Վիքիպեդիա

Աղիների բորբոքային հիվանդություն

Աղիների բորբոքային հիվանդություն (ԱԲՀ), հաստ և բարակ աղիների բորբոքային հիվանդությունների խումբ է։ Կրոնի հիվանդությունը և խոցային կոլիտը հանդիսանում են աղիների բորբոքային հիվանդության հիմնական տեսակները[3]։ Կրոնի հիվանդությունը ախտահարում է բարակ և հաստ աղիները, ինչպես նաև բերանը, կերակրափողը, ստամոքսը և հետանցքը, մինչդեռ խոցային կոլիտը առաջնայնորեն ախտահարում է ուղիղ և հաստ աղիները[4][5][6]։

Աղիների բորբոքային հիվանդություն
Աղիների բորբոքային հիվանդության դեպքում հաստ աղիքի մանրադիտակային զննմամբ երևում է բորբոքում։ Հաստ աղիքի բիոպսիա, ներկված հեմատոքսիլին-էոզինով։
Տեսակհիվանդության կարգ
Բժշկական մասնագիտությունԳաստրոէնտերոլոգիա
Տարբերակիչ ախտորոշումԳաստրոէնտերիտ, աղիքի գրգռման համախտանիշ, ցելիակիա
Հաճախություն11.2 միլիոն ամբողջ աշխարհում (2015 թվականին)[1]
Մահացություն47,400 ամբողջ աշխարհում (2015 թվականին)[2]
 Inflammatory bowel diseases Վիքիպահեստում

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

Նշաններ և ախտանիշներ
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Կղազատում Հաճախ շիլայանման[7],
երբեմն ստեատորեա		 Հաճախ լորձանման և

արյան հետքերով[7]

Տենեզմ Քիչ է բնորոշ[7] Ավելի բնորոշ[7]
Տենդ Բնորոշ է[7] Ծանր ընթացքի դեպքում[7]
Խուղակ Բնորոշ է[8] Հազվադեպ
Քաշի կորուստ Հաճախ Ավելի հազվադեպ

Չնայած նրան, որ կրոնի հիվանդությունը և խոցային կոլիտը (ԽԿ) բավականին տարբեր հիվանդություններ են, նրանք երկուսն էլ կարող են դրսևորվել հետևյալ ախտանիշներով՝ որովայնի ցավ, փորլուծություն, արյուն հետանցքից (ուղիղ աղիքի արյունահոսություն), կոնքի հատվածում ուժեղ ցավեր/մկանային սպազմեր և քաշի կորուստ։ Անեմիան հանդիսանում է աղիների բորբոքային հիվանդության ամենահաճախ հանդիպող արտաաղիքային բարդությունը[9][10]։ Կապակցված բարդություններն ու հիվանդություններն են՝ հոդաբորբ, գանգրենոզ պիոդերմիա, առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտ և էութիրոիդային հիվանդության համախտանիշ[11]։ Ապացուցվել է նաև կապը խորանիստ երակների թրոմբոզի և կրիպտոգեն օրգանիզացվող թոքաբորբի հետ[12]։ Ախտորոշումը հիմնականում իրականացվում է կղանքում բորբոքային մարկերների հայտնաբերումով, ինչին հաջորդում է կոլոնոսկոպիան, որի ժամանակ ախտահարված հյուսվածքներից վերցվում է բիոպսիա։

Ախտորոշիչ տվյալներ
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Զստաղու վերջնամասի ընդգրկում Հաճախ Հազվադեպ
Հաստ աղիքի ընդգրկում Սովորաբար Միշտ
Ուղիղ աղիքի ընդգրկում Հազվադեպ Սովորաբար[13]
Հետանցքի ընդգրկում Բնորոշ է[8] Հազվադեպ
Լեղուղիների ընդգրկում Առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտի ռիսկը չի մեծանում Ռիսկը մեծանում է[14]
Հիվանդության տարածումը Ընդհատումներով բորբոքման բծավոր հատվածներ

(թռիչքաձև ախտահարում)

Բորբոքման անընդհատ հատվածներ[13]
Էնդոսկոպիա Խորը աշխարհագրական և ալիքաձև (օձաձև) խոցեր Չընդհատվող, ձուլվող խոցեր
Բորբոքման խորությունը Խորը, կարող է ընդգրկել ամբողջ պատը (ինտրամուրալ)[5][8] Մակերեսային, լորձային
Ստենոզ (խցանում) Բնորոշ է Հազվադեպ
Գրանուլոմաներ բիոպսիայում Կարող են լինել չնեկրոզվող կրիպտային գրանուլոմաներ[8][15][16] Կրիպտային գրանուլոմաներ չկան[13]

Պատճառներ խմբագրել

Ախտաֆիզիոլոգիա
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Ցիտոկինային պատասխան Կապված է Th17-ի հետ[17] Կապը Th2-ի հետ

կասկածելի է

ԱԲՀ-ն բազմապատճառային հիվանդություն է, որը առաջանում է միջավայրի տարաբնույթ գործոնների և գենետիկական ֆակտորների փոխազդեցության հետևանքով աղիներում զարգացող իմունոլոգիական պատասխանի և բորբոքման արդյունքում[4]։

Դիետա խմբագրել

Տարբեր սննդակարգեր (ճաշացանկ, սնվելու ռեժիմ) կապված են խոցային կոլիտի առաջացման ռիսկի հետ։ Մասնավորապես, այն մարդկանց մոտ, որոնք առողջ սնունդ ընդունելու վերին տերտիլում են (այսինքն ավելի առողջ են սնվում, քան մարդկանց 2/3-ը), խոցային կոլիտի զարգացման հավանականությունը 79%-ով ցածր է[18]։

Գլուտենի նկատմամբ զգայունությունը շատ բնորոշ է ԱԲՀ-ին և կապված է հիվանդության բռնկումների հետ։ Կրոնի հիվանդությամբ պացիենտների 23,6%-ի, իսկ խոցային կոլիտով պացիենտների 27,3%-ի մոտ առակ է եղել զգայունություն գլուտենի նկատմամբ[19]։

Սպիտակուցների, մասնավորապես կենդանական սպիտակուցների բարձր պարունակությամբ սննդակարգը կարող է կապված լինել աղիների բորբոքային հիվանդության առաջացման և ռեցիդիվների բարձր ռիսկի հետ[20]։

Միկրոբիոտա խմբագրել

Միկրոբային սիմբիոզի և իմունիտետի հետևանքով, աղիների միկրոֆլորայի խանգարումները կարող են բերել աղիների բորբոքային հիվանդության առաջացման[21]։ Հայտնաբերվել է, որ ԱԲՀ-ով տառապող պացիենտների մոտ մոտավորապես 30-50%-ով նվազած է եղել կոմենսալ բակտերիաների կենսաբազմազանությունը, մասնավորապես նվազած են եղել Firmicutes-ների (Lachnospiraceae) և Bacteroidetes-ների քանակը։ Աղիների միկրոֆլորայի մասնակցությանը աղիների բորբոքային հիվանդության զարգացման մեջ կողմ են խոսում նաև այն փաստերը, որ աղիների բորբոքային հիվանդություն շատ հաճախ առաջացել է այն մարդկանց մոտ, որոնք մինչև հիվանդության ախտանիշների դրսևորվելը՝ 2-5 տարի ժամանակահատվածում, ընդունել են հակաբիոտիկներ[22]։ Աղիների միկրոֆլորան կարող է վնասվել միջավայրի տարբեր գործոններից, օրինակ՝ կաթի խտացրած ճարպերի (որոնք շատ հաճախ օգտագործվում են վերամշակված սնունդի և հրուշակեղենի պատրաստման մեջ) կամ օրալ դեղամիջոցների (օրալ հակաբիոտիկներ կամ օրալ երկաթի պատրաստուկներ) օգտագործումից[23]։

Աղիքային պատնեշի խախտում խմբագրել

Աղիքային էպիթելի ամբողջականության խախտումը էական դեր է խաղում ԱԲՀ-ի ախտածագման մեջ[24]։ Թոլլանման իմունային ընկալիչների ( toll-like receptors (TLRs), ընկալիչներ, որոնք ակտիվացնում են իմունային պատասխանը այն մոլեկուլների նկատմամբ, որոնք լայնորեն տարածված են բազմաթիվ պաթոգենների մոտ) կողմից ազդանշանային համակարգի խանգարման հետևանքով առաջանում է բնածին իմունային համակարգի դիսֆունցկիա, որն էլ բերում է սուր և քրոնիկական բորբոքային պրոցեսների առաջացմանը ԱԲՀ-ի ժամանակ դիտվող կոլիտի և կապակցած քաղցկեղի դեպքում[25]։ Աղիքային միկրոֆլորայի կազմի և բաղադրության փոփոխությունները հանդիսանում է միջավայրային շատ կարևոր գործոն ԱԲՀ-ի առաջացման համար։ Աղիքային միկրոֆլորայի վնասակար փոփոխությունները մակածում են չկառավարվող իմուն պատասխանի զարգացում, որի հետևանքով վնասվում է աղիքային էպիթելը։ Այս կարևորագույն խոչընդոտի (աղիքային էպիթելի) վնասումները թույլ են տալիս աղիքային միկրոբիոտային ինֆիլտրացնել աղիքի պատը (ներծծվել վերջինիս մեջ), ինչն էլ իր հերթին առաջացնում է հետագա իմուն պատասխան։ ԱԲՀ-ն բազմապատճառային հիվանդություն է, սակայն դրա առաջացման մեջ շատ մեծ դեր է խաղում իմուն համակարգի անվերահսկելի պատասխանը աղիքային միկրոբիոտայի նկատմամբ, ինչի հետևանքով խախտվում է նրա էպիթելային պատնեշի ֆունկցիան[26]։

Գենետիկա խմբագրել

 
կապակցված լոկուսները. Վարդագույն գեները գտնվում են ԱԲՀ-ի հետ կապակցված լոկուսներում, կապույտները՝ ոչ։

Ավելի քան մեկ դարից ավել է, որ ԱԲՀ-ի զարգացման մեջ հաստատված են գենետիկական գործոնների դերը[27]։ Հետազոտությունները, որոնք օգնել են հասկանալ գենետիկական գործոնների ազդեցությունը ներառել են էթնիկ խմբերի ուսումնասիրություններ (օրինակ՝ Աշկենազի հրեաների շրջանում կատարված, որոնց մոտ ԱԲՀ-ի հանդիպման հաճախությունը համեմատած այլ էթնիկ խմբերի բավականին մեծ է), ընտանիքներում հիվանդության տարածվածության ուսումնասիրություններ, համաճարակաբանական հետազոտություններ և զույգերի հետազոտություններ։ Մոլեկուլային գենետիկայի ի հայտ գալուն պես, գենետիկական գործոնների ազդեցության մեխանիզմների ուսումնասիրությունները զգալի առաջընթաց ապրեցին, հատկապես վերջին տասնամյակում[28]։ Առաջին հայտնաբերված գենը, որը կապված է եղել ԱԲՀ-ի հետ, NOD2-ն է և հայտնաբերվել է 2001 թվականին։ Գենոմի հետ կապակցված հետազոտությունները օգնեցին ավելի լավ հասկանալ հիվանդության գենետիկան և ախտածագումը։ Ներկայումս հայտնաբերված են ավելի քան 200 եզակի նուկելոտիդային պոլիմորֆիզմներ (single nucleotide polymorphisms (SNPs կամ «snips»)), որոնք կապված են ԱԲՀ-ի նկատմամբ մեծացած զգայունության հետ[29]։ ԱԲՀ-ի հետ կապված ամենամեծ հետազոտություններից մեկը տպագրվել է 2012 թվականին[30]։ Հետազոտությունը բացատրեց Կրոնի հիվանդության և խոցային կոլիտի միջև այն տարբերությունները, որոնք նախկինում հայտնի չէին[28]։ Ուսումնասիրությունը նաև փաստեց, որ կոմենսալ (պայմանական) միկրոբիոտան կարող է փոփոխվել այն կերպ, որ նրանք սկսեն իրենց պահել պաթոգենի պես և բերել բորբոքման առաջացման։ Այլ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ ԱԲՀ-ի հետ կապակցված գեների մուտացիաները կարող են ազդել բջջային ակտիվության և միկրոբիոտայի հետ փոխազդեցության վրա, որոնք նպաստում են նորմալ իմուն պատասխանի առաջացման[31]։

Ախտորոշում խմբագրել

Ախտորոշումը հիմնականում հաստատվում է կոլոնոսկոպիայի ժամանակ վերցված բիոպսիայի հիման վրա։ Կղանքային (ֆեկալ) կալպրոտեկտինի որոշումը կարող է օգնել հիվանդությունը նախնական շրջանում հայտնաբերելու համար, քանի որ վերջինիս քանակը կղանքում բարձր է լինում ԱԲՀ-ի ժամանակ։ Այս թեստը սենսիտիվ (զգայուն) է, սակայն սպեցիֆիկ չէ ԱԲՀ-ի համար[32][33]։

Տարբերակիչ ախտորոշում խմբագրել

Այլ հիվանդություններ նույնպես կարող են բերել ֆեկալ կալպրոտեկտինի մեծացած արտազատման, օրինակ՝ վարակիչ (ինֆեկցիոն) դիարեա, չբուժված ցելիակիա, նեկրոզացնող էնտերոկոլիտ, աղիքային ցիստիկ ֆիբրոզ և աղիքային բջիջների նեոպլազիա[34]։

Կրոնի հիվանդության նման ախտանիշներ դրսևորվում են հետևյալ հիվանդագին վիճակների դեպքում՝ աղիքային տուբերկուլոզ, Բեխչետի հիվանդություն, խոցային կոլիտ, ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցներից առաջացած էնտերոպաթիա, աղիքի գրգռման համախտանիշ և ցելիակիա[35]։

Խոցային կոլիտի նման ախտանիշներ կարող են դրսևորվել հետևյալ հիվանդագին վիճակների դեպքում՝ սուր ինքնալիմիտավորող կոլիտ, ամեոբային կոլիտ, շիստոսոմատոզ, Կրոնի հիվանդություն, հաստ աղիքի քաղցկեղ, աղիքի գրգռման համախտանիշ, աղիքային տուբերկուլոզ և ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցներից առաջացած էնտերոպաթիա[35]։

Աղիների բորբոքային հիվանդության ժամանակ շատ հաճախ մեծացած են լինում լյարդի ֆերմենտների քանակը, սակայն չափավոր, և հիմնականում սպոնտան կերպով վերադառնում են նորմալ մակարդակի[36]։ ԱԲՀ-ի դեպքում լյարդի ֆերմենտների քանակի շատացման ամենատեղին բացատրությունը դեղամիջոց-ինդուկցված հեպատոտոքսիկությունն ու ճարպային լյարդն է[36]։

Դասակարգում խմբագրել

Աղիների բորբոքային հիվանդության հիմնական տեսակները Կրոնի հիվանդությունն ու խոցային կոլիտն (ԽԿ) են։ Աղիների բորբոքային հիվանդությունը պատկանում է աուտոիմուն հիվանդությունների խմբին, որի դեպքում մարմնի իմունային համակարգը պայքարում է սեփական մարսողական համակարգի տարրերի դեպ[37]։

Ստորև նշվածները համարվում են ԱԲՀ-ի ավելի հազվադեպ հանդիպող տեսակներ, որոնք սակայն ոչ միշտ են դասակարգվում որպես ԱԲՀ․

  • Միկրոսկոպիկ կոլիտ, որը բաժանվում է կոլագենոզ կոլիտի և լիմֆոցիտիկ կոլիտի
  • Դիվերսիոն կոլիտ
  • Բեխչետի հիվանդություն
  • Չտարբերակված կոլիտ

Դեռևս չկան որևէ սպեցիֆիկ արյան մարկերներ, որոնց միջոցով հնարավոր կլինի հստակ տարբերակել Կրոնի հիվանդությունը տառապող պացինենտերին խոցային կոլիտով տառապողներից[38]։ Բժիշկները կարողեն Կրոնի հիվանդությունը տարբերակել ԽԿ-ից բորբոքային պրոցեսների տեղակայմամբ և բնույթով։ Կրոնի հիվանդության դեպքում կարող է ախտահարվել աղեստամոքսային ուղու ցանկացած հատված՝ սկսած բերանից, վերջացրած հետանցքով (թռիչքաձև ախտահարումներ), նաև դեպքերի մեծամասնությունը սկսվում է զստաղիքի վերջնամասից։ Ի հակառակ սրան, խոցային կոլիտը սահմանափակվում է հաստ և ուղիղ աղիներով[39]։ Մանրադիտակային հետազոտությամբ կարելի է տեսնել, որ խոցային կոլիտը ախտահարում է միայն լորձաթաղանթը (աղիքի էպիթելային շերտ), մինչդեռ Կրոնի հիվանդության դեպքում ախտահարվում է աղիքի պատի ամբողջ հաստությունը (տրանսմուրալ ախտահարում)։ Ի վերջո, Կրոնի հիվանդությունը և խոցային կոլիտը դրսևորվում են նաև տարբեր արտաաղիքային ախտանիշներով (ինչպիսին է՝ լյարդի խնդիրներ, հոդաբորբ, մաշկային դրսևորումներ և աչքի հետ կապված խնդիրներ)։

Դեպքերի 10-15%-ում[40], հնարավոր չի լինում իրականացնել ո՛չ խոցային կոլիտի, ո՛չ էլ Կրոնի հիվանդության վերջնական ախտորոշում, քանզի այս դեպքում երկու հիվանդություններն էլ դրսևորվում են բացարձակ միանամ ախտանիշներով (հիվանդությունների դրսևորման իդիոսինկրազիա)։ Այս դեպքում վիճակը կարելի է նկարագրել որպես չտարբերակված կոլիտ։ Չնայած նրան, որ սա տարածված սահմանում է, ոչ բոլոր բժշկական կենտրոններն են օգտվում այս ախտորոշումից։

Բուժում խմբագրել

Բուժում
Կրոնի հիվանդություն Խոցային կոլիտ
Մեսալազին Քիչ արդյունավետ[41] Ավելի արդյունավետ[41]
Հակաբիոտիկներ Արդյունավետ են երկար

օգտագործման դեպքում[42]

Հիմնականում

անարդյունավետ են[43]

Վիրահատություն Հաճախ կրկնվում է

ախտահարված հատվածի

հեռացումից հետո

Սովորաբար բուժվում է

հաստ աղիքի հեռացումից հետո

Վիրահատություն խմբագրել

Կրոնի հիվանդությունը և խոցային կոլիտը քրոնիկ բորբոքային հիվանդություններ են և չունեն վերջնական բուժում[44]։ Այնուամենայնիվ, դեպքերի մեծամասնությունում խոցային կոլիտը կարող է բուժվել պրոկտոկոլէկտոմիայի միջոցով (ուղիղ և հաստ աղիների մասնահատում), սակայն սա չի բուժում արտաաղիքային ախտանիշները։ Այս վիրահատությունից հետո դրվում է իլեոստոմա, որին ամրացված պարկի մեջ հավաքվում է կղանքը։ Որպես այլընտրանք, բարակ աղիքից ձևավորվում է քսակ, որը խաղում է ուղիղ աղիքի դեր և կանխում է մշտական իլեոստոմայի անհրաժեշտությունը։ Իլեո-անալ քսակներ ունեցող պացիենտների 1/4-1/2-ի մոտ հետո զարգանում է պատահական կամ քրոնիկ քսակաբորբ (ձևավորված աղիքային քսակի բորբոքում)[45]։

Վիրահատությունը չի կարող բուժել Կրոնի հիվանդությունը, սակայն այն հնարավոր է հարկավոր լինի բարդությունները բուժելու համար, օրինակ՝ թարախակույտ, կպումներ կամ խուղակ[46]։ Ծանր դեպքերը կարող են պահանջել ավելի մեծածավալ վիրահատություններ, օրինակ՝ աղիքի մասնահատում, ստրտիկտուրոպլաստիկա և ժամանակավոր կամ մշտական կոլոստոմա կամ իլեոստոմա։ Կրոնի հիվանդության դեպքում մասնահատվում են աղիքի այն հատվածները, որոնք ամենից շատ են ընդգրկված բորբոքային պրոցեսի մեջ, ինչից հետո աղիքի առողջ մասերը միացնում են իրար, բայց ցավոք, սա չի բուժում Կրոնի հիվանդությունը կամ կանխում հիվանդության հարաճումը։ Վիրահատությունից որոշ ժամանակ անց Կրոնի հիվանդությունը կարող է կրկնվել և ներառել աղիքի առողջ հյուսվածքները՝ սովորաբար մասնահատված մասերում (օրինակ՝ եթե Կրոնի հիվանդությամբ պացիենտը ունի իլեոցեկալ անաստամոզ, որի դեպքում կույր աղիքը ու զստաղու վերջնամասը հեռացված են և զստաղիքը միացված է վերել հաստ աղիքին, ապա այդ պացիենտի մոտ Կրոնի հիվանդությունը ամենայն հավանականությամբ կկրկնվի անաստամոզի շրջանում կամ վերել հաստ աղիքի մնացած հատվածներում)։

Բուժական թերապիաներ խմբագրել

ԱԲՀ-ի բուժումը ցանկացած պացիենտի դեպքում պետք է ունենա անհատական մոտեցում[44]։ Թե ինչ դեղամիջոց ընտրել, և ինչ եղանակով այն օգտագործել (բերանացի, ռեկտալ, ներարկում, ինֆուզիա), կախված է տարբեր գործոններից, ներառյալ՝ հիվանդության տեսակը, տարածվածությունը և ծանրությունը, ինչպես նաև այլ անամնեստիկ և բիոքիմիական պրոգնոստիկ գործոններից և պացիենտի նախընտրություններից։ Օրինակ՝ մեսալազինը ավելի արդյունավետ է խոցային կոլիտի դեպքում քան Կրոնի հիվանդության[41]։ Ընդհանրապես, կախված հիվանդության ծանրության աստիճանից, ԱԲՀ-ի ախտանիշները վերահսկելու համար կարող է պահանջվել իմունոսուպրեսիա հետևյալ դեղամիջոցների միջոցով՝ պրեդնիզոն, ՈւՆԳ-ի ինհիբիտորներ, ազաթիոպրին (իմուրան), մետոտրեքսատ կամ 6-մերկապտոպուրին։

Ստերոիդները, ինչպիսին է գլյուկոկորտիկոիդ պրեդնիզոլոնը, շատ հաճախ օգտագործվում են հիվանդության սրացումները կանխելու նպատակով, և ժամանակին օգտագործվում էին որպես պահպանողական դեղամիջոց։ Աղիների բորբոքային հիվանդության բուժման համար կիրառվող կենսաբանական (բիոլոգիական) դեղամիջոցները, հատկապես ՈւՆԳ ինհիբիտորները, օգտագործվում են ավելի ծանր կամ ռեզիստենտ ընթացքով Կրոնի հիվանդության, իսկ երբեմն նաև խոցային կոլիտի համար[47]։

Բուժումը սովորաբար սկսվում է բարձր հակաբորբոքային ազդեցություն ունեցող դեղամիջոցներով, ինչպիսին է՝ պրեդնիզոլոնը։ Երբ բորբոքային պրոցեսը հաջողվում է վերահսկել, որպես հիմնական բուժում սկսում են կիրառել մեկ այլ դեղամիջոց, օրինակ՝ մեսալազին, որպեսզի պահեն հիվանդությունը ախտադադարի (ռեմիսիայի) շրջանում։ Եթե հարկավոր է լինում իրականացնել հավելյալ բուժում, կարելի է կիրառել դեղամիջոցների զուգակցումներ՝ իմունոսուպրեսիվ դեղի (ազաթիոպրին) զուգակցում մեսալազինի (որը նաև կարող է ունենալ հակաբորբոքային ազդեցություն) հետ։ Բուդեսոնիդը օգտագործվում է մեղմ ընթացքով զստաղիքային Կրոնի հիվանդության դեպքում[44]։

Սննդային և դիետիկ թերապիաներ խմբագրել

Սննդանյութերի անբավարարությունը շատ մեծ դեր է խաղում ԱԲՀ-ի մեջ։ Մալաբսորբցիան, դիարեան և ստամոքսաղիքային ուղու արյունահոսությունները համարվում են ԱԲՀ-ի հաճախ հանդիպող հետևանքներ։ Վիտամին B-ի, ճարպալույծ վիտամինների, անփոխարինելի ճարպաթթուների և կարևորագույն հանքային աղերի՝ մագնեզիումի, ցինկի, սելենի, անբավարարությունը շատ հաճախ է հանդիպում և բարելավվում է փոխարինող թերապիայի արդյունքում[48]։

Անեմիան շատ հաճախ է հանդիպում և՛ խոցային կոլիտի, և՛ Կրոնի հիվանդության ժամանակ։ Բորբոքային ցիտոկինների մակարդակի բարձրացման պատճառով, ինչը բերում է հեփսիդինի էքպրեսիայի ավելացման, պարէնտերալ երկաթի կիրառումը համարվում է բուժման նախընտրելի մեթոդ, քանզի այն շրջանցում է ստամոքսաղիքային տրակտը և ունի ավելի քիչ կողմնակի ազդեցություններ, ինչպես նաև բերում է ավելի արագ բարելավման։ Հեփսիդինը ինքնին նույնպես հակաբորբոքային գործոն է։ Մկների մոտ երկաթի շատ ցածր մակարդակը սահմանափակում էր հեփսիդինի սինթեզը՝ ավելի վատացնելով առկա բորբոքային պրոցեսը[49]։ Աղիների բորբոքային հիվանդությամբ պացիենտների մոտ էնտերալ սնուցումը բավականին արդյունավետ է, հատկապես, երբ զուգակցվում է էրիթրոպոետինի հետ[50]։

Միկրոբիոմ խմբագրել

Կան նախնական տվյալներ, որ որոշ պացիենտների մոտ աղիների բորբոքային հիվանդության պատճառ կարող են հանդիսանալ վարակիչ գործոնները, այդ իսկ պատճառով այս դեպքում անտիբիոտիկները կարող են ցուցաբերել որոշակի արդյունավետություն, օրինակ՝ ռիֆաքսիմինը[51]։ Ռիֆաքսիմինի արդյունավետության մասին փաստերը սահմանափակված են Կրոնի հիվանդությաբ, իսկ խոցային կոլիտի դեպքում չկան որևէ համոզիչ փաստեր[52][53]։

Կղանքային (ֆեկալ) միկրոբիոտայի փոխպատվաստումը համարվում է ԱԲՀ-ի բուժման համար կիրառվող համեմատաբար նոր մոտեցում, որը հայտնիություն սկսեց ձեռք բերել 2010 թվականից սկսած[54][55]։ Որոշ նախնական ուսումնասիրություններ փաստեցին այս մեթոդի արդյունավետությունը պսևդոմեմբրանոզ (կեղծ թաղանթային) կոլիտի դեպքում, բայց ԱԲՀ-ի դեպքում ֆեկալ միկրոբիոտային փոխպատվաստումը համարվում է անվնաս մեթոդ, սակայն արդյունավետությունը անորոշ է։ 2014 թվականին տպագրված հոդվածում նշվում էր, որ այս ուղղությամբ հարկավոր են ավելի շատ ռանդոմիզացված վերահսկվող հետազոտություններ[55]։

Այլընտրանքային բժշկություն խմբագրել

Աղիների բորբոքային հիվանդության բուժման համար նաև կիրառվում են այլընտրանքային և լրացուցիչ բժշկական մոտեցումներ[56]։ Այս բուժման մեթոդները ներառող հետազոտության արդյունքները վերանայվել են․ կողմնապահության ռիսկը բավականին հետերոգեն էր։ Ամենաարդյունավետ աջակցող ազդեցությունն են թողնում խոտաբույսերը՝ եզան լեզուն և կուրկումինը խոցային կոլիտի պահպանողական բուժման դեպքում, իսկ դառը օշինդրը՝ Կրոնի հիվանդության։ Հոգեմարմնային թերապիան որոշակի արդյունավետություն ունի ԽԿ-ի ժամանակ, իսկ ասեղնաբուժությունը և՛ խոցային կոլիտի, և՛ Կրոնի հիվանդության դեպքում[57]։

Նորագույն մոտեցումներ խմբագրել

Ցողունաբջջային թերապիայի օգտագործումը ԱԲՀ-ի բուժման համար դեռևս գտնվում է հետազոտությունների փուլում։ Նախնական արդյունքները բավականին խոստումնալից են, սակայն կան որոշակի հիմնավոր խնդիրներ, ինչպիսիք են՝ արժեքը և ազդեցության անհատականացումը, ինչը ներկայումս սահմանափակում է այս մեթոդի կլինիկական օգտագործումը[58]։

Կանխատեսում խմբագրել

Բարդություններ
Կրոնի

հիվանդություն

Խոցային

կոլիտ

Սննդանյութերի

անբավարարություն

Մեծ ռիսկ
Հաստ աղիքի քաղցկեղի ռիսկ Աննշան Էական
Արտաաղիքային բարդությունների հաճախություն[59]
Իրիտ/Ուվեիտ Կին 2.2% 3.2%
Տղամարդ 1.3% 0.9%
Առաջնային

սկլերոզացնող

խոլանգիտ

Կին 0.3% 1%
Տղամարդ 0.4% 3%
Անկիլոզացնող

սպոնդիլիտ

Կին 0.7% 0.8%
Տղամարդ 2.7% 1.5%
Գանգրենոզ

պիոդերմիա

Կին 1.2% 0.8%
Տղամարդ 1.3% 0.7%
Հանգուցավոր

էրիթեմա

Կին 1.9% 2%
Տղամարդ 0.6% 0.7%

Չնայած նրան, որ ԱԲՀ-ն կարող է վատացնել հիվանդի կյանքի որակը ցավի, փսխման, փորլուծության և այլ սոցիալապես անցանկալի ախտանիշների պատճառով, այն ինքնին շատ հազվադեպ է լինում մահացու։ Բարդությունների՝ տոքսիկ մեգակոլոնի, աղիքի թափածակման և վիրահատական բարդությունների հետևանքով մահացությունը նույնպես հազվադեպ է։

ԱԲՀ-ով անհատների մոտավորապես մեկ երրորդի մոտ առանց հիվանդության ակնառու փաստերի առկա են լինում մշտական աղեստամոքսային ախտանիշներ, որոնք նման են գրգրռված աղիքի համախտանիշի ախտանիշներին[60]։ Չնայած երկարատև թերապիայի կայուն կողմնակի ազդեցությունների, այս խմբի պացիենտների կյանքի որակը էականորեն չի տարբերվում այն պացիենտների կյանքի որակից, ում մոտ առկա է անվերահսկելի, օբյեկտիվորեն ակտիվ հիվանդություն, և թերապիայի մեջ բիոլոգիական ագենտների ներառումը, որպես այդպիսին, անարդյունավետ է ախտանիշների վերացման համար[61]։ ԱԲՀ-ի նման ախտանիշների զարգացման պատճառները դեռևս պարզաբանված չեն, սակայն կան կարծիքներ, որ դրանք կապված են աղիք-ուղեղային ուղու փոփոխությունների, էպիթելային պատնեշի դիսֆունկցիայի և աղիքային միկրոֆլորայի փոփոխությունների հետ[62]։

Մինչդեռ ԱԲՀ-ով պացիենտների մոտ մեծացած չէ կոլոռեկտալ քաղցկեղի զարգացման ռիսկը, այնուամենայնիվ, այս պացիենտների մոտ ռուտին կերպով իրականացվող կոլոնոսկոպիայի շնորհիվ քաղցկեղը ավելի շուտ է հայտնաբերվում, և հետևաբար այս պացիենտները ունեն ապրելու ավելի մեծ շանսեր։

Նոր տվյալները փաստում են, որ ԱԲՀ-ով պացիենտների մոտ կարող է մեծացած լինել էնդոթելային դիսֆունկցիայի և պսակային զարկերակների հիվանդության ռիսկը[63]։

Նորագույն գրականության տվյալներով ԱԲՀ-ով տառապող, 65 տարեկանից մեծ, կին պացիենտների մոտ առկա է պսակային զարկերակների հիվանդության առաջացման բարձր ռիսկ՝ անկախ դասական ռիսկի գործոնների առկայությունից[64]։

Բուժման նպատակը ախտադադարի (ռեմիսիա) հասնելն է, ինչից հետո պացիենտին սովորաբար նշանակում են ավելի թեթև դեղամիջոց՝ ավելի քիչ կողմնակի ազդեցություններով։ Ժամանակ առ ժամանակ հիվանդության սկզբնական ախտանիշները կարող են սուր կերպով կրկնվել, սա կոչվում է «բռնկում»։ Կախված տարբեր հանգամանքներից, այն կարող է ինքն իրեն անցնել կամ պահանջել դեղամիջոցների կիրառում։ Բռնկումների միջև եղած ժամանակահատվածը կարող է տատանվել շաբաթներից մինչև տարիներ, և տարբեր պացիենտների մոտ բավականին տարբեր է՝ շատ քչերն են, ում մոտ բռնկումներ երբեք չեն առաջացել։

ԱԲՀ-ով կյանքը կարող է լինել մարտահրավերներով լի, սակայն բազմաթիվ հիվանդներ վարում են համեմատաբար նորմալ կյանք։ Քանզի ԱԲՀ-ով կյանքը նաև կարող է լինել բավականին դժվար, կան բազմաթիվ ռեսուրսներ, որոնք կարող են օգնել ընտանիքին՝ ԱԲՀ-ի հետ կապված տարբեր հարցերում կողմնորոշվելու համար, օրինակ՝ Կրոնի և Կոլիտի Ամերիկական Հիմնադրամը (Crohn's and Colitis Foundation of America):

Համաճարակաբանություն խմբագրել

2013 թվականին ԱԲՀ-ն հանդիսացել է ընդհանուր առմամբ 51․000 մահի պատճառ, իսկ 1990 թվականին ՝ 55․000[65]։ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմից հետո ԱԲՀ-ի հանդիպման հաճախականությունը աճել է, ինչը կարող է կապված լինել ամբողջ աշխարհում մսի օգտագործման մեծացման հետ, ինչը և աջակցում է այն պնդմանը, որ կենդանակ սպիտակուցի օգտագործումը սննդի մեջ կապված է ԱԲՀ-ի առաջացման հետ[66]։ Աղիների բորբոքային հիվանդությունների հաճախությունը աճում է եվրոպական երկրներում[67]։

Բուժման հեռանկարային մոտեցումներ և այլ հետազոտություններ խմբագրել

Հաջորդիվ նշված բուժական ստրատեգիաները ռուտին կերպով չեն օգտագործվում, սակայն աղիների բորբոքային հիվանդության որոշ ձևերի դեպքում բավականին խոստումնալից են։

Ըստ նախնական տվյալների[68] «հելմինթիկ թերապիան» ոչ միայն կարող է կանխել ԱԲՀ-ի զարգացումը, այլ նաև կառավարել վերջինիս ընթացքը։ Շատ պացիենտների մոտ ամսական երկու անգամ խոզի մտրակավոր որդի մոտ 2500 ձու պարունակող խմիչքի օգտագործումը զգալիորեն նվազեցրել է ախտանիշների ծանրությունը։ Կան նաև կարծիքներ, որ այս մեթոդով կարելի է իրականացնել արդյունավետ իմունիզացիա, եթե այս «կոկտեյլը» օգտագործվի փոքր տարիքից։

ԱԲՀ-ի բուժման հարցում պրեբիոտիկների և պրոբիոտիկների նկատմամբ ուշադրությունը գնալով աճում է։ Ներկայումս կան բավարար փաստեր, որ որոշակի պրոբիոտիկների կիրառումը՝ ստանդարտ բուժման հետ միասին, մեծացնում է խոցային կոլիտի բուժման արդյունավետությունը, սակայն նույնը չի կարելի ասել Կրոնի հիվանդության դեպքում, քանզի այս պարագայում բավարար փաստեր չկան։ Հարկավոր են հավելյալ հետազոտություններ և ուսումնասիրություններ՝ պարզելու համար, թե որոնք են աղիների բորբոքային հիվանդությունների համար ամենաարդյունավետ պրոբիոտիկների շտամերը կամ դրանց զուգակցումները և պրեբիոտիկ նյութերը[69]։ Ներկայումս հստակեցված չեն բուժման համար հարկավոր պրոբիոտիկների շտամերը, ընդունման հաճախությունը, դեղաչափը և բուժման տևողությունը[70]։ ԱԲՀ-ի ծանր ընթացքով պացիենտների մոտ առկա է ռիսկ, որ աղիքում բնակվող բակտերիաները կարող են անցնել դեպի ներքին օրգաններ (բակտերիալ տրանսլոկացիա) և հետևաբար առաջացնել բակտերեմիա, ինչը կարող է բերել առողջությանը սպառնացող շատ լուրջ հետևանքների[70]։ Կենդանի բակտերիաները կարող են անհրաժեշտ չլինել, քանզի պրոբիոտիկների ազդեցությունը խթանվում է իրենց ԴՆԹ-ի և արտազատված լուծվող գործոնների միջոցով, և նրանց բուժական ազդեցության բացի օրալ ընդունման եղանակից նաև կարելի է հասնել համակարգային ընդունման եղանակով[70][71]։

2005 թվականին New Scientist ամսագրում հրապարակվեց մի հետազոտության վերաբերյալ հոդված, որը իրականացվել էր Բրիթոլի Համալսարանի և Բաթի Համալսարանի համատեղ ուժերով, և ստուգում էր մարիխուանայի հնարավոր բուժիչ ազդեցությունը ԱԲՀ-ի վրա։ Այդ հոդվածում նշված էր, որ կանաբիսը թեթևացնում է ԱԲՀ-ի ախտանիշները, ինչը խոսում է այն մասին, որ աղիներում կան կանաբինոիդային ընկալիչներ, որոնք պատասխանում են այդ բույսերում առկա քիմիական նյութերին։ CB1 կանաբինոիդային ընկալիչներ, որոնք հայտնի է, որ առկա են ուղեղում, կան նաև աղիները պատող էնդոթելիալ բջիջներում, որոնք օգնում են աղիքի էպիթելին վերականգնվել վնասման դեպքում[72]։

Հետազոտողները դիտավորյալ վնասում էին աղիքի բջիջները, որպեսզի առաջացնեին բորբոքում, ինչից հետո ավելացնում էին արհեստականորեն սինթեզված կանաբինոիդներ։ Այս ամենի արդյունքը այն էր, որ աղիքի էպիթելը սկսվում էր վերականգնվել։ Վնասված բջիջները վերականգնվում էին և մոտենում իրար՝ փակելու համար վնասված հատվածը։ Կան կարծիքներ, որ առողջ աղիներում, երբ էնդոթելիալ բջիջները վնասվում են, նրանք արտազատվում են բնական էնդոգեն կանաբինոիդներ, որոնք հետագայում կապվում են CB1 ընկալիչների հետ։ Այս գործընթացը միտված է վերականգնել աղիքի վնասված էպիթելը, և երբ մարդիկ օգտագործում են մարիխուանա, նրանում գտնվող կանաբինոիդները նույն ձևով կապվում են այդ ընկալիչների հետ և նպաստում վնասված լավացմանը[72]։

Մինչ այս կատարված հետազոտությունները պնդում էին որ CB1 ընկալիչները տեղակայված են աղիների նյարդային բջիջներում և կանաբինոիդների ազդեցության հետևանքով դանդաղեցնում են աղիների շարժողականությունը (մոտորիկան), այսպիսով նվազեցնելով ցավոտ մկանային կծկումները, որոնք կապված էին փորլուծության հետ։ Հայտնաբերվել է, որ կանաբինոիդային ընկալիչների մեկ այլ տեսակի՝ CB2-ի խտությունը, որոնք էքպրեսվում են իմունային բջիջների կողմից, ԱԲՀ-ով տառապող մարդկանց աղիներում ավելի մեծ է։ Այս ընկալիչները, որոնք նույնպես պատասխանում են մարիխուանայում գտնվող քիմիական նյութերին, կապված են ապոպտոզի՝ բջիջների ծրագրավորված մահվան հետ, և կարող են իրենց դերը խաղալ գերակտիվ իմունային համակարգի ճնշման մեջ, այդպիսով նվազեցնելով իմունային բջիջների կողմից հրահրված բորբոքումը[72]։

Էնդոկանաբիոիդային համակարգի ակտիվացումը բարելավում է մկների մոտ կոլիտի ընթացքը, մեծացնում նրանց ապրելիությունը և նվազեցնում հեռակա օրգանների փոփոխությունները, որոնք զարգանում են կոլիտի հետևանքով։ Այսպիսով, այս համակարգի վրա տարբեր ներգործությունները համարվում են ԱԲՀ-ի և դրա հետևանքով այլ օրգան համակարգերում փոփոխությունների զարգացման կանխման պոտենցիալ մոտեցում[73]։

Ալիկաֆորսենը (alicafrosen) առաջին սերնդի օլիգոդեօքսինուկլեոտիդ է, որը մշակվել է հատուկ մարդու ICAM-1-ի միջնորդ հանդիսացող ՌՆԹ-ին կապվելու համար, ինչը իրականացվում է Ուոթսոն-Քրիքի հիմային զույգերի հետ փոխազդելու արդյունքում, և բերում է ICAM-1-ի էքսպրեսիայի ընկճման[74]։ ICAM-1-ը նպաստում է բորբոքային պատասխանի զարգացմանը՝ ուժեղացնելով լեյկոցիտներին (արյան սպիտակ բջիջներ) և նրանց էքստրավազացիան դեպի բորբոքված հյուսվածք[74]։ Կրոնի հիվանդությամբ և խոցային կոլիտով տառապող մարդկանց աղիների լորձաթաղանթում ICAM-1-ի քանակը ավելացած է և նրանց քանակը ուղիղ համեմատական է հիվանդության ակտիվությանը[75]։ Սա նշանակում է, որ ICAM-1-ը կարող է հանդիսանալ պոտենցիալ թիրախ՝ այս հիվանդությունների բուժման համար[76][77]։

Հայտնաբերվել է, որ CB2 ընկալիչների ագոնիստները նվազեցնում են ուղեղային հյուսվածքում, և մասնավորապես մարդու ուղեղի էնդոթելիալ բջիջներում, ICAM-1 և VCAM-1 միջնորդների մակերեսային էքսպրեսիան[78]։

2014 թվականին Բրոադի Ինստիտուտը, Ամգենի և Մասաչուսեթսի Գլխավոր Հիվանդանոցները կազմեցին դաշինք, որպեսզի «հավաքեն և ուսումնասիրեն ԱԲՀ-ով տառապող պացիենտների ԴՆԹ-ն՝ գենետիկական գործոնները պարզելու համար»[79]։

2015 թվականին, ԱԲՀ-ով հիվանդ 938 պացիենտի և 953 հոգուց կազմված հսկիչ խմբի մետա-անալիզը փաստեց, որ ԱԲՀ-ն խիստ կապված է վիտամին D-ի անբավարարություն ունենալու ռիսկի հետ[80]։

Գրամ դրական բակտերիաների առկայությունը աղիքի լուսանցքում կարող են կապված լինել խոցային կոլիտի երկարատև ռեցիդիվների հետ[81]։

Հայտնաբերվել է ԱԲՀ-ի և դեպրեսիայի մեջ երկկողմանի կապ[82] և ապացուցվել է, որ հոգեբանական գործընթացները ժամանակի ընթացքում ազդում են ընկալվող ֆիզիկական և հոգեկան առողջության վրա[83]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |author= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  2. ↑ Wang, Haidong; Naghavi, Mohsen; Allen, Christine; Barber, Ryan M.; Bhutta, Zulfiqar A.; Carter, Austin; Casey, Daniel C.; Charlson, Fiona J.; Chen, Alan Zian; Coates, Matthew M.; Coggeshall, Megan; Dandona, Lalit; Dicker, Daniel J.; Erskine, Holly E.; Ferrari, Alize J.; Fitzmaurice, Christina; Foreman, Kyle; Forouzanfar, Mohammad H.; Fraser, Maya S.; Fullman, Nancy; Gething, Peter W.; Goldberg, Ellen M.; Graetz, Nicholas; Haagsma, Juanita A.; Hay, Simon I.; Huynh, Chantal; Johnson, Catherine O.; Kassebaum, Nicholas J.; Kinfu, Yohannes; և այլք: (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281.
  3. ↑ Talley, Nicholas (2018). Clinical examination : a systematic guide to physical diagnosis. Chatswood, N.S.W: Elsevier Australia. էջ 227. ISBN 978-0-7295-4259-3. OCLC 988941211.
  4. ↑ 4,0 4,1 Baumgart DC, Carding SR (2007 թ․ մայիս). «Inflammatory bowel disease: cause and immunobiology». Lancet. 369 (9573): 1627–40. doi:10.1016/S0140-6736(07)60750-8. PMID 17499605.
  5. ↑ 5,0 5,1 Baumgart DC, Sandborn WJ (2007 թ․ մայիս). «Inflammatory bowel disease: clinical aspects and established and evolving therapies». The Lancet. 369 (9573): 1641–57. doi:10.1016/S0140-6736(07)60751-X. PMID 17499606. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  6. ↑ Xavier RJ, Podolsky DK (2007 թ․ հուլիս). «Unravelling the pathogenesis of inflammatory bowel disease». Nature. 448 (7152): 427–34. Bibcode:2007Natur.448..427X. doi:10.1038/nature06005. PMID 17653185.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 internetmedicin.se > Inflammatorisk tarmsjukdom, kronisk, IBD Արխիվացված 2013-11-04 Wayback Machine By Robert Löfberg. Retrieved Oct 2010 Translate.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Hanauer SB, Sandborn W (2001 թ․ մարտի 1). «Management of Crohn's disease in adults» (PDF). American Journal of Gastroenterology. 96 (3): 635–43. doi:10.1111/j.1572-0241.2001.03671.x. PMID 11280528. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  9. ↑ Wang GF, Ren JA, Liu S, Chen J, Gu GS, Wang XB, Fan CG, Li JS (2012 թ․ հուլիս). «Clinical characteristics of non-perianal fistulating Crohn's disease in China: a single-center experience of 184 cases». Chinese Medical Journal. 125 (14): 2405–10. PMID 22882911.
  10. ↑ Stein J, Hartmann F, Dignass AU (2010 թ․ նոյեմբեր). «Diagnosis and management of iron deficiency anemia in patients with IBD». Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology. 7 (11): 599–610. doi:10.1038/nrgastro.2010.151. PMID 20924367.
  11. ↑ Liu S, Ren J, Zhao Y, Han G, Hong Z, Yan D, Chen J, Gu G, Wang G, Wang X, Fan C, Li J (2013 թ․ փետրվար). «Nonthyroidal illness syndrome: is it far away from Crohn's disease?». Journal of Clinical Gastroenterology. 47 (2): 153–9. doi:10.1097/MCG.0b013e318254ea8a. PMID 22874844.
  12. ↑ Lu DG, Ji XQ, Liu X, Li HJ, Zhang CQ (2014 թ․ հունվար). «Pulmonary manifestations of Crohn's disease». World Journal of Gastroenterology. 20 (1): 133–41. doi:10.3748/wjg.v20.i1.133. PMC 3886002. PMID 24415866.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Kornbluth A, Sachar DB (2004 թ․ հուլիս). «Ulcerative colitis practice guidelines in adults (update): American College of Gastroenterology, Practice Parameters Committee» (PDF). American Journal of Gastroenterology. 99 (7): 1371–85. doi:10.1111/j.1572-0241.2004.40036.x. PMID 15233681. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2008 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  14. ↑ Broomé U, Bergquist A (2006 թ․ փետրվար). «Primary sclerosing cholangitis, inflammatory bowel disease, and colon cancer». Seminars in Liver Disease. 26 (1): 31–41. doi:10.1055/s-2006-933561. PMID 16496231.
  15. ↑ Shepherd NA (2002 թ․ օգոստոս). «Granulomas in the diagnosis of intestinal Crohn's disease: a myth exploded?». Histopathology. 41 (2): 166–8. doi:10.1046/j.1365-2559.2002.01441.x. PMID 12147095.
  16. ↑ Mahadeva U, Martin JP, Patel NK, Price AB (2002 թ․ հուլիս). «Granulomatous ulcerative colitis: a re-appraisal of the mucosal granuloma in the distinction of Crohn's disease from ulcerative colitis». Histopathology. 41 (1): 50–5. doi:10.1046/j.1365-2559.2002.01416.x. PMID 12121237.
  17. ↑ Elson CO, Cong Y, Weaver CT, Schoeb TR, McClanahan TK, Fick RB, Kastelein RA (2007). «Monoclonal anti-interleukin 23 reverses active colitis in a T cell-mediated model in mice». Gastroenterology. 132 (7): 2359–70. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.104. PMID 17570211.
  18. ↑ Rashvand S, Behrooz M, Samsamikor M, Jacobson K, Hekmatdoost A (2018 թ․ հունիս). «Dietary patterns and risk of ulcerative colitis: a case-control study». Journal of Human Nutrition and Dietetics. 31 (3): 408–412. doi:10.1111/jhn.12544. PMID 29468761.
  19. ↑ Limketkai BN, Sepulveda R, Hing T, Shah ND, Choe M, Limsui D, Shah S (2018 թ․ փետրվար). «Prevalence and factors associated with gluten sensitivity in inflammatory bowel disease». Scandinavian Journal of Gastroenterology. 53 (2): 147–151. doi:10.1080/00365521.2017.1409364. PMID 29216767.
  20. ↑ Andersen V, Olsen A, Carbonnel F, Tjønneland A, Vogel U (2012 թ․ մարտ). «Diet and risk of inflammatory bowel disease». Digestive and Liver Disease. 44 (3): 185–94. doi:10.1016/j.dld.2011.10.001. PMID 22055893.
  21. ↑ Mukhopadhya I, Hansen R, El-Omar EM, Hold GL (2012 թ․ փետրվար). «IBD-what role do Proteobacteria play?». Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology. 9 (4): 219–30. doi:10.1038/nrgastro.2012.14. PMID 22349170.
  22. ↑ Aroniadis OC, Brandt LJ (2013 թ․ հունվար). «Fecal microbiota transplantation: past, present and future». Current Opinion in Gastroenterology. 29 (1): 79–84. doi:10.1097/MOG.0b013e32835a4b3e. PMID 23041678.
  23. ↑ Kotanko P, Carter M, Levin NW (2006 թ․ օգոստոս). «Intestinal bacterial microflora--a potential source of chronic inflammation in patients with chronic kidney disease». Nephrology, Dialysis, Transplantation. 21 (8): 2057–60. doi:10.1093/ndt/gfl281. PMID 16762961.
  24. ↑ Maloy KJ, Powrie F (2011 թ․ հունիս). «Intestinal homeostasis and its breakdown in inflammatory bowel disease». Nature. 474 (7351): 298–306. doi:10.1038/nature10208. PMID 21677746. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 29-ին.
  25. ↑ Cario E (2010 թ․ սեպտեմբեր). «Toll-like receptors in inflammatory bowel diseases: a decade later». Inflammatory Bowel Diseases. 16 (9): 1583–97. doi:10.1002/ibd.21282. PMC 2958454. PMID 20803699.
  26. ↑ Coskun M (2014 թ․ օգոստոսի 25). «Intestinal epithelium in inflammatory bowel disease». Frontiers in Medicine. 1: 24. doi:10.3389/fmed.2014.00024. PMC 4292184. PMID 25593900.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  27. ↑ Ek, Weronica E.; D'Amato, Mauro; Halfvarson, Jonas (2014). «The history of genetics in inflammatory bowel disease». Annals of Gastroenterology. 27 (4): 294–303. ISSN 1108-7471. PMC 4188925. PMID 25331623.
  28. ↑ 28,0 28,1 Liu TC, Stappenbeck TS (2016 թ․ մայիս). «Genetics and Pathogenesis of Inflammatory Bowel Disease». Annual Review of Pathology. 11: 127–48. doi:10.1146/annurev-pathol-012615-044152. PMC 3204665. PMID 26907531.
  29. ↑ Ye, Byong Duk; McGovern, Dermot P. B. (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Genetic variation in IBD: progress, clues to pathogenesis and possible clinical utility». Expert Review of Clinical Immunology. 12 (10): 1091–1107. doi:10.1080/1744666X.2016.1184972. ISSN 1744-8409. PMC 5083126. PMID 27156530.
  30. ↑ Jostins L, Ripke S, Weersma RK, Duerr RH, McGovern DP, Hui KY, Lee JC, Schumm LP, Sharma Y, Anderson CA, Essers J, Mitrovic M, Ning K, Cleynen I, Theatre E, Spain SL, Raychaudhuri S, Goyette P, Wei Z, Abraham C, Achkar JP, Ahmad T, Amininejad L, Ananthakrishnan AN, Andersen V, Andrews JM, Baidoo L, Balschun T, Bampton PA, Bitton A, Boucher G, Brand S, Büning C, Cohain A, Cichon S, D'Amato M, De Jong D, Devaney KL, Dubinsky M, Edwards C, Ellinghaus D, Ferguson LR, Franchimont D, Fransen K, Gearry R, Georges M, Gieger C, Glas J, Haritunians T, Hart A, Hawkey C, Hedl M, Hu X, Karlsen TH, Kupcinskas L, Kugathasan S, Latiano A, Laukens D, Lawrance IC, Lees CW, Louis E, Mahy G, Mansfield J, Morgan AR, Mowat C, Newman W, Palmieri O, Ponsioen CY, Potocnik U, Prescott NJ, Regueiro M, Rotter JI, Russell RK, Sanderson JD, Sans M, Satsangi J, Schreiber S, Simms LA, Sventoraityte J, Targan SR, Taylor KD, Tremelling M, Verspaget HW, De Vos M, Wijmenga C, Wilson DC, Winkelmann J, Xavier RJ, Zeissig S, Zhang B, Zhang CK, Zhao H, Silverberg MS, Annese V, Hakonarson H, Brant SR, Radford-Smith G, Mathew CG, Rioux JD, Schadt EE, Daly MJ, Franke A, Parkes M, Vermeire S, Barrett JC, Cho JH (2012 թ․ նոյեմբեր). «Host-microbe interactions have shaped the genetic architecture of inflammatory bowel disease». Nature. 491 (7422): 119–24. Bibcode:2012Natur.491..119.. doi:10.1038/nature11582. PMC 3491803. PMID 23128233.
  31. ↑ Chu, Hiutung; Khosravi, Arya; Kusumawardhani, Indah P.; Kwon, Alice H. K.; Vasconcelos, Anilton C.; Cunha, Larissa D.; Mayer, Anne E.; Shen, Yue; Wu, Wei-Li (2016 թ․ մայիսի 27). «Gene-microbiota interactions contribute to the pathogenesis of inflammatory bowel disease». Science. 352 (6289): 1116–1120. Bibcode:2016Sci...352.1116C. doi:10.1126/science.aad9948. ISSN 1095-9203. PMC 4996125. PMID 27230380.
  32. ↑ Henderson P, Anderson NH, Wilson DC (2014 թ․ մայիս). «The diagnostic accuracy of fecal calprotectin during the investigation of suspected pediatric inflammatory bowel disease: a systematic review and meta-analysis». The American Journal of Gastroenterology. 109 (5): 637–45. doi:10.1038/ajg.2013.131. PMID 23670113.
  33. ↑ Waugh N, Cummins E, Royle P, Kandala NB, Shyangdan D, Arasaradnam R, Clar C, Johnston R (2013 թ․ նոյեմբեր). «Faecal calprotectin testing for differentiating amongst inflammatory and non-inflammatory bowel diseases: systematic review and economic evaluation». Health Technology Assessment. 17 (55): xv–xix, 1–211. doi:10.3310/hta17550. PMC 4781415. PMID 24286461.
  34. ↑ Vaos G, Kostakis ID, Zavras N, Chatzemichael A (2013). «The role of calprotectin in pediatric disease». BioMed Research International (Review). 2013: 542363. doi:10.1155/2013/542363. PMC 3794633. PMID 24175291.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  35. ↑ 35,0 35,1 «Inflammatory Bowel Disease» (PDF). World Gastroenterology Organization. 2015 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 13-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 Cappello, Maria; Randazzo, Claudia; Bravatà, Ivana; Licata, Anna; Peralta, Sergio; Craxì, Antonio; Almasio, Piero Luigi (2014). «Liver Function Test Abnormalities in Patients with Inflammatory Bowel Diseases: A Hospital-based Survey». Clinical Medicine Insights: Gastroenterology. 7: 25–31. doi:10.4137/CGast.S13125. ISSN 1179-5522. PMC 4069044. PMID 24966712.
  37. ↑ «IBD Facts». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 13-ին.
  38. ↑ Bennike T, Birkelund S, Stensballe A, Andersen V (2014 թ․ մարտ). «Biomarkers in inflammatory bowel diseases: current status and proteomics identification strategies». World Journal of Gastroenterology. 20 (12): 3231–44. doi:10.3748/wjg.v20.i12.3231. PMC 3964395. PMID 24696607.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  39. ↑ «Crohn's & Colitis Foundation of America».
  40. ↑ Guindi M, Riddell RH (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Indeterminate colitis». Journal of Clinical Pathology. 57 (12): 1233–44. doi:10.1136/jcp.2003.015214. PMC 1770507. PMID 15563659.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Agabegi ED, Agabegi SS (2008). «Inflammatory bowel disease (IBD)». Step-Up to Medicine (Step-Up Series). Hagerstwon, MD: Lippincott Williams & Wilkins. էջեր 152–156. ISBN 0-7817-7153-6.
  42. ↑ Feller M, Huwiler K, Schoepfer A, Shang A, Furrer H, Egger M (2010 թ․ փետրվար). «Long-term antibiotic treatment for Crohn's disease: systematic review and meta-analysis of placebo-controlled trials». Clinical Infectious Diseases. 50 (4): 473–80. doi:10.1086/649923. PMID 20067425.
  43. ↑ Prantera C, Scribano ML (2009 թ․ հուլիս). «Antibiotics and probiotics in inflammatory bowel disease: why, when, and how». Current Opinion in Gastroenterology. 25 (4): 329–33. doi:10.1097/MOG.0b013e32832b20bf. PMID 19444096.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Mowat C, Cole A, Windsor A, Ahmad T, Arnott I, Driscoll R, Mitton S, Orchard T, Rutter M, Younge L, Lees C, Ho GT, Satsangi J, Bloom S (2011 թ․ մայիս). «Guidelines for the management of inflammatory bowel disease in adults». Gut. 60 (5): 571–607. doi:10.1136/gut.2010.224154. PMID 21464096.
  45. ↑ «Pouchitis: Symptoms & Causes». Mayo Clinic. 2018 թ․ դեկտեմբերի 21.
  46. ↑ Karimuddin A, Gilles G. «Surgery for Abdominal/Intestinal Crohn's Disease». Trusted Therapies. Trusted Therapies. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 19-ին.
  47. ↑ D'Haens GR, Panaccione R, Higgins PD, Vermeire S, Gassull M, Chowers Y, Hanauer SB, Herfarth H, Hommes DW, Kamm M, Löfberg R, Quary A, Sands B, Sood A, Watermeyer G, Watermayer G, Lashner B, Lémann M, Plevy S, Reinisch W, Schreiber S, Siegel C, Targan S, Watanabe M, Feagan B, Sandborn WJ, Colombel JF, Travis S (2011 թ․ փետրվար). «The London Position Statement of the World Congress of Gastroenterology on Biological Therapy for IBD with the European Crohn's and Colitis Organization: when to start, when to stop, which drug to choose, and how to predict response?». The American Journal of Gastroenterology. 106 (2): 199–212, quiz 213. doi:10.1038/ajg.2010.392. PMID 21045814.
  48. ↑ Charlebois A, Rosenfeld G, Bressler B (2016 թ․ հունիս). «The Impact of Dietary Interventions on the Symptoms of Inflammatory Bowel Disease: A Systematic Review». Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 56 (8): 1370–8. doi:10.1080/10408398.2012.760515. PMID 25569442.
  49. ↑ Pagani A, Nai A, Corna G, Bosurgi L, Rovere-Querini P, Camaschella C, Silvestri L (2011 թ․ հուլիս). «Low hepcidin accounts for the proinflammatory status associated with iron deficiency». Blood. 118 (3): 736–46. doi:10.1182/blood-2011-02-337212. PMID 21628413.
  50. ↑ Liu S, Ren J, Hong Z, Yan D, Gu G, Han G, Wang G, Ren H, Chen J, Li J (2013 թ․ փետրվար). «Efficacy of erythropoietin combined with enteral nutrition for the treatment of anemia in Crohn's disease: a prospective cohort study». Nutrition in Clinical Practice. 28 (1): 120–7. doi:10.1177/0884533612462744. PMID 23064018.
  51. ↑ Lopetuso LR, Napoli M, Rizzatti G, Gasbarrini A (2018 թ․ հունիս). «The intriguing role of Rifaximin in gut barrier chronic inflammation and in the treatment of Crohn's disease». Expert Opin Investig Drugs. 27 (6): 543–551. doi:10.1080/13543784.2018.1483333. PMID 29865875.
  52. ↑ Scribano ML (2015). «Role of Rifaximin in Inflammatory Bowel Disease Treatment». Mini Rev Med Chem. 16 (3): 225–9. doi:10.2174/1389557515666150722104230. PMID 26202194.
  53. ↑ Sartor RB (2016 թ․ հունվար). «Review article: the potential mechanisms of action of rifaximin in the management of inflammatory bowel diseases». Aliment. Pharmacol. Ther. 43 Suppl 1: 27–36. doi:10.1111/apt.13436. PMID 26618923.
  54. ↑ Sunkara, T; Rawla, P; Ofosu, A; Gaduputi, V (2018). «Fecal microbiota transplant - a new frontier in inflammatory bowel disease». Journal of Inflammation Research. 11: 321–328. doi:10.2147/JIR.S176190. PMC 6124474. PMID 30214266.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  55. ↑ 55,0 55,1 Colman RJ, Rubin DT (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Fecal microbiota transplantation as therapy for inflammatory bowel disease: a systematic review and meta-analysis». Journal of Crohn's & Colitis. 8 (12): 1569–81. doi:10.1016/j.crohns.2014.08.006. PMC 4296742. PMID 25223604.
  56. ↑ Gilardi D, Fiorino G, Genua M, Allocca M, Danese S (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Complementary and alternative medicine in inflammatory bowel diseases: what is the future in the field of herbal medicine?». Expert Review of Gastroenterology & Hepatology. 8 (7): 835–46. doi:10.1586/17474124.2014.917954. PMID 24813226.
  57. ↑ Langhorst J, Wulfert H, Lauche R, Klose P, Cramer H, Dobos GJ, Korzenik J (2015 թ․ հունվար). «Systematic review of complementary and alternative medicine treatments in inflammatory bowel diseases». Journal of Crohn's & Colitis. 9 (1): 86–106. doi:10.1093/ecco-jcc/jju007. PMID 25518050.
  58. ↑ Dave M, Mehta K, Luther J, Baruah A, Dietz AB, Faubion WA (2015 թ․ նոյեմբեր). «Mesenchymal Stem Cell Therapy for Inflammatory Bowel Disease: A Systematic Review and Meta-analysis». Inflammatory Bowel Diseases. 21 (11): 2696–707. doi:10.1097/MIB.0000000000000543. PMC 4615553. PMID 26230863.
  59. ↑ Greenstein AJ, Janowitz HD, Sachar DB (1976 թ․ սեպտեմբեր). «The extra-intestinal complications of Crohn's disease and ulcerative colitis: a study of 700 patients». Medicine (Baltimore). 55 (5): 401–12. doi:10.1097/00005792-197609000-00004. PMID 957999.
  60. ↑ Halpin SJ, Ford AC (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Prevalence of symptoms meeting criteria for irritable bowel syndrome in inflammatory bowel disease: systematic review and meta-analysis». The American Journal of Gastroenterology. 107 (10): 1474–82. doi:10.1038/ajg.2012.260. PMID 22929759.
  61. ↑ Gracie DJ, Williams CJ, Sood R, Mumtaz S, Bholah MH, Hamlin PJ, Ford AC (2017 թ․ մարտ). «Negative Effects on Psychological Health and Quality of Life of Genuine Irritable Bowel Syndrome-type Symptoms in Patients With Inflammatory Bowel Disease». Clinical Gastroenterology and Hepatology. 15 (3): 376–384.e5. doi:10.1016/j.cgh.2016.05.012. PMID 27189912.
  62. ↑ Abdul Rani R, Raja Ali RA, Lee YY (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Irritable bowel syndrome and inflammatory bowel disease overlap syndrome: pieces of the puzzle are falling into place». Intestinal Research. 14 (4): 297–304. doi:10.5217/ir.2016.14.4.297. PMC 5083258. PMID 27799880.
  63. ↑ Roifman I, Sun YC, Fedwick JP, Panaccione R, Buret AG, Liu H, Rostom A, Anderson TJ, Beck PL (2009 թ․ փետրվար). «Evidence of endothelial dysfunction in patients with inflammatory bowel disease». Clinical Gastroenterology and Hepatology. 7 (2): 175–82. doi:10.1016/j.cgh.2008.10.021. PMID 19121648.
  64. ↑ Gandhi S, Narula N, Marshall JK, Farkouh M (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Are patients with inflammatory bowel disease at increased risk of coronary artery disease?». The American Journal of Medicine. 125 (10): 956–62. doi:10.1016/j.amjmed.2012.03.015. PMID 22840916.
  65. ↑ GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators (2015 թ․ հունվար). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  66. ↑ Jantchou P, Morois S, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Carbonnel F (2010 թ․ հոկտեմբեր). «Animal protein intake and risk of inflammatory bowel disease: The E3N prospective study». The American Journal of Gastroenterology. 105 (10): 2195–201. doi:10.1038/ajg.2010.192. PMID 20461067.
  67. ↑ Burisch J, Jess T, Martinato M, Lakatos PL (2013 թ․ մայիս). «The burden of inflammatory bowel disease in Europe». Journal of Crohn's & Colitis. 7 (4): 322–37. doi:10.1016/j.crohns.2013.01.010. PMID 23395397.
  68. ↑ Summers RW, Elliott DE, Qadir K, Urban JF, Thompson R, Weinstock JV (2003 թ․ սեպտեմբեր). «Trichuris suis seems to be safe and possibly effective in the treatment of inflammatory bowel disease». The American Journal of Gastroenterology. 98 (9): 2034–41. CiteSeerX 10.1.1.457.8633. doi:10.1111/j.1572-0241.2003.07660.x. PMID 14499784.
  69. ↑ Ghouri YA, Richards DM, Rahimi EF, Krill JT, Jelinek KA, DuPont AW (2014 թ․ դեկտեմբերի 9). «Systematic review of randomized controlled trials of probiotics, prebiotics, and synbiotics in inflammatory bowel disease». Clinical and Experimental Gastroenterology (Review). 7: 473–87. doi:10.2147/CEG.S27530. PMC 4266241. PMID 25525379.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Durchschein F, Petritsch W, Hammer HF (2016 թ․ փետրվար). «Diet therapy for inflammatory bowel diseases: The established and the new». World Journal of Gastroenterology (Review). 22 (7): 2179–94. doi:10.3748/wjg.v22.i7.2179. PMC 4734995. PMID 26900283.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  71. ↑ Dotan I, Rachmilewitz D (2005 թ․ հուլիս). «Probiotics in inflammatory bowel disease: possible mechanisms of action». Current Opinion in Gastroenterology (Review). 21 (4): 426–30. PMID 15930982.
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Wright K, Rooney N, Feeney M, Tate J, Robertson D, Welham M, Ward S (2005 թ․ օգոստոս). «Differential expression of cannabinoid receptors in the human colon: cannabinoids promote epithelial wound healing». Gastroenterology. 129 (2): 437–53. doi:10.1053/j.gastro.2005.05.026. PMID 16083701.
  73. ↑ Zhao X, Liang P, Liu J, Jiang H, Fan X, Chen G, Zhou C (2017 թ․ դեկտեմբեր). «Elevation of arachidonoylethanolamide levels by activation of the endocannabinoid system protects against colitis and ameliorates remote organ lesions in mice». Experimental and Therapeutic Medicine. 14 (6): 5664–5670. doi:10.3892/etm.2017.5222. PMC 5740744. PMID 29285108.
  74. ↑ 74,0 74,1 Bennett CF, Condon TP, Grimm S, Chan H, Chiang MY (1994 թ․ ապրիլ). «Inhibition of endothelial cell adhesion molecule expression with antisense oligonucleotides». Journal of Immunology. 152 (7): 3530–40. PMID 7511650.
  75. ↑ Jones SC, Banks RE, Haidar A, Gearing AJ, Hemingway IK, Ibbotson SH, Dixon MF, Axon AT (1995 թ․ մայիս). «Adhesion molecules in inflammatory bowel disease». Gut. 36 (5): 724–30. doi:10.1136/gut.36.5.724. PMC 1382677. PMID 7541009.
  76. ↑ van Deventer SJ, Wedel MK, Baker BF, Xia S, Chuang E, Miner PB (2006 թ․ մայիս). «A phase II dose ranging, double-blind, placebo-controlled study of alicaforsen enema in subjects with acute exacerbation of mild to moderate left-sided ulcerative colitis». Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 23 (10): 1415–25. doi:10.1111/j.1365-2036.2006.02910.x. PMID 16669956.
  77. ↑ Thomas S, Baumgart DC (2012 թ․ փետրվար). «Targeting leukocyte migration and adhesion in Crohn's disease and ulcerative colitis». Inflammopharmacology. 20 (1): 1–18. doi:10.1007/s10787-011-0104-6. PMID 22205271.
  78. ↑ Ramirez SH, Haskó J, Skuba A, Fan S, Dykstra H, McCormick R, Reichenbach N, Krizbai I, Mahadevan A, Zhang M, Tuma R, Son YJ, Persidsky Y (2012 թ․ մարտ). «Activation of cannabinoid receptor 2 attenuates leukocyte-endothelial cell interactions and blood-brain barrier dysfunction under inflammatory conditions». The Journal of Neuroscience. 32 (12): 4004–16. doi:10.1523/JNEUROSCI.4628-11.2012. PMC 3325902. PMID 22442067.
  79. ↑ «Amgen, MGH, Broad form IBD Therapeutics Initiative». News: Discovery & Development. Gen. Eng. Biotechnol. News (paper). Vol. 34, no. 4. էջ 14.
  80. ↑ Del Pinto R, Pietropaoli D, Chandar AK, Ferri C, Cominelli F (2015 թ․ նոյեմբեր). «Association Between Inflammatory Bowel Disease and Vitamin D Deficiency: A Systematic Review and Meta-analysis». Inflammatory Bowel Diseases. 21 (11): 2708–17. doi:10.1097/MIB.0000000000000546. PMC 4615394. PMID 26348447.
  81. ↑ Ghouri YA, Richards DM, Rahimi EF, Krill JT, Jelinek KA, DuPont AW (2014 թ․ դեկտեմբերի 9). «Systematic review of randomized controlled trials of probiotics, prebiotics, and synbiotics in inflammatory bowel disease». Clinical and Experimental Gastroenterology. 7: 473–87. doi:10.2147/CEG.S27530. PMC 4266241. PMID 25525379.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  82. ↑ Keefer, L, Kane SV (2017 թ․ մարտ). «Considering the Bidirectional Pathways Between Depression and IBD: Recommendations for Comprehensive IBD Care». Gastroenterol Hepatology. 13 (3): 164–69. doi:10.1523/JNEUROSCI.4628-11.2012. PMC 5439135. PMID 28539843.
  83. ↑ Trindade, IA, Ferreira, C, Pinto-Gouveia, J (2018 թ․ հունվար). «The longitudinal effects of emotion regulation on physical and psychological health: A latent growth analysis exploring the role of cognitive fusion in inflammatory bowel disease». Br J Health Psychol. 23: 171–85. doi:10.1111/bjhp.12280. PMID 28980414.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աղիների բորբոքային հիվանդություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աղիների_բորբոքային_հիվանդություն&oldid=9748099» էջից