DeStefano Shields CE, Sears CL, O'Hagan HM (2017). «Mismatch Repair Proteins Initiate Epigenetic Alterations during Inflammation-Driven Tumorigenesis». Cancer Res. 77 (13): 3467–3478. doi:10.1158/0008-5472.CAN-17-0056. PMC 5516887. PMID 28522752.
  39. ↑ Yamashita S, Kishino T, Takahashi T, Shimazu T, Charvat H, Kakugawa Y, Nakajima T, Lee YC, Iida N, Maeda M, Hattori N, Takeshima H, Nagano R, Oda I, Tsugane S, Wu MS, Ushijima T (2018). «Genetic and epigenetic alterations in normal tissues have differential impacts on cancer risk among tissues». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 115 (6): 1328–1333. doi:10.1073/pnas.1717340115. PMC 5819434. PMID 29358395.
  40. ↑ Raza Y, Khan A, Farooqui A, Mubarak M, Facista A, Akhtar SS, Khan S, Kazi JI, Bernstein C, Kazmi SU (2014). «Oxidative DNA damage as a potential early biomarker of Helicobacter pylori associated carcinogenesis». Pathol. Oncol. Res. 20 (4): 839–46. doi:10.1007/s12253-014-9762-1. PMID 24664859.
  41. ↑ 41,0 41,1 Deeks, Steven G. (2011 թ․ հունվարի 1). «HIV infection, inflammation, immunosenescence, and aging». Annual Review of Medicine. 62: 141–155. doi:10.1146/annurev-med-042909-093756. PMC 3759035. PMID 21090961.
  42. ↑ Klatt, Nichole R.; Chomont, Nicolas; Douek, Daniel C.; Deeks, Steven G. (2013 թ․ հուլիսի 1). «Immune activation and HIV persistence: implications for curative approaches to HIV infection». Immunological Reviews. 254 (1): 326–342. doi:10.1111/imr.12065. PMC 3694608. PMID 23772629.
  43. ↑ Salazar-Gonzalez, J. F.; Martinez-Maza, O.; Nishanian, P.; Aziz, N.; Shen, L. P.; Grosser, S.; Taylor, J.; Detels, R.; Fahey, J. L. (1998 թ․ օգոստոսի 1). «Increased immune activation precedes the inflection point of CD4 T cells and the increased serum virus load in human immunodeficiency virus infection». The Journal of Infectious Diseases. 178 (2): 423–430. doi:10.1086/515629. PMID 9697722.
  44. ↑ Ipp, Hayley; Zemlin, Annalise (2013 թ․ փետրվարի 1). «The paradox of the immune response in HIV infection: when inflammation becomes harmful». Clinica Chimica Acta; International Journal of Clinical Chemistry. 416: 96–99. doi:10.1016/j.cca.2012.11.025. PMID 23228847.
  45. ↑ Nasi, Milena; Pinti, Marcello; Mussini, Cristina; Cossarizza, Andrea (2014 թ․ հոկտեմբերի 1). «Persistent inflammation in HIV infection: established concepts, new perspectives». Immunology Letters. 161 (2): 184–8. doi:10.1016/j.imlet.2014.01.008. PMID 24487059.
  46. ↑ Milush, Jeffrey M.; Mir, Kiran D.; Sundaravaradan, Vasudha; Gordon, Shari N.; Engram, Jessica; Cano, Christopher A.; Reeves, Jacqueline D.; Anton, Elizabeth; O'Neill, Eduardo (2011 թ․ մարտի 1). «Lack of clinical AIDS in SIV-infected sooty mangabeys with significant CD4+ T cell loss is associated with double-negative T cells». The Journal of Clinical Investigation. 121 (3): 1102–10. doi:10.1172/JCI44876. PMC 3049370. PMID 21317533.
  47. ↑ Rey-Cuillé, M. A.; Berthier, J. L.; Bomsel-Demontoy, M. C.; Chaduc, Y.; Montagnier, L.; Hovanessian, A. G.; Chakrabarti, L. A. (1998 թ․ մայիսի 1). «Simian immunodeficiency virus replicates to high levels in sooty mangabeys without inducing disease». Journal of Virology. 72 (5): 3872–86. PMC 109612. PMID 9557672.
  48. ↑ Chahroudi, Ann; Bosinger, Steven E.; Vanderford, Thomas H.; Paiardini, Mirko; Silvestri, Guido (2012 թ․ մարտի 9). «Natural SIV hosts: showing AIDS the door». Science. 335 (6073): 1188–93. Bibcode:2012Sci...335.1188C. doi:10.1126/science.1217550. PMC 3822437. PMID 22403383.
  49. ↑ 49,0 49,1 Doitsh, Gilad; Galloway, Nicole L. K.; Geng, Xin; Yang, Zhiyuan; Monroe, Kathryn M.; Zepeda, Orlando; Hunt, Peter W.; Hatano, Hiroyu; Sowinski, Stefanie (2014 թ․ հունվարի 23). «Cell death by pyroptosis drives CD4 T-cell depletion in HIV-1 infection». Nature. 505 (7484): 509–514. Bibcode:2014Natur.505..509D. doi:10.1038/nature12940. PMC 4047036. PMID 24356306.
  50. ↑ Monroe, Kathryn M.; Yang, Zhiyuan; Johnson, Jeffrey R.; Geng, Xin; Doitsh, Gilad; Krogan, Nevan J.; Greene, Warner C. (2014 թ․ հունվարի 24). «IFI16 DNA sensor is required for death of lymphoid CD4 T cells abortively infected with HIV». Science. 343 (6169): 428–432. Bibcode:2014Sci...343..428M. doi:10.1126/science.1243640. PMC 3976200. PMID 24356113.
  51. ↑ Galloway, Nicole L. K.; Doitsh, Gilad; Monroe, Kathryn M.; Yang, Zhiyuan; Muñoz-Arias, Isa; Levy, David N.; Greene, Warner C. (2015 թ․ սեպտեմբերի 8). «Cell-to-Cell Transmission of HIV-1 Is Required to Trigger Pyroptotic Death of Lymphoid-Tissue-Derived CD4 T Cells». Cell Reports. 12 (10): 1555–63. doi:10.1016/j.celrep.2015.08.011. PMC 4565731. PMID 26321639.
  52. ↑ Doitsh, Gilad; Greene, Warner C. (2016 թ․ մարտի 9). «Dissecting How CD4 T Cells Are Lost During HIV Infection». Cell Host & Microbe. 19 (3): 280–291. doi:10.1016/j.chom.2016.02.012. PMC 4835240. PMID 26962940.
  53. ↑ «Study of VX-765 in Subjects With Treatment-resistant Partial Epilepsy - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 21-ին.
  54. ↑ Eming, S. A.; Krieg, T.; Davidson, J. M. (2007). «Inflammation in wound repair: molecular and cellular mechanisms». Journal of Investigative Dermatology. 127 (3): 514–525. doi:10.1038/sj.jid.5700701. PMID 17299434.
  55. ↑ Ashcroft, G. S.; Yang, X; Glick, A. B.; Weinstein, M; Letterio, J. L.; Mizel, D. E.; Anzano, M; Greenwell-Wild, T; Wahl, S. M.; Deng, C; Roberts, A. B. (1999). «Mice lacking Smad3 show accelerated wound healing and an impaired local inflammatory response». Nat Cell Biol. 1 (5): 260–6. doi:10.1038/12971. PMID 10559937.
  56. ↑ Ashcroft, G. S. (1999). «Bidirectional regulation of macrophage function by TGF-β». Microbes Infect. 1 (15): 1275–82. doi:10.1016/S1286-4579(99)00257-9. PMID 10611755.
  57. ↑ Werner, F; Jain, M. K.; Feinberg, M. W.; Sibinga, N. E.; Pellacani, A; Wiesel, P; Chin, M. T.; Topper, J. N.; Perrella, M. A.; Lee, M. E. (2000). «Transforming growth factor-β1 inhibition of macrophage activation is mediated via Smad3». J Biol Chem. 275 (47): 36653–8. doi:10.1074/jbc.M004536200. PMID 10973958.
  58. ↑ Sato, Y.; Ohshima, T.; Kondo, T. (1999). «Regulatory role of endogenous interleukin-10 in cutaneous inflammatory response of murine wound healing». Biochem Biophys Res Commun. 265 (1): 194–9. doi:10.1006/bbrc.1999.1455. PMID 10548513.
  59. ↑ Serhan, C. N. (2008). «Controlling the resolution of acute inflammation: a new genus of dual anti-inflammatory and proresolving mediators». J Periodontol. 79 (8 Suppl): 1520–6. doi:10.1902/jop.2008.080231. PMID 18673006.
  60. ↑ Headland SE, Norling LV (2015). «The resolution of inflammation: Principles and challenges». Seminars in Immunology. 27 (3): 149–60. doi:10.1016/j.smim.2015.03.014. PMID 25911383.
  61. ↑ Greenhalgh, D. G. (1998). «The role of apoptosis in wound healing». Int J Biochem Cell Biol. 30 (9): 1019–30. doi:10.1016/S1357-2725(98)00058-2. PMID 9785465.
  62. ↑ Jiang, D; Liang, J; Fan, J; Yu, S; Chen, S; Luo, Y; Prestwich, G. D.; Mascarenhas, M. M.; Garg, H. G.; Quinn, D. A.; Homer, R. J.; Goldstein, D. R.; Bucala, R; Lee, P. J.; Medzhitov, R; Noble, P. W. (2005). «Regulation of lung injury and repair by Toll-like receptors and hyaluronan». Nat Med. 11 (11): 1173–9. doi:10.1038/nm1315. PMID 16244651.
  63. ↑ Teder, P. (2002). «Resolution of lung inflammation by CD44». Science. 296 (5565): 155–8. Bibcode:2002Sci...296..155T. doi:10.1126/science.1069659. PMID 11935029.
  64. ↑ McQuibban, G. A.; Gong, J. H.; Tam, E. M.; McCulloch, C. A.; Clark-Lewis, I; Overall, C. M. (2000). «Inflammation dampened by gelatinase A cleavage of monocyte chemoattractant protein-3». Science. 289 (5482): 1202–6. Bibcode:2000Sci...289.1202M. doi:10.1126/science.289.5482.1202. PMID 10947989.
  65. ↑ Serhan CN, Savill J; Savill (2005). «Resolution of inflammation: the beginning programs the end». Nat. Immunol. 6 (12): 1191–7. doi:10.1038/ni1276. PMID 16369558.
  66. ↑ Berk, M; Williams, L. J.; Jacka, F. N.; O'Neil, A; Pasco, J. A.; Moylan, S; Allen, N. B.; Stuart, A. L.; Hayley, A. C.; Byrne, M. L.; Maes, M (2013). «So depression is an inflammatory disease, but where does the inflammation come from?». BMC Medicine. 11: 200. doi:10.1186/1741-7015-11-200. PMC 3846682. PMID 24228900.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  67. ↑ Cox, William T. L.; Abramson, Lyn Y.; Devine, Patricia G.; Hollon, Steven D. (2012). «Stereotypes, Prejudice, and Depression: The Integrated Perspective». Perspectives on Psychological Science. 7 (5): 427–449. doi:10.1177/1745691612455204. PMID 26168502.
  68. ↑ Kiecolt-Glaser, Janice K.; Derry, Heather M.; Fagundes, Christopher P. (2015 թ․ նոյեմբեր). «Inflammation: Depression Fans the Flames and Feasts on the Heat». American Journal of Psychiatry. 172 (11): 1075–91. doi:10.1176/appi.ajp.2015.15020152. PMC 6511978. PMID 26357876.
  69. ↑ Williams, Caroline (2015 թ․ հունվարի 4). «Is depression a kind of allergic reaction?». the Guardian.
  70. ↑ Brietzke, Elisa; Stertz, Laura; Fernandes, Brisa Simões; Kauer-Sant'Anna, Marcia; Mascarenhas, Marcello; Escosteguy Vargas, Andréia; Chies, José Artur; Kapczinski, Flávio (2009). «Comparison of cytokine levels in depressed, manic and euthymic patients with bipolar disorder». Journal of Affective Disorders. 116 (3): 214–7. doi:10.1016/j.jad.2008.12.001. PMID 19251324.
  71. ↑ Müller, N; Schwarz, M J; Dehning, S; Douhe, A; Cerovecki, A; Goldstein-Müller, B; Spellmann, I; Hetzel, G; Maino, K; Kleindienst, N; Möller, H-J; Arolt, V; Riedel, M (2006). «The cyclooxygenase-2 inhibitor celecoxib has therapeutic effects in major depression: Results of a double-blind, randomized, placebo controlled, add-on pilot study to reboxetine». Molecular Psychiatry. 11 (7): 680–4. doi:10.1038/sj.mp.4001805. PMID 16491133.
  72. ↑ Canli, Turhan (2014). «Reconceptualizing major depressive disorder as an infectious disease». Biology of Mood & Anxiety Disorders. 4: 10. doi:10.1186/2045-5380-4-10. PMC 4215336. PMID 25364500.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  73. ↑ 73,0 73,1 Parimisetty A, Dorsemans AC, Awada R, Ravanan P, Diotel N, Lefebvre d'Hellencourt C (2016 թ․ մարտի 24). «Secret talk between adipose tissue and central nervous system via secreted factors-an emerging frontier in the neurodegenerative research». J Neuroinflammation (Review). 13 (1): 67. doi:10.1186/s12974-016-0530-x. PMC 4806498. PMID 27012931.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  74. ↑ Kershaw, E. E.; Flier, J. S. (2004). «Adipose tissue as an endocrine organ». J Clin Endocrinol Metab. 89 (6): 2548–56. doi:10.1210/jc.2004-0395. PMID 15181022.
  75. ↑ Bastard J, և այլք: (2000). «Elevated levels of interleukin 6 are reduced in serum and subcutaneous adipose tissue of obese women after weight loss». J Clin Endocrinol Metab. 85 (9): 3338–42. doi:10.1210/jc.85.9.3338. PMID 10999830. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 31-ին.
  76. ↑ Mohamed-Ali V, և այլք: (2001). «beta-Adrenergic regulation of IL-6 release from adipose tissue: in vivo and in vitro studies». J Clin Endocrinol Metab. 86 (12): 5864–9. doi:10.1210/jc.86.12.5864. PMID 11739453.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 77,4 77,5 77,6 Loffreda, S; Yang, S. Q.; Lin, H. Z.; Karp, C. L.; Brengman, M. L.; Wang, D. J.; Klein, A. S.; Bulkley, G. B.; Bao, C; Noble, P. W.; Lane, M. D.; Diehl, A. M. (1998). «Leptin regulates proinflammatory immune responses». FASEB J. 12 (1): 57–65. doi:10.1096/fasebj.12.1.57. PMID 9438411.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 78,4 78,5 78,6 Esposito, K; Nappo, F; Marfella, R; Giugliano, G; Giugliano, F; Ciotola, M; Quagliaro, L; Ceriello, A; Giugliano, D (2002). «Inflammatory cytokine concentrations are acutely increased by hyperglycemia in humans: role of oxidative stress». Circulation. 106 (16): 2067–72. doi:10.1161/01.CIR.0000034509.14906.AE. PMID 12379575.
  79. ↑ Petersen, A. M.; Pedersen, B. K. (2005). «The anti-inflammatory effect of exercise». J Appl Physiol. 98 (4): 1154–62. doi:10.1152/japplphysiol.00164.2004. PMID 15772055.
  80. ↑ Rogowski, O; Shapira, I; Bassat, O. K.; Chundadze, T; Finn, T; Berliner, S; Steinvil, A (2010). «Waist circumference as the predominant contributor to the micro-inflammatory response in the metabolic syndrome: a cross sectional study». Journal of Inflammation. 7: 35. doi:10.1186/1476-9255-7-35. PMC 2919526. PMID 20659330.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  81. ↑ Goldfine, Allison B.; Shoelson, Steven E. (2017 թ․ հունվարի 3). «Therapeutic approaches targeting inflammation for diabetes and associated cardiovascular risk». Journal of Clinical Investigation. 127 (1): 83–93. doi:10.1172/jci88884. ISSN 0021-9738. PMC 5199685. PMID 28045401.
  82. ↑ Choi, J.; Joseph, L.; Pilote, L. (2013). «Obesity and C-reactive protein in various populations: a systematic review and meta-analysis». Obesity Reviews. 14 (3): 232–244. doi:10.1111/obr.12003. ISSN 1467-7881. PMID 23171381.
  83. ↑ Wilmore, Jack (2008). Physiology of Sport and Exercise. Champaign, IL: Human Kinetics. էջեր 26–36, 98–120, 186–250, 213–218. ISBN 978-0-7360-5583-3.
  84. ↑ 84,0 84,1 «Physiology of Sport and Exercise 5E: Delayed-Onset Muscle Soreness». human-kinetics (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 4-ին.
  85. ↑ 85,0 85,1 Toth, M. J.; Matthews, DE; Tracy, RP; Previs, MJ (2004 թ․ դեկտեմբերի 29). «Age-related differences in skeletal muscle protein synthesis: relation to markers of immune activation». AJP: Endocrinology and Metabolism. 288 (5): E883–E891. doi:10.1152/ajpendo.00353.2004. PMID 15613683.
  86. ↑ 86,0 86,1 Mikkelsen, U. R.; Langberg, H.; Helmark, I. C.; Skovgaard, D.; Andersen, L. L.; Kjaer, M.; Mackey, A. L. (2009 թ․ օգոստոսի 27). «Local NSAID infusion inhibits satellite cell proliferation in human skeletal muscle after eccentric exercise». Journal of Applied Physiology. 107 (5): 1600–11. doi:10.1152/japplphysiol.00707.2009. PMC 3774508. PMID 19713429.
  87. ↑ 87,0 87,1 Trappe, TA; White, F; Lambert, CP; Cesar, D; Hellerstein, M; Evans, WJ (2002 թ․ մարտ). «Effect of ibuprofen and acetaminophen on postexercise muscle protein synthesis». American Journal of Physiology. Endocrinology and Metabolism. 282 (3): E551–6. doi:10.1152/ajpendo.00352.2001. PMID 11832356.
  88. ↑ Takagi, Ryo; Fujita, Naoto; Arakawa, Takamitsu; Kawada, Shigeo; Ishii, Naokata; Miki, Akinori (2011 թ․ փետրվարի 1). «Influence of icing on muscle regeneration after crush injury to skeletal muscles in rats». Journal of Applied Physiology. 110 (2): 382–8. doi:10.1152/japplphysiol.01187.2010. PMID 21164157.
  89. ↑ Mikkelsen, U. R.; Langberg, H.; Helmark, I. C.; Skovgaard, D.; Andersen, L. L.; Kjær, M.; Mackey, A. L. (2009 թ․ նոյեմբերի 1). «Local NSAID infusion inhibits satellite cell proliferation in human skeletal muscle after eccentric exercise». Journal of Applied Physiology. 107 (5): 1600–11. doi:10.1152/japplphysiol.00707.2009. PMC 3774508. PMID 19713429.
  90. ↑ Roberts, Llion A.; Raastad, Truls; Markworth, James F.; Figueiredo, Vandre C.; Egner, Ingrid M.; Shield, Anthony; Cameron-Smith, David; Coombes, Jeff S.; Peake, Jonathan M. (2015 թ․ սեպտեմբերի 15). «Post-exercise cold water immersion attenuates acute anabolic signalling and long-term adaptations in muscle to strength training». The Journal of Physiology. 593 (18): 4285–4301. doi:10.1113/JP270570. PMC 4594298. PMID 26174323.
  91. ↑ Marimuthu, K.; Murton, A. J.; Greenhaff, P. L. (2010 թ․ հոկտեմբերի 28). «Mechanisms regulating muscle mass during disuse atrophy and rehabilitation in humans». Journal of Applied Physiology. 110 (2): 555–560. doi:10.1152/japplphysiol.00962.2010. PMID 21030670.
  92. ↑ 92,0 92,1 Cannon, Joseph G.; St. Pierre, Barbara A. (1998 թ․ հունվարի 1). «Cytokines in exertion-induced skeletal muscle injury». Molecular and Cellular Biochemistry. 179 (1/2): 159–168. doi:10.1023/A:1006828425418. PMID 9543358.
  93. ↑ 93,0 93,1 Lang, Charles H.; Hong-Brown, Ly; Frost, Robert A. (2004 թ․ նոյեմբերի 10). «Cytokine inhibition of JAK-STAT signaling: a new mechanism of growth hormone resistance». Pediatric Nephrology. 20 (3): 306–312. doi:10.1007/s00467-004-1607-9. PMID 15549417.
  94. ↑ Pedersen, BK; Toft, AD (2000 թ․ օգոստոս). «Effects of exercise on lymphocytes and cytokines». British Journal of Sports Medicine. 34 (4): 246–51. doi:10.1136/bjsm.34.4.246. PMC 1724218. PMID 10953894.
  95. ↑ 95,0 95,1 Bruunsgaard, H; Galbo, H; Halkjaer-Kristensen, J; Johansen, TL; MacLean, DA; Pedersen, BK (1997 թ․ մարտի 15). «Exercise-induced increase in serum interleukin-6 in humans is related to muscle damage». The Journal of Physiology. 499 (Pt 3): 833–41. doi:10.1113/jphysiol.1997.sp021972. PMC 1159298. PMID 9130176.
  96. ↑ 96,0 96,1 McKay, Bryon R.; De Lisio, Michael; Johnston, Adam P. W.; O'Reilly, Ciara E.; Phillips, Stuart M.; Tarnopolsky, Mark A.; Parise, Gianni; Hotchin, Neil; Johnston, Adam P. W.; O'Reilly, Ciara E.; Phillips, Stuart M.; Tarnopolsky, Mark A.; Parise, Gianni (2009 թ․ հունիսի 23). Hotchin, Neil (ed.). «Association of Interleukin-6 Signalling with the Muscle Stem Cell Response Following Muscle-Lengthening Contractions in Humans». PLoS ONE. 4 (6): e6027. Bibcode:2009PLoSO...4.6027M. doi:10.1371/journal.pone.0006027. PMC 2696599. PMID 19554087.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  97. ↑ MacIntyre, Donna L.; Sorichter, Stephan; Mair, Johannes; McKenzie, Donald C.; Berg, Aloys (2001 թ․ մարտի 11). «Markers of inflammation and myofibrillar proteins following eccentric exercise in humans». European Journal of Applied Physiology. 84 (3): 180–6. doi:10.1007/s004210170002. PMID 11320633.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Louis, E; Raue, U; Yang, Y; Jemiolo, B; Trappe, S (2007 թ․ նոյեմբեր). «Time course of proteolytic, cytokine, and myostatin gene expression after acute exercise in human skeletal muscle». Journal of Applied Physiology. 103 (5): 1744–51. doi:10.1152/japplphysiol.00679.2007. PMID 17823296.
  99. ↑ 99,0 99,1 Serrano, AL; Baeza-Raja, B; Perdiguero, E; Jardí, M; Muñoz-Cánoves, P (2008 թ․ հունվար). «Interleukin-6 is an essential regulator of satellite cell-mediated skeletal muscle hypertrophy». Cell Metabolism. 7 (1): 33–44. doi:10.1016/j.cmet.2007.11.011. PMID 18177723.
  100. ↑ Grounds, MD; White, JD; Rosenthal, N; Bogoyevitch, MA (2002 թ․ մայիս). «The role of stem cells in skeletal and cardiac muscle repair». Journal of Histochemistry and Cytochemistry. 50 (5): 589–610. doi:10.1177/002215540205000501. PMID 11967271.
  101. ↑ Hawke, TJ; Garry, DJ (2001 թ․ օգոստոս). «Myogenic satellite cells: physiology to molecular biology». Journal of Applied Physiology. 91 (2): 534–51. doi:10.1152/jappl.2001.91.2.534. PMID 11457764.
  102. ↑ Hawke, TJ (2005 թ․ ապրիլ). «Muscle stem cells and exercise training». Exercise and Sport Sciences Reviews. 33 (2): 63–8. doi:10.1097/00003677-200504000-00002. PMID 15821426.
  103. ↑ Kadi, F; Eriksson, A; Holmner, S; Butler-Browne, GS; Thornell, LE (1999 թ․ մարտ). «Cellular adaptation of the trapezius muscle in strength-trained athletes». Histochemistry and Cell Biology. 111 (3): 189–95. doi:10.1007/s004180050348. PMID 10094415.
  104. ↑ Eriksson, A; Kadi, F; Malm, C; Thornell, LE (2005 թ․ օգոստոս). «Skeletal muscle morphology in power-lifters with and without anabolic steroids». Histochemistry and Cell Biology. 124 (2): 167–75. doi:10.1007/s00418-005-0029-5. PMID 16059740.
  105. ↑ Mikkelsen, UR; Schjerling, P; Helmark, IC; Reitelseder, S; Holm, L; Skovgaard, D; Langberg, H; Kjaer, M; Heinemeier, KM (2011 թ․ հոկտեմբեր). «Local NSAID infusion does not affect protein synthesis and gene expression in human muscle after eccentric exercise». Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports. 21 (5): 630–44. doi:10.1111/j.1600-0838.2010.01170.x. PMID 20738823.
  106. ↑ Pedersen, BK (2013 թ․ հուլիս). Muscle as a secretory organ. Vol. 3. էջեր 1337–62. doi:10.1002/cphy.c120033. ISBN 9780470650714. PMID 23897689. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  107. ↑ Visser, M; Pahor, M; Taaffe, DR; Goodpaster, BH; Simonsick, EM; Newman, AB; Nevitt, M; Harris, TB (2002 թ․ մայիս). «Relationship of interleukin-6 and tumor necrosis factor-alpha with muscle mass and muscle strength in elderly men and women: the Health ABC Study». The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences. 57 (5): M326–32. doi:10.1093/gerona/57.5.M326. PMID 11983728.
  108. ↑ Reardon, KA; Davis, J; Kapsa, RM; Choong, P; Byrne, E (2001 թ․ հուլիս). «Myostatin, insulin-like growth factor-1, and leukemia inhibitory factor mRNAs are upregulated in chronic human disuse muscle atrophy». Muscle & Nerve. 24 (7): 893–9. doi:10.1002/mus.1086. PMID 11410916.
  109. ↑ Shih, Michael. "Skeletal Muscle Hypertrophy Is Regulated via AKT/mTOR Pathway." BioCarta. Web. 21 March 2011. «Blogger». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 21-ին.
  110. ↑ Lang, CH; Frost, RA (2007 թ․ հունվար). «Sepsis-induced suppression of skeletal muscle translation initiation mediated by tumor necrosis factor alpha». Metabolism: Clinical and Experimental. 56 (1): 49–57. doi:10.1016/j.metabol.2006.08.025. PMID 17161226.
  111. ↑ Janssen, SP; Gayan-Ramirez, G; Van den Bergh, A; Herijgers, P; Maes, K; Verbeken, E; Decramer, M (2005 թ․ մարտի 1). «Interleukin-6 causes myocardial failure and skeletal muscle atrophy in rats». Circulation. 111 (8): 996–1005. doi:10.1161/01.CIR.0000156469.96135.0D. PMID 15710765.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  112. ↑ García-Martínez, C; López-Soriano, FJ; Argilés, JM (1993 թ․ օգոստոսի 11). «Acute treatment with tumour necrosis factor-alpha induces changes in protein metabolism in rat skeletal muscle». Molecular and Cellular Biochemistry. 125 (1): 11–8. doi:10.1007/BF00926829. PMID 8264567.
  113. ↑ 113,0 113,1 Lang, CH; Frost, RA; Vary, TC (2007 թ․ օգոստոս). «Regulation of muscle protein synthesis during sepsis and inflammation». American Journal of Physiology. Endocrinology and Metabolism. 293 (2): E453–9. doi:10.1152/ajpendo.00204.2007. PMID 17505052.
  114. ↑ Jurasinski, CV; Vary, TC (1995 թ․ նոյեմբեր). «Insulin-like growth factor I accelerates protein synthesis in skeletal muscle during sepsis». The American Journal of Physiology. 269 (5 Pt 1): E977–81. doi:10.1152/ajpendo.1995.269.5.E977. PMID 7491951.
  115. ↑ Vary, TC; Kimball, SR (1992 թ․ փետրվար). «Regulation of hepatic protein synthesis in chronic inflammation and sepsis». The American Journal of Physiology. 262 (2 Pt 1): C445–52. doi:10.1152/ajpcell.1992.262.2.C445. PMID 1371643.
  116. ↑ Lang, CH; Frost, RA; Bronson, SK; Lynch, CJ; Vary, TC (2010 թ․ հունիս). «Skeletal muscle protein balance in mTOR heterozygous mice in response to inflammation and leucine». American Journal of Physiology. Endocrinology and Metabolism. 298 (6): E1283–94. doi:10.1152/ajpendo.00676.2009. PMC 2886531. PMID 20388826.
  117. ↑ Smith JK; Dykes R; Douglas JE; Krishnaswamy G; Berk S (1999 թ․ մայիսի 12). «Long-term exercise and atherogenic activity of blood mononuclear cells in persons at risk of developing ischemic heart disease». JAMA: the Journal of the American Medical Association. 281 (18): 1722–7. doi:10.1001/jama.281.18.1722. PMID 10328073.
  118. ↑ McFarlin, BK; Flynn, MG; Phillips, MD; Stewart, LK; Timmerman, KL (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Chronic resistance exercise training improves natural killer cell activity in older women». The Journals of Gerontology. Series A, Biological Sciences and Medical Sciences. 60 (10): 1315–8. doi:10.1093/gerona/60.10.1315. PMID 16282566. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  119. ↑ Stewart LK; Flynn MG; Campbell WW; Craig BA; Robinson JP; McFarlin, BK; Timmerman KL; Coen PM; Felker J; Talbert E (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Influence of exercise training and age on CD14+ cell-surface expression of toll-like receptor 2 and 4». Brain, Behavior, and Immunity. 19 (5): 389–97. doi:10.1016/j.bbi.2005.04.003. PMID 15963685. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  120. ↑ Pedersen, BK; Hoffman-Goetz, L (2000 թ․ հուլիս). «Exercise and the immune system: regulation, integration, and adaptation». Physiological Reviews. 80 (3): 1055–81. doi:10.1152/physrev.2000.80.3.1055. PMID 10893431.
  121. ↑ 121,0 121,1 Gleeson, M (2006 թ․ նոյեմբեր). «Immune system adaptation in elite athletes». Current Opinion in Clinical Nutrition and Metabolic Care. 9 (6): 659–65. doi:10.1097/01.mco.0000247476.02650.18. PMID 17053416.
  122. ↑ 122,0 122,1 Ploeger, H. E.; Takken, T; De Greef, M. H.; Timmons, B. W. (2009). «The effects of acute and chronic exercise on inflammatory markers in children and adults with a chronic inflammatory disease: a systematic review». Exercise Immunology Review. 15: 6–41. PMID 19957870.
  123. ↑ Nicklas BJ; Hsu FC; Brinkley TJ; Church T; Goodpaster BH; Kritchevsky SB; Pahor, M (2008 թ․ նոյեմբեր). «Exercise training and plasma C-reactive protein and interleukin-6 in elderly people». Journal of the American Geriatrics Society. 56 (11): 2045–52. doi:10.1111/j.1532-5415.2008.01994.x. PMC 2683336. PMID 19016938. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  124. ↑ Timmerman KL; Flynn MG; Coen PM; Markofski MM; Pence BD (2008 թ․ նոյեմբեր). «Exercise training-induced lowering of inflammatory (CD14+CD16+) monocytes: a role in the anti-inflammatory influence of exercise?». Journal of Leukocyte Biology. 84 (5): 1271–8. doi:10.1189/jlb.0408244. PMID 18664531. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  125. ↑ Mackinnon LT (2000 թ․ հուլիս). «Chronic exercise training effects on immune function». Med Sci Sports Exerc. 32 (7 Suppl): S369–76. doi:10.1097/00005768-200007001-00001. PMID 10910293. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  126. ↑ 126,0 126,1 Suzuki Katsuhiko; Nakaji Shigeyuki; Yamada Mutsuo; Liu Qiang; Kurakake Shigeyoshi; Okamura Noriyoshi; Kumae Takashi; Umeda Takashi; Sugawara Kazuo (2003 թ․ փետրվար). «Impact of a competitive marathon race on systemic cytokine and neutrophil responses». Medicine & Science in Sports & Exercise. 35 (2): 348–55. doi:10.1249/01.MSS.0000048861.57899.04. PMID 12569227. [ոչ վստահելի բժշկական աղբյուր?]
  127. ↑ Bruunsgaard H, Galbo H, Halkjaer-Kristensen J, Johansen TL, MacLean DA, Pedersen BK; Galbo; Halkjaer-Kristensen; Johansen; MacLean; Pedersen (1997 թ․ մարտ). «Exercise-induced increase in serum interleukin-6 in humans is related to muscle damage». Journal of Physiology. 499 (Pt 3): 833–41. doi:10.1113/jphysiol.1997.sp021972. PMC 1159298. PMID 9130176.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  128. ↑ Pedersen BK (2013 թ․ հուլիս). Muscle as a secretory organ. Vol. 3. էջեր 1337–62. doi:10.1002/cphy.c120033. ISBN 9780470650714. PMID 23897689. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  129. ↑ 129,0 129,1 Brandt C; Pedersen BK (2010). «The role of exercise-induced myokines in muscle homeostasis and the defense against chronic diseases». Journal of Biomedicine & Biotechnology. 2010: 1–6. doi:10.1155/2010/520258. PMC 2836182. PMID 20224659.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  130. ↑ Pilon, Brad. "Inflammation Affects Your Ability to Build Muscle" Inflammation Theory
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 529)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բորբոքում&oldid=9549671» էջից