Վիքիպեդիա

Ճարպակալում

Ճարպակալում, բժշկական վիճակ, որի դեպքում ավելցուկ ճարպն օրգանիզմում կուտակվում է այն աստիճան, որ կարող է բացասական ազդեցություն թողնել առողջության վրա[1]։ Ճարպակալմամբ տառապող մարդկանց մարմնի զանգվածի ինդեքսը՝ ՄԶԻ, որը ստանում ենք մարմնի քաշը (կգ) բաժանելով մարմնի հասակին՝ մ2-ով արտահայտված, ավելին է քան  30 կգ /մ2, երբ քաշի ավեկցուկ է համարվում 25-30 կգ /մ2-ի սահմաններում գտնվող մարմնի զանգվածը[1]։ Որոշ Արևելյան Ասիայի երկրներում օգտագործում են ՄԶԻ-ի ավելի ցածր արժեքներ[2]։ Ճարպակալումը մեծացնում է տարբեր հիվանդությունների և վիճակների հավանականության առաջացումը, մասնավորապես սիրտ-անոթային հիվանդությունների, շաքարային դիաբետ տիպ 2-ի, քնի օբստրուկտիվ ապնոէի, որոշ տեսակի քաղցկեղների, օստեոարթրիտի և դեպրեսիայի[3][4]։

Ճարպակալում
Տեսակhealth risk?, հիվանդության կարգ, ախտանիշ կամ նշան և գիտական բնագավառ
Բժշկական մասնագիտությունէնդոկրինոլոգիա
 Obesity Վիքիպահեստում

Ճարպակալումն ավելի հաճախ առաջանում է չափից շատ սնունդ ընդունելուց, սահմանափակ ֆիզիկական ակտիվությունից, և գենետիկ նախատրամադրությունից[1][5]։ Որոշ դեպքերում այն պայմանավորված է գեններով, էնդոկրին խանգարումներով, դեղամիջոցներով, կամ հոգեկան խանգարումներով[6]։ Այն, որ ճարպակալմամբ մարդիկ քիչ են ուտում, ու քաշ են ավելացնում՝ դանդաղ նյութափոխանակության պատճառով, բժշկական տեսանկյունից այնքան էլ ճիշտ չէ[7]։ Միջինում ճարպակալումով մարդիկ ունենում են էներգիայի ավելի մեծ ծախս, քան նորմալ քաշով մարդիկ, ինչը միտված է ապահովելու մարմնի ավելացած քաշի լրացուցիչ էներգիայի պահանջները[7][8]։

գեր աղջիկ

Ճարպակալումը հիմնականում կանխարգելվում է համատեղելով սոցիալական և անձնական ընտրությունները[9]։ Բուժման հիմնական եղանակներն են հանդիսանում փոփոխությունները սննդակարգի և մարզանքների մեջ։ Սննդակարգի որակը կարող է բարելավվել, եթե նվազեցվի բարձր էներգետիկ արժեք ունեցող մթերքի օգտագործումն, ինչպիսիք են ճարպը կամ շաքարը, և հակառակն, ավելացվի բջջանյութով հարուստ սննդի օգտագործումը։ Դեղամիջոցները կարող են օգտագործվել համապատասխան սննդակարգի հետ, որպեսզի նվազեցնեն ախորժակն ու ճարպի ներծծումը[10]։ Եթե դիետան, մարզանքները և դեղամիջոցները արդյունավետ չեն, կարող է անցկացվել ներստամոքսային բալոնավորումը, կամ վիրահատություն ՝ ստամոքսի ծավալի կամ աղիքի երկարության փոքրացման նպատակով, ինչը բերում է արագ հագեցման առաջացմանը, կամ ուտելիքից սննդարար նյութերի ներծծման իջեցմանը[11][12]։

Ճարպակալումը համարվում է առաջատար կանխարգելվող մահվան պատճառներից մեկը ամբողջ աշխարհում, երեխաների և մեծահասակների հանդիպման հաճախականության աճի հետ մեկտեղ[13]։ 2015 թվականի տվյալների համաձայն 600 միլիոն մեծահասակներ (12%) և 100 միլիոն երեխաներ են տառապում ճարպակալմամբ 195 երկրներում։ Ճարպակալումը ավելի հաճախ հանդիպում է կանանց, քան տղամարդկանց շրջանում[14]։ Կառավարությունները ճարպակալումը դիտարկում են որպես 21-րդ դարի հանրային առողջության լրջագույն խնդիրներից մեկը[15]։ Ժամանակակից աշխարհի շատ երկրներում (մասնավորապես Արևմուտքում), ճարպակալումը հանդիսանում է խարան, չնայած պատմության մեջ, հին ժամանակներում այն համարվում էր հարստության և պտղաբերության նշան, և այժմ էլ որոշ երկրներում դեռ շարունակվում է այդպիսին մնալ[16]։ 2013թվականին Ամերիկայի Բժշկական Ասոցիացիան (անգլ.՝ American Medical Association) ճարպակալումը դասակարգել է որպես հիվանդություն[17][18]։

Դասակարգում

խմբագրել
ՄԶՑ (կգ/մ2) Դասակարգում[19]
from up to
18.5 թերի քաշ
18.5 25.0 նորմալ քաշ
25.0 30.0 ավելցուկային քաշ
30.0 35.0 I աստիճանի ճարպակալում
35.0 40.0 II աստիճանի ճարպակալում
40.0 III աստիճանի ճարպակալում
 
«Գերճարպակալած» տղամարդ՝ 53 կգ/մ2 ՄԶՑ-ով․ քաշը՝ 182 կգ, հասակը՝ 185սմ։ Նրա մոտ առկա են մաշկային ձգաններ և մեծացած կրծքեր

Ճարպակալումը բժշկական վիճակ է, որի դեպքում ավելցուկ ճարպն օրգանիզմում կուտակվում է այն աստիճան, որ կարող է բացասական ազդեցություն թողնել առողջության վրա[20]։ Այն որոշվում է ՄԶԻ-ի միջոցով, և հետագայում գնահատվում է ըստ ճարպի տարածման աստիճանի՝ որովայն-ազդրեր շրջագծի, և ընդհանուր սիրտ-անոթային ռիսկի գործոնների առկայության[21][22]։ ՄԶԻ-ն ուղղակի կապ ունի օրգանիզմում ինչպես ճարպի տոկոսային պարունակության, այնպես էլ մարմնի ընդհանուր ճարպի հետ[23]։ Երեխաների մոտ առողջ մարմնի զանգվածը տատանվում է կախված՝ տարիքից և սեռից։ Երեխաների և դեռահասների մոտ ճարպակալումը չի որոշվում բացարձակ արժեքներով, այլ ըստ տվյալ տարիքի նորմալ խմբի միջին տվյալների, այսինքն՝ պերցենտիլների, համաձայն որի ճարպակալում է համարվում ՄԶԻ-ի 95-րդ պերցենտիլից ավել արժեքի դեպքում[24]։ Հղումները, որոնց վրա հիմնված են համապատասխան պերցենտիլային արժեքները, ստացվել են ըստ 1963-1994 թվականների տվյալների, և դրանք մինչ այսօր փոփոխության չեն ենթարկվել՝ չնայած մարմնի զանգվածի աճի տենդենցի[25]։ ՄԶԻ-ն որոշվում է անհատի մարմնի զանգվածի և նրա հասակի մետր քառակուսու հարաբերությամբ, և հաշվվում է հետևյալ բանաձևով՝

ՄԶԻ=զանգված կգ/հասակ մ2

ՄԶԻ-ն սովորաբար արտահայտվում է կգ/մ2-ով, քանի որ մարմնի զանգվածը չափվում է կիլոգրամներով, իսկ հասակը՝ մետրերով։ Չափման միավորը ֆունտից դյույմ2 վերափոխելու համար արժեքը բազմապատկվում է 703-ով[26]։

Ամենաընդունված դասակարգումը սահմանվել է Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպության (ԱՀԿ) կողմից 1997թ․-ին կազմված և 2000 թվականին հրապարակված դասակարգումը, որը ներկայացված է աղյուսակում[27][28]։

ԱՀԿ-ի կողմից հաստատված ձևակերպման որոշակի փոփոխություններ ներմուծել են մասնավոր կազմակերպությունների կողմից[29]։ Վիրաբուժական գրականության մեջ II և III աստիճանի ճարպակալումները ևս բաժանվում են խմբերի, որոնց նշանակությունը սակայն վիճարկելի են[30]՝

  • Ցանկացած ՄԶՑ ≥ 35 կամ 40 կգ/մ2 համարվում է ծանր աստիճանի ճարպակալում,
  • ՄԶԻ ≥ 35 կգ/մ2 զուգակցված ճարպակալում կախյալ վիճակների հետ կամ ՄԶԻ ≥40–44.9 կգ/մ2 համարվում է հիվանդագին ճարպակալում,
  • ՄԶԻ ≥ 45 կամ 50 կգ/մ2 համարվում է սուպեր ճարպակալում։

Քանի որ Ասիայի բնակիչների մոտ ՄԶԻ-ի ցածր արժեքներն առավել արտահայտված առողջական խնդիրներ են առաջացնում, քան Կովկասի բնակիչների մոտ, որոշ ազգեր վերանայում են ճարպակալման բնորոշումը՝ ճապոնացիները ճարպակալումն ընդունում են ՄԶԻ > 25 կգ/մ2[31], մինչդեռ չինացիները՝ ՄԶԻ > 28կգ/մ2 դեպքերում[29]։

Ազդեցությունն առողջության վրա

խմբագրել

Մարմնի ավելցուկային քաշը սերտ կապված է մի շարք հիվանդությունների և վիճակների հետ, մասնավորապես՝ սիրտանոթային հիվանդությունների, շաքարային դիաբետ տիպ 2-ի, քնի օբստրուկտիվ ապնոէի, քացկեղի որոշ տեսակների, օստեոարթրիտի[32] և ասթմայի[32][33]։ Որպես արդյունք՝ ճարպակալումը համարվում է կյանքի միջին տևողությունը նվազեցնող պատճառ[32]։

Մահացություն

խմբագրել
 
 
ԱՄՆ֊ում 10 տարուց ավելի ժամանակահատվածում մահացության հարաբերական ռիսկը, պայմանավորված ՄԶՑ֊ով, սպիտակամորթ տղամարդկանց ձախ և կանանց աջ մոտ, ովքեր երբեք չեն ծխել։

Ճարպակալումը համարվում է առաջատար կանխարգելվող պատճառներից մեկն ամբողջ աշխարհում[34][35][36]։ Մի քանի հետազոտություններ ցույց են տվել, որ մահացության ռիսկն ամենացածրն է ՄԶԻ-ի 20-25 կգ/մ2[37][38][39]  չծխողների շրջանում, և 24–27 կգ/մ2 ՄԶԻ-ով ներկայում ծխողների մոտ՝ ռիսկի ավելացմամբ երկու ուղղություններով էլ[40][41]։ Այս մոտեցումն ընդունվում է նվազագույնը չորս մայրցամաքներում[39]։ Հակառակ դրան՝ 2013թ․-ին կատարված հետազոտության տվյալներով 1-ին աստիճանի (ՄԶԻ՝ 30-35 կգ/մ2) ճարպակալումը կապված չէր ավելի բարձր մահացության հետ, ի համեմատ նորմալ քաշի, մինչդեռ ավելցուկային քաշը (ՄԶԻ՝ 25-30 կգ/մ2) կապված էր մահացության «ավելի ցածր» դեպքերի հետ՝ ի համեմատ նորմալ քաշ (ՄԶԻ՝ 18.5-25 կգ/մ2)[42] ունեցողների։ Այլ փաստերի համաձայն ՄԶԻ-ի և որովայնի շրջագծի փոխհարաբերության կապը U- կամ J-աձև է, մինչդեռ փոխհարաբերությունը գոտկատեղ/ազդրեր և գոտկատեղ/հասակ՝ մահացության հետ մեկտեղ, ավելի դրական է[43]։ Ասիացիների մոտ բացասական ազդեցության ռիսկն առողջության վրա ի հայտ է գալիս արդեն ՄԶԻ-ի 22-25կգ/մ2 արժեքի դեպքում[44]։ ՄԶԻ-ն ավելի քան 32կգ/մ2-ի դեպքում դիտվում է մահացության կրկնակի աճ՝ 16 տարեկանից մեծ կանանց շրջանում[45]։ ԱՄՆ-ում տարեկան մահվան դեպքերի 111,909-ից 365,000-ի պատճառ հանդիսանում է ճարպակալումը, այն դեպքում երբ Եվրոպայում մահվան դեպքերի 1 միլիոնը (7.7%) պայմանավորված է ավելցուկային քաշով[46][47]։ Ընդհանուր առմամբ, ճարպակալումը կրճատում է կյանքի միջին տևողությունը 6-7 տարով[32][48], ՄԶԻ-ի 30–35 կգ/մ2՝ 2-4 տարով, իսկ ծանր աստիճանի ճարպակալման դեպքում (ՄԶՑ > 40կգ/մ2)՝ 10 տարով[38]։

Հիվանդացություն

խմբագրել
 
Հիվանդություններ, որոնց առաջացմանը նպաստում է ճարպակալումը

Ճարպակալումը բարձրացնում է տարբեր ֆիզիկական և հոգեկան խնդիրների առաջացման ռիսկը։ Այդ ուղեկցող հիվանդությունները հիմնականում դրսևորվում են մետաբոլիկ համախտանիշով[32], որը հանդիսանում է բժշկական խանգարումների համադրություն, և ներառում է՝ շաքարային դիաբետ տիպ 2, զարկերակային գերճնշում, արյան մեջ խոլեստերինի և եռգլիցերիդների բարձր մակարդակով հիվանդությունները[49]։ Բարդությունները կամ հարուցվում են անմիջապես ճարպակալմամբ, կամ անուղղակի ձևով կապված են այն մեխանիզմների հետ, որոնք բխում են ընդհանուր պատճառներից, ինչպիսիք են սխալ սննդակարգը և/կամ նստակյաց ապրելակերպը։ Ճարպակալման և հատուկ պայմանների միջև առկա կապի ուժգնությունը փոփոխական է։ Ամենաարտահայտված կապն առկա է շաքարային դիաբետ տիպ 2-ի հետ։ Ավելցուկային քաշն ընկած է շաքարային դիաբետով տառապող տղամարդկանց 64%-ի և կանանց 77%-ի հիմքում[50]։

Առողջության վրա ազդեցության հետևանքները բաժանվում են 2 մեծ խմբի՝ նրանք, որոնք ճարպի ավելցուկի ազդեցությամբ (ինչպիսիք են՝ օստեոարթրիտ, քնի օբստրուկտիվ ապնոէ, սոցիալական խտրականացում) և նրանք, որոնց հիմքում ընկած է ճարպային բջիջների քանակի ավելացումը (այդ թվում՝ շաքարային դիաբետ, քաղցկեղ, սիրտ-անոթային հիվանդություններ, լյարդի ոչ ալկոհոլային ախտահարում)[32][51]։ Օրգանիզմում ճարպի քանակի ավելացումը փոխում է օրգանիզմի պատասխան ռեակցիան ինսուլինի նկատմամբ, պոտենցելով ինսուլինի հանդեպ ռեզիստենտության առաջացումը։ Ճարպի քանակի ավելացումը բերում է նաև նախաբորբոքային[52][53] և նախաթրոմբոտիկ վիճակների առաջացմանը[51][54]։

Բժշկական ոլորտ Վիճակ Բժշկական ոլորտ Վիճակ
Սրտաբանություն Մաշկաբանություն
Ներզատաբանություն և Վերարտադրողական բժշկություն Գաստրոէնտերոլոգիա
Նյարդաբանություն Ուռոցքաբանություն[68]
Հոգեբուժություն Թոքաբանություն
Ռևմատոլոգիա և օրթոպեդիա Ուրոլոգիա և նեֆրոլոգիա

Գոյատևման պարադոքս

խմբագրել

Չնայած նրան, որ փաստերով հաստատված է ճարպակալման բացասական ազդեցությունն առողջության վրա, բարձր ՄԶԻ ունեցող որոշ խմբերում դիտվում է առողջական վիճակի լավացման դեպքեր, և այս ֆենոմենը հայտնի է որպես ճարպակալման գոյատևման պարադոքս[77]։ Պարադոքսն առաջին անգամ նկարագրվել է 1999 թվականին հեմոդիալիզ ստացող գեր կամ ճարպակալված մարդկանց մոտ[77], և որպես հետևանք նրանց մոտ հայտնաբերվել է սրտային անբավարարություն և պերիֆերիկ զարկերակների ախտահարում[78]։

Սրտային անբավարարություն ունեցող մարդկանց մոտ, ում ՄԶԻ-ն 30.0-34.9 կգ/մ2 էր, մահացությունն ավելի ցածր էր, քան նորմալ քաշ ունեցողների մոտ։ Սա բացատրվում է այն փաստով, որ մարդիկ հաճախ կորցնում են քաշ, քանի որ ծանր և զարգացող հիվանդության պատճառով[79]։ Նմանատիպ արդյունքներ են ստացվել նաև սրտային հիվանդությունների այլ տիպեր ունեցողների մոտ։ I աստիճանի ճարպակալում և սրտային հիվանդություն ունեցող մարդկանց մոտ հետագայում սրտային խնդիրներ ունենալու ռիսկն ավելի մեծ չէ, քան նորմալ քաշ ունեցողների, ովքեր նույնպես ունեն սրտային հիվանդություն։ Սակայն ծանր աստիճանի ճարպակալում ունեցող մարդկանց մոտ, ամեն դեպքում, հետագայում սիրտ-անոթային խնդիրների զարգացման ռիսկն մեծանում է[80][81]։ Նույնիսկ աորտոկորոնար շունտավորումից հետո գեր և ճարպակալում ունեցող մարդկանց շրջանում մահացության ռիսկի բարձրացում չի դիտվում[82]։ Հետազոտություններից մեկի համաձայն նման վերապրելիությունը կարելի է բացատրել նրանով, որ սրտային խնդիրների ի հայտ գալուց հետո ճարպակալում ունեցող մարդիք ավելի ագրեսիվ բուժում են ստանում[83]։ Ըստ մեկ այլ հետազոտության՝ պերիֆերիկ զարկերակային ախտահարմամբ անձանց մոտ հայտնաբերվում է թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն (ԹՔՕՀ), ապա ճարպակալումն այլևս ոչ մի էական նշանակություն չի ունենում[78]։

Պատճառներ

խմբագրել

Ավելորդ քանակի սննդային էներգիայի և սահմանափակ ֆիզիկական ակտիվության համատեղումը համարվում է ճարպակալման առաջացման հիմնական պատճառը մեծ մաս դեպքերում[84]։ Քիչ դեպքերում է պատճառը լինում  առաջնահերթ պայմանավորված գենտիկական, բժշկական պատճառներով կամ հոգեկան հիվանդությամբ[85]։ Ընդհակառակը, ճարպակալման աճող տեմպերը  հանրային մակարդակով, կապված են հասանելի և ախորժաբեր սննդամթերքների[86], մեքենաների նկատմամբ կախվածության և մեխանիկացված արտադրության առաջացման աճով[87][88]։

Ըստ 2006 թվականի հոդվածներից մեկի՝ տարբերակվել են ճարպակալման առաջացման ռիսկի այլ 10 հնարավոր պատճառներ՝ 1. անբավարար քուն, 2. ներզատական խանգարումներ (միջավայրի պոլյուտանտներ, որոնք միջամտում են լիպիդային փոխանակությանը), 3. շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանի փոփոխականության նվազում, 4. ծխելու հաճախականության նվազում, քանի որ ծխելն ընկճում է ախորժակը, 5. քաշի ավելացմանը բերող դեղորայքների օգտագործում (օր․՝ ատիպիկ հոգեմետ դեղեր), 6.  այնպիսի էթնիկական և տարիքային խմբերի համեմատական աճ, որոնք հակված են ավելի ծանր քաշ ունենալու, 7. հղիություն մեծ տարիքում (որը կարող է բերել ճարպակալման նախատրամադրվածության առաջացմանը երեխայի մոտ), 8. էպիգենետիկ ռիսկի գործոններ, որոնք փոխանցվում են սերնդեսերունդ, 9. բարձր ՄԶԻ-ի բնական ընտրություն, 10. ընտրողական զուգավորումը, որը մեծացնում է ճարպակալման ռիսկի գործոնների հավանականությունը, (որը կարող է բերել ճարպակալած մարդկանց թվի ավելացմանը՝ մեծացնելով պոպուլյացիայի ներսում շեղումները՝ կապված քաշի ավելացման հետ)[89]։ Չնայած կան ճարպակալման առաջացման հավանականության վրա տվյալ մեխանիզմների ազդեցությունը հաստատող փաստեր, դրանք ոչ այնքան համոզիչ են, և շատ հեղինակներ պնդում են, որ այս գործոնները շատ ավելի քիչ նշանակություն ունեն, քան նախորդ գլխում քննարկվածները։

 
1961

 2001–03

Օրական մեկ անձի կողմից սննդակարգի միջոցով ընդունվող էներգետիկ արժեքի քարտեզ 1961 թվականին (ձախ) և 2001-2003 թվականներ (աջ)[90] 1 շնչին հասնող կալորիաներ 1 օրում

     no data      <1,600 (<6,700)      1,600–1,800 (6,700–7,500)      1,800–2,000 (7,500–8,400)      2,000–2,200 (8,400–9,200)      2,200–2,400 (9,200–10,000)      2,400–2,600 (10,000–10,900)

     2,600–2,800 (10,900–11,700)      2,800–3,000 (11,700–12,600)      3,000–3,200 (12,600–13,400)      3,200–3,400 (13,400–14,200)      3,400–3,600 (14,200–15,100)      >3,600 (>15,100)

Սննդակարգ

խմբագրել

2016 թվականի վերանայումը հաստատեց սննդի չարաշահումն որպես  ճարպակալում առաջացնող հիմնական գործոն[91]։ Բնակչության յուրաքանչյուր շնչին բաժին ընկնող սննդային էներգիամատակարարումը միանգամայն տարբերվում է տարբեր տարածաշրջանների և երկրների միջև։ Այն նշանակալի փոփոխվել է նաև ժամանակի ընթացքում[90]։ 1970 թվականի սկզբից մինչ 1990 թվականի վերջ  միջին սննդային էներգիան, որը հասանելի է 1 շնչին 1 օրում (գնված ուտելիքի քանակը), ավելացել է ամբողջ աշխարհում, բացառությամբ՝ Արևելյան Եվրոպայի։ 1996 թ․ Միացյալ Նահանգներն ունեցել են 1 անձին բաժին ընկնող ամենաբարձր ցուցանիշը՝ 3.654 կալորիա (15.290 կՋ)[90]։ Այս ցուցանիշը հետագայում 2003 թվականին աճել է մինչև 3.754 կալորիա (15.710 կՋ)[90]։ 1990-ականների վերջում եվրոպացիներին բաժին է ընկել 3.394 կալորիա (14.200 կՋ) / շնչին, Ասիայի զարգացած շրջաններում ՝ 2.648 կալորիա (11.080 կՋ) / շնչին, Սահարայի հարավային շրջաններում ՝ 2.176 կալորիա (9.100 կՋ) / շնչին[90][92]։ Հաստատվել է ընդհանուր օգտագործվող սննդի էներգիայի կապը ճարպակալման հետ[93]։

 
Յուրաքանչյուր շնչին բաժին ընկնող սննդային էներգիայի քանակը աշխարհում 1961-2002 թվականներին[90]

Ամբողջ աշխարհում հասանելի սնման ուղեցույցները[94] չնչին չափով կարողացան լուծել սննդի չարաշահումը և անառողջ սնման խնդիրը[95]։ 1971-2000 թվականներին ճարպակալման աստիճանը ԱՄՆ-ում աճել 14.5%-ից մինչև 30.9%[96]։ Միևնույն ժամանակահատվածում նկատվել է նաև կիրառվող սննդային էներգիայի միջին արժեքի աճ։ Կանանց համար միջին արժեքի աճը կազմել է 335 կալորիա (1.400 կՋ) օրական (1,542 կալորիա (6,450 կՋ) 1971 թվականին, իսկ 2004 թվականին 1.877 կալորիա (7.850 կՋ)), մինչդեռ տղամարդկանց մոտ աճը կազմել է 168 կալորիա (700կՋ) օրական (2.450 կալորիա (10.300 կՋ) 1971 թվականին և 2.618 կալորիա (10.950 կՋ) 2004 թվականին)։ Այս լրացուցիչ սննդային էներգիայի մեծ մասը պայմանավորված է գլխավորապես ածխաջրերի կիրառմամբ, այլ ոչ թե ճարպերի[97]։ Այս հավելյալ ածխաջրերի հիմնական աղբյուր են հանդիսանում քաղցրահամ ըմպելիքների օգտագործման ավելացումը, որոնք կազմում են ամերիկացի երիտասարդների օրական սննդակարգի 25%-ը[98], և կարտոֆիլի չիպսերը[99]։ Համարվում է, որ քաղցրահամ ըմպելիքների, ինչպիսիք են՝ ոչ ալկոհոլիկ խմիչքները, գազավորված, մրգային, էներգետիկ, վիտամինային ըմպելիքները և սառը թեյերը[100][101] նպաստում են ճարպակալման հաճախության առաջացմանը, ինչպես նաև մեծացնում են շաքարային դիաբետ տիպ 2[102] և մետաբոլիկ սինդրոմի ռիսկի առաջացմանը։ Վիտամին D անբավարարությունը կապված է այն հիվանդությունների հետ, որոնք ասոցացվում են ճարպակալման հետ։

Քանի որ մեծանում է հասարակության կախվածությունը բարձր էներգետիկ արժեքով, մեծ չափաբաժիններով, արագ սննդից, կապն արագ սննդի և ճարպակալման միջև ավելի է կարևորվում[103]։ 1977-1995 թվականներին ԱՄՆ-ում դիտվել է արագ սննդի օգտագործման եռապատկում, իսկ ընդունվող սննդի էներգետիկ արժեքի քառապատկում[104]։

Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում գյուղտնտեսության և տեխնիկայի զարգացումը բերեց սննդամթերքի գների իջեցմանը։ Միացյալ Նահանգներում եգիպտացորենի, սոյայի, ցորենի և բրնձի սուբսիդավորումը բերեց նրան, որ վերամշակված սննդի հումքերը դարձան զգալի ավելի էժան՝ ի համեմատ մրգերի և բանջարեղենի[105]։ Կալորիաների հաշվարկման օրենքը և պարունակվող սննդանյութերի վերաբերյալ պիտակները փորձեցին օգնել մարդկանց կատարել ընտրություն՝ ի օգուտ ավելի առողջ սննդի, ինչպես նաև գիտակցել օգտագործվող սննդամթերքի էներգետիկ արժեքի աստիճանը։

Ճարպակալած մարդիք մշտապես թերագնահատում են իրենց կողմից ընդունվող սննդի քանակը՝ ի տարբերություն նորմալ քաշ ունեցողների[106]։ Այս փաստը հաստատվել է փորձերի միջոցով, որոնք անցկացվել են կալորիմետրիկ սենյակներում[107] և անմիջական դիտման միջոցով։

Նստակյաց կենսակերպ

խմբագրել

Նստակյաց, պասիվ ապրելակերպը նշանակալի դեր է խաղում ճարպակալման հարցում[108]։ Ամբողջ աշխարհում տեղի է ունեցել տեղաշարժ դեպի քիչ ֆիզիկական ակտիվություն պահանջող աշխատանքներ[109][110][111], և ներկայումս ամբողջ աշխարհի  նվազագույնը 30% բնակչության մոտ առկա է ֆիզիկական ակտիվության անբավարարություն[110]։ Սա առաջին հերթին պայմանավորված է փոխադրամիջոցների ավելացմամբ, և տանը աշխատուժ-խնայող տեխնիկայի կիրառմամբ[109][110][111]։ Երեխաների շրջանում ֆիզիկական ակտիվության անբավարարությունը բացատրվում է քիչ քայլելով և անբավարար ֆիզդաստիարակությամբ[112]։ ԱՀԿ-ն նշում է, որ ամբողջ աշխարհում մարդիք ավելի քիչ են նախընտրում ակտիվ հանգստը, մինչդեռ Ֆինլանդիայում[113] և ԱՄՆ-ում[114] կատարված հետազոտությունների համաձայն, առկա է ֆիզիկական ակտիվության և ակտիվ ժամանց անցկացնելու ոչ նշանակալի աճի տենդենց։ 2011 թվականին երեխաների ֆիզիկական ակտիվության մասին հետազոտությունների ամփոփման համաձայն՝ ֆիզակական ակտիվ ժամանցը այդքան մեծ ազդեցություն չի կարող ունենալ։

Եվ՛ երեխաների, և՛ մեծահասակների շրջանում առկա է անմիջական կապ ճարպակալման ռիսկի և հեռուստադիտման տևողության միջև։ 63-73 հետազոտությունների (86%) ուսումնասիրությունը ցույց է տվել երեխաների ճարպակալման հաճախականության և ԶԼՄ-ների ազդեցության աճի միջև առկա կապը, որը համապատասխանում է հեռուստացույցի առջև անցկացվող ժամանակի աճի հետ։

Նստակյաց, պասիվ ապրելակերպը նշանակալի դեր է խաղում ճարպակալման հարցում։ Համաշխարհային աշխատաշուկայում կատարվել է հսկայական տեղաշարժ դեպի ֆիզիկական ակտիվություն չպահանջող աշխատանքները, և ներկայումս ամբողջ մարդկության նվազագույնը 30%-ի մոտ առկա է ֆիզիկական ծանրավեռնվածության անբավարարություն։ Սա առաջին հերթին պայմանավորված է փոխադրամիջոցների և տանը աշխատուժ-խնայող տեխնիկայի կիրառմամբ։ Երեխաների շրջանում ֆիզիկական ակտիվության անբավարրարությունը բացատրվում է քիչ քայլելով և անբավարար ֆիզդաստիարակությամբ։ ԱՀԿ-ն նշում է, որ ամբողջ աշխարհում մարդիք ավելի քիչ են նախընտրում ակտիվ հանգստի անցկացումը, մինչդեռ Ֆինլանդիայում և ԱՄՆ-ում կատարված հետազոտությունների համաձայն, առկա է համապատասխանաբար՝ ֆիզիկական ակտիվության և ակտիվ ժամանց անցկացնելու ոչ նշանակալի աճի տենդենց։ 2011 թվականին երեխաների վերաբերյալ կատարված հետազոտությունների ամփոփման համաձայն՝ ֆիզակապես ակտիվ ժամանցը չի կարող ունենալ արտահայտված ազդեցություն[115]։

Եվ՛ երեխաների, և՛ մեծահասակների շրջանում առկա է անմիջական կապ ճարպակալման ռիսկի և հեռուստադիտման տևողության միջև[116][117][118]։ 63-73 հետազոտությունների (86%) ամփոփումը ցույց է տվել երեխաների ճարպակալման հաճախականության և ԶԼՄ-ների ազդեցության աճի միջև առկա կապը՝ համարժեք հեռուստացույցի առջև անցկացվող ժամանակի աճի[119]։

Գենետիկա

խմբագրել
 
1680 թվականին Խուան Կարենո դե Միրանդայի կողմից պատկերված աղջիկ, ով հավանաբար տառապել է Պրադեր-Վիլլի համախտանիշով

Մարդու գենոմի 41 հատվածներ կապված են ճարպակալման զարգացման հետ, երբ առկա են միջավայրի նպաստող գործոններ[120]։ FTO-գենի (ճարպի քանակի և ճարպակալման հետ կապակցված գեն) 2 ալելներն ունեցող մարդկանց մոտ հայտնաբերվել է միջինում 3-4 կգ ավել քաշ և ճարպակալման 1.67 անգամ ավելի բարձր ռիսկ՝ համեմատած այս ռիսկային ալելները չունեցողների հետ[121]։ Գենետիկ վարիացիաներով պայմանավորված մարդկանց տարբեր ՄԶՑ ունենալը ուսումնասիրվել է 6%-ից 85%-ով՝ կախված պոպուլյացիաներից[122]։

Ճարպակալումը հանդիսանում է մի շարք համախտանիշների առանձնահատուկ նշանը, այդ թվում՝ Պրադեր-Վիլլի համախտանիշ, Բարդեթ-Բիեդլի համախտանիշ, Կոհենի համախտանիշ և MOMO-համախտանիշ։ (Ոչ համախտանշային ճարպկալում տերմինը հաճախ կիրառվում է նշված վիճակները բացառելու համար)[123]։ Ճարպակալման վաղ դրսևորմամբ մարդկանց մոտ (վաղ ախտորոշված ճարպակալում՝ մինչև 10 տարեկան և միջին նորմալ արժեքից 3 անգամ ավելի քաշ), 7% դեպքերում հայտնաբերվում է կետային մուտացիա[124]։

Առավելապես ժառանգական գործոնի, այլ ոչ առանձին գեների նշանակութունն ուսումնասիրող հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 2 ճարպակալած ծնողների երեխաների 80%-ը ևս ճարպակալած է, մինչդեռ նորմալ քաշ ունեցող ծնողների զավակների միայն 10%-ի մոտ է հայտնաբերվում ճարպակալում[125]։ Միևնույն միջավայրայրային գործոններին ենթարկվող տարբեր մարդիք, պայմանավորված տարբեր գենետիկական հատկանիշներով, ունեն ճարպակալմամբ տառապելու տարբեր ռիսկ[126]։

Խնայող գենի հիպոթեզի (անգլ.՝ thrifty phenotype hypothesis) համաձայն՝ սննդի անբավարարության հետևանքով էվոլուցիոն զարգացման ընթացքում ձևավորվել է մարդկանց հակվածություն դեպի ճարպի կուտակումը։ Սննդի առատության բացառիկ շրջաններում ճարպի տեսքով էներգիայի կուտակումը համարվել է նպաստավոր՝ սննդի հասանելիության տատանումներով աչքի ընկնող ժամանակահատվածներում, քանի որ սովի ժամանակ մեծ քանակությամբ ճարպային հյուսվածք ունեցող անհատներն ունեին գոյատևելու ավելի մեծ հնարավորություն։ Իսկ կայուն սննդի աղբյուր ունեցող հասարակության համար այս ճարպ կուտակելու հատկանիշն արդեն ստանում է պակաս հարմարողական բնույթ[127]։ Այս տեսակետը հանդիպեց մի շարք քննադատությունների, իսկ այլ էվոլուցա-հիմնված տեսություններից առաջարկվեցին փոփոխական գենի (անգլ.՝ drifty gene hypothesis) և խնայող ֆենոտիպի (անգլ.՝ thrifty phenotype hypothesis) հիպոթեզները[128][129]։

Այլ ախտահարումներ

խմբագրել

Որոշ ֆիզիկական և հոգեկան խանգարումներ, նաև դրանց բուժման համար կիրառվող դեղորայքներ կարող են բարձրացնել ճարպակալման ռիսկը։ Ճարպակալման ռիսկի աճին բերող հիվանդությունների շարքում, ներառյալ յուրահատուկ գենետիկ համախտանիշները (վերևում թվարկված) դասվում են՝ հիպոթիրեոիդիզմը, Կուշինգի հիվանդությունը/համախտանիշը, աճի հորմոնի անբավարարությունը[130], ինչպես նաև սնման խանգարումները՝ սննդընդունման պահվածքի խանգարում (անգլ.՝ binge eating disorder) և գիշերային սնման համախտանիշ (անգլ.՝ night eating disorder)[32]: Ամեն դեպքում ճարպակալումը չի ընդունվում որպես հոգեկան շեղում և չի ներառվում հոգեկան հիվանդությունների դասակարգման մեջ[131]։ Գիրության և ճարպակալման ռիսկն առավել բարձր են հոգեկան խանգարումներ ունեցող հիվանդների մոտ՝ ի համեմատ անհատների, ովքեր չունեն հոգեկան խնդիրներ[132]։

Որոշ դեղորայքներ կարող են բերել քաշի ավելացման և մարմնակազմության փոփոխության։ Դրանց թվին են պատկանում ինսուլինը, սուլֆոնիլուրեազան, թիազոլիդիդիոնները, ատիպիկ հոգեմետ դեղերը, հակադեպրեսանտները, ստերոիդները, որոշ հակացնցումայիններ (ֆենիտոին և վալպրոատ), պիզոտիֆեն և օրալ հակաբեղմնավորիչների որոշ տեսակներ[32]։

Սոցիալական դետերմինանտներ

խմբագրել
 
Հիվանդությունների ցուցակը (Յամաի նօ Սոշի, ուշ 12-րդ դար) նկարագրում է ճարպակալմամբ տառապող վաշխառու կնոջը, համարելով այն հարուստների հիվանդությունը

Թեկուզ և գենետիկ գործոնի ազդեցությունը շատ կարևոր է ճարպակալման զարգացման հարցում, այնուամենայնիվ այն չի բացատրում ներկայիս ցավալի աճը առանձին երկրներում կամ գլոբալ[133]։ Համարվում է, որ անհատական մակարդակում ճարպակալման բերում է ընդունվող էներգիայի զգալի գերաազանցումն էներգիայի ծախսին, սակայն հանրային մակարդակում ավելի քննարկելի է այդ անհավասրակշռության պատճառները։ կան բազմաթիվ տեսակետներ այդ ֆենոմենի բացատրության համար, սկայան ավելի ընդունելին համարվում է բազմագործոնային բնույթը։

ՄԶՑ-ի և սոցիալական դիքրի միջև առկա փոխհարաբերությունը տարբեր է ամբողջ աշխարհում։ Ըստ 1989 թվականի տվյալների՝ բարձր ծավին պատկանող կանանց շրջանում ճարպակալման առաջացման հավանականությունը քիչ հավանական է։ Իսկ տղամարդկանց շրջանում նման կապի առկայություն չի նկատվում։ Զարգացող երկրներում բարձր խավին պատկանող կանայք, տղամարդիք և երեխաներն ավելի հաճախ են տառապում ճարպակալմամբ[134]։ Նշված արդյունքների թարմացումը, կատարված 2007 թվականին, հայտաբերել է միևնույն փոխհարաբերությունը, սակայն վերջին դեպքում այն եղել է ավելի թույլ։ Կորելացիայի նման նվազումն աառավելապես բացատրվում է գլոբալիզացիայով[135]։ Զարգացած երկրներում ճարպակալած մեծահասկաների և ավելցուկային քաշով դեռահասների թիվը կորելացվում է եկամտի հետ։ Միևնույն փոխհարաբերությունը դիտվում է նաև ԱՄՆ-ի նահանգներում․ ավելի մեծաքանակ թվով հասուն մարդիք, նույնիսկ բարձր խավին պատկանող, տառապում են ճարպակալմամբ առավել անհամասեռ նահանգներում[136]։

Սոցիալական դիրքի և ՄԶՑ-ի միջև առկա ասոցիացիայի վերաբերյալ մի շարք բացատրություններ են առաջ քաշվել։ Համարվում է, որ զարգացած երկրներում հարուստ մարդիք ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն սննդարար մթերքներ օգտագործելու, բարձր ֆիզիկական պատրաստվածություն ունենալու համար և նրանք ենթարկվում են ավելի մեծ ճնշման հասարակության կողմից և ավելի։ Չզարգացած երկրներում դիտվող օրինաչափությունները պայմանավորվում են սննդի ձեռք բերման ունակություններով, ֆիզիկական ջանքեր պահանջող աշխատանքներով և մարմնի մեծ չափսեր ունենալուն խթանող մշակութային սովորություններով[135]։ Մարդկանց վերաբերմունքը մարմնի քաշի հանդեպ ևս շատ կառևոր դեր է կատարում։ Ժամանակի ընթացքում ՄԶՑ-ի փոփոխություններ դիտվում են ընկերների, քույր-եղբայրների և ամուսինների միջև[137]։ Սթրեսը և ցածր սոցիալական դիրքի ընկալումը բարձրացնում են ճարպակալման ռիսկը[136][138][139]։

Անհատական քաշի վրա զգալի ազդեցություն ունի ծխելը։ Ծխելը դադարեցնելուց հետո 10 տարվա ընթացքում տղամարդկանց շրջանում դիտվում է քաշի ավելացում 4.4 կիլոգրամ (9.7 ֆունտ), իսկ կանանց շրջանում՝ 5.0 կիլոգրամով (11.0 ֆունտ)[140]։ Ամեն դեպքում ծխելը փոքր ազդեցություն ունի ճարպակալման համընդհանուր մակարդակի վրա[141]։

ԱՄՆ-ում զավակների թիվը ևս կորելացվում է ճարպակալման ռիսկի հետ։ Յուրաքանչյուր երեխայի ծննդի հետ ճարպակալման ռիսկն աճում է կանանց մոտ 7%-ով, իսկ տղամառդկանց մոտ՝ 4%-ով[142]։ Սա կարող է հավանաբար բացատրվել նրանով, որ ծնողից կախվածություն ունեցող երեխաների առկայության պարագայում նվազում է ֆիզիկական ակտիվությունը արևմտյան շրջանի ծնողների կյանքում[143]։

Զարգացող երկրներում ուրբանիզացիան ևս մեծ դեր է խաղում ճարպակալման հարցում։ Չինաստանում համընդհանուր ճարպակալման մակարդակը կազմում է 5%, սակայն որոշ քաղաքներում այն հասնում է 20%-ի[144]։

Զարգացող երկրներում ճարպակալման մակարդակի աճի այլ նպաստող գործոն կարող է հանդիսանալ կյանքի վաղ շրջանում թերսնուցումը[145]։ Թերսնուցման հետևնքով զարգացող էնդոկրին վերակառուցումները բերում են նրան, որ օրգանիզմը սկսում է կուտակել ճարպը՝ սննդամթերքի հասանելի դառնալուց հետո[145]։

Կոգնիտիվ համճարակաբանական տվյալների վերաբերյալ կատարվախ բազմաթիվ հետազոտությունների համաձայն ճարպակալումը սերտ կապված է ճանաչողական անբավարարության հետ[146]։ Սակայն ներկայումս դեռևս պարզ չէ, ադյոք ճարպակալումն է հարուցում ճանաչողական անբավարարություն, թե՝ հակառակը։

Աղիքային միկրոֆլորա

խմբագրել

Ինֆեկցիոն ագենտների ազդեցության դերը նյութափոխանակության վրա գտնվում է դեռևս սկզբնական փուլում։ Հայտնաբերվել է աղիքային ֆլորայի տարբերություն նիհար և ճարպակալած մարդկանց մոտ։ Կան նշաններ, որ գեր և նիհար մարդկանց աղիքային միկրոֆլորան կարող է ունենալ իր ազդեցությունը նյութափոխանակային պոտենցիալի վրա։ Համարվում է, որ նյութափախանակային պոտենցիալի վրա այս ազդեցությունը բերում է էներգիա կուտակելու ունակության, որն էլ նպաստում է ճարպակալմանը։ Արդյոք այս տարբերությունները ճարպակալման անմիջական պատճառ են, թե հանդիսանում են դրա հետևանք, դեռևս պետք է պարզաբանել[147]։

Ճարպակալաման և վիրուսների միջև առկա կապը հայտնաբերվել է մարդկանց և կենդանիների տարբեր տեսակների մոտ։ Այս կապի դերը ճարպակալման հաճախականության ավելացման հարցում ևս դեռ հստակեցման կարիք ունի[148]։

Այլ գործոններ

խմբագրել

Մի շարք ակնարկներ հայտնաբերել են կապ կարճատև քնի և ճարպակալման միջև[149][150]։ Արդյոք դրանցից մեկը համարվում է մյուսի պատճառ, պարզ չէ[150]։ Անգամ,եթե կարճատև քունը բերում է քաշի ավելացմանը, պարզ չէ, ինչ աստիճանի է այն ազդում, կամ արդյոք օգտակար ազդեցություն կունենա քնի երկարացումը[151]։

Անհատականության որոշ առանձնահատկություններ կապված են ճարպակալման հետ[152]։ Նյարդայնությունը, դյուրագրգռականությունը, գերզգայունությունը ավելի հաճախ հանդիպում են այն մարդկանց մոտ, ովքեր տառապում են ճարպակալմամբ, մինչդեռ բարեխղճությունն ու ինքնավստահությունը ավելի հազվադեպ է հայտնաբերվում ճարպակալված մարդկանց մոտ[152][153]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

խմբագրել
 
Համեմատություն լեպտին արտադրելու ունակությունից զուրկ և դրա հետևանքով ճարպակալած մկան (ձախ) և նորմալ մկան (աջ) միջև

Ճարպակալման զարգացման և պահպանման հիմքում ընկած են բազմաթիվ հնարավոր ախտաֆիզիոլոգիական մեխանիզմներ[154]։ Հետազոտական այս դաշտը գրեթե անհասկանալի էր մինչև 1994 թվականը, երբ Ջ․ Մ․ Ֆրիդմանի լաբորատորիայի կողմից հայտաբերվեց լեպտին գենը[155]։ Չնայած լեպտինն ու գրելինն արտադրվում են պերիֆերիայում, դրանք կարգավորում են ախորժակը՝ ազդելով կենտրոնական նյարդային համակարգի (ԿՆՀ) վրա։ Մասնավորապես դրանք և այլ ախորժակ-կապակցված հորմոններն ազդում են հիպոթալամուսի վրա, որը գտնվում է գլխուղեղում և հանդիսանում է սննդի ընդունումն ու էներգիայի ծախսը կարգավորող կենտրոնը։ Հիպոթալամուսում ընթացող բազմաթիվ մեխանիզմներ ունեն իրենց դերն ախորժակի գործարկման մեջ, մասնավորապես՝ առավել լավ ուսումնասիրված է մելանոկորտինային ուղին[154]։ Այդ ուղին սկսվում է հիպոթալամուսի կամրջաձև կորիզներից (անգլ.՝ arcuate nucleus), որտեղից էլ ազդակները հաղորդվում են դեպի կողմնային (անգլ.՝ lateral hypothalamus) և վենտրոմեդիալ (անգլ.՝ ventromedial hypothalamus) հիպոթալամուս՝ համապատասխանաբար ուղեղի քաղցի և հագեցման կենտրոններ[156]։

Աղեղնաձև կորիզները պարունակում են երկու տարբեր տեսակի նեյրոններ[154]։ Առաջին խումբն արտադրում է նեյրոպոպտիդ Y (անգլ.՝ NPY) և ագուտի-ասոցացված պեպտիդ (անգլ.՝ AgRP), որոնք ունեն դրդիչ ազդեցություն կողմնային հիպոթալամուսի և ընկճող ազդեցություն վենտրոմեդիալ հիպոթալամուսի վրա։ Երկրորդ խումբն արտադրում է պրո-օպիոմելանոկորտին (անգլ.՝ POMC) և կոկաին- և ամֆետամին -կարգավորող տրանսկրիպտ (անգլ.՝ CART), որոնք ունեն հակառակ ազդեցություն՝ ընկճում են կողմնային և դրդում՝ վենտրոմեդիալ հիպոթալամուսը։ Հետևաբար՝ NPY/AgRP նեյրոնները խթանում են քաղցի և ընկճում՝ հագեցման զգացումները, մինչդեռ POMC/CART նեյրոնները խթանում են հագեցման և ընկճում՝ քաղցի զգացումները։ Աղեղնաձև կորիզի երկու խումբ նեյրոններն էլ մասնակիորեն կարգավորվում են լեպտինով։ Վերջինը արգելակում է NPY/AgRP և խթանում՝ POMC/CART խումբը։ Այսպիսով՝ լեպտինի ազդանշանման անբավարարությունը, պայմանավորված լեպտինի անբավարարությամբ կամ լեպտինի հանդեպ կայունությամբ, բերում է չափից ավելի գերսնման, և կարող է պայմանավորել ճարպակալման որոշ գենետիկական և ձեռքբերովի ձևերը[154]։

Հանրային առողջություն

խմբագրել

Ըստ ԱՀԿ-ի կանխատեսման՝ ավելորդ քաշն ու ճարպակալումը շուտով զբազեցնելու են ավանդական հանրային հիվանդությունների տեղը, ինչպիսիք են՝ թերսնուցումն ու ինֆեկցիոն հիվանդությունները, և դառնալու են ամենանշանակալի պատճառը վատ առողջության[157]։ Ճարպակալումը հանդիսանում է հանրային առողջապահության և կառավարության կարևոր խնդիր՝ պայմանավորված իր տարածվածությամբ, ծախսերով և ազդեցությամբ առողջության վրա[158]։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կանխարգելիչ ծառայության օպերատիվ խումբը խորհուրդ է տալիս ճարպակալմամբ տառապող մեծահասակների մոտ կատարել հետագա վարքային միջամտությունների սկրինինգ հսկողություն[159]։ Հանրային առողջապահության ջանքերն ուղղված են հասկանալու և ուղղելու միջավայրային այն գործոնները, որոնք պատասխանատու են ճարպակալման տարածվածության մեծացման համար։ Ջանքերն ուղղված են պետական մակարդակով դպրոցական սննդի փոխհատուցման ծրագրի մշակմանը, երեխաների շրջանում անառողջ սննդի անմիջական գովազդման սահմանափակմանը[160], և դպրոցում շաքար պարունակող քաղցրավենիքների հասանելիության նվազեցմանը[161]։ Առողջապահության Համաշխարհարային Կազմակերպությունն առաջարկում է հարկեր գանձել քաղցրեցված ըմպելիքներից[162]։ Քաղաքային միջավայրի կառուցումն ուղղված է մեծացնել զբոսայգիների հասանելիությունն ու զարգացնել հետիոտնային երթուղիները[163]։

Զեկույցներ

խմբագրել

Մի քանի կազմակերպություններ հրապարակել են ճարպակալմանը վերաբերվող զեկույցներ։ 1998 թվականին հրապարակվեցին ԱՄՆ֊ի առաջին պետական ուղեցույցները՝ «Մեծահասակների վելցուկային քաշի և ճարպակալման տարբերակման, գնահատման և բուժման կլինիկական ուղեցույցներ․ Ապացույցների Զեկույց» անվամբ (անգլ.՝ "Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults: The Evidence Report" ): 2006 թվականին Կանադայի Ճարպակալման Ասոցիացիան (անգլ.՝ Canadian Obesity Network) հրապարակեց «Մեծահասակների և երեխաների ճարպակալման վարման և կանխարգելման կանադական կլինիկական պրակտիկայի ուղեցույցներ» (անգլ.՝ "Canadian Clinical Practice Guidelines (CPG) on the Management and Prevention of Obesity in Adults and Children"): Վերջինս բազմակողմանի ապցույց֊հիմնված ուղեցույց է հանդիսանում, ուղղված մեծահասակների և երեխաների ճարպակալման վարմանն ու կանխարգելմանը[84]։

Միացյալ Թագավորությունում Թերապևտների թագավորական քոլեջի (անգլ.՝ Royal College of Physician) Հանրային առողջության ֆակուլտետի (Faculty of Public Health) և Մանկաբուժության և մանկական առողջության թագավորական քոլեջի (անգլ.՝ Royal Collage of Paediatrics and Child Health) կողմից հրապարակվեց «Մատնանշելով խնդիրները» (անգլ.՝ "Storing up Problems") հոդվածը, որը բարձրաձայնում էր ճարպակալման աճող խնդրի մասին՝ Միացյալ Թագավորությունում[164]։ 2006 թվականին Արողջության և կլինիկական գերազանցության ազգային ինստիտուտը (անգլ.՝ NICE) հրապարակեց ճարպակալման ախտորոշման և վարման ուղեցույցը՝ քաղաքականության և տեղական կառավարման վրա ճարպակալման ազդեցության վերաբերյալ[165]։ 2007 թվականին Դերեկ Ուոլնեսի (անգլ.՝ Derek Walness) կողմից Թագավորական ֆոնդի (անգլ.՝ King's Fund) համար պատրաստված զեկույցը զգուշացնում էր, որ հետագա քայլեր չձեռնարկելու դեպքում ճարպակալումը ծանր ֆինանսական հարված կարող է հասցնել Ազգային Առողջապահական Ծառայությանը (անգլ.՝ National Health Service)[166]։

Ճարպակալման աճի խնդրի լուծման մոտեցումը կրում է կոմպլեքսային բնույթ։ Ճարպակալման գործելու քաղաքականության (անգլ.՝ Obesity Policy Action) հարթակը չափման միավորները բաժանվում են «վերընթաց», «միջին ընթացքի» և «վարընթաց» քաղաքականությունը։ «Վերընթաց» քաղաքականությունը հետևում է հանրային փոփոխություններին, «միջին ընթացքի»-նը փորձում է փոխել անհատների ապրելակերպը՝ ճարպակալաման կանխարգելման համար, իսկ «վարընթաց»֊ը՝ բուժել արդեն ախտահարված մարդկանց[167]։

Կառավարում

խմբագրել

Ճարպակալման հիմնական բուժումը բաղկացած է սննդակարգից և ֆիզիկական վարժություններից։ Դիետայի ծրագրերը կարող են բերել քաշի կորստին շատ կարճ ժամանակահատվածում[168], սակայն պահպանել այդ քաշի կորուստը դժվար է, և հաճախ պահանջվում է ֆիզիկական վարժությունների կատարում, ինչպես նաև մարդու ապրելակերպում սննդակարգի փոխարինում ավելի ցածր արժեք պարունակող սննդի մշտական կիրառմամբ[169][170]։

Կարճ ժամանակահատվածում քաշի նվազեցման համար նախատեսվող ցածր ածխաջրատային դիետայի օգտագործումն ավելի էֆեկտիվ է, քան ցածր ճարպեր պարունակող դիետաները[171]։ Ինչևէ երկարաժամկետ պահանջվող և ցածր-ածխաջրատային, և ցածր-ճարպային դիետաները համարժեք են իրենց էֆեկտիվությամբ։ 2014 թվականի ակնարկը հայտնաբերել է, որ սիրտ-անոթային հիվանդությունների և դիաբետի առաջացման ռիսկը կապված է տարբեր դիետաների հետ, որոնք կարծես թե նման են իրար[172]։ Ճարպակալման դեպքում Միջերկրածովյան սննդակարգի կիրառումը կարող է նվազեցնել սիրտ-անոթային համակարգի հիվանդությունների առաջացման ռիսկը։ Քաղցրահամ ըմպելիքների օգտագործման իջեցումը նույնպես նպաստում է քաշի նվազեցմանը[171]։ Հաջողության ցուցանիշները երկարաժամկետ քաշի նվազեցման և ապրելակերպի փոփոխության ցածր են, և կազմում են 2-20%[173]։ Սննդակարգի և ապրելակերպի փոփոխությունները էֆեկտիվ են հղիության ժամանակ ավելորդ քաշի առաջացման դեպքում, որը կբերի լավ արդյունքների և մոր, և երեխայի մոտ[174]։ Ինտենսիվ վարքագծային խորհրդատվությունն առաջարկվում է այն մարդկանց ովքեր ունեն ճարպակալման և սիրտ-անոթային հիվանդությունների առաջացման բարձր ռիսկ[175]։

Հինգ դեղամիջոցներ ունեն ապացույցներ երկարատև օգտագործման համար․ օրլիստատ, լորկազերին, լիրագլուտիդ, ֆենտերմին-տոպիրամատ և նալտրեքսոն-բուպրոպիոն[176]։ Դրանք հանգեցնում են քաշի կորստի մեկ տարվա ընթացքում մինչև 3.0-ից 6.7 կգ-ը (6.6-14.8 ֆունտ), ի համեմատ պլացեբոյի[176]։ Օրլիստատը, լիրագլուտիդը և նալտրեքսոն-բուպրոպիոնը հասանելի են ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում, իսկ լորկազերինը և ֆենտերմին-տոպիրամատը՝ միայն ԱՄՆ-ում[177]։ Եվրոպական կարգավորող մարմինները մասամբ մերժեցին այս վերջին երկու պրեպարատներ՝ լորազերինի սրտի կափույրների վրա առաջացրած խանգարումների պատճառով, և ֆենտերմին-տոպիրամատի ավելի ընդհանուր՝ սրտի և արյունատար անոթների խանգարումների առաջացման հետևանքով[177]։ Օրլիստատի կիրառումը կապված է ստամոքս-աղիքային տրակտի կողմնակի էֆեկտների առաջացման բարձր ցուցանիշների հետ[178], և կային մտահոգություններ երիկամների վրա բացասական ազդեցության վերաբերյալ[179]։  

Ճարպակալման բուժման ավելի էֆեկտիվ եղանակ է համարվում բարիատրիկ վիրաբուժությունը։ Պրոցեդուրաների տեսակները ներառում են լապարասկոպիկ կարգավորող ստամոքսային կապումը, Ռուի Y ստամոքսի շունտավորումը, ուղղահայաց ձեռնոցի ստամոքսէկտոմիան, բիլիոպանկրեատիկ դիվերսիան[176]։ Վիրաբուժության ընտրությունը ծանր աստիճանի ճարպակալման դեպքում կապված է երկարատև քաշի կորստի հետ,որը բարելավում է ճարպակալման պատճառով առաջացած հիվանդությունները[180], և իջեցնում է ընդհանուր մահացության դեպքերը։ Մի ուսումնասիրությունում հայտնաբերվել է քաշի կորուստ 14%-ից մինչև 25%(կապված կատարված վիրահատության տեսակից) 10 տարուց հետո, և 29% ընդհանուր մահացության բոլոր դեպքերի իջեցում, այլ քաշի նվազեցման միջոցներ կիրառելու համեմատ[181]։ Բարդություններն առաջանում են մոտավորապես 17% դեպքերում, իսկ 7% դեպքերում[180] կարիք է առաջանում կրկնակի վիրահատության։ Վիրահատության թանկարժեքության և հնարավոր ռիսկերի առաջացման պատճառով փնտրում են այլ, ոչ ինվազիվ, էֆեկտիվ մեթոդներ, ներառյալ այն մեթոդները, որոնք կզբաղեցնեն ստամոքսի պարունակությունը[182]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Epidemiology of obesity
 
 
Ճարպակալման տարածվածությունն աշխարհում տղամարդկանց (ձախ) և կանանց (աջ) շրջանում 2008 թվականին։

Վաղ պատմական ժամանակներում ճարպակալումը հանդիպում էր խիստ հազվադեպ, և հասու էր միայն նեղ շրջանի էլիտային, սակայն այնուամենայնիվ այն ընկալվում էր որպես առողջական խնդիր։ Բայց Վաղ ժամանակակից շրջանում (անգլ.՝ Early Modern period ) բարեկուցության տարածման հետ բնակչության ընդգրկվածությունը ճարպակալմամբ աճում էր[183]։

1997 թվականին ԱՀԿ-ն ճարպակալումը ճանաչեց որպես համաշխարհային էպիդեմիա[98]։ Ըստ ԱՀԿ-ի 2008 թվականի գնահատման նվազագույնը 500 միլիոն մեծահասակ (առավել քան 10%-ը) տառապում են ճարպակալմամբ, ընդ որում ավելի հաճախ կանանց, քան տղամարդկանց շրջանում[184]։ 2015-2016 թվականներին ԱՄՆ-ում խնդիր ունեցողներն կազմում էին մոտավոր 39.6% (տղամարդկանց 37.9%-ը և կանանց 41.1%-ը)[185]։

Ճարպակալման հանդիպման հաճախությունն աճում է նաև տարիքի հետ՝ մինչև 50-60 տարեկան[186] և ծանր աստիճանի ճարպակալման դեպքերի քանակը, հատկապես արագ աճում է ԱՄՆ-ում, Կանադայում և Ավստրալիայում՝ համեմատած ամբողջ աշխարհի հետ[30][187][188]։

Երբեմնի բարձր եկամուտ ունեցող երկրների խնդիր հանդիսացող ճարպակալումը ներկայումս խիստ տարածված է ամբողջ աշխարհում և խնդիր է հանդիսանում թե՛ զարգացած, թե՛ զարգացող երկրների համար[46]։ Նման աճը հատկապես ողբերգական կերպով զգացվում էր քաղաքային պայմաններում[184]։ Աշխարհի միակ տարածաշրջանը, որի համար բնորոշ չէ ճարպակալումը, հանդիսանում են Սահարայի հարավային շրջանները[32]։

Պատմություն

խմբագրել

Ստուգաբանություն

խմբագրել

Ճարպակալումը (անգլ.՝ Obesity) ծագում է լատին․՝  obesitas բառից, որը նշանակում է «գեր, ճարպոտ կամ լիքը», կազմված է Ēsus, որը հանդիսանում է edere -ի (ուտել) անցյալ կատարյալ ձևը, և ob (գեր, ավելի) բառերից[189]։ Օքսֆորդի անգլերեն բառարանի (անգլ.՝ The Oxford English Dictionary) տվյալների համաձայն այս բառն առաջին անգամ կիրառվել է 1611 թվականին Ռենդլ Կոթգրեիվի (անգլ.՝ Randle Cotgrave) կողմից[190]։

Պատմական դիրքորոշումներ

խմբագրել
 
Միջին դարերում և վերածննդի ժամանակ ճարպակալումը հաճախակի է հանդիպել և դիտվել որպես հարստության և ազնվականության նշան: Տոսկանյան գնդապետ Ալեսսանդրո դել Բոռռո, վերագրվում է Չարլզ Մելլինին, 1645 թվական[191]
 
Վիլլենդորֆյան Վեներա ստեղծված 24.000-22.000 մ.թ.ա.

Հին հունական բժշկությունն ընդունում էր ճարպակալումը որպես առողջական խանգարում և նշում, որ այն նույն կերպ էր ընդունվում նաև Հին Եգիպտոսում[183]։ Հիպոկրատը գրում էր «Գիրությունը ինքնուրույն հիվանդություն չէ, բայց նախորդում է այլ հիվանդությունների»[32]։ Հնդիկ վիրաբույժ Սուշրուտան (Ք.ա. 6-րդ դար) կապում էր ճարպակալումը դիաբետի և սրտի խանգարումների հետ[192]։ Նա առաջարկում էր որպես ճարպակալման և նրա կողմնակի էֆեկտների բուժում ֆիզիկական ակտիվությունը[192]։ Մարդկության պատմությունը մեծ մաս դեպքերում աչքի էր ընկնում պայքարով սննդի անբավարարության դեմ[193]։ Այդ պատճառով պատմականորեն ճարպակալումը ընկալվում էր որպես հարստության և բարգավաճման նշան։ Այն առավելապես տարածված էր Եվրոպայում բարձր պաշտոնյաների շրջանում Միջին դարերում և Վերածննդի ժամանակ, ինչպես նաև Հին Արևելյան Ասիայի մշակույթում[194]։ Անգլիացի բժիշկ-հեղինակ Տոբիաս Վենները եղել է առաջիններից մեկն, ով դեռևս 17-րդ դարում հրապարակված անգլիալեզու գրքում նշել է ճարպակալումը որպես հանրային հիվանդություն[183][195]։

Արդյունաբերական հեղափոխության սկզբի հետ պարզ դարձավ, որ բնակչության ռազմական և տնտեսական հնարավորությունները կախված էին զինվորների և աշխատավորների մարմնի չափերից և ուժից[98]։ Մարմնի զանգվածի ինդեքսի միջին թվի աճը թերքաշից մինչև նորմալ քաշ խաղացել է նշանակալի դեր արդյունաբերական հասարակության զարգացման կյանքում[98]։ Քաշի և հասակի ավելացում է սկսվել դիտվել 19-րդ դարում զարգացած երկրներում։ 20-րդ դարի ընթացքում, երբ պոպուլիացիան հասավ հասակի իր գենետիկ պոտենցիալին, քաշը սկսեց աճել ավելի շատ, քան հասակը, ինչն էլ բերեց ճարպակալման զարգացմանը[98]։ 1950-ական թվականներին զարգացած երկրների ֆինանսական վիճակի բարելավմանը զուգընթաց նվազեց մանկական մահացությունը, սակայն առավել բնորոշ դարձան ճարպակալմամբ պայմանավորված սրտի և երիկամների ախտահարումները[98][196]։ Այս ժամանակահատվածում ապահովագրական կազմակերպությունները գիտակցեցին կապը ճարպակալման և կյանքի միջին տևողության միջև, որից հետո բարձրացավ ճարպակալմամբ տառապողների ապահովագրական վճարը[32]։

Պատմության ընթացքում մի շարք մշակույթներում ճարպակալումը դիտարկում էին որպես թույլ կամքի նշան։ Հին հունական կատակերգություններում գեր և ճարպակալված կերպարները ներկայացվում էին որպես որկրամոլ, և ենթարկվում էին ծաղրի։ Քրիստոնեության ժամանակ ուտելիքը դիտարկվում էր որպես դարպաս ծուլություն և ագահություն համարվող մեղքերի համար[197]։ Ժամանակակից արևմտյան մշակույթում ավելցուկային քաշը համարվում է ոչ գրավիչ, իսկ ճարպակալումը կապում են տարբեր բացասական կարծրատիպերի հետ։ Բոլոր տարիքային խմբերում գեր մարդիկ կարող են բախվել հասարակության խտրականություններին և թիրախ հանդիսանալ խուլիգանների համար, կամ ծաղրի ենթարկվել տարիքակիցների կողմից[198]։

Արևմուտքի հասարակության կողմից ընդունվող առողջ քաշի և իդեալական քաշի չափանիշները տարբերվում են միմյանցից, և երկուսն էլ ենթարկվել են փոփոխության 20-րդ դարի սկզբից ի վեր։ Իդեալական համարվող քաշը ավելի ցածր ցուցանիշների է հասել սկսած 1920-ական թվականներից։ Սա վառ արտացոլվում է այն փաստով, որ 1922-1999 թվականներին Միսս Ամերիկա մրցույթը հաղթողների հասակի միջին արժեքը աճել է 2%-ով, մինչդեռ քաշի միջին արժեքը նվազել է 12%-ով[199]։ Մյուս կողմից մարդկանց տեսակետները փոխվել են առողջ քաշի վերաբերյալ հակառակ ուղղությամբ։ Բրիտանիայում այն քաշը, որի դեպքում համարվում է, որ մարդն ունի ավելցուկային քաշ, զգալիորեն ավելացել է 2007 թվականին՝ ի համեմատ 1999 թվականի[200]։ Այս փոփոխությունները պայմանավորված են ճարպակալման աճի ավելացմամբ, որ բերում է հավելյալ ճարպերի ընդունում օրգանիզմի կողմից որպես նորմա[200]։

Ճարպակալումը դեռ շարունակվում է դիտվել որպես առողջության և առողջ լինելու նշան՝ Աֆրիկայի մի շարք շրջաններում։ Այս մոտեցումը մասնավորապես տարածում ստացավ ՄԻԱՎ համաճարակի սկսվելու հետ մեկտեղ[32]։

Մշակույթ

խմբագրել

20.000-35.000 տարի առաջ մարդու մարմնի առաջին արտացոլումներն եղել են արձանի ձևով պատկերված ճարպակալված կանայք։ Վեներայի արձանիկի որոշ մասեր արտահայտում են պտղաբերություն, միևնույն ժամանակ շատերը կարծում են, որ այն մատնանշում է այդ ժամանակաշրջանի մարդկանց մոտ ճարպակալված լինելը[197]։ Ամեն դեպքում հունական և հռոմեական մշակույթում գիրությունը բացակայում է՝ հավանաբար պայմանավորված նրանց համար կատարյալ համարվող չափավորությամբ։ Սա շարունակվել է քրիստոնեական Եվրոպայի երկրների գերակշիռ մասում, բացառությամբ քիչ քանակով երկրների, որոնց բնակիչների մոտ առկա էր հակվածություն դեպի ճարպակալում՝ սոցիալ-ֆինանսական գործոններով պայմանավորված[197]

Վերածննդի ժամանակաշրջանում վերնախավի որոշ ներկայացուցիչներ ի ցույց էին դնում իրենց մարմնի մեծ չափերը, ինչը կարելի է տեսնել Հենրի VIII Թյուդորի և Ալեսսանդրո դել Բոռռոյի պատկերներում[197]։ Ռուբենսը (1577–1640) պարբերաբար իր կտավներում պատկերում էր լիքը մարմնով կանանց, որոնց համար ստեղծվեց «Ռուբենսյան» ( անգլ.՝ Rubenesque) տերմինը։ Այդ կանայք իրենց «ավազե ժամացույց» կառուցվածք ունեցող մարմնով հարաբերվում էի պտղաբերության հետ[201]։ 19-րդ դարի ընթացքում Արևմուտքում հայացքները ճարպակալման վերաբերյալ փոխվեցին։ Այն դարաշրջաններից հետո, որոնց ժամանակ ճարպակալումն ընդունվում էր որպես հարստության և հասարակական դիրքի հոմանիշ, նիհարությունն սկսեց համարվել երանելի ստանդարտ[197]։

Հասարակություն և մշակույթ

խմբագրել

Տնտեսական ազդեցություն

խմբագրել

Ի հավելում ազդեցությանն առողջության վրա՝ ճարպակալումը բերում է բազմաթիվ խնդիրների, այդ թվում անբավարարությունն զբաղվածության բնագավառում[202][203] և բիզնեսում ծախսերի ավելացմամբ։ Այս ազդեցությունն անդրադառնում է հասարակության բոլոր շերտերի վրա՝ անհատների, կազմակերպությունների և կառավարության։

2005 թվականին ԱՄՆ-ում ճարպակալման հետ կապված ծախսերը գնահատվել են 190.2 միլիարդ դոլլար կամ բոլոր բժշկական ծասսերի 20.6%-ը[204][205][206], մինչդեռ 1997 թվականին Կանադայում ճարպակալման ծախսերը կազմել են 2 միլիարդ կանադական դոլար (առողջապահական ծախսերի 2.4%-ը)[84]։ 2005 թվականին Ավստրալիայում ավելցուկային քաշի և ճարպակալման ուղղակի ընդհանուր տարեկան ծախսը եղել է 21 միլիարդ ավստրալիական դոլար։ Նաև ավելցուկային քաշով և ճարպակալած ավստրալիացիները կառավարության կողմից ստանում են 35.6 միլիարդ ավստրալիական դոլար[207]։ Միայն ԱՄՆ-ում դիետիկ մթերքների վրա տարեկան ծախսը կազմում է 40-100 միլիարդ դոլար[208]։

Ճարպակալման կանխարգելմանն ուղղված ծրագրերի նպատակն է նվազեցնել ճարպակալման բարդությունների հետևանքով առաջացող ծախսերը։ Համենայն դեպս որքան երկար են մարդիք ապրում, այդքան աճում են առողջապահական ծախսերը։ Այդ իսկ պատճառով հետազոտողները գտնում են, որ ճարպակալման նվազեցումը կարող է բերել հանրության առողջական վիճակի լավացմանը, սակայն քիչ հավանական է այդ ճանապարհով նվազեցնել առողջապահական ծախսերը[209]։

 
Ծառայությունները պետք է հարմարեցվեն ճարպակալած մարդկանց համար լրացուցիչ միջոցներով՝ ինչպիսին է օրինակ լայն աթոռները[210]:

Ճարպակալումը կարող է բերել հանրության կողմից խտրականությունների և վնաս հասցնել աշխատունակությանը[202]։ Ի համեմատ նորմալ քաշ ունեցող աշխատակիցների ճարպակալմամբ տառապողներն ավելի հաճախ են բացակայում աշխատանքից և վերցնում հիվանդանոցային օրեր, ինչն ավելացնում է գործատուի ծախսերն ու նվազեցնում աշխատանքի արդյունավետությունը[211]։ Դյուկի համալսարանի կատարած հետազոտության համաձայն՝ ավելի քան 40 կգ/մ2 ՄԶԻ ունեցող աշխատակիցները կրկնակի անգամ ավելի շատ են աշխատանքային փոխհատուցման հայտ ներկայացնում քան՝ 18.5–24.9 կգ/մ2 ՄԶԻ ունեցողները, ինչպես նաև նրանք ունեն 12 անգամ ավելի շատ բաց թողնված աշխատանքային օրեր։ Ամենից բնորոշ վնասվածքները այս խմբում պայմանավորված են անկումներով և վերելքներով, որոնք բերում են ստորին վերջույթի, դաստակի, ձեռքի կամ մեջքի վնասմանը[212]։ Ալաբամա նահանգի ծառայողական մարմնի հակասական որոշմամբ ճարպակալմամբ տառապող աշխատակիցները պարտավորվում են վճարել ամսական 25 դոլար՝ առողջության ապահովագրման համար, որը կդառնա անվճար, եթե նրանք քայլեր ձեռնարկեն քաշ կորցնելու և առողջությունը կարգավորելու ուղղությամբ։ Այս միջոցառումները սկիզբ են առել 2010 թվականի հունվարից և կիրառվում են 35 կգ/մ2 ՄԶԻ ունեցող և իրենց առողջության բարելավմամբ չզբաղվող աշխատակիցների համար[213]։

Որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ ճարպակալում ունեցող մարդիք ավելի քիչ աշխատանքի հրավեր, և ավելի հազվադեպ են պաշտոնի բարձրացում ստանում[198]։ Նաև ճարպակալմամբ տառապողներն ավելի քիչ են վարձատրվում, քան միևնույն աշխատանքը կատարող չճարպակալած կոլեգաների համեմատ, միջինում ճարպակալած կանայք վաստակում են 6%-ով, իսկ տղամարդիք՝ 3%-ով ավելի քիչ[214]։

Որոշ ոլորտների համար, ինչպիսիք են ավիաընկերությունները, առողջապահությունն ու սննդի արտադրությունը, ծագում են յուրահատուկ խնդիրներ։ Կախված ճարպակալման աճի տենդենցով՝ ավիաընկերությունների առջև կանգնում է վառելիքի ծախսի աճի և նստատեղերի լայնության մեծացման խնդիրը[215]։ 2000 թվականին ճարպակալած ուղևորների ավելորդ քաշն արժեցավ ավիաընկերությունների համար 275 միլիոն դոլար[216]։ Առողջապահությունը ստիպված էր կիրառել նոր հարմարություններ խիստ ճարպակալած մարդկանց խնամքի համար, ներառյալ հատուկ բարձրացնող սարքավորումներ և բարիատրիկ շտապ օգնություն մեքենաներ[217]։ Ռեստորանների գների աճը պայմանավորված է նրանց դեմ տրվող դատական հայցերով, որոնցում ներկայացվում է մեղադրանք՝ ճարպակալմանը նպաստելու կապակցությամբ[218]։ 2005 թվականին ԱՄՆ-ի կոնգրեսը առաջադրեց օրինագիծ՝ դադարեցնելու քաղաքացիական հայցերը սննդի արդյունաբերության դեմ պայմանավորված ճարպակալման հետ, սակայն այն այդպես էլ օրենք չդարձավ[218]։

2013 թվականին Ամերիկայի բժշկական ասոցիացիայի (ԱԲԱ) կողմից ճարպակալումը որպես քրոնիկ հիվանդություն դասակարգելուց հետո[219] ընդունվեց, որ ապահովագրական կազմակերպություններն սկսելու են ավելի հաճախ վճարել ճարպակալման բուժման, խորհրդակցությունների և վիրահատությունների համար, ուստի ճարպակալման բուժման դեղերի և գենային թերապիայի համար իրականացվող հետազոտությունների և զարգացման համար ծախսերը պետք է դառնան ավելի հասանելի, եթե ապահովագրողները սուբսիդավորեն այդ ծախսերը[220]։ ԱԲԱ-ի դասակարգումը սակայն չի հանդիսանում օրինապես պարտավորող, ուստի առողջական ապահովագրողն իրավունք ունի մերժել դրա հետ կապված բուժման կամ միջամտությունների ծախսերը[220]։

2014 թվականին Եվրոպական դատարանը ընդունեց, որ ծանր աստիճանի ճարպակալումը հանդիսանում է հաշմանդամություն։ Ըստ Դատարանի որոշման՝ եթե ճարպակալումը խոչընդոտում է մասնագիտական կյանքում լիովին և արդյունավետ մասնակցությանը, մյուս աշխատակիցների հետ հավասար պայմանների դեպքում, ապա այն պետք է համարվի հաշմանդամություն, և մարդուն այդ հիմքերի վրա աշխատանքից հեռացնելը կդիտարկվի որպես խտրականություն[221]։

Չափի ընդունում

խմբագրել
 
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Ուիլլիամ Հովարդ Թաֆթը հաճախ էր ծաղրի ենթարկվում իր ավելցուկային քաշի պատճառով

Ճարպի ընդունմանն հիմնական նպատակն էր համարվում նվազեցնել խտրականությունն ավելցուկային քաշ կամ ճարպակալում ունեցողների հանդեպ[222][223]։ Այնուամենայնիվ շարժման որոշ մասնակիցներ ևս փորձում էին փոխել կարծիքը ճարպակալման և օրգանիզմի վրա դրա բացասական հետևանքների միջև առկա կապի մասին[224]։

Կան բազմաթիվ կազմակերպություններ, որոնք նպաստում են ճարպակալման ընդունմանը։ Նրանք հատկապես մեծ ճանաչում ստացան 20-րդ դարի ուշ կեսերում[225]։ ԱՄՆ-ում 1969 թվականին հիմնադրված Ճարպի Ընդունման Առաջընթացի Ազգային Ասոցիացիան (անգլ.՝ National Association to Advance Fat Acceptance) իրեն բնութագրում էր որպես քաղաքացիական իրավունքների կազմակերպություն, որի նպատակն էր վերջ դնել չափսի խտրականությանը[226]։

1997 թվականին հիմնադրված Միջազգային Չափսերի Ընդունման Ասոցիացիան (անգլ.՝ International Size Acceptance Association) հանդիսանում է ոչ պետական կազմակերպություն։ Այն ունի ավելի գլոբալ ուղղվածություն, և իր առաքելությունն է համարում նպաստել չափսերի ընդունմանը և քաշի վրա հիմնված խտրականության վերացմանը[227]։ Այս խմբերը հաճախ վիճաբանվում են, որպեսզի ճարպակալումը ճանաչվի հաշմանդամություն՝ հիմնվելով ԱՄՆ-ի Հաշմանդամ Ամերիկացինների Ակտի (անգլ.՝ Americans With Disabilities Act) վրա։ Ամերիկյան օրինական համակարգը սակայն որոշեց, հանրային առողջության պոտենցիալ ծախսերը գերազանցում են գիրության դեմ խտրականության օրենքների տարածման առավելությանը[224]։

Արդյունաբերության ազդեցությունը հետազոտությունների վրա

խմբագրել

2015 թվականին Նյու Յորք Թայմսը հրապարակեց 2014 թվականին հիմնադրված ոչ կոմերցիոն Համաշխարհային էներգետիկ բալանսի ցանցի (անգլ.՝ Global Energy Balance Network) վերաբերյալ հոդվածը, որը պաշտպանում էր այն կարծիքը, որ մարդիք ճարպակալումից խուսափելու և առողջ լինելու համար պետք է ավելի շատ զբաղվեն ֆիզիկակական ակտիվությամբ, այլ ոչ թե կալորիաների ընդունման նվազեցմամբ։ Կազմակերպությունը հիմնադրվել է Կոկա-Կոլա ընկերության կողմից ոչ պակաս քան 1.5 միլիոն դոլար ֆինանսավորման հիման վրա, իսկ 2008 թվականից ընկերությունը հատկացրել է 4 միլիոն դոլար հիմնադիր գիտնականներ Գրեգորի Ա. Հանդի և Սթիվեն Ն. Բլերի հետազոտությունների համար[228][229]։

Մանկական ճարպակալում

խմբագրել

Առողջ հանդիսացող ՄԶԻ-ի արժեքը տատանվում է երեխայի տարիքից և սեռից կախված։ Երեխաների և դեռահասների մոտ ճարպակալում համարվում է ՄԶԻ-ի 95-րդ պերցենտիլից ավել արժեքը[24]։ Ելքային տվյալները, որոնց վրա հիմնված են այս պերցենտիլները, ստացվել են 1963-ից 1994 թվականներին և դրանք ներկայիս ճարպակալման հաճախության աճի ազդեցությանը չեն ենթարկվել[25]։ Մանկական ճարպակալումը 21-րդ դարում ձեռք բերեց էպիդեմիկ բնույթ, և դրա հաճախականությունն աճում է ինչպես զարգացած, այնպես էլ զարգացող երկրներում։ Կանադայում ճարպակալում ունեցող տղաների քանակը 1980 թվականի 14%-ից աճեց մինչև 30% 1990 թվականին, մինչդեռ միևնույն ժամանակահատվածում Բրազիլիայի երեխաների շրջանում այդ ցուցանիշը դարձել է 4%-ից 14%[230]։

Ինչպես մեծահասակների դեպպքում մանկական ճարպակալմանը ևս նպաստում են տարբեր գործոններ։ Ներկայումս մանկական ճարպակալման դեպքերի աճին նպաստող երկու հավաստի գործոններ են հանդիսանում՝ փոփոխվող սննդակարգն ու նվազող ֆիզիկական ակտիվությունը[231]։ Քանի որ մանկական ճարպակալումը հաճախ շարունակվում է նաև հասուն տարիքում, ճարպակալած երեխաները հետազոտվում են գերճնշման, դիաբետի, հիպերլիպիդեմիայի և ճարպային հեպատոզի հայտնաբերման համար[84]։ Երեխաների շրջանակում առաջնային բուժումը հանդիսանում է կենսակերպի փոփոխությունը և վարքագծային մեթոդները, չնայած նրան, որ երեխաների շրջանում ֆիզիկական ակտիվության աճին ուղղված մեթոդները ցածր հաջողություն ունեցան[232]։ ԱՄՆ-ում Սննդամթերքի և Դեղերի վարչությունը (անգլ.՝ Food and Drug Administration) չի հաստատում այս տարիքային խմբում դեղորայքային բուժումը[230]։ Բազմաբաղադրիչ վարքագծային փոփոխությունները, ներառյալ սննդակարգը և ֆիզիկական ակտիվությունը, կարող են կարճ ժամանակահատվածում բերել ՄԶԻ-ի նվազեցման 6-ից 11 տարեկանների մոտ՝ չնայած այս մոտեցման առավելությունները փոքր են, և փաստերն անբավարար[233]։

Այլ կենդանիներ

խմբագրել

Կենդանիների շրջանում ճարպակալումը տարածված է տարբեր երկրներում։ ԱՄՆ-ում շների 23–41%-ի մոտ առկա ավելցուկային քաշ, իսկ 5.1%-ի մոտ՝ ճարպակալում[234]։ Ճարպակալման աստիճանը կատուների շրջանում փոքր-ինչ բարձր է 6.4%-ից[234]։ Ավստրալիայում անասնաբուժական ծառայությունների տվյալների համաձայն ճարպակալումը շների մոտ կազմում է 7.6%[235]: Շների մոտ ճարպակալման առաջացման հավանականությունը կապված է տիրոջ մոտ ճարպակալման առկայության հետ, թե՝ ոչ, իսկ կատուների և նրանց տերերի միջև նման փոխհարաբերություն չի դիտվել[236]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 "Obesity and overweight Fact sheet N°311". WHO. January 2015. Retrieved 2 February 2016.
  2. ↑ Kanazawa M, Yoshiike N, Osaka T, Numba Y, Zimmet P, Inoue S (2005). «Criteria and Classification of Obesity in Japan and Asia-Oceania». Nutrition and Fitness: Obesity, the Metabolic Syndrome, Cardiovascular Disease, and Cancer. World Review of Nutrition and Dietetics. Vol. 94. էջեր 1–12. doi:10.1159/000088200. ISBN 978-3-8055-7944-5. PMID 16145245.
  3. ↑ Haslam DW, James WP (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Obesity». Lancet (Review). 366 (9492): 1197–209. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769.
  4. ↑ Luppino FS, de Wit LM, Bouvy PF, Stijnen T, Cuijpers P, Penninx BW, Zitman FG (2010 թ․ մարտ). «Overweight, obesity, and depression: a systematic review and meta-analysis of longitudinal studies». Archives of General Psychiatry. 67 (3): 220–9. doi:10.1001/archgenpsychiatry.2010.2. PMID 20194822.
  5. ↑ Yazdi FT, Clee SM, Meyre D (2015). «Obesity genetics in mouse and human: back and forth, and back again». PeerJ. 3: e856. doi:10.7717/peerj.856. PMC 4375971. PMID 25825681.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  6. ↑ Bleich S, Cutler D, Murray C, Adams A (2008). «Why is the developed world obese?». Annual Review of Public Health (Research Support). 29: 273–95. doi:10.1146/annurev.publhealth.29.020907.090954. PMID 18173389.
  7. ↑ 7,0 7,1 Oxford Handbook of Medical Sciences (2nd ed.). Oxford: OUP Oxford. 2011. էջ 180. ISBN 9780191652295.
  8. ↑ Kushner R (2007). Treatment of the Obese Patient (Contemporary Endocrinology). Totowa, NJ: Humana Press. էջ 158. ISBN 978-1-59745-400-1. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 5-ին.
  9. ↑ Obesity and overweight Fact sheet N°311". WHO. January 2015. Retrieved 2 February 2016.
  10. ↑ Yanovski SZ, Yanovski JA (2014 թ․ հունվար). «Long-term drug treatment for obesity: a systematic and clinical review». JAMA (Review). 311 (1): 74–86. doi:10.1001/jama.2013.281361. PMC 3928674. PMID 24231879.
  11. ↑ Colquitt JL, Pickett K, Loveman E, Frampton GK (2014 թ․ օգոստոս). «Surgery for weight loss in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews (Meta-analysis, Review). 8 (8): CD003641. doi:10.1002/14651858.CD003641.pub4. PMID 25105982.
  12. ↑ Imaz I, Martínez-Cervell C, García-Alvarez EE, Sendra-Gutiérrez JM, González-Enríquez J (2008 թ․ հուլիս). «Safety and effectiveness of the intragastric balloon for obesity. A meta-analysis». Obesity Surgery. 18 (7): 841–6. doi:10.1007/s11695-007-9331-8. PMID 18459025.
  13. ↑ Encyclopedia of Mental Health (2 ed.). Academic Press. 2015. էջ 158. ISBN 9780123977533.
  14. ↑ «Obesity and overweight Fact sheet N°311». WHO. 2015 թ․ հունվար. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 2-ին.
  15. ↑ Dibaise JK, Foxx-Orenstein AE (2013 թ․ հուլիս). «Role of the gastroenterologist in managing obesity». Expert Review of Gastroenterology & Hepatology (Review). 7 (5): 439–51. doi:10.1586/17474124.2013.811061. PMID 23899283.
  16. ↑ Woodhouse R (2008). «Obesity in Art – A Brief Overview». Obesity in art: a brief overview. Frontiers of Hormone Research. Vol. 36. էջեր 271–86. doi:10.1159/000115370. ISBN 978-3-8055-8429-6. PMID 18230908.
  17. ↑ Pollack A (2013 թ․ հունիսի 18). «A.M.A. Recognizes Obesity as a Disease». New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 23-ին.
  18. ↑ Weinstock, Matthew (2013 թ․ հունիսի 21). «The Facts About Obesity». H&HN. American Hospital Association. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 24-ին.
  19. ↑ «BMI classification». World Health Organization. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 15-ին.
  20. ↑ WHO 2000 p.6
  21. ↑ Sweeting HN (2007). «Measurement and Definitions of Obesity In Childhood and Adolescence: A field guide for the uninitiated». Nutr J. 6 (1): 32. doi:10.1186/1475-2891-6-32. PMC 2164947. PMID 17963490.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  22. ↑ NHLBI p.xiv
  23. ↑ Gray DS, Fujioka K (1991). «Use of relative weight and Body Mass Index for the determination of adiposity». J Clin Epidemiol. 44 (6): 545–50. doi:10.1016/0895-4356(91)90218-X. PMID 2037859.
  24. ↑ 24,0 24,1 «Healthy Weight: Assessing Your Weight: BMI: About BMI for Children and Teens». Center for disease control and prevention. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 6-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 Flegal KM, Ogden CL, Wei R, Kuczmarski RL, Johnson CL (2001 թ․ հունիս). «Prevalence of overweight in US children: comparison of US growth charts from the Centers for Disease Control and Prevention with other reference values for body mass index». Am. J. Clin. Nutr. 73 (6): 1086–93. PMID 11382664.
  26. ↑ 1 (lb/sq in) is more precisely 703.06957964 (kg/m2).
  27. ↑ WHO 2000 p.9
  28. ↑ Nikcevic, Ana V.; Kuczmierczyk, Andrzej R.; Bruch, Michael (2009). Formulation and Treatment in Clinical Health Psychology (անգլերեն). Routledge. ISBN 9781135452087.
  29. ↑ 29,0 29,1 Bei-Fan Z (2002 թ․ դեկտեմբեր). «Predictive values of body mass index and waist circumference for risk factors of certain related diseases in Chinese adults: study on optimal cut-off points of body mass index and waist circumference in Chinese adults». Asia Pac J Clin Nutr. 11 (Suppl 8): S685–93. doi:10.1046/j.1440-6047.11.s8.9.x.; Originally printed as Zhou BF (2002). «Predictive values of body mass index and waist circumference for risk factors of certain related diseases in Chinese adults--study on optimal cut-off points of body mass index and waist circumference in Chinese adults». Biomed. Environ. Sci. 15: 83–96. PMID 12046553.
  30. ↑ 30,0 30,1 Sturm R (2007 թ․ հուլիս). «Increases in morbid obesity in the USA: 2000–2005». Public Health. 121 (7): 492–6. doi:10.1016/j.puhe.2007.01.006. PMC 2864630. PMID 17399752.
  31. ↑ Kanazawa, M; Yoshiike, N; Osaka, T; Numba, Y; Zimmet, P; Inoue, S (2005). «Criteria and classification of obesity in Japan and Asia-Oceania». World review of nutrition and dietetics. 94: 1–12. doi:10.1159/000088200. PMID 16145245.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12 32,13 32,14 32,15 32,16 32,17 32,18 32,19 32,20 32,21 32,22 32,23 32,24 32,25 32,26 32,27 32,28 Haslam DW, James WP (2005). «Obesity». Lancet (Review). 366 (9492): 1197–209. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Poulain M, Doucet M, Major GC, Drapeau V, Sériès F, Boulet LP, Tremblay A, Maltais F (2006 թ․ ապրիլ). «The effect of obesity on chronic respiratory diseases: pathophysiology and therapeutic strategies». CMAJ. 174 (9): 1293–9. doi:10.1503/cmaj.051299. PMC 1435949. PMID 16636330.
  34. ↑ Barness LA, Opitz JM, Gilbert-Barness E (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Obesity: genetic, molecular, and environmental aspects». American Journal of Medical Genetics. 143A (24): 3016–34. doi:10.1002/ajmg.a.32035. PMID 18000969.
  35. ↑ Mokdad AH, Marks JS, Stroup DF, Gerberding JL (2004 թ․ մարտ). «Actual causes of death in the United States, 2000» (PDF). JAMA. 291 (10): 1238–45. doi:10.1001/jama.291.10.1238. PMID 15010446.
  36. ↑ Allison DB, Fontaine KR, Manson JE, Stevens J, VanItallie TB (1999 թ․ հոկտեմբեր). «Annual deaths attributable to obesity in the United States». JAMA. 282 (16): 1530–8. doi:10.1001/jama.282.16.1530. PMID 10546692.
  37. ↑ Aune, D; Sen, A; Prasad, M; Norat, T; Janszky, I; Tonstad, S; Romundstad, P; Vatten, LJ (2016 թ․ մայիսի 4). «BMI and all cause mortality: systematic review and non-linear dose-response meta-analysis of 230 cohort studies with 3.74 million deaths among 30.3 million participants». BMJ (Clinical research ed.). 353: i2156. doi:10.1136/bmj.i2156. PMC 4856854. PMID 27146380.
  38. ↑ 38,0 38,1 Whitlock G, Lewington S, Sherliker P, Clarke R, Emberson J, Halsey J, Qizilbash N, Collins R, Peto R (2009 թ․ մարտ). «Body-mass index and cause-specific mortality in 900 000 adults: collaborative analyses of 57 prospective studies». Lancet. 373 (9669): 1083–96. doi:10.1016/S0140-6736(09)60318-4. PMC 2662372. PMID 19299006.
  39. ↑ 39,0 39,1 «Body-mass index and all-cause mortality: individual-participant-data meta-analysis of 239 prospective studies in four continents». Lancet. 388: 776–86. 2016 թ․ հուլիսի 13. doi:10.1016/S0140-6736(16)30175-1. PMC 4995441. PMID 27423262.
  40. ↑ Calle EE, Thun MJ, Petrelli JM, Rodriguez C, Heath CW (1999 թ․ հոկտեմբեր). «Body-mass index and mortality in a prospective cohort of U.S. adults». N. Engl. J. Med. 341 (15): 1097–105. doi:10.1056/NEJM199910073411501. PMID 10511607.
  41. ↑ Pischon T, Boeing H, Hoffmann K, Bergmann M, Schulze MB, Overvad K, van der Schouw YT, Spencer E, Moons KG, Tjønneland A, և այլք: (2008 թ․ նոյեմբեր). «General and abdominal adiposity and risk of death in Europe». N. Engl. J. Med. 359 (20): 2105–20. doi:10.1056/NEJMoa0801891. PMID 19005195.
  42. ↑ Flegal, Katherine M.; Kit, Brian K.; Orpana, Heather; Graubard, Barry I. (2013 թ․ հունվարի 2). «Association of All-Cause Mortality With Overweight and Obesity Using Standard Body Mass Index Categories». JAMA. 309 (1): 71–82. doi:10.1001/jama.2012.113905. PMID 23280227.
  43. ↑ Carmienke, S; Freitag, M H; Pischon, T; Schlattmann, P; Fankhaenel, T; Goebel, H; Gensichen, J (2013 թ․ մարտի 20). «General and abdominal obesity parameters and their combination in relation to mortality: a systematic review and meta-regression analysis». European Journal of Clinical Nutrition. 67 (6): 573–585. doi:10.1038/ejcn.2013.61.
  44. ↑ WHO Expert, Consultation (2004 թ․ հունվարի 10). «Appropriate body-mass index for Asian populations and its implications for policy and intervention strategies». Lancet. 363 (9403): 157–63. doi:10.1016/s0140-6736(03)15268-3. PMID 14726171.
  45. ↑ Manson JE, Willett WC, Stampfer MJ, Colditz GA, Hunter DJ, Hankinson SE, Hennekens CH, Speizer FE (1995). «Body weight and mortality among women». N. Engl. J. Med. 333 (11): 677–85. doi:10.1056/NEJM199509143331101. PMID 7637744.
  46. ↑ 46,0 46,1 Tsigos C, Hainer V, Basdevant A, Finer N, Fried M, Mathus-Vliegen E, Micic D, Maislos M, Roman G, Schutz Y, Toplak H, Zahorska-Markiewicz B (2008 թ․ ապրիլ). «Management of Obesity in Adults: European Clinical Practice Guidelines» (PDF). The European Journal of Obesity. 1 (2): 106–16. doi:10.1159/000126822. PMID 20054170. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
  47. ↑ Fried M, Hainer V, Basdevant A, Buchwald H, Deitel M, Finer N, Greve JW, Horber F, Mathus-Vliegen E, Scopinaro N, Steffen R, Tsigos C, Weiner R, Widhalm K (2007 թ․ ապրիլ). «Inter-disciplinary European guidelines on surgery of severe obesity». Int J Obes (Lond). 31 (4): 569–77. doi:10.1038/sj.ijo.0803560. PMID 17325689.
  48. ↑ Peeters A, Barendregt JJ, Willekens F, Mackenbach JP, Al Mamun A, Bonneux L (2003 թ․ հունվար). «Obesity in adulthood and its consequences for life expectancy: A life-table analysis». Annals of Internal Medicine. 138 (1): 24–32. doi:10.7326/0003-4819-138-1-200301070-00008. PMID 12513041.
  49. ↑ Grundy SM (2004). «Obesity, metabolic syndrome, and cardiovascular disease». J. Clin. Endocrinol. Metab. 89 (6): 2595–600. doi:10.1210/jc.2004-0372. PMID 15181029.
  50. ↑ Seidell 2005 p.9
  51. ↑ 51,0 51,1 Bray GA (2004). «Medical consequences of obesity». J. Clin. Endocrinol. Metab. 89 (6): 2583–9. doi:10.1210/jc.2004-0535. PMID 15181027.
  52. ↑ Shoelson SE, Herrero L, Naaz A (2007 թ․ մայիս). «Obesity, inflammation, and insulin resistance». Gastroenterology. 132 (6): 2169–80. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.059. PMID 17498510.
  53. ↑ Shoelson SE, Lee J, Goldfine AB (2006 թ․ հուլիս). «Inflammation and insulin resistance». J. Clin. Invest. 116 (7): 1793–801. doi:10.1172/JCI29069. PMC 1483173. PMID 16823477.
  54. ↑ Dentali F, Squizzato A, Ageno W (2009 թ․ հուլիս). «The metabolic syndrome as a risk factor for venous and arterial thrombosis». Semin. Thromb. Hemost. 35 (5): 451–7. doi:10.1055/s-0029-1234140. PMID 19739035.
  55. ↑ Global Burden of Metabolic Risk Factors for Chronic Diseases Collaboration (BMI Mediated, Effects); Lu, Y; Hajifathalian, K; Ezzati, M; Woodward, M; Rimm, EB; Danaei, G (2014 թ․ մարտի 15). «Metabolic mediators of the effects of body-mass index, overweight, and obesity on coronary heart disease and stroke: a pooled analysis of 97 prospective cohorts with 1·8 million participants». Lancet. 383 (9921): 970–83. doi:10.1016/S0140-6736(13)61836-X. PMC 3959199. PMID 24269108.
  56. ↑ Aune, Dagfinn; Sen, Abhijit; Norat, Teresa; Janszky, Imre; Romundstad, Pål; Tonstad, Serena; Vatten, Lars J. (2016 թ․ փետրվարի 16). «Body Mass Index, Abdominal Fatness, and Heart Failure Incidence and MortalityCLINICAL PERSPECTIVE». Circulation. 133 (7): 639–649. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.115.016801.
  57. ↑ Darvall KA, Sam RC, Silverman SH, Bradbury AW, Adam DJ (2007 թ․ փետրվար). «Obesity and thrombosis». Eur J Vasc Endovasc Surg. 33 (2): 223–33. doi:10.1016/j.ejvs.2006.10.006. PMID 17185009.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Yosipovitch G, DeVore A, Dawn A (2007 թ․ հունիս). «Obesity and the skin: skin physiology and skin manifestations of obesity». J. Am. Acad. Dermatol. 56 (6): 901–16, quiz 917–20. doi:10.1016/j.jaad.2006.12.004. PMID 17504714.
  59. ↑ Hahler B (2006 թ․ հունիս). «An overview of dermatological conditions commonly associated with the obese patient». Ostomy Wound Manage. 52 (6): 34–6, 38, 40 passim. PMID 16799182.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Arendas K, Qiu Q, Gruslin A (2008). «Obesity in pregnancy: pre-conceptional to postpartum consequences». Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada. 30 (6): 477–88. doi:10.1016/s1701-2163(16)32863-8. PMID 18611299.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Dibaise JK, Foxx-Orenstein AE (2013 թ․ հուլիս). «Role of the gastroenterologist in managing obesity». Expert Review of Gastroenterology & Hepatology (Review). 7 (5): 439–51. doi:10.1586/17474124.2013.811061. PMID 23899283.
  62. ↑ Harney D, Patijn J (2007). «Meralgia paresthetica: diagnosis and management strategies». Pain Med (Review). 8 (8): 669–77. doi:10.1111/j.1526-4637.2006.00227.x. PMID 18028045.
  63. ↑ Bigal ME, Lipton RB (2008 թ․ հունվար). «Obesity and chronic daily headache». Curr Pain Headache Rep (Review). 12 (1): 56–61. doi:10.1007/s11916-008-0011-8. PMID 18417025.
  64. ↑ Sharifi-Mollayousefi A, Yazdchi-Marandi M, Ayramlou H, Heidari P, Salavati A, Zarrintan S, Sharifi-Mollayousefi A (2008 թ․ փետրվար). «Assessment of body mass index and hand anthropometric measurements as independent risk factors for carpal tunnel syndrome». Folia Morphol. (Warsz). 67 (1): 36–42. PMID 18335412.
  65. ↑ Beydoun MA, Beydoun HA, Wang Y (2008 թ․ մայիս). «Obesity and central obesity as risk factors for incident dementia and its subtypes: A systematic review and meta-analysis». Obes Rev (Meta-analysis). 9 (3): 204–18. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00473.x. PMC 4887143. PMID 18331422.
  66. ↑ Wall M (2008 թ․ մարտ). «Idiopathic intracranial hypertension (pseudotumor cerebri)». Curr Neurol Neurosci Rep (Review). 8 (2): 87–93. doi:10.1007/s11910-008-0015-0. PMID 18460275.
  67. ↑ Munger KL, Chitnis T, Ascherio A (2009). «Body size and risk of MS in two cohorts of US women». Neurology (Comparative Study). 73 (19): 1543–50. doi:10.1212/WNL.0b013e3181c0d6e0. PMC 2777074. PMID 19901245.
  68. ↑ Basen-Engquist, Karen; Chang, Maria (2010 թ․ նոյեմբերի 16). «Obesity and Cancer Risk: Recent Review and Evidence». Current Oncology Reports. 13 (1): 71–76. doi:10.1007/s11912-010-0139-7. PMC 3786180. PMID 21080117.
  69. ↑ Aune, D; Norat, T; Vatten, LJ (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Body mass index and the risk of gout: a systematic review and dose-response meta-analysis of prospective studies». European Journal of Nutrition. 53 (8): 1591–601. doi:10.1007/s00394-014-0766-0. PMID 25209031.
  70. ↑ Tukker A, Visscher TL, Picavet HS (2008 թ․ ապրիլ). «Overweight and health problems of the lower extremities: osteoarthritis, pain and disability». Public Health Nutr (Research Support). 12 (3): 1–10. doi:10.1017/S1368980008002103. PMID 18426630.
  71. ↑ Molenaar EA, Numans ME, van Ameijden EJ, Grobbee DE (2008 թ․ նոյեմբեր). «[Considerable comorbidity in overweight adults: results from the Utrecht Health Project]». Ned Tijdschr Geneeskd (English abstract) (Dutch). 152 (45): 2457–63. PMID 19051798.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  72. ↑ Corona, G; Rastrelli, G; Filippi, S; Vignozzi, L; Mannucci, E; Maggi, M (2014). «Erectile dysfunction and central obesity: an Italian perspective». Asian Journal of Andrology. 16 (4): 581–91. doi:10.4103/1008-682X.126386. PMC 4104087. PMID 24713832.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  73. ↑ Hunskaar S (2008). «A systematic review of overweight and obesity as risk factors and targets for clinical intervention for urinary incontinence in women». Neurourol. Urodyn. (Review). 27 (8): 749–57. doi:10.1002/nau.20635. PMID 18951445.
  74. ↑ Ejerblad E, Fored CM, Lindblad P, Fryzek J, McLaughlin JK, Nyrén O (2006). «Obesity and risk for chronic renal failure». J. Am. Soc. Nephrol. (Research Support). 17 (6): 1695–702. doi:10.1681/ASN.2005060638. PMID 16641153.
  75. ↑ Makhsida N, Shah J, Yan G, Fisch H, Shabsigh R (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Hypogonadism and metabolic syndrome: Implications for testosterone therapy». J. Urol. (Review). 174 (3): 827–34. doi:10.1097/01.ju.0000169490.78443.59. PMID 16093964.
  76. ↑ Pestana IA, Greenfield JM, Walsh M, Donatucci CF, Erdmann D (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Management of "buried" penis in adulthood: an overview». Plast. Reconstr. Surg. (Review). 124 (4): 1186–95. doi:10.1097/PRS.0b013e3181b5a37f. PMID 19935302.
  77. ↑ 77,0 77,1 Schmidt DS, Salahudeen AK (2007). «Obesity-survival paradox-still a controversy?». Semin Dial (Review). 20 (6): 486–92. doi:10.1111/j.1525-139X.2007.00349.x. PMID 17991192.
  78. ↑ 78,0 78,1 U.S. Preventive Services Task Force (2003 թ․ հունիս). «Behavioral counseling in primary care to promote a healthy diet: recommendations and rationale». Am Fam Physician (Review). 67 (12): 2573–6. PMID 12825847.
  79. ↑ Habbu A, Lakkis NM, Dokainish H (2006 թ․ հոկտեմբեր). «The obesity paradox: Fact or fiction?». Am. J. Cardiol. (Review). 98 (7): 944–8. doi:10.1016/j.amjcard.2006.04.039. PMID 16996880.
  80. ↑ Romero-Corral A, Montori VM, Somers VK, Korinek J, Thomas RJ, Allison TG, Mookadam F, Lopez-Jimenez F (2006). «Association of bodyweight with total mortality and with cardiovascular events in coronary artery disease: A systematic review of cohort studies». Lancet (Review). 368 (9536): 666–78. doi:10.1016/S0140-6736(06)69251-9. PMID 16920472.
  81. ↑ Oreopoulos A, Padwal R, Kalantar-Zadeh K, Fonarow GC, Norris CM, McAlister FA (2008 թ․ հուլիս). «Body mass index and mortality in heart failure: A meta-analysis». Am. Heart J. (Meta-analysis, Review). 156 (1): 13–22. doi:10.1016/j.ahj.2008.02.014. PMID 18585492.
  82. ↑ Oreopoulos A, Padwal R, Norris CM, Mullen JC, Pretorius V, Kalantar-Zadeh K (2008 թ․ փետրվար). «Effect of obesity on short- and long-term mortality postcoronary revascularization: A meta-analysis». Obesity (Silver Spring) (Meta-analysis). 16 (2): 442–50. doi:10.1038/oby.2007.36. PMID 18239657.
  83. ↑ Diercks DB, Roe MT, Mulgund J, Pollack CV, Kirk JD, Gibler WB, Ohman EM, Smith SC, Boden WE, Peterson ED (2006 թ․ հուլիս). «The obesity paradox in non-ST-segment elevation acute coronary syndromes: Results from the Can Rapid risk stratification of Unstable angina patients Suppress ADverse outcomes with Early implementation of the American College of Cardiology/American Heart Association Guidelines Quality Improvement Initiative». Am Heart J (Research Support). 152 (1): 140–8. doi:10.1016/j.ahj.2005.09.024. PMID 16824844.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 Lau DC, Douketis JD, Morrison KM, Hramiak IM, Sharma AM, Ur E (2007 թ․ ապրիլ). «2006 Canadian clinical practice guidelines on the management and prevention of obesity in adults and children summary». CMAJ (Practice Guideline, Review). 176 (8): S1–13. doi:10.1503/cmaj.061409. PMC 1839777. PMID 17420481.
  85. ↑ Bleich S, Cutler D, Murray C, Adams A (2008). «Why is the developed world obese?». Annu Rev Public Health (Research Support). 29: 273–95. doi:10.1146/annurev.publhealth.29.020907.090954. PMID 18173389.
  86. ↑ Drewnowski A, Specter SE (2004 թ․ հունվար). «Poverty and obesity: the role of energy density and energy costs». Am. J. Clin. Nutr. (Review). 79 (1): 6–16. PMID 14684391.
  87. ↑ Nestle M, Jacobson MF (2000). «Halting the obesity epidemic: a public health policy approach». Public Health Rep (Research Support). 115 (1): 12–24. doi:10.1093/phr/115.1.12. PMC 1308552. PMID 10968581.
  88. ↑ James WP (2008 թ․ մարտ). «The fundamental drivers of the obesity epidemic». Obes Rev (Review). 9 (Suppl 1): 6–13. doi:10.1111/j.1467-789X.2007.00432.x. PMID 18307693.
  89. ↑ Keith SW, Redden DT, Katzmarzyk PT, Boggiano MM, Hanlon EC, Benca RM, Ruden D, Pietrobelli A, Barger JL, Fontaine KR, Wang C, Aronne LJ, Wright SM, Baskin M, Dhurandhar NV, Lijoi MC, Grilo CM, DeLuca M, Westfall AO, Allison DB (2006). «Putative contributors to the secular increase in obesity: Exploring the roads less traveled». Int J Obes (Lond) (Review). 30 (11): 1585–94. doi:10.1038/sj.ijo.0803326. PMID 16801930.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 90,4 90,5 «EarthTrends: Nutrition: Calorie supply per capita». World Resources Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  91. ↑ Bojanowska, Ewa; Ciosek, Joanna (2016 թ․ փետրվարի 15). «Can We Selectively Reduce Appetite for Energy-Dense Foods? An Overview of Pharmacological Strategies for Modification of Food Preference Behavior». Current Neuropharmacology. 14 (2): 118–142. doi:10.2174/1570159X14666151109103147. PMC 4825944. PMID 26549651.
  92. ↑ «USDA: frsept99b». United States Department of Agriculture. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 10-ին.
  93. ↑ «Diet composition and obesity among Canadian adults». Statistics Canada.
  94. ↑ National Control for Health Statistics. «Nutrition For Everyone». Centers for Disease Control and Prevention. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 9-ին.
  95. ↑ Marantz PR, Bird ED, Alderman MH (2008 թ․ մարտ). «A call for higher standards of evidence for dietary guidelines». Am J Prev Med. 34 (3): 234–40. doi:10.1016/j.amepre.2007.11.017. PMID 18312812.
  96. ↑ Flegal KM, Carroll MD, Ogden CL, Johnson CL (2002 թ․ հոկտեմբեր). «Prevalence and trends in obesity among US adults, 1999–2000». JAMA. 288 (14): 1723–1727. doi:10.1001/jama.288.14.1723. PMID 12365955.
  97. ↑ Wright JD, Kennedy-Stephenson J, Wang CY, McDowell MA, Johnson CL (2004 թ․ փետրվար). «Trends in intake of energy and macronutrients—United States, 1971–2000». MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 53 (4): 80–2. PMID 14762332.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 98,5 Caballero B (2007). «The global epidemic of obesity: An overview». Epidemiol Rev. 29: 1–5. doi:10.1093/epirev/mxm012. PMID 17569676.
  99. ↑ Mozaffarian D, Hao T, Rimm EB, Willett WC, Hu FB (2011 թ․ հունիսի 23). «Changes in Diet and Lifestyle and Long-Term Weight Gain in Women and Men». The New England Journal of Medicine (Meta-analysis). 364 (25): 2392–404. doi:10.1056/NEJMoa1014296. PMC 3151731. PMID 21696306.
  100. ↑ Malik VS, Schulze MB, Hu FB (2006 թ․ օգոստոս). «Intake of sugar-sweetened beverages and weight gain: a systematic review». Am. J. Clin. Nutr. (Review). 84 (2): 274–88. PMC 3210834. PMID 16895873.
  101. ↑ Olsen NJ, Heitmann BL (2009 թ․ հունվար). «Intake of calorically sweetened beverages and obesity». Obes Rev (Review). 10 (1): 68–75. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00523.x. PMID 18764885.
  102. ↑ Malik VS, Popkin BM, Bray GA, Després JP, Willett WC, Hu FB (2010 թ․ նոյեմբեր). «Sugar-sweetened beverages and risk of metabolic syndrome and type 2 diabetes: a meta-analysis». Diabetes Care (Meta-analysis, Review). 33 (11): 2477–83. doi:10.2337/dc10-1079. PMC 2963518. PMID 20693348.
  103. ↑ Rosenheck R (2008 թ․ նոյեմբեր). «Fast food consumption and increased caloric intake: a systematic review of a trajectory towards weight gain and obesity risk». Obes Rev (Review). 9 (6): 535–47. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00477.x. PMID 18346099.
  104. ↑ Lin BH, Guthrie J, Frazao E (1999). «Nutrient contribution of food away from home». In Frazão E (ed.). Agriculture Information Bulletin No. 750: America's Eating Habits: Changes and Consequences. Washington, DC: US Department of Agriculture, Economic Research Service. էջեր 213–239. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 8-ին.
  105. ↑ Pollan, Michael (2007 թ․ ապրիլի 22). «You Are What You Grow». New York Times. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին.
  106. ↑ Kopelman and Caterson 2005:324.
  107. ↑ Metabolism alone doesn't explain how thin people stay thin. The Medical Post. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  108. ↑ Seidell 2005 p.10
  109. ↑ 109,0 109,1 «WHO: Obesity and overweight». World Health Organization. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 10-ին.
  110. ↑ 110,0 110,1 110,2 «WHO | Physical Inactivity: A Global Public Health Problem». World Health Organization. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 22-ին.
  111. ↑ 111,0 111,1 Ness-Abramof R, Apovian CM (2006 թ․ փետրվար). «Diet modification for treatment and prevention of obesity». Endocrine (Review). 29 (1): 5–9. doi:10.1385/ENDO:29:1:135. PMID 16622287.
  112. ↑ Salmon J, Timperio A (2007). «Prevalence, trends and environmental influences on child and youth physical activity». Med Sport Sci (Review). Medicine and Sport Science. 50: 183–99. doi:10.1159/000101391. ISBN 978-3-318-01396-2. PMID 17387258.
  113. ↑ Borodulin K, Laatikainen T, Juolevi A, Jousilahti P (2008 թ․ հունիս). «Thirty-year trends of physical activity in relation to age, calendar time and birth cohort in Finnish adults». Eur J Public Health (Research Support). 18 (3): 339–44. doi:10.1093/eurpub/ckm092. PMID 17875578.
  114. ↑ Brownson RC, Boehmer TK, Luke DA (2005). «Declining rates of physical activity in the United States: what are the contributors?». Annu Rev Public Health (Review). 26: 421–43. doi:10.1146/annurev.publhealth.26.021304.144437. PMID 15760296.
  115. ↑ Wilks, Desiree C.; Sharp, Stephen J.; Ekelund, Ulf; Thompson, Simon G.; Mander, Adrian P.; Turner, Rebecca M.; Jebb, Susan A.; Lindroos, Anna Karin (2011 թ․ փետրվարի 23). «Objectively Measured Physical Activity and Fat Mass in Children: A Bias-Adjusted Meta-Analysis of Prospective Studies». PLoS ONE. 6 (2): e17205. doi:10.1371/journal.pone.0017205. ISSN 1932-6203. PMC 3044163. PMID 21383837.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  116. ↑ Gortmaker SL, Must A, Sobol AM, Peterson K, Colditz GA, Dietz WH (1996 թ․ ապրիլ). «Television viewing as a cause of increasing obesity among children in the United States, 1986–1990». Arch Pediatr Adolesc Med (Review). 150 (4): 356–62. doi:10.1001/archpedi.1996.02170290022003. PMID 8634729.
  117. ↑ Vioque J, Torres A, Quiles J (2000 թ․ դեկտեմբեր). «Time spent watching television, sleep duration and obesity in adults living in Valencia, Spain». Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. (Research Support). 24 (12): 1683–8. doi:10.1038/sj.ijo.0801434. PMID 11126224.
  118. ↑ Tucker LA, Bagwell M (1991 թ․ հուլիս). «Television viewing and obesity in adult females» (PDF). Am J Public Health. 81 (7): 908–11. doi:10.2105/AJPH.81.7.908. PMC 1405200. PMID 2053671.
  119. ↑ «Media + Child and Adolescent Health: A Systematic Review» (PDF). Ezekiel J. Emanuel. Common Sense Media. 2008. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 6-ին.
  120. ↑ Poirier P, Giles TD, Bray GA, Hong Y, Stern JS, Pi-Sunyer FX, Eckel RH (2006 թ․ մայիս). «Obesity and cardiovascular disease: pathophysiology, evaluation, and effect of weight loss». Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. (Review). 26 (5): 968–76. doi:10.1161/01.ATV.0000216787.85457.f3. PMID 16627822.
  121. ↑ Loos RJ, Bouchard C (2008 թ․ մայիս). «FTO: the first gene contributing to common forms of human obesity». Obes Rev (Review). 9 (3): 246–50. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00481.x. PMID 18373508.
  122. ↑ Yang W, Kelly T, He J (2007). «Genetic epidemiology of obesity». Epidemiol Rev (Review). 29: 49–61. doi:10.1093/epirev/mxm004. PMID 17566051.
  123. ↑ Walley AJ, Asher JE, Froguel P (2009 թ․ հունիս). «The genetic contribution to non-syndromic human obesity». Nature Reviews Genetics (Review). 10 (7): 431–42. doi:10.1038/nrg2594. PMID 19506576.
  124. ↑ Farooqi S, O'Rahilly S (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Genetics of obesity in humans». Endocr. Rev. (Review). 27 (7): 710–18. doi:10.1210/er.2006-0040. PMID 17122358. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 6-ին.
  125. ↑ Kolata, Gina (2007). Rethinking thin: The new science of weight loss – and the myths and realities of dieting. Picador. էջ 122. ISBN 0-312-42785-9.
  126. ↑ Walley, Andrew J.; Asher, Julian E.; Froguel, Philippe (2009 թ․ հուլիս). «The genetic contribution to non-syndromic human obesity». Nat. Rev. Genet. (Review). 10 (7): 431–42. doi:10.1038/nrg2594. PMID 19506576. «However, it is also clear that genetics greatly influences this situation, giving individuals in the same 'obesogenic' environment significantly different risks of becoming obese.»
  127. ↑ Chakravarthy MV, Booth FW (2004). «Eating, exercise, and "thrifty" genotypes: Connecting the dots toward an evolutionary understanding of modern chronic diseases». J. Appl. Physiol. (Review). 96 (1): 3–10. doi:10.1152/japplphysiol.00757.2003. PMID 14660491.
  128. ↑ Wells JC (2009). «Thrift: A guide to thrifty genes, thrifty phenotypes and thrifty norms». International Journal of Obesity (Review). 33 (12): 1331–1338. doi:10.1038/ijo.2009.175. PMID 19752875.
  129. ↑ Wells JC (2011). «The thrifty phenotype: An adaptation in growth or metabolism?». American Journal of Human Biology (Review). 23 (1): 65–75. doi:10.1002/ajhb.21100. PMID 21082685.
  130. ↑ Rosén T, Bosaeus I, Tölli J, Lindstedt G, Bengtsson BA (1993). «Increased body fat mass and decreased extracellular fluid volume in adults with growth hormone deficiency». Clin. Endocrinol. 38 (1): 63–71. doi:10.1111/j.1365-2265.1993.tb00974.x. PMID 8435887.
  131. ↑ Zametkin AJ, Zoon CK, Klein HW, Munson S (2004 թ․ փետրվար). «Psychiatric aspects of child and adolescent obesity: a review of the past 10 years». J Am Acad Child Adolesc Psychiatry (Review). 43 (2): 134–50. doi:10.1097/00004583-200402000-00008. PMID 14726719.
  132. ↑ Chiles C, van Wattum PJ (2010). «Psychiatric aspects of the obesity crisis». Psychiatr Times. 27 (4): 47–51.
  133. ↑ Yach D, Stuckler D, Brownell KD (2006 թ․ հունվար). «Epidemiologic and economic consequences of the global epidemics of obesity and diabetes». Nat. Med. 12 (1): 62–6. doi:10.1038/nm0106-62. PMID 16397571.
  134. ↑ Sobal J, Stunkard AJ (1989 թ․ մարտ). «Socioeconomic status and obesity: A review of the literature». Psychol Bull (Review). 105 (2): 260–75. doi:10.1037/0033-2909.105.2.260. PMID 2648443.
  135. ↑ 135,0 135,1 McLaren L (2007). «Socioeconomic status and obesity». Epidemiol Rev (Review). 29: 29–48. doi:10.1093/epirev/mxm001. PMID 17478442.
  136. ↑ 136,0 136,1 Wilkinson, Richard; Pickett, Kate (2009). The Spirit Level: Why More Equal Societies Almost Always Do Better. London: Allen Lane. էջեր 91–101. ISBN 978-1-84614-039-6.
  137. ↑ Christakis NA, Fowler JH (2007). «The Spread of Obesity in a Large Social Network over 32 Years». New England Journal of Medicine (Research Support). 357 (4): 370–379. doi:10.1056/NEJMsa066082. PMID 17652652.
  138. ↑ Björntorp P (2001). «Do stress reactions cause abdominal obesity and comorbidities?». Obesity Reviews. 2 (2): 73–86. doi:10.1046/j.1467-789x.2001.00027.x. PMID 12119665.
  139. ↑ Goodman E, Adler NE, Daniels SR, Morrison JA, Slap GB, Dolan LM (2003). «Impact of objective and subjective social status on obesity in a biracial cohort of adolescents». Obesity Reviews (Research Support). 11 (8): 1018–26. doi:10.1038/oby.2003.140. PMID 12917508.
  140. ↑ Flegal KM, Troiano RP, Pamuk ER, Kuczmarski RJ, Campbell SM (1995 թ․ նոյեմբեր). «The influence of smoking cessation on the prevalence of overweight in the United States». N. Engl. J. Med. 333 (18): 1165–70. doi:10.1056/NEJM199511023331801. PMID 7565970. Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 6-ին.
  141. ↑ Chiolero A, Faeh D, Paccaud F, Cornuz J (2008 թ․ ապրիլի 1). «Consequences of smoking for body weight, body fat distribution, and insulin resistance». Am. J. Clin. Nutr. (Review). 87 (4): 801–9. PMID 18400700.
  142. ↑ Weng HH, Bastian LA, Taylor DH, Moser BK, Ostbye T (2004). «Number of children associated with obesity in middle-aged women and men: results from the health and retirement study». J Women's Health (Larchmt) (Comparative Study). 13 (1): 85–91. doi:10.1089/154099904322836492. PMID 15006281.
  143. ↑ Bellows-Riecken KH, Rhodes RE (2008 թ․ փետրվար). «A birth of inactivity? A review of physical activity and parenthood». Prev Med (Review). 46 (2): 99–110. doi:10.1016/j.ypmed.2007.08.003. PMID 17919713.
  144. ↑ «Obesity and Overweight» (PDF). World Health Organization. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 22-ին.
  145. ↑ 145,0 145,1 Caballero B (2001 թ․ մարտ). «Introduction. Symposium: Obesity in developing countries: biological and ecological factors». J. Nutr. (Review). 131 (3): 866S–870S. PMID 11238776.
  146. ↑ Smith E, Hay P, Campbell L, Trollor JN (2011). «A review of the association between obesity and cognitive function across the lifespan: implications for novel approaches to prevention and treatment». Obesity Reviews (Review). 12 (9): 740–755. doi:10.1111/j.1467-789X.2011.00920.x. PMID 21991597.
  147. ↑ DiBaise JK, Zhang H, Crowell MD, Krajmalnik-Brown R, Decker GA, Rittmann BE (2008 թ․ ապրիլ). «Gut microbiota and its possible relationship with obesity». Mayo Clinic Proceedings (Review). 83 (4): 460–9. doi:10.4065/83.4.460. PMID 18380992.
  148. ↑ Falagas ME, Kompoti M (2006 թ․ հուլիս). «Obesity and infection». Lancet Infect Dis (Review). 6 (7): 438–46. doi:10.1016/S1473-3099(06)70523-0. PMID 16790384.
  149. ↑ Miller MA, Kruisbrink M, Wallace J, Ji C, Cappuccio FP (2018 թ․ ապրիլ). «Sleep duration and incidence of obesity in infants, children, and adolescents: a systematic review and meta-analysis of prospective studies». Sleep. 41 (4). doi:10.1093/sleep/zsy018. PMID 29401314.
  150. ↑ 150,0 150,1 Cappuccio FP, Taggart FM, Kandala NB, Currie A, Peile E, Stranges S, Miller MA (2008 թ․ մայիս). «Meta-analysis of short sleep duration and obesity in children and adults». Sleep. 31 (5): 619–26. PMC 2398753. PMID 18517032.
  151. ↑ Horne, J (2011 թ․ մայիս). «Obesity and short sleep: unlikely bedfellows?». Obesity Reviews : An Official Journal of the International Association for the Study of Obesity. 12 (5): e84–94. doi:10.1111/j.1467-789X.2010.00847.x. PMID 21366837.
  152. ↑ 152,0 152,1 Gerlach G, Herpertz S, Loeber S (2015 թ․ հունվար). «Personality traits and obesity: a systematic review». Obesity Reviews. 16 (1): 32–63. doi:10.1111/obr.12235. PMID 25470329.
  153. ↑ Jokela M, Hintsanen M, Hakulinen C, Batty GD, Nabi H, Singh-Manoux A, Kivimäki M (2013 թ․ ապրիլ). «Association of personality with the development and persistence of obesity: a meta-analysis based on individual-participant data». Obesity Reviews. 14 (4): 315–23. doi:10.1111/obr.12007. PMC 3717171. PMID 23176713.
  154. ↑ 154,0 154,1 154,2 154,3 Flier JS (2004). «Obesity wars: Molecular progress confronts an expanding epidemic». Cell (Review). 116 (2): 337–50. doi:10.1016/S0092-8674(03)01081-X. PMID 14744442.
  155. ↑ Zhang, Y; Proenca, R; Maffei, M; Barone, M; Leopold, L; Friedman, JM (1994 թ․ դեկտեմբերի 1). «Positional cloning of the mouse obese gene and its human homologue». Nature (Research Support). 372 (6505): 425–32. doi:10.1038/372425a0. PMID 7984236.
  156. ↑ Boulpaep, Emile L.; Boron, Walter F. (2003). Medical physiology: A cellular and molecular approach. Philadelphia: Saunders. էջ 1227. ISBN 0-7216-3256-4.
  157. ↑ World Health Organization (2000). Obesity: preventing and managing the global epidemic (Report). World Health Organization. էջեր 1–2. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 1-ին.
  158. ↑ Satcher D (2001). The Surgeon General's Call to Action to Prevent and Decrease Overweight and Obesity. U.S. Dept. of Health and Human Services, Public Health Service, Office of Surgeon General. ISBN 978-0-16-051005-2.
  159. ↑ Moyer VA (2012 թ․ սեպտեմբերի 4). «Screening for and management of obesity in adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement». Annals of Internal Medicine (Practice Guideline). 157 (5): 373–8. doi:10.7326/0003-4819-157-5-201209040-00475. PMID 22733087.
  160. ↑ Brook Barnes (2007 թ․ հուլիսի 18). «Limiting Ads of Junk Food to Children». New York Times. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 24-ին.
  161. ↑ «Fewer Sugary Drinks Key to Weight Loss - healthfinder.gov». U.S. Department of Health and Human Services. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  162. ↑ «WHO urges global action to curtail consumption and health impacts of sugary drinks». WHO. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  163. ↑ Brennan Ramirez LK, Hoehner CM, Brownson RC, Cook R, Orleans CT, Hollander M, Barker DC, Bors P, Ewing R, Killingsworth R, Petersmarck K, Schmid T, Wilkinson W (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Indicators of activity-friendly communities: An evidence-based consensus process». Am J Prev Med (Research Support). 31 (6): 530–32. doi:10.1016/j.amepre.2006.07.026. PMID 17169714.
  164. ↑ Storing up problems; the medical case for a slimmer nation. London: Royal College of Physicians. 2004 թ․ փետրվարի 11. ISBN 1-86016-200-2.
  165. ↑ «Obesity: guidance on the prevention, identification, assessment and management of overweight and obesity in adults and children» (PDF). National Institute for Health and Clinical Excellence(NICE). National Health Services (NHS). 2006. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 8-ին.
  166. ↑ Wanless, Sir Derek; Appleby, John; Harrison, Anthony; Patel, Darshan (2007). Our Future Health Secured? A review of NHS funding and performance. London, UK: The King's Fund. ISBN 1-85717-562-X.
  167. ↑ Sacks G, Swinburn B, Lawrence M (2009 թ․ հունվար). «Obesity Policy Action framework and analysis grids for a comprehensive policy approach to reducing obesity». Obes Rev. 10 (1): 76–86. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00524.X. PMID 18761640.
  168. ↑ Strychar I (2006 թ․ հունվար). «Diet in the management of weight loss». CMAJ (Review). 174 (1): 56–63. doi:10.1503/cmaj.045037. PMC 1319349. PMID 16389240.
  169. ↑ Shick SM, Wing RR, Klem ML, McGuire MT, Hill JO, Seagle H (1998 թ․ ապրիլ). «Persons successful at long-term weight loss and maintenance continue to consume a low-energy, low-fat diet». Journal of the American Dietetic Association. 98 (4): 408–13. doi:10.1016/S0002-8223(98)00093-5. PMID 9550162.
  170. ↑ Tate DF, Jeffery RW, Sherwood NE, Wing RR (2007 թ․ ապրիլ). «Long-term weight losses associated with prescription of higher physical activity goals. Are higher levels of physical activity protective against weight regain?». The American Journal of Clinical Nutrition (Randomized Controlled Trial). 85 (4): 954–9. doi:10.1093/ajcn/85.4.954. PMID 17413092.
  171. ↑ 171,0 171,1 Services, Swedish Agency for Health Technology Assessment and Assessment of Social Services (SBU) (1987). «Dietary treatment of obesity». Annals of the New York Academy of Sciences. 499 (1): 250–263. Bibcode:1987NYASA.499..250B. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb36216.x. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 17-ին.
  172. ↑ Naude CE, Schoonees A, Senekal M, Young T, Garner P, Volmink J (2014). «Low carbohydrate versus isoenergetic balanced diets for reducing weight and cardiovascular risk: a systematic review and meta-analysis». PLOS One (Research Support). 9 (7): e100652. Bibcode:2014PLoSO...9j0652N. doi:10.1371/journal.pone.0100652. PMC 4090010. PMID 25007189.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  173. ↑ Wing RR, Phelan S (2005 թ․ հուլիս). «Long-term weight loss maintenance». The American Journal of Clinical Nutrition (Review). 82 (1 Suppl): 222S–225S. doi:10.1093/ajcn/82.1.222S. PMID 16002825.
  174. ↑ Thangaratinam S, Rogozinska E, Jolly K, Glinkowski S, Roseboom T, Tomlinson JW, Kunz R, Mol BW, Coomarasamy A, Khan KS (2012 թ․ մայիս). «Effects of interventions in pregnancy on maternal weight and obstetric outcomes: meta-analysis of randomised evidence». BMJ (Meta-analysis). 344: e2088. doi:10.1136/bmj.e2088. PMC 3355191. PMID 22596383.
  175. ↑ LeFevre ML (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Behavioral counseling to promote a healthful diet and physical activity for cardiovascular disease prevention in adults with cardiovascular risk factors: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement». Annals of Internal Medicine. 161 (8): 587–93. doi:10.7326/M14-1796. PMID 25155419.
  176. ↑ 176,0 176,1 176,2 Heymsfield SB, Wadden TA (2017 թ․ հունվար). «Mechanisms, Pathophysiology, and Management of Obesity». The New England Journal of Medicine. 376 (3): 254–266. doi:10.1056/NEJMra1514009. PMID 28099824.
  177. ↑ 177,0 177,1 Wolfe SM (2013 թ․ օգոստոս). «When EMA and FDA decisions conflict: differences in patients or in regulation?». BMJ. 347: f5140. doi:10.1136/bmj.f5140. PMID 23970394.
  178. ↑ Rucker D, Padwal R, Li SK, Curioni C, Lau DC (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Long term pharmacotherapy for obesity and overweight: updated meta-analysis». BMJ (Meta-analysis). 335 (7631): 1194–9. doi:10.1136/bmj.39385.413113.25. PMC 2128668. PMID 18006966.
  179. ↑ Wood, Shelley. «Diet Drug Orlistat Linked to Kidney, Pancreas Injuries». Medscape. Medscape News. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 26-ին.
  180. ↑ 180,0 180,1 Chang SH, Stoll CR, Song J, Varela JE, Eagon CJ, Colditz GA (2014 թ․ մարտ). «The effectiveness and risks of bariatric surgery: an updated systematic review and meta-analysis, 2003–2012». JAMA Surgery (Meta-analysis, Review). 149 (3): 275–87. doi:10.1001/jamasurg.2013.3654. PMC 3962512. PMID 24352617.
  181. ↑ Sjöström L, Narbro K, Sjöström CD, Karason K, Larsson B, Wedel H, Lystig T, Sullivan M, Bouchard C, Carlsson B, Bengtsson C, Dahlgren S, Gummesson A, Jacobson P, Karlsson J, Lindroos AK, Lönroth H, Näslund I, Olbers T, Stenlöf K, Torgerson J, Agren G, Carlsson LM (2007 թ․ օգոստոս). «Effects of bariatric surgery on mortality in Swedish obese subjects». The New England Journal of Medicine (Research Support). 357 (8): 741–52. doi:10.1056/NEJMoa066254. PMID 17715408.
  182. ↑ Weintraub, Karen. «New allies in war on weight». The Boston Globe. The Boston Globe. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 30-ին.
  183. ↑ 183,0 183,1 183,2 Haslam D (2007 թ․ մարտ). «Obesity: a medical history». Obes Rev (Review). 8 Suppl 1: 31–36. doi:10.1111/j.1467-789X.2007.00314.x. PMID 17316298.
  184. ↑ 184,0 184,1 «Obesity and overweight». World Health Organization. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 8-ին.
  185. ↑ Hales, Craig M.; Carroll, Margaret D.; Fryar, Cheryl D.; Ogden, Cynthia L. (2017 թ․ հոկտեմբեր). «Prevalence of Obesity Among Adults and Youth: United States, 2015–2016». NCHS data brief (288): 1–8. ISSN 1941-4927. PMID 29155689.
  186. ↑ Seidell 2005 p.5
  187. ↑ Howard NJ, Taylor AW, Gill TK, Chittleborough CR (2008). «Severe obesity: Investigating the socio-demographics within the extremes of body mass index». Obesity Research & Clinical Practice. 2 (1): I–II. doi:10.1016/j.orcp.2008.01.001. PMID 24351678.
  188. ↑ Tjepkema M (2005 թ․ հուլիսի 6). «Measured Obesity–Adult obesity in Canada: Measured height and weight». Nutrition: Findings from the Canadian Community Health Survey. Ottawa, Ontario: Statistics Canada.
  189. ↑ «Online Etymology Dictionary: Obesity». Douglas Harper. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  190. ↑ «Obesity, n». Oxford English Dictionary 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 21-ին.
  191. ↑ Zachary Bloomgarden (2003). «Prevention of Obesity and Diabetes». Diabetes Care (Review). 26 (11): 3172–78. doi:10.2337/diacare.26.11.3172. PMID 14578257.
  192. ↑ 192,0 192,1 «History of Medicine: Sushruta – the Clinician – Teacher par Excellence» (PDF). Dwivedi, Girish & Dwivedi, Shridhar. 2007. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  193. ↑ Theodore Mazzone; Giamila Fantuzzi (2006). Adipose Tissue And Adipokines in Health And Disease (Nutrition and Health). Totowa, NJ: Humana Press. էջ 222. ISBN 1-58829-721-7.
  194. ↑ Keller p. 49
  195. ↑ Gilman, Sander L (2004). Fat Boys: A Slim Book. University of Nebraska Press. էջ 18. ISBN 0803221835.
  196. ↑ Breslow L (1952 թ․ սեպտեմբեր). «Public Health Aspects of Weight Control». Am J Public Health Nations Health. 42 (9): 1116–20. doi:10.2105/AJPH.42.9.1116. PMC 1526346. PMID 12976585.
  197. ↑ 197,0 197,1 197,2 197,3 197,4 Woodhouse R (2008). «Obesity in art: A brief overview». Front Horm Res. Frontiers of Hormone Research. 36: 271–86. doi:10.1159/000115370. ISBN 978-3-8055-8429-6. PMID 18230908.
  198. ↑ 198,0 198,1 Puhl R, Brownell KD (2001 թ․ դեկտեմբեր). «Bias, discrimination, and obesity». Obes. Res. (Review). 9 (12): 788–805. doi:10.1038/oby.2001.108. PMID 11743063.
  199. ↑ Rubinstein S, Caballero B (2000). «Is Miss America an undernourished role model?». JAMA (Letter). 283 (12): 1569. doi:10.1001/jama.283.12.1569. PMID 10735392.
  200. ↑ 200,0 200,1 Johnson F, Cooke L, Croker H, Wardle J (2008). «Changing perceptions of weight in Great Britain: comparison of two population surveys». BMJ. 337: a494. doi:10.1136/bmj.a494. PMC 2500200. PMID 18617488.
  201. ↑ Fumento, Michael (1997). The Fat of the Land: Our Health Crisis and How Overweight Americans Can Help Themselves. Penguin (Non-Classics). էջ 126. ISBN 0-14-026144-3.
  202. ↑ 202,0 202,1 Puhl R., Henderson K., and Brownell K. 2005 p.29
  203. ↑ Johansson E, Böckerman P, Kiiskinen U, Heliövaara M (2009). «Obesity and labour market success in Finland: The difference between having a high BMI and being fat». Economics and Human Biology. 7 (1): 36–45. doi:10.1016/j.ehb.2009.01.008. PMID 19249259.
  204. ↑ Cawley J, Meyerhoefer C (2012 թ․ հունվար). «The medical care costs of obesity: An instrumental variables approach». Journal of Health Economics. 31 (1): 219–30. doi:10.1016/j.jhealeco.2011.10.003. PMID 22094013.
  205. ↑ Finkelstein EA, Fiebelkorn IA, Wang G (2003 թ․ հունվարի 1). «National medical spending attributable to overweight and obesity: How much, and who's paying». Health Affairs. Online (May). doi:10.1377/hlthaff.w3.219.
  206. ↑ «Obesity and overweight: Economic consequences». Centers for Disease Control and Prevention. 2007 թ․ մայիսի 22. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  207. ↑ Colagiuri S, Lee CM, Colagiuri R, Magliano D, Shaw JE, Zimmet PZ, Caterson ID (2010). «The cost of overweight and obesity in Australia». The Medical Journal of Australia (Comparative Study). 192 (5): 260–64. PMID 20201759.
  208. ↑ Cummings, Laura (2003 թ․ փետրվարի 5). «The diet business: Banking on failure». BBC News. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 25-ին.
  209. ↑ van Baal PH, Polder JJ, de Wit GA, Hoogenveen RT, Feenstra TL, Boshuizen HC, Engelfriet PM, Brouwer WB (2008 թ․ փետրվար). «Lifetime Medical Costs of Obesity: Prevention No Cure for Increasing Health Expenditure». PLoS Med. (Comparative Study). 5 (2): e29. doi:10.1371/journal.pmed.0050029. PMC 2225430. PMID 18254654. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-01-11-ին. Վերցված է 2018-03-04-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  210. ↑ Bakewell J (2007). «Bariatric furniture: Considerations for use». Int J Ther Rehabil. 14 (7): 329–33. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 4-ին.
  211. ↑ Neovius K, Johansson K, Kark M, Neovius M (2009 թ․ հունվար). «Obesity status and sick leave: a systematic review». Obes Rev (Review). 10 (1): 17–27. doi:10.1111/j.1467-789X.2008.00521.x. PMID 18778315.
  212. ↑ Ostbye T, Dement JM, Krause KM (2007). «Obesity and workers' compensation: Results from the Duke Health and Safety Surveillance System». Arch. Intern. Med. (Research Support). 167 (8): 766–73. doi:10.1001/archinte.167.8.766. PMID 17452538.
  213. ↑ «Alabama "Obesity Penalty" Stirs Debate». Don Fernandez. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 5-ին.
  214. ↑ Puhl R., Henderson K., and Brownell K. 2005 p.30
  215. ↑ Lisa DiCarlo (2002 թ․ հոկտեմբերի 24). «Why Airlines Can't Cut The Fat». Forbes.com. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 23-ին.
  216. ↑ Dannenberg AL, Burton DC, Jackson RJ (2004). «Economic and environmental costs of obesity: The impact on airlines». American journal of preventive medicine (Letter). 27 (3): 264. doi:10.1016/j.amepre.2004.06.004. PMID 15450642.
  217. ↑ Lauren Cox (2009 թ․ հուլիսի 2). «Who Should Pay for Obese Health Care?». ABC News. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  218. ↑ 218,0 218,1 «109th U.S. Congress (2005–2006) H.R. 554: 109th U.S. Congress (2005–2006) H.R. 554: Personal Responsibility in Food Consumption Act of 2005». GovTrack.us. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 24-ին.
  219. ↑ Pollack, Andrew (2013 թ․ հունիսի 18). «A.M.A. Recognizes Obesity as a Disease». New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 23-ին.
  220. ↑ 220,0 220,1 Basulto, Dominic (2013 թ․ հունիսի 20). «A changing battlefield in the fight against fat». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 20-ին.
  221. ↑ «Obesity can be deemed a disability at work - EU court». Reuters. 2014 թ․ դեկտեմբերի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  222. ↑ «What is NAAFA». National Association to Advance Fat Acceptance. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 17-ին.
  223. ↑ «ISAA Mission Statement». International Size Acceptance Association. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 17-ին.
  224. ↑ 224,0 224,1 Pulver, Adam (2007). An Imperfect Fit: Obesity, Public Health, and Disability Anti-Discrimination Law. Social Science Electronic Publishing. SSRN 1316106.
  225. ↑ Neumark-Sztainer D (1999 թ․ մարտ). «The weight dilemma: a range of philosophical perspectives». Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. (Review). 23 Suppl 2: S31–37. doi:10.1038/sj.ijo.0800857. PMID 10340803.
  226. ↑ National Association to Advance Fat Acceptance (2008). «We come in all sizes». NAAFA. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 29-ին.
  227. ↑ «International Size Acceptance Association – ISAA». International Size Acceptance Association. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  228. ↑ O’Connor, Anahad (2015 թ․ օգոստոսի 9). «Coca-Cola Funds Scientists Who Shift Blame for Obesity Away From Bad Diets». New York Times.
  229. ↑ Nestle, Marion (2016 թ․ սեպտեմբերի 12). «Invited Commentary: Food Industry Funding of Nutrition Research: The Relevance of History for Current Debates». JAMA Internal Medicine. 176 (11): 1685–86. doi:10.1001/jamainternmed.2016.5400. PMID 27618496.
  230. ↑ 230,0 230,1 Flynn MA, McNeil DA, Maloff B, Mutasingwa D, Wu M, Ford C, Tough SC (2006 թ․ փետրվար). «Reducing obesity and related chronic disease risk in children and youth: a synthesis of evidence with 'best practice' recommendations». Obes Rev (Review). 7 Suppl 1: 7–66. doi:10.1111/j.1467-789X.2006.00242.x. PMID 16371076.
  231. ↑ Dollman J, Norton K, Norton L (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Evidence for secular trends in children's physical activity behaviour». Br J Sports Med (Review). 39 (12): 892–97, discussion 897. doi:10.1136/bjsm.2004.016675. PMC 1725088. PMID 16306494.
  232. ↑ Metcalf B, Henley W, Wilkin T (2012). «Effectiveness of intervention on physical activity of children: systematic review and meta-analysis of controlled trials with objectively measured outcomes (EarlyBird 54)». BMJ (Clinical Research Ed.) (Review, Meta-analysis). 345: e5888. doi:10.1136/bmj.e5888. PMID 23044984.
  233. ↑ Mead, Emma; Brown, Tamara; Rees, Karen; Azevedo, Liane B.; Whittaker, Victoria; Jones, Dan; Olajide, Joan; Mainardi, Giulia M.; Corpeleijn, Eva (2017). «Diet, physical activity and behavioural interventions for the treatment of overweight or obese children from the age of 6 to 11 years». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD012651. doi:10.1002/14651858.CD012651. ISSN 1469-493X. PMID 28639319.
  234. ↑ 234,0 234,1 Lund Elizabeth M. (2006). «Prevalence and Risk Factors for Obesity in Adult Dogs from Private US Veterinary Practices» (PDF). Intern J Appl Res Vet Med. 4 (2): 177–86.
  235. ↑ McGreevy PD, Thomson PC, Pride C, Fawcett A, Grassi T, Jones B (2005 թ․ մայիս). «Prevalence of obesity in dogs examined by Australian veterinary practices and the risk factors involved». Vet. Rec. 156 (22): 695–702. doi:10.1136/vr.156.22.695. PMID 15923551.
  236. ↑ Nijland ML, Stam F, Seidell JC (2009 թ․ հունիս). «Overweight in dogs, but not in cats, is related to overweight in their owners». Public Health Nutr. 13 (1): 1–5. doi:10.1017/S136898000999022X. PMID 19545467.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ճարպակալում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ճարպակալում&oldid=10121115» էջից