Վիքիպեդիա

Արաբական թերակղզի

Աշխարհի ամենամեծ թերակղզին
(Վերահղված է Արաբիաից)

Արաբական թերակղզի (արաբ․՝ جزيرة العرب‎‎, Ջազիրաթ ալ-Արաբ) կամ Արաբիա, աշխարհագրական շրջան Հարավարևմտյան Ասիայում։ Տարածքը 3 237 500 կմ2 է, բնակչությունը՝ ավելի քան 77 միլիոն մարդ[1]։

Արաբական թերակղզի
شبه الجزيرة العربية (ar)

Արաբական թերակղզին տիեզերքից
21°30′09″ հս․. լ. 45°13′10″ ավ. ե.HGЯO
Տեղագրություն Ասիա
Ողողող ջրեր Կարմիր ծով, Պարսից ծոց, Արաբական ծով, Օմանի ծոց, Ադենի ծոց
Ընդհանուր մակերեսը 3 237 500 կմ²
Ամենաբարձր կետը 0-3666 մ
Երկիր Եմեն Եմեն
Օման Օման
Կատար Կատար
Բահրեյն Բահրեյն
Քուվեյթ Քուվեյթ
ԱՄԷ ԱՄԷ
Սաուդյան Արաբիա Սաուդյան Արաբիա
Վարչատարածքային բաժանում Մերձավոր Արևելք
Բնակչություն (2014) 77 584 000 մարդ
Բնակչության խտությունը 24 մարդ/կմ2
Արաբական թերակղզի (Ասիա)##
Արաբական թերակղզի (Ասիա)
Վիքիպահեստում

Կոմունիկացիոն տեսանկյունից գտնվելով 3 աշխարհամասերի՝ Եվրոպայի, Ասիայի և Աֆրիկայի հատման կետում՝ Արաբական թերակղզին իր ուրույն տեղն ունի համաշխարհային պատմության մեջ։ Թերակղզու դերը հատկապես մեծացավ 19-րդ դարի ընթացքում։ Հայտնաբերվում են «սև ոսկու»՝ նավթի և «կապույտ վառելիքի»՝ բնական գազի հսկայական պաշարներ։ Արաբական թերակղզում և Պարսից ծոցի ավազանում տեղակայված է նավթի համաշխարհային պաշարների 2/3-ը, բնական գազի պաշարների գրեթե կեսը։ Կան նաև մետաղների օգտակար հանածոների հանքավայրեր։

Պատմականորեն Արաբական թերակղզին բաժանվում է հինգ խոշոր հատվածների՝

  • Հյուսիսային Արաբիա՝ Ջաուֆ, Թաբուկ
  • Կենտրոնական Արաբիա՝ Նաջդ
  • Արևելյան Արաբիա՝ Յամամա և Բահրեյն (չշփոթել Բահրեյն պետության հետ)
  • Արևմտյան Արաբիա՝ Հիջազ և ալ-Ասիր
  • Հարավային Արաբիա՝ Եմեն և Օման

Թերակղզու և հարակից կղզիների վրա են տեղակայված Սաուդյան Արաբիան, Եմենը, Օմանը, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Քաթարը, Բահրեյնը, Քուվեյթը։ 1981 թվականին Եմենից բացի թերակղզու պետությունները հիմնում են Պարսից ծոցի տնտեսական համագործակցության խորհրդի մեջ (արաբ․՝ مجلس التعاون لدول الخليج العربي‎‎)։ Թերակղզին հյուսիսից եզերում են Հորդանանը և Իրաքը։

Աշխարհագրական պայմաններ խմբագրել

Արաբական թերակղզին դեռ վաղնջական ժամանակներից անջատվել է Աֆրիկա մայրցամաքից և միացել Եվրասիային։ Աֆրիկայի և թերակղզու միջև առաջացած ճեղքը լցվել է Հնդկական օվկիանոսի ջրերով, և առաջացել է Կարմիր ծովը։ Հյուսիսում՝ Ասիական մայրցամաքի միացման տեղում, Հայկական լեռնաշխարհից հոսող Եփրատ և Տիգրիս գետերը գետաբերուկներով ձևավորել են Միջագետքի դաշտավայրը։ Այսպես, Արաբական թերակղզին խոշորագույնն է աշխարհում, և տարածքով գրեթե կրկնակի ավելին է, քան հարևան Հինդուստան թերակղզին (մոտ 1,8 միլիոն քառ.կմ)[2]։

Ռելիեֆ խմբագրել

Արաբական թերակղզին հյուսիսից առաջավորասիական երեք բարձրավանդակներին (Իրանական բարձրավանդակ, Հայկական լեռնաշխարհ, Փոքր Ասիայի կամ Անատոլիայի սարավանդ) միացած է Միջագետքի դաշտավայրի (արաբ․՝ ما بين النهرين‎‎) և Սիրիական անապատի (արաբ․՝ بادية الشام‎‎) միջոցով։ Հյուսիսում ավազուտային անապատներն են։ Մնացած կողմերը ողողում են Հնդկական օվկիանոսի ջրերը։ Արևելքում Պարսից ծոցն է (արաբ․՝ الخليج العربي‎‎), որը Օմանի ծոցին միանում է Օրմուզի նեղուցով (արաբ․՝ مضيق هرمز‎‎)։ Հարավում Ադենի ծոցն է (արաբ․՝ خليج عدن‎‎) ու Արաբական ծովը (արաբ․՝ بحر العرب‎‎)։ Արևմուտքում Աֆրիկա մայրցամաքից անջատված է Կարմիր ծովով (արաբ․՝ بحر الأحمر‎‎)։ Վերջինս Ադենի ծոցին միացած է Բաբ էլ-Մանդեբի նեղուցով (արաբ․՝ باب المندب‎‎), որը թերակղզու հարավարևմտյան ծայրակետում է[2]։ Արտաքին աշխարհից մեկուսացված լինելու պատճառով արաբներն այն կոչել են «Արաբների կղզի»։

 
Մայրամուտ Ռուբ ալ-Խալի անապատում

Արաբական թերակղզին, որ ընդունված է անվանել Արաբական ենթացամաք, ունի ծովի մակերևույթից 760 մ միջին բարձրություն։ Նրա հարավ-արևմուտքում գտնվում են հնագույն լեռներ, որոնք զառիկող իջնում են դեպի առափնյա դաշտավայրային շերտը։ Թերակղզու ողջ արևմտյան ափին զուգահեռ Հիջազի լեռնաշղթան է (արաբ․՝ الحجاز‎‎)։ Նրա ու Կարմիր ծովի միջև ընկած նեղ տարածքը հայտնի է որպես Թիհամայի հարթավայր (արաբ․՝ التهامة‎‎)։ Արևելյան հատվածի Տուվեյկ լեռնաշղթան(արաբ․՝ الطويق‎‎) մի քանի անգամ ավելի կարճ է՝ 120կմ։ Այն Պարսից և Օմանի ծոցերի ափի մի մասով եզերում է թերակղզին[3][4]։ Հիջազը հյուսիսային լայնության 20-րդ զուգահեռականից հարավ վերածվում է լեռնային Ասիր շրջանի, իսկ հարավում Եմենն է։ Այստեղ գտնվում է ամենաբարձր կետը՝ ալ-Նաբի Շուեյբ լեռը (3666 մ)։ Այդ լեռնաշղթաների միջև ընկած է Նաջդի ընդարձակ սարահարթը։ Այստեղ են գտնվում երեք անապատներ Նեֆուդը (արաբ․՝ نفود‎‎), Դահնան (արաբ․՝ الدحنة‎‎) և խոշորագույնը՝ Ռուբ ալ-Խալին (արաբ․՝ ربع الخالي‎‎)[5]։

Հիջազի լեռներից որոշները գործող հրաբուխներ են։ Նրանցից մեկը ժայթքել է Մադինա քաղաքի մոտ 1256 թվականին[2]։ Տարածաշրջանը հարուստ է չորացած գետահուներով՝ վադիներով, որոնք փաստում են, որ ժամանակին այդտեղով ջրեր են հոսել։ Նաջդի կենտրոնում ձգվում է խոշորագույն վադին՝ ալ-Ռուման (500 կմ)։ Այդ վադիները անձրևների ժամանակ լցվում են ջրերով։ Դրանց ակունքներում հեշտ է գտնել ջրհորներ[4]։ Թերակղզու հարավ-արևմուտքում գտնվող լեռներում բավականաչափ տեղումներ են լինում (տարեկան մինչև 1000 մմ)։ Սակայն թերակղզու հսկայական հատված տեղումներ գրեթե չի ստանում (10-100 մմ)։ Ժամանակ առ ժամանակ եկացող տեղումները չեն հասնում գետնին. բանն այն է, որ ավազներն այնքան են շիկանում, որ ջուրը գետնին չհասած՝ գոլորշիանում է։ Ամենատեղումնառատ շրջանը Եմենն է, որը զբաղեցնում է շուրջ 200 000 կմ2 տարածք։ Այստեղ ավելի քան 4000 տարի առաջ սկսել էր ձևավորվել հնագույն քաղաքակրթություն[6]։

Բուսական և կենդանական աշխարհ խմբագրել

 
օազիս Օմանում

Հազարամյակներ շարունակ՝ ընդհուպ մինչև մեզնից 10 000 տարի առաջ, Արաբական թերակղզին պատված է եղել արևադարձային մշտադալար անտառներով, իսկ Հիջազի լեռներից հոսել են բազմաթիվ գետեր։ Դրա վկայությունն են այսօրվա չորացած գետահուները, ստորգետնյա ջրերի մեծ քանակությունը և նավթի ու բնական գազի հսկայական պաշարները։ Այսօր այդ անտառներից մնացել են օազիսներ, որոնք գտնվում են թերակղզու ստորգետնյա ջրեր ունեցող վայրերում։ Արևադարձային անտառները մնացել են հիմնականում Եմենում և Օմանում։ Տարածքը հիմնականում պատված է տափաստաններով ու կիսաանապատներով, ավազուտային անապատներով։ Օազիսներում հանդիպող հիմնական ծառատեսակը փյունիկյան արմավենին է և այլ լայնատերև բույսեր։ Անապատային շրջաններում խոնավության խիստ պակասի պայմաններում բույսերի տերևները վերածվել են փշերի։ Ուստի այստեղ հանդիպում են ուղտափուշ, օշինդր և այլն։

Օազիսներում հանդիպող միասապատ և երկսապատ ուղտերը ընտելացվել են մարդու կողմից։ Ի դեպ, միասապատ ուղտերի գերշահագործման և զանգվածային ոչնչացման արդյունքում այն հայտնվել է Կարմիր գրքում։ Հանդիպում են նաև անապատային տարբեր գիշատիչ կենդանիներ, գլխավորապես բորենիներ ու շնագայլեր, ժամանակին եղել են նաև առյուծներ։ Անապատներում շատ են սարդերը, օձերը, մողեսները։ Հարավի խոնավ շրջաններում մնացել են արևադարձային անտառները. Եմենում հանդիպում են կապիկներ։ Արաբական թերակղզին շրջապատող Հնդկական օվկիանոսի ջրային տարածքներում հանդիպում են ամենազանազան տեսակի բույսեր ու կենդանիներ։ Հատկապես հայտնի են Կարմիր ծովի կորալները և Պարսից ծոցի փափկամարմինները։ Այդ շրջանի արաբները մասնագիտացել էին մարգարտի որսի, ձկնորսության և այլ ոլորտներում։

 
Դահնա կամ Փոքր Նեֆուդ անապատը

Հարավային լեռնային շրջանները, ինչպես նաև՝ ալ-Ասիրը, հնուց հայտնի էին որպես երկրագործական և անասնապահական կենտրոններ։ Այստեղի քաղաքները մշտական տնտեսական կապի մեջ էին եգիպտական ու սիրիական քաղաքների հետ։ Հնդկական օվկիանոսից եկացող ծովային առևտրականները խարիսխ էին գցում Եմենի Կանա նավահանգստում։ Դեպի Երուսաղեմ գլխավոր ճանապարհն անցնում էր Հիջազով, որի կենտրոնում ձևավորվել էին խոշոր քաղաքներ Յասրիբը (արաբ․՝ يثريب‎‎), Մեքքան (արաբ․՝ مكة‎‎) և ալ-Տաիֆը (արաբ․՝ الطائف‎‎)[3]։ Հին Եմենի քաղաքներում զբաղվում էին մետաղամշակությամբ, կաշեգործությամբ, կավագործությամբ և այլ արհեստներով, իսկ հարակից գյուղերում բուծում տարատեսակ կենդանիներ, աճեցնում արմավենիներ։ Չորային պայմաններին լավ էին հարմարվել ուղտերը, այծերը, ոչխարները։ Տարածված մշակաբույսերից էին ցորենը, գարին։ Եմենը հայտնի էր այգեգործությամբ. այնտեղ շատ էին նռան, թզի, արմավի մի քանի տեսակների, խաղողի և այլ այգիներ։ Եմենը և Եթովպիան համարվում են սուրճի հայրենիքը[6]։

Բնակչություն խմբագրել

Պատմական բնակչություն
ՏարեթիվԲնակ․±%
19509,481,713—    
196011,788,232—    
197015,319,678—    
198023,286,256—    
199035,167,708—    
200047,466,523—    
201063,364,000—    
201477,584,000—    
201886,221,765—    
Political Definition: Gulf Cooperation Council and Yemen
Sources:1950–2000[7] 2000–2014[8]

Չնայած պատմականորեն քիչ բնակեցված քաղաքական Արաբիան բնութագրվում է բնակչության աճի բարձր տեմպով՝ որպես աշխատող ներգաղթյալների շատ ուժեղ ներհոսքի, ինչպես նաև կայուն բարձր ծնելիության արդյունք։ Բնակչությունը հակված է լինել համեմատաբար երիտասարդ և տղամարդկանց գերակշռող սեռի հարաբերակցությամբ։ Շատ նահանգներում հարավասիական բնակչության թիվը գերազանցում է տեղի քաղաքացիների թիվը։ Չորս փոքր պետությունները (ըստ տարածքների), որոնց ամբողջ ծովափը Պարսից ծոցն է, ունեն բնակչության աշխարհի ծայրահեղ աճը՝ մոտ 20 անգամ յուրաքանչյուր եռամյա աճով։ 2014 թվականին Արաբական թերակղզու գնահատված բնակչությունը 77,983,936 մարդ էր (ներառյալ արտագաղթածները)[9]։ Արաբական թերակղզին հայտնի է նրանով, որ աշխարհում մեծահասակների սեռի ամենաանհավասար հարաբերակցությունն ունեցող տարածաշրջանն է[10]։

Պատմական բնակրություն (Ծոցի 4 երկրներ)
ՏարեթիվԲնակ․±%
1950356,235—    
19701,329,168—    
19904,896,491—    
201011,457,000—    
201417,086,000—    
201818,675,440—    
Պարսից ծոցի ափին գտնվող 4 ամենափոքր երկրների բնակչությունը․ ԱՄԷ, Բահրեյն, Քաթար, Քուվեյթ
Sources:1950–2000[11] 2000–2014[8]

Քաղաքներ խմբագրել

Արաբական թերակղզու 10 ամենամեծ բնակչություն ունեցող քաղաքներն են․

Քաղաք Բնակչություն
1   Ալ-Ռիադ 7,231,447
2   Ջիդդա 4,610,176
3   Դուբայ 3,331,420
4   Քուվեյթ 3,114,553
5   Սանաա 2,972,988
6   Մեքքա 2,042,106
7   Շարջա 1,684,649
8   Մասկատ 1,549,729
9   Մադինա 1,488,782
10   Աբու Դաբի 1,482,816
Source: 2020[12]

Լանդշաֆտ խմբագրել

 
Քարավանը անցնում է Ադ-Դահնա անապատով կենտրոնական Սաուդյան Արաբիայում
 
Ռաս ալ-Ջինզը հարավարևելյան Արաբիայում (Օման), նաև կոչվում է «Կրիայի ափ»
 
AR - Արաբական պլատֆորմ, Աֆրիկայի նկատմամբ շարժմամբ ուղղությունը և արագությունը տարեկան միլիմետրերով

Երկրաբանորեն այս շրջանը, թերևս, ավելի նպատակահարմար է անվանել Արաբական ենթամայրցամաք, քանի որ գտնվում է իր տեկտոնական սալի՝ Արաբական սալի վրա, որն աստիճանաբար հեռանում է Աֆրիկայի մնացած մասերից (առաջացնելով Կարմիր ծովը) դեպի հյուսիս՝ դեպի Ասիա, Եվրասիական սալի մեջ (առաջացնելով Զագրոսի լեռները)։ Բացահայտված ժայռերը սիստեմատիկորեն տատանվում են Արաբիայի ողջ տարածքում․ ամենահին ժայռերը, որոնք գտնվում է Կարմիր ծովի մերձակայքում գտնվող Արաբական-Նուբիական վահանին, ծածկված են Պարսից ծոցի նկատմամբ ավելի երիտասարդ նստվածքներով։ Երկրի վրա թերևս ամենալավ պահպանված օֆիոլիթը՝ Սեմաիլ օֆիոլիտը, գտնվում է ԱՄԷ-ի լեռներում և հյուսիսային Օմանում։

Թերակղզին բաղկացած է․

  1. կենտրոնական սարահարթից՝ Նաջդից՝ պարարտ հովիտներով և արոտավայրերով, որոնք օգտագործվում են ոչխարների և այլ անասունների արածեցման համար
  2. Մի շարք անապատներ․ հյուսիսում գտնվում է Նեֆուդը[13], որը քարքարոտ է, Ռուբ ալ-Խալի կամ Մեծ Արաբական անապատը՝ հարավում, որը ավազոտ է, որում ավազը հաստությունը գնահատվում է 180 մետր, և դրանց միջև՝ Դահնան
  3. Լեռներ[14][15][16]
  4. Կարմիր ծովի ափի երկայնքով գտնվող մարջանային խութերով չոր կամ ճահճոտ ափամերձ գոտիներ
  5. Արևելյան Արաբիայում գտնվող օազիսներ և ճահճային ափեր, որոնցից ամենակարևորը Ալ-Այինը (ԱՄԷ-ում) և Էլ Հասան (Սաուդյան Արաբիայում)[16]
  6. Արևադարձային մուսոնային ափամերձ գոտի Դհոֆարում և Ալ-Մահրայում։

Արաբիան քիչ լճեր ու մշտական գետեր ունի։ Տարածքների մեծ մասը ջրահեռացվում է վադիներ կոչվող անցողիկ ջրահոսքերով, որոնք չոր են, բացառությամբ անձրևային սեզոնի։ Այնուամենայնիվ, թերակղզու մեծ մասում գոյություն ունեն առատ ջրատար հորիզոններ, և որտեղ այդ ջրի մակերևույթները օազիսներ են առաջանացնում (օրինակ՝ Ալ-Հասա և Քաթիֆ, աշխարհի ամենամեծ երկու օազիսները) և խթանում գյուղատնտեսությանը, հատկապես արմավենիների, ինչը թույլ է տալիս թերակղզին մեծ արտադրություն ունենա, քան աշխարհի ցանկացած այլ տարածաշրջան։ Ընդհանուր առմամբ, կլիման չափազանց տաք և չոր է, չնայած կան բացառություններ[17]։ Բարձրունքները իրենց բարձրության շնորհիվ ունեն մեղմ կլիմա, իսկ Արաբական ծովի առափնյա տարածքում կա զով ու խոնավ քամի։ Թերակղզին չունի խիտ անտառներ։ Անապատին հարմարեցված վայրի բնությունը առկա է ողջ տարածաշրջանում[17]։

ՆԱՍԱ-ի Gravity Recovery and Climate Experiment (GRACE) արբանյակային տվյալների (2003–2013) վերլուծության համաձայն՝ Կալիֆոռնիայի համալսարանի Իրվինյան մասնաճյուղի անցկացված ուսումնասիրության արդյունքում, որը հրապարակվել է Ջրային ռեսուրսների հետազոտության մեջ 2015 թվականի հունիսի 16–ին, աշխարհում ավելի քան 60 միլիոն մարդ օգտնվում է Արաբական ջրային համակարգից։ Երեսուն յոթ խոշոր ջրատարներից քսանմեկը «գերազանցել են կայունության շրջադարձային կետերը և սպառվում են», իսկ դրանցից տասներեքը «համարվում են զգալիորեն վատ վիճակում»։

Արաբական թերակղզու մեծ մասում տարածվում է ավելի քան 760 մ բարձրություն ունեցող սարահարթ։ Սարահարթը արևելյան զանգվածային, քարքարոտ Կարմիր ծովի ափից ձգվում է մինչև Պարսից ծոցի ծանծաղ ջրեր։ Ներքին մասը բնութագրվում է կուեստաներով և հովիտներով, որոնք ջրահեռացվում են վադիների համակարգով։ Ավազի և մանրախիճի անապատների կիսալուսին ընկած է դեպի արևելք։ Արաբական թերակղզու մեծ մասում տարածվում է ավելի քան 2500 ոտնաչափ (760 մ) բարձրություն ունեցող սարահարթ։ Սարահարթը թեքվում է դեպի Արևելք Կարմիր ծովի ափի երկայնքով զանգվածային, փխրուն նոսրացումից դեպի Պարսից ծոցի ծանծաղ ջրերը։

Լեռներ խմբագրել

 
Հարազի լեռները արևմտյան Եմենում, որտեղ գտնվում են Արաբիայի ամենաբարձր լեռը՝ Ջաբալ Ան-Նաբին կամ Ջաբալ Հանդհուրը, որոնք գտնվում են Սանաայի մոտակայքում

Լեռները գտնվում են թերակղզու արևելյան, հարավային և հյուսիսարևմտյան սահմաններին։ Լեռնաշղթաները կարելի է խմբավորել հետևյալ կերպ․

  • Հյուսիս-արևելք։ Հաջարի լեռնաշղթա․ ձգվում է ԱՄԷ-ով և հյուսիսային Օմանով[16]
  • Հարավ-արևելք։ Դհոֆարի լեռնաշղթա, ձգվում է հարավային Օմանով[16], որը Եմենական Հադհրամաուտի լեռների շարունակությունն է[18][19]
  • Արևմուտք։ Կարմիր ծովի արևելյան ափին սահմակցում է Սարավատի լեռները[14], որը բաղկացած է արևելյան Եմենով ձգվող Հարազի լեռներից[20] և արևմտյան Սաուդյան Արաբիայով ձգվող Ասիրի[21] և Հիջազի լեռները[22][23]։ Վերջինս ներառում է իր մեջ Միդիանի լեռները՝ հյուսիսարևմտյան Սաուդյան Արաբիայում[18]։
  • Հյուսիս-արևմուտք։ Բացի Սարավատի լեռներից, Սաուդյան Արաբիայով ձգվում է նաև Շամմարի լեռնաշղթան, որը բաղկացած է Աջա և Սալմա ենթաշղթաներից[16]։
  • Կենտրոն։ Նաջդում է գտնվում Թուվաիքի լեռնաշղթան[16]։

Հիջազից դեպի հարավ լեռների բարձրությունների կայուն աճ է նկատվում, և ամենաբարձր լեռնագագաթներն ու լեռնաշղթաները գտնվում են Եմենում։ Սարավատի լեռնաշղթայի Հարազ ենթալեռնաշղթայի ամենաբարձրը լեռը՝Ջաբալ Ան-Նաբի Շուայբը կամ Ջաբալ Հադհուրը[24][25][26], ունի մոտ 3666 մ բարձրություն[14][20]։ Համեմատության համար նշենք, որ Թուվաիքը, Շամմարը և Դհոֆարը սովորաբար չեն գերազանցում 1000 մ բարձրությունը[16]։

  •  
    Արևելյան Եմենի Հադհրամաուտի լեռնաշղթան, որի շարունակությունը Օմանի Դհոֆարի լեռնաշղթան էր
  •  
    Արևմտյան Եմենի Սարավատի լեռաշղթայի Հարազի ենթաշղթայի քարքարոտ տեղանք
  •  
    Հարավարևմտյան Սաուդյան Արաբիայում՝ Եմենի հետ սահմանի մոտ, Ասիրի լեռնաշղթայի Ջաբալ Սավրայի լեռը

Ստուգաբանություն խմբագրել

Հելլենիստական շրջանում տարածքը հայտնի էր որպես Արաբիա կամ Արավիա (հուն. ՝ Αραβία): Հռոմեացիները երեք շրջան են անվանել «Արաբիա»՝ ընդգրկելով ավելի մեծ տարածք, քան ներկայիս «Արաբական թերակղզի» տերմինը.

  • Arabia Petraea (Քարքարոտ Արաբիա[27]) - ընդգրկում էր ժամանակակից Սիրիան, Հորդանանը, Սինա թերակղզին և հյուսիսարևմտյան Սաուդյան Արաբիան։ Այն միակն էր, որը դարձավ պրովինցիա՝ Պետրա մայրաքաղաքով։
  • Arabia Deserta (Անապատային Արաբիա) - մեծամասամբ Արաբիայի կենտրոնական անապատն է։ Որպես շրջանի անուն պահպանվել է մինչև 19-րդ և 20-րդ դարերը։
  • Arabia Felix (Բարեբեր Արաբիա) - օգտագործվել է աշխարհագրագետների կողմից՝ նկարագրելով ներկայիս Եմենը, որտեղ տեղումները ավելի շատ են, ավելի կանաչ է, քան մնացած թերակղզին և ավելի բարեբեր են դաշտերը։

Արաբ բնակիչները օգտագործում էին Արաբիայի հյուսիս-հարավ բաժանումը. Ալ Շամ-Ալ Յաման, կամ Անապատային Արաբիա-Բարեբեր Արաբիա։ Բարեբեր Արաբիան ի սկզբանե օգտագործվել է ամբողջ թերակղզու, իսկ այլ ժամանակներում՝ միայն հարավային շրջանի համար։ Քանի որ դրա օգտագործումը սահմանափակվեց հարավով, ամբողջ թերակղզին պարզապես կոչվեց Արաբիա։ Անապատային Արաբիան ամբողջ անապատային շրջանն էր, որը տարածվում էր դեպի հյուսիս՝ Բարեբեր Արաբիայից մինչև Պալմիրա և Եփրատ, ներառյալ Նեղոսի և Բաբելոնի Պելուսիայի միջև ընկած տարածքը։ Այս տարածաշրջանը նաև կոչվում էր Արաբիա և կտրուկ չէր տարբերվում թերակղզուց[28]։

Արաբները և Օսմանյան կայսրությունը Արաբական թերակղզու արևմտյան շրջանը համարում էին «արաբների երկիր»՝ Բիլադ ալ-Արաբ, և իր մեծ բաժանումներն էին բիլադ ալ-Շամ (Լևանտ), բիլադ ալ-Յաման (Եմեն) և բիլադ ալ-Իրաք (Իրաք)[29]։ Օսմանցիները օգտագործում էին Արաբիստան տերմինը, որը ընդգրկում էր ավելի լայն տարածաշրջան՝ սկսած Կիլիկիայից, որտեղ Եփրատը այն բաժանում է Սիրիայից, Պաղեստինի միջով մինչև Սինա թերակղզին[30]։

Արաբիայի մարզերն են՝ Ալ Թիհ, Սինայի թերակղզի, Հիջազ, Ասիր, Եմեն, Հադրամաուտ, Մահրա և Շիլու, Օման, Հասա, Բահրեյն, Դահնա, Նուֆուդ, Համմադ, որը ընդգրկում էր Սիրիայի անապատները, Միջագետքն և Բաբելոնիան[31][32]։

Պատմություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Նախաիսլամական Արաբիա

Անտիկ պատմություն խմբագրել

 
Մադաին Սալեհ. լքված բնակավայր Արաբական թերակղզում

Արաբական թերակղզին սեմական ժողովուրդների հայրենիքն է[3]։ Ք.ա. 4-3-րդ հազարամյակներից սկսած այդ ժողովուրդների մեծ մասը տեղափոխվել է «Բարեբեր մահիկ» տարածաշրջան՝ Միջագետք ու Միջերկրական ծովի արևելյան ափ։ Նրանց մի հատված հաստատվել է Հաբեշական բարձրավանդակում Եթովպիա։ Սեմական ծողովուրները հիմնել են այնպիսի պետություններ, ինչպիսիք են Շումերը (արաբ․՝ سومر‎‎, Սումեր), Աքքադը (արաբ․՝ أكد‎‎, Աքքադ), Բաբելոնիան (արաբ․՝ أكبلاد بابلد‎‎, Բիլադ Բաբել), Փյունիկիան (արաբ․՝ فينيقيا‎‎, Ֆինիկիա), Ասորեստանը (արաբ․՝ آشور‎‎, Աշշուր), Ասորիքի (արաբ․՝ سوريا‎‎, Սուրիա) և Միջագետքի (արաբ․՝ بلاد الرافدين‎‎‎, Բիլադ ալ-Ռաֆիդեյն) հռչակավոր քաղաք-պետությունները[33]։ Աքքադը մարդկությանը հայտնի առաջին կայսրությունն էր, որի իշխանությանն էին ենթարկվում Բարեբեր մահիկի և Հայկական լեռնաշխարհի հարավային շրջանների երկրները։ Բաբելոնը մարդկության պատմության խոշորագույն քաղաքն էր, որը որոշ աղբյուրների համաձայն ունեցել է 200 000 բնակիչ։

Սեմական քաղաքակրթությունները որոնք ստեղծել էին հարուստ մշակույթ և հսկայական ներդրում կատարել մարդկության պատմության զարգացման համար։ Փյունիկիայի Ուգարիտ քաղաքում մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում կերտվել է աշխարհի առաջին այբունենը։ Արամեացիների լեզուն և այբուբենը դարեր շարունակ՝ մինչև հելլենիզմի դարաշրջանը, տիրապետող են եղել տարածաշրջանում։ Գտնվելով Չինաստանն ու Հնդկաստանը Միջերկրական ծովին կապող առևտրական ճանապարհների կենտրոնում՝ նրանք զբաղվել են տարանցիկ առևտրով և մշակութային փոխանակությամբ։ Ժամանակակից Սիրիայի ու Հորդանանի տարածքներում են գտնվում Նաբատեայի (արաբ․՝ مملكة الأنباط‎‎, Մամլաքաթ ալ-Անբատ) ու Պալմիրայի (արաբ․՝ تدمر‎‎, Թադմոր)՝ հելլենիստական ոճով կառուցված քաղաքները Այսօր չնչին բեկորներ մնացել են այդ պետություններից, ժողովուրդների մեծ մասը ձուլվել է։ Սակայն արաբ ժողովուրդը մնացել է պատմական նախահայրենիքում ու դարձել աշխարհի ամենահայտնի ժողովուրդներից մեկը[4]։

Նախաիսլամական նստակյաց քաղաքակրթություններ խմբագրել

Արաբական թերակղզին դարեր շարունակ բանկեցված է եղել տասնյակ ազգերով ու ազգություններով, ցեղերով ու ցեղային միություններով։ Սակայն գերիշխողը եղել և մնում են արաբները, որոնք իրենց են ձուլել շատ էթնիկ խմբեր։ Արաբական ցեղերը հայտնի էին երկու խոշոր խմբերով՝ հյուսիսային, որի հիմնադիրն Ադնանն էր[34], և հարավային, որի հիմնադիրն էր Կահտանը։ Հայտնի էին (արաբ․՝ بنو أسد‎‎, բանու ասադ)՝ առյուծի որդիներ, (արաբ․՝ بنو نسر‎‎, բանու նասր)՝ արծվի որդիներ, (արաբ․՝ تغليب‎‎, Թաղլիբ), (արաբ․՝ القريش‎‎, ալ-Կուրեյշ) և այլ ցեղերը Արաբները բնակվում էին հիմնականում ծովափնյա շրջաններում, ինչպես նաև անապատներով ու տափաստաններով մեկ ցրված կանաչ կղզյակներում՝ օազիսներում։ Հատկապես մեծաքանակ էր բնակչությունը հարավային Արաբիայում՝ Եմենում։

 
Ջիբլա. քաղաք Եմենում

Հյուսիսային ու Կենտրոնական Արաբիայի բնակչությունը ևս զբաղվում էր նստակյաց հողագործությամբ։ Նպաստավոր էին ոչ միայն Յամամայի և Եմենի ոռոգովի տարածքները, այլև Նաջդի սարահարթի, Բահրեյնի դաշտավայրի ու Հիջազի լեռնային օազիսները[34]։ Նստակյաց ցեղերը ստեղծել էին քաղաք-պետություններ՝ շաաբաներ (արաբ․՝ الشعبة‎‎, ալ-շա'բա), որոնք հունական պոլիսներ էին հիշեցնում։ Դրանք իրենց ազդեցությունը տարածում էին նաև շրջակա գյուղերի վրա՝ նպաստելով դրանց զարգացմանը[4][5]։ 6-րդ դարում շաաբաների, ինչպես նաև Եմենում ձևավորված թագավորությունների թուլացումն ու անկումը բացասաբար անդրադարձավ սոցիալական, տնտեսական ու քաղաքական կյանքի վրա։ Պատճառը Մերձավոր Արևելքում և Հռոմեական կայսրությունում տիրող փոփոխություններն էին, որոնք հանգեցրին հին՝ նախնադարյան ու ստրկատիրական կարգերի վերջնական վերացմանն ու նոր հասարակարգի ստեղծմանը։ Արևելքի ժողովուրդները թևակոխեցին ավատատիրության դարաշրջան, որը տևեց 1,2-1,5 հազարամյակ։ Նախաիսլամական շրջանում՝ 6-7-րդ դարերի թերակղզու բնակչության 4-4,5 միլիոնը նստակյացներ էին, իսկ 2,5-3 միլիոն մարդ զբաղվում էր քոչվոր կամ կիսաքոչվոր անասնապահությամբ[3] հողագործությունը պատվազրկություն համարելով[2]։

Նախաիսլամական շրջանի ցեղային համակարգն ունի մոտ երկու հազարամյա պատմություն[2]։ Արաբական ցեղերը ունեին հիմնական անդամներ, որոնք իրար հետ կապված էին արյունակցական կապով, և երկրորդական անդամներ, որոնք պատերազմում հաղթված ցեղերի ստրկացված անդամներն էին կամ թույլ տոհմերի հնազանդ անդամները։ Բեդուինները զբաղվում էին քոչվոր անասնապահությամբ ու մասամբ հարձակումներով։ Արաբական թերակղզու հիմնական փոխադրամիջոցը, կենդանական սնունդի, հագուստի ապահովողն ու հարստության չափանիշը հարյուրավոր տարիներ եղել և մնում է ուղտը։ Այն կարող է առանց ջրի ու կերակրի ճամփորդել 4-5 օր, օրական 120-130 կմ[5]։ Ուղտի միսն ու կաթը դարեր շարունակ քոչվոր բեդուինների հիմնական սնունդն էր։ Ուղտի կաշվից ու բրդից մարդիկ պատրաստել են հագուստներ։ Բեդուինի առօրյա սնունդը լրացնում էր արմավենու պտուղը։ Վերջինիս կորիզից հաց պատրաստում[4]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Ասիական քաղաքների բնակչություն
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Большаков О.Г. История Халифата 570-633 гг.., Москва 2000
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Беляев Е. А, Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье, Москва 1966
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Hitti Ph., History of the Arabs, 10th editionPalgrave McMillan 2002
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Նիկոլայ Հովհաննիսյան, Արաբական երկրների պատմություն, Երևան 2003
  6. ↑ 6,0 6,1 Пиотровский М.Б., Южная Аравия в раннее средневековье, Москва 1985
  7. ↑ «International Programs». census.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Asia: Population Statistics in Maps and Charts for Cities, Agglomerations and Administrative Divisions of all Countries in Asia». citypopulation.de.
  9. ↑ «The World Fact book». Central Intelligence Agency. 2007 թ․ օգոստոսի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  10. ↑ Alrouh, Hekmat, Awatef Ismail, and Sohaila Cheema. "Demographic and health indicators in Gulf Cooperation Council nations with an emphasis on Qatar." Journal of Local and Global Health Perspectives (2013): p 4
  11. ↑ «International Programs». census.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  12. ↑ World City Populations 2020
  13. ↑ Prothero, G.W. (1920). Arabia. London: H.M. Stationery Office. էջ 15.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Robert D. Burrowes (2010). Historical Dictionary of Yemen. Rowman & Littlefield. էջեր 5–340. ISBN 978-0-8108-5528-1.
  15. ↑ McLaughlin, Daniel (2008). «1: Background». Yemen. Bradt Travel Guides. էջ 3. ISBN 978-1-8416-2212-5.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 Cavendish, Marshall (2007). «Geography and climate». World and Its Peoples. Vol. 1. Cavendish Square Publishing. էջեր 8–19. ISBN 978-0-7614-7571-2.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Study: Third of Big Groundwater Basins in Distress», NASA, 16 June 2015, Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 26-ին
  18. ↑ 18,0 18,1 Scoville, Sheila A. (2006). Gazetteer of Arabia: a geographical and tribal history of the Arabian Peninsula. Vol. 2. Akademische Druck- u. Verlagsanstalt. էջեր 117–288. ISBN 978-0-7614-7571-2.
  19. ↑ Ghazanfar, Shahina A.; Fisher, Martin (2013 թ․ ապրիլի 17). «1–2». Vegetation of the Arabian Peninsula. Sultan Qaboos University, Muscat: Springer Science & Business Media. էջեր 27–55. ISBN 978-9-4017-3637-4.
  20. ↑ 20,0 20,1 McLaughlin, Daniel (2008). «1: Background». Yemen. Bradt Travel Guides. էջ 3. ISBN 978-1-8416-2212-5.
  21. ↑ Overstreet, William Courtney (1977). Tertiary laterite of the As Sarat Mountains, Asir Province, Kingdom of Saudi Arabia. Vol. 2. Directorate General of Mineral Resources. էջեր iii–2.
  22. ↑ Mandal, Ram Bahadur (1990). «VI: A Regional Geography». Patterns of Regional Geography: World regions. New Delhi, India: Concept Publishing Company. էջ 354. ISBN 978-8-1702-2292-7.
  23. ↑ Nasr, Seyyed Hossein (2013). «1: The Holiest Cities of Islam». Mecca the Blessed, Medina the Radiant: The Holiest Cities of Islam. Tuttle Publishing. ISBN 978-1-4629-1365-7.
  24. ↑ زبارة, محمد بن محمد بن يحيى اليمني/الصنعاني (1998 թ․ հունվարի 1). نيل الوطر من تراجم رجال اليمن في القرن الثالث عشر 1-2 ج1 (արաբերեն). Dar Al Kotob Al Ilmiyah (دار الكتب العلمية). ISBN 978-2-7451-2623-8.
  25. ↑ Gazetteer of Arabia. Vol. II [1044] (81/688). Qatar Digital Library. 1917. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 17-ին.
  26. ↑ «Jabal an-Nabī Shu'ayb, Bani Matar, Sanaa, Yemen». Mindat.org. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 17-ին.
  27. ↑ «Arabia Petraea». Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 18-ին.
  28. ↑ See Pilgrimage and Holy Space in Late Antique Egypt, David Frankfurter, BRILL, 1998, 90-04-11127-1, page 163
  29. ↑ Salibi, Kamal Suleiman (1988). A House of Many Mansions: The History of Lebanon Reconsidered. University of California Press. էջեր 60–61. ISBN 978-0-520-07196-4.
  30. ↑ See for example Palestine: The Reality, Joseph Mary Nagle Jeffries, Published by Longmans, Green and co., 1939, Page 11
  31. ↑ see Review of Reviews and World's Work: An International Magazine, Albert Shaw ed., The Review of Reviews Corporation, 1919, page 408]
  32. ↑ «New International Encyclopedia – 2nd Edition, Dodd, Mead, Co., 1914». google.com. 1914. էջ 795.
  33. ↑ Robert G.Hoyland, Arabia and the Arabs, New York, 2001
  34. ↑ 34,0 34,1 Негря Л. В. Общественный строй Северной и Центральной Аравии в 5-7 вв
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արաբական թերակղզի» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 667)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արաբական_թերակղզի&oldid=9469091» էջից