Վիքիպեդիա

Համաշխարհային պատմություն

Համաշխարհային պատմություն, այլ կերպ՝ մարդկության պատմություն, հիմնվում է հնագիտության, մարդաբանության, գենետիկայի, լեզվաբանության և գիտության այլ ճյուղերի, գրի գյուտից հետո ստեղծված գրավոր պատմության և երկրորդական աղբյուրների և ուսումնասիրությունների վրա։

Երկրի բնակչությունը, մեր թվարկությունից առաջ 10,000 թվականից մինչև մեր թվարկության 2,000 թվականը (բնակչության ուղղահայաց կշիռը լոգարիթմիկ է)[1]։

Մարդկության գրավոր պատմությանը նախորդել է նրա նախապատմությունը՝ սկսած պալեոլիթից (վաղ քարե դար), որին հաջորդել է նեոլիթը (նոր քարի դար)։ Նեոլիթի դարաշրջանում սկսվել է գյուղատնտեսության հեղափոխությանը, որ տեղի է ունեցել մեր թվարկությունից 8000-5000 տարի առաջ Միջին Արևելքի Բարեբեր մահիկի տարածքում։ Այս ժամանակաշրջանում մարդիկ սկսել են զբաղվել համակարգված գյուղատնտեսությամբ` մշակելով բույսեր և պահելով ընտանի կենդանիներ[2]։ Գյուղատնտեսության զարգացմանը զուգահեռ մարդկանց մեծամասնությունը քոչվորությունից անցում է կատարել նստակյաց կյանքի՝ որպես երկրագործներ, որոնք ունեին իրենց մշտական բնակավայրերը։ Հարաբերական անվտանգությունն ու գյուղատնտեսության հետզհետե աճող արտադրողականությունը համայնքներին թույլ է տվել ընդարձակվելու՝ վերածվելով համեմատաբար ավելի մեծ համայնքների, ինչին նպաստել է տեղափոխության միջոցների զարգացումը։

Ե՛վ նախապատմական ժամանակներում, և՛ մեր թվարկության ընթացքում մարդիկ մշտապես ստիպված են եղել գտնվել խմելու ջրի հաստատուն աղբյուրի մոտ։ Բնակավայրերը զարգացել են գետերի ափերին արդեն մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ Միջագետքում[3], Եգիպտոսի Նեղոս գետի ափին[4][5], Ինդոս գետի հովտում[6] և Չինաստանի գետերի ափերին[7][8]։ Հողագործության զարգացմանը զուգահեռ զարգացել է հացահատիկային բույսեր մշակումը և խթանել աշխատանքի բաժանումը, որպեսզի սնդամթերքը պահպանվի այն աճեցնելու սեզոնների միջև ընկած ժամանակահատվածների ընթացքում։ Աշխատանքի բաժանումը հանգեցրել է հարուստ վերնախավի բարգավաճմանն և քաղաքների զարգացմանը, ինչը հիմք է դարձել քաղաքակրթության ձևավորման համար։ Մարդկային հասարակության կառուցվածքի բարդացումն առաջացրել է հաշվման ու գրի համակարգերի ստեղծման անհրաժեշտություն։

Քաղաքակրթության զարգացմանը զուգահեռ հին աշխարհը (հին ժամանակներ, ներառյալ անտիկ դարաշրջանը[9] մինչև մ.թ.ա. 500 թվականը[10]) ականատես է եղել կայսրությունների վերելքների և անկումների։ Հետդասական ժամանակաշրջանում (Միջնադար, 500-1500 թվականներ[11]) տեղի են ունեցել քրիստոնեության վերելքը, Իսլամի ոսկեդարը (750-1258 թվականներ) և վաղ իտալական Վերածնունդը (1300-ականներ)։ 15-րդ դարի կեսերին հայտնաբերվել է ժամանակակից տպագրությունը շարժական տպագրերի օգտագործմամբ[12] հեղափոխություն է կատարել հաղորդակցման ոլորտում և խթանել ինֆորմացիայի ավելի լայն տարածմանը՝ նպաստելով միջնադարի վերջանալուն և Գիտական հեղաշրջման սկսվելուն[13]։ Վաղ ժամանակակից շրջանը, որ հաճախ կոչվում է նաև «Եվրոպական դարաշրջան»[14] և տևել է 1500-ականներից մինչև 1800-ական թվականնները[15], ներառել է Լուսավորության դարաշրջանը և Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանը։ 18-րդ դարում գիտելիքի և տեխնոլոգիաների կուտակումը հասել է կրիտիկական զանգվածի, ինչն էլ հանգեցրել է Արդյունաբերական հեղափոխության[16], և սկսվել է ուշ ժամանակակից դարաշրջանը, որ սկիզբ է առել 1800-ականներին և շարունակվում է մինչ օրս[17]։

Պատմության պարբերացման նախագիծը (պատմության բաժանումն անտիկ, հետդասական, վաղ ժամանակակից և ուշ ժամանակակից շրջանների) հիմնականում վերաբերում է Հին աշխարհին, մասնավորապես Եվրոպային և Միջագետքին։ Այս տարածաշրջանից դուրս, ներառյալ հին Չինաստանը և հին Հնդկաստանը, պատմական ժամանակաշրջանները տարբեր ձև են դրսևորվել։ Այնուամենայնիվ, մինչև 18-րդ դար միջազգային առևտրի և գաղութացման շնորհիվ շատ քաղաքակրթությունների պատմություններ դարձել են գլոբալ։ Անցած քառորդ հազարամյակում բնակչության աճի տեմբերի մեծացումը, գիտելիքի, տեխնոլոգիաների, հաղորդակցման, առևտրի, կործանիչ զենքերի զարգացումը և միջավայրի անկումը զգալիորեն արագացել են՝ ստեղծելով հնարավորություններ և վտանգներ, որոնք ներկայում ծառացած են մարդկանց համայնքների առաջ[18]։

Նախնադար խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Նախնադար և Անթրոպոգենեզ

Նախամարդիկ խմբագրել

Գենետիկ չափումները ցույց են տալիս, որ այն կապիկները, որոնք հանգեցրել են բանական մարդու ծագմանը, առանձնացել են ներկայում մարդու ամենամոտ կենդանի ցեղակիցներ հանդիսացող շիմպազեների ու բոնոբոների նախնիներից շուրջ 4,6-ից 6,2 միլիոն տարի առաջ[19]։ Անատոմիայի տեսանկյունից ժամանակակից համարվող մարդիկ հայտնվել են Աֆրիկայում 300 000 տարի առաջ[20] և հասել են ժամանակակից վարքագծի մոտավորապես 50 000 տարի առաջ[21]։

 
Քարանձավային պատկեր՝ ստեղծված Լասկո քարանձավում մեր թվարկությունից 15 000 տարի առաջ
 
«Վիլենդորֆյան Վեներա», Ավստրիա, մեր թվարկությունից 26 500 տարի առաջ

Ժամանակակից մարդիկ Աֆրիկայից արագորեն տարածվել են Եվրոպայի և Ասիայի ոչ ցուրտ տարածքներում 60 000 տարի առաջ[22]։ Մարդկության արագ տարածումը Հյուսիսային Ամերիկայում և Օվկիանիայում սկսվել է վերջին սառցե դարաշրջանի հանգույցային պահին, երբ ներկայիս բարեխառն տարածքները եղել են չափազանց անհյուրընկալ։ Այնուամենայնիվ, մարդիկ բնակություն են հաստատել Երկիր մոլորակի՝ սառույցից ազատ բոլոր տարածքները մինչև Սառցե դարաշրջանի ավարտը՝ մոտավորապես 12 000 տարի առաջ[23]։ Այլ հոմինիդները, ինչպիսին է, օրինակ, Homo erectus-ը, հազարամյակների ընթացքում փայտից ու քարից պատրաստված գործիքներ, բայց ժամանակի ընթացքում գործիքները դարձել են ավելի նուրբ ու բարդ։

Հնարավոր է, որ 1,8 միլիոն տարի առաջ, բայց հաստատ 500 000 տարի առաջ մարդիկ սկսել են օգտագործել կրակը ջերմության ապահովման և սննդի պատրաստման համար[24]։ Նրանք նաև մշակել են լեզու պալեոլիթյան ժամանակաշրջանում[25] և գաղափարական համակարգ, ներառյալ հանգուցյալների թաղումը։ Վաղ արվեստի արտահայտություններ կարելի է գտնել քարանձավային պատկերների և քանդակների տեսքով, որ ստեղծվել են փղոսկրից, քարից և ոսկորից և ներկայացնում են կրոնական ընկալումները, որ հաճախ բնութագրվում են որպես անիմիզմ, կամ նույնիսկ շամանիզմ[26]։ Այս ժամանակաընթացքում բոլոր մարդիկ ապրել են որպես որսորդներ ու հավաքորդներ և մեծ մասամբ եղել են քոչվոր[27]։ Հնէաբանական և գենետիկական ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ պալեոլիթի որսորդ-հավաքորդների նախնական պոպուլյացիաներն ապրել են նոսր անտառների շրջանում և հետո սփռվել են առաջնային բարձր արտադրողականություն ունեցող շրջաններում՝ միաժամանակ խուսափելով խիտ անտառածածկ տարածքներից[28]։

Քաղաքակրթության ծաղկում խմբագրել

Նեոլիթյան հեղափոխությունը, որ սկսվել է մեր թվարկությունից 10 000 տարի առաջ, հանգեցրել է գյուղատնտեսության զարգացմանը, որը հիմնովին փոխել է մարդկանց կյանքը։ Հողագործությունը զարգացել է մեր թվարկությունից 10 000 տարի առաջ Միջին Արևելքում, մեր թվարկությունից 7000 տարի առաջ այժմյան Չինաստանի տարածքում, մեր թվարկությունից 6000 տարի առաջ Ինդոսի հովտում ու Եվրոպայում և մոտավորապես մեր թվարկությունից 4000 տարի առաջ Ամերիկայում[29]։ Հացահատիկային բույսերի մշակումը և կենդանիների ընտելացումը տեղի է ունեցել մեր թվարկությունից 8500 տարի առաջ Միջին Արևելքում, որտեղ ցորենը և գարին մշակվել են առաջին անգամ և ընտելացվել են ոչխարն ու այծը[30]։ Ինդոսի հովտում բույսերի մշակումն ու խոշոր եղջերավոր անասունների ըտելացումը տեղի է ունեցել մեր թվարկությունից 6000 տարի առաջ։ Չինաստանում՝ Դեղին գետի հովտում, աճեցվել է կորեկաձավար և այլ հացահատիկներ մեր թվարկությունից 7000 տարի առաջ, իսկ Յանցզի գետի հովտում աճեցվել է բրինձ ավելի վաղ՝ մոտավորապես մեր թվարկությունից 8000 տարի առաջ։ Ամերիկայում արևածաղիկը մշակվել է մեր թվարկությունից 4000 տարի առաջ, եգիպտացորենը և լոբին աճեցվել են Կենտրոնական Ամերիկայում մեր թվարկությունից 3500 տարի առաջ։ Կարտոֆիլն առաջին անգամ մշակվել է Հարավային Ամերիկայում՝ Անդերում, որտեղ ընտելացվել է նաև լաման[29]։ Մեր թվարկությունից 6000 տարի առաջ սկսվել է մետաղամշակումը․ սկսել են մշակել պղինձը, որն առաջինն է օգտագործվել գործիքների և զարդարանքների պատրաստման համար։ Շուտով դրան հետևել նաև ոսկին, որը հիմնականում օգտագործվել է զարդերի պատրաստման համար։ Մետաղի հանքանյութերի պահանջը խթանել է առևտրի զարգացումը, քանի որ նախկինում մարդկանց բնակեցրած շրջանների մի մասում չեն բավականացրել հանքանյութերը։ Բրոնզը, որը պղնձի և անագի խառնուրդ է, առաջին անգամ հայտնի է դարձել մեր թվարկությունից 2500 տարի առաջ, բայց այն սկսել է լայնորեն օգտագործվել ավելի ուշ[31]։

 
Սեպագիր գրություն, Միջագետք

Թեև վաղ «քաղաքները» հայտնվել են Իերիխոնում և Չաթալ Հույուքում մեր թվարկությունից մոտավորապես 6000 տարի առաջ[32], առաջին քաղաքակրթությունները ձևավորվել են մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ Եգիպտոսում[33] և Միջագետքում[34]։ Այս մշակույթներում են տեղի ունեցել անվի հայտնագործումը[35], մաթեմատիկայի ծնունդը[36], սկսվել բրոնզի մշակումը, ստեղծվել առագաստանավը, բրուտագործական անիվը, գործված հագուստը, սկսվել մոնումենտալ կառույցների շինարարությունը[37] և կատարվել գրի[38] գյուտը։ Գրային համակարգերը զարգացել են միմյանցից անկախ, տարբեր ժամանակներում և երկրի հինգ տարածաշրջաններում[39]՝ Եգիպտոսում (մեր թվարկությունից մոտ 3200 տարի առաջ)[39], Հնդկաստանում (մեր թվարկությունից շուրջ 3200 տարի առաջ)[40], Միջագետքում (մեր թվարկությունից շուրջ 3000 տարի առաջ)[41], Չինաստանում (մեր թվարկությունից շուրջ 1600 տարի առաջ)[42] և Մեզոամերիկայում (մեր թվարկությունից շուրջ 600 տարի առաջ)[39]։

Հողագործությունը հնարավորություն է ստեղծել խիտ բնակեցման համար, ինչի շնորհիվ ժամանակի ընթացքում կազմավորել են պետությունները։ Գյուղատնտեսությա շնորհիվ առաջացել է սննդի ավելցուկ, ինչի շնորհիվ կարող էին սննդով ապահովվել այն մարդիկ, որոնք ուղղակիորեն զբաղված չէին սննդամթերքի հայթայթմամբ[43]։ Գյուղատնտեսության զարգացումը թույլ է տվել ստեղծել առաջին քաղաքները։ Դրանք եղել են առևտրի, մշակող արդյունաբերության և քաղաքական իշխանության կենտրոններ[44]։ Քաղաքներն իրենց շրջապատող գյուղերի հետ հիմնադրել են սիմբիոզներ՝ վերցնելով գյուղատնտեսական մթերքներ և դրա փոխարեն ապահովելով արտադրական ապրանքներ և ռազմական վերահսկողության ու պաշտպանության տարբեր մակարդակներ։

Քաղաքների զարգացումը նշանակել է քաղաքկրթության զարգացում[Ն 1]։ Վաղ քաղաքակրթությունները հայտնվել են Ստորին Միջագետքում (մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ)[46][47], որին հետևել են Եգիպտական քաղաքակրթությունը Նեղոս գետի ողջ երկարությամբ (մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ)[5], Հարապպայի քաղաքակրթությունը Ինդոս գետի հովտում (ներկայիս Հնդկաստան և Պակիստան, մեր թվարկությունից 2500 տարի առաջ),[48][49] և չինական քաղաքակրթությունը Դեղին և Յանցզի գետերի երկայնքով (մեր թվարկությունից 2200 տարի առաջ)[7][8]։ Այդ համայնքները զարգացել են իրենց հատուկ մի շարք միասնական առանձնահատկություններով, ներառյալ կենտրոնական կառավարումը, բարդ տնտեսությունները և սոցիալական կառույցները, լեզուների և գրային բարդ համակարգերը, ինչպես նաև առանձին մշակույթները և կրոնները։ Գիրը հեշտացրել է քաղաքների կառավարումը, գաղափարների արտահայտումը և տեղեկության պահպանումը[50]։

Արևը, Լուսինը, Երկիրը, երկինքն ու ծովը հաճախ աստվածացվել են։ Շատացել են սրբատեղիները, որոնք վերածվել են տաճարային կառույցների և ունեցել կրոնավորների, քրմերի և այլ պաշտոնյաների բարդ հիերարխիա։ Նեոլիթին հատուկ է եղել մարդակերպ աստվածությունների պաշտամունքը։ Պահպանված հնագույն կրոնական գրավոր աղբյուրների թվում են եգիպտական Բուրգերի տեքստերը, որոնցից ամենահինն ստեղծվել է մեր թվարկությունից 2400-2300 տարի առաջ[51]։

Հին աշխարհ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հին աշխարհ

Քաղաքակրթության ծնունդ խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Քաղաքակրթության ծնունդ, Բրոնզի դար, և Երկաթի դար
 
Գիզայի բուրգեր, Եգիպտոս

Բրոնզե դարաշրջանը Երեք դարաշրջանների համակարգի մաս է (Քարե դար, Բրոնզի դար, Երկաթի դար), որն աշխարհի որոշ տարածաշրջանների համար լավ է բնութագրում քաղաքակրթության պատմության վաղ շրջանը։ Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում երկրի բերքառատ շրջաններում տեղի է ունեցել քաղաք-պետությունների և առաջին քաղաքակրթությունների զարգացումը։ Դրանք հիմնականում կենտրոնացված էին գետերի արգասավոր հովիտներում, ինչպիսիք են Տիգրիսը և Եփրատը Միջագետքում, Նեղոսը Եգիպտոսում, Ինդոսը Հնդկական թերակղզում, Յանցզի և Դեղին գետերը Չինաստանում։

Շումերը, որը գտնվում էր Միջագետքում, առաջին հայտնի բարդ քաղաքակրթությունն է, որտեղ զարգացել են առաջին քաղաք-պետությունները մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ հազարամյակում[47]։ Այդ քաղաքներում են ստեղծվել ամենավաղ գրերը՝ սեպագրեր, որ ստեղծվել են մեթ թվարկությունից 3000 տարի առաջ[39][52]։ Սեպագիրն սկիզբ է առել որպես պատկերագրերի համակարգ, որոնք ժամանակի ընթացքում դարձել են ավել պարզ և ավելի վերացական[52]։ Սեպագիր արձանագրությունները գրվել են կավե սալիկների վրա, որի վրա նշանները պատկերվել են անտաշ եղեգով, որն օգտագործվել է որպես ստիլոս[39]։ Գրությունը անհամեմատ ավելի է հեշտացրել մեծ պետության կառավարումը։

Տեղափոխման հարցը հեշտացել է ջրային ուղիների՝ գետերի և ծովերի շնորհիվ։ Միջերկրական ծովը, որը տեղակայված է երեք մայրցամաքների միջև, նպաստել է ռազմական ուժի կարևորմանը և ապրանքների, մտքերի և գյուտերի փոխանակմանը։ Այս դարաշրջանում ի հայտ են եկել նոր ցամաքային տեխնոլագիաներ, ինչպիսիք են՝ հեծելազորն ու կառքերը, որոնք զորքին օգնել են ավելի արագ տեղաշարժվել։

 
Որմնանկար, Կնոսոս, Մինոյան Կրետե:

Այս զարգացումները նպաստել են տարածքային իշխանությունների և պետությունների ձևավորմանը։ Միջագետքում գերակշռել են ինքնուրույն պատերազմող քաղաք-պետությունները և ազատ գերիշխանությունը, որ տեղափոխվել է մի քաղաքից մյուսը։ Եգիպտոսում, ընդհակառակը, սկզբում տեղի է ունեցել բաժանում Վերին և Ստորին Եգիպտոսների, որին շուտով հետևել է բոլոր տարածքների միավորումը մեր թվարկությունից 3100 տարի առաջ, որին էլ հաջորդել է մշտական խաղաղությունը[53]։ Կրետեում Մինոյան քաղաքակրթությունը մտել է Բրոնզի դար մեր թվարկությունից 2700 տարի առաջ և ճանաչվել որպես առաջին քաղաքակրթություն Եվրոպայում[54]։ Հաջորդ հազարամյակում այլ գետերի հովիտներում ստեղծվել են միապետական կայսրություններ։ Մեր թվարկությունից առաջ 25-21-րդ դարերում Միաջագետքում ձևավորվել են Աքքադական և Շումերական պետությունները Միջագետքում[55]։

Հաջորդ հազարամյակների ընթացքում քաղաքակրթությունները զարգացել են ամբողջ աշխարհում։ Առևտուրը գնալով դարձել է իշխանության աղբյուր, որովհետև այն պետությունները, որոնք ունեին անհրաժեշտ ռեսուրսներ կամ վերահսկում էին առևտրական կարևոր ճանապարհները, դարձել են գերիշխող։ Մեր թվակությունից 1400 տարի առաջ սկսել է զարգանալ Միկենյան Հունաստանըը[56]։ Հնդկաստանում այս ժամանակաշրջանը եղել է վեդայական դարաշրջան, երբ դրվել են հինդուիզմի և վաղ հնդկական հասարակույթան այլ մշակութային սպեկտների հիմքերը, և որն ավարտվել է մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դարում[57]։ Մեր թվարկությունից մոտավորապես 550 տարի առաջ այդտեղ ստեղծվել են բազմաթիվ անկախ թագավորություններ և հանրապետություններ, որոնք հայտնի են որպես Մահաջանապադաներ[58]։

Քանի դեռ Արևելյան կիսագնդում զարգացել են բարդ քաղաքակրթությունները, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդները մնացել են համեմատաբար ցածր զարգացման մակարդակի վրա և բաժանվել են տարբեր կրոնական մշակույթների։ Մեզոամերիկայում ձևավորման փուլի (անգլ.՝ formative stage) ընթացքում (մ.թ.ա. 1500-ից մինչև մ.թ. 500-ական թվականներին) սկսել են զարգանալ ավելի բարդ և կենտրոնացված քաղաքակրթություններ ներկայիս Մեքսիկայի, Կենտրոնական Ամերիկայի և Պերուի տարածքներում։ Դրանց թվում եղել են այնպիսի քաղաքակրթություններ, ինչպիսիք են օլմեկները, մայաները, սապոտեկները, մոչեները և նասկաները։ Նրանք զարգացրել են գյուղատնտեսությունը՝ մշակելով եգիպտացորեն, կարմիր պղպեղ, կակաո, լոլիկ և կարտոֆիլ, որոնք աճել են միայն Ամերիկայում, և ստեղծել են տարբեր մշակույթներ ու կրոններ։ Այս հին բնիկ հասարակությունները հետագայում կրել են եվրոպական ազդեցությունը (հօգուտ կամ ի վնաս իրենց) ժամանակակից դարաշրջանի սկզբում։

Առանցքային ժամանակ խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Առանցքային ժամանակ, Փիլիսոփայություն, և Կրոնի պատմություն
 
Բուդդա
 
Սոկրատես

Մեր թվարկությունից առաջ 8-րդ դարում՝ «Առանցքային ժամանակում», ձևավորվել են փիլիսոփայական և կրոնական գաղափարախոսություններ, առավել հաճախ՝ միմյանցից անկախ և շատ տարբեր վայրերում։ Չինական Կոնֆուցիականությունը, հնդկական բուդդայականությունն ու ջայնիզմ և հրեական միաստվածությունը, ըստ որոշ գիտնականների, բոլորն էլ ձևավորվել են մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դարում։ (Կառլ Յասպերսի Առանցքային ժամանակվա տեսությունը ներառում է նաև պարսկական զրադաշտականությունը, բայց ուրիշ գիտնականներ ստույգ չեն համարում զրադաշտականության համար նրա ներկայացրած ժամանակը)։ Մեր թվարկությունից առաջ 5-րդ դարում Սոկրատեսը և Պլատոնը մեծ հաջողությունների են հասել Հին հունական փիլիսոփայության զարգացման մեջ։

Արևելքում այդ ժամանակ չինական մտածողության մեջ գերակշռող էին գաղափարախոսական երեք դպրոցներ մինչև 20-րդ դարը։ Դրանք էին դաոսականությունը, լեգալիզմը և կոնֆուցիականությունը։ Կոնֆուցիական ավանդույթները, որոնք գնալով ավելի գերակշռող էին դառնում, քաղաքական բարոյականությունը որոնել է ոչ թե օրենքի ուժի մեջ, այլ ավանդույթի ուժով և օրինակով։ Հետագայում կոնֆուցիականությունը տարածվել է Կորեական թերակղզում և Ճապոնիայում։

Արևելքում հունական փիլիսոփայական ավանդույթները, որ վերամեկնաբանվել են Սոկրատեսի, Պլատոնի, Արիստոտելի և այլ փիլիսոփաների կողմից[59], գիտության կուտակված ձեռքբերումների, տեխնոլոգիաների և մշակույթի հետ միասին տարածվել են Եվրոպայում, Եգիպտոսում, Միջին Արևելքում և Հնդկաստանի հյուսիս-արևելքում սկսած մ․թ․ա․ 4-րդ դարից՝ Ալեքսանդր III-ի (Ալեքսանդր Մակեդոնացի) նվաճումներից հետո[60]։

Կայսրություններ խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Քաղաքակրթություն և Կայսրություն

Մեր թվարկությունից առաջ 500 թվականից մինչև մեր թվարկության 500 թվականն ընկած հազարամյակում ստեղծվել են մի շարք թագավորություններ, որոնք հասել են աննախադեպ մեծ չափերի։ Լավ պատրաստված պրոֆեսիոնալ բանակը, միասնականացված գաղափարախոսությունները և առաջադեմ բյուրոկրատիաները կայսրերի համար հնարավորություն են ստեղծել իշխել մեծ տարածքներում, որոնց բնակչությունը կարող էր հասնել տասնյակ միլիոնների։ Մեծ կայսրությունները հիմնված են եղել տարածքներ ռազմական անեքսիայի վրա և պաշտպանված բնակավայրերի ձևավորման վրա, որպեսզի դառնան գյուղատնտեսական կենտրոններ։ Հարաբերական խաղաղությունը, որ բերել են կայսրությունները, խրախուսել է միջազգային առևտուրը․ առավել հայտնի են առևտրական խոշոր ուղիները Միջերկրական ծովում, ծովային առևտրի ցանցը Հնդկական օվկիանոսում և Մետաքսի ճանապարհը։ Հարավային Եվրոպայում հույները (հետագայում՝ հռոմեացիները), մի ժամանակաշրջանում, որը հայտնի է «անտիկ դարաշրջան» անվանումով, ստեղծել են մշակույթ, որի օրենքները և սովորույթները համարվում են ժամանակակից արևմտյան մշակույթի հիմքը։

 
Պերսեպոլիս, Աքեմենյան պետություն, մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դար
 
Պարթենոն, Աթենական ծովային միություն
 
Աշոկայի գաղութ․ որ կառուցվել է Հնդկաստանի Մաուրյաների պետության թագավոր Աշոկա Մեծի կողմից
 
Տրայանոսի սյուն, Հռոմ
 
Տերակոտե բանակ, Չինաստան, մեր թվարկությունից 210 տարի առաջ
 
Աքսոմի կոթող, Եթովպիա

Այս ժամանակաշրջանում եղել են մի շարք տեղական կայսրություններ։ Մեդեսի թագավորությանն օգնել է ոչնչացնել Ասորեստանը քոչվոր սկյութները և բաբելացիների հետ միասին։ Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն թալանվել է Մեդեսի կողմից մ․թ․ա․ 612 թվականին[61]։ Մեդեսի թագավորությունը ճանապարհ է բացել հետագա իրանական թագավորությունների համար, ներառյալ՝ Աքեմենյան պետությունը (550–330 մ.թ.ա), Պարթևաստանը (մեր թվարկությունից առաջ 247-ից մինչև մեր թվարկության 224 թվականը) և Սասանյան Պարսկաստան (224-651 թվականներ)։

Այժմյան Հունաստանի տարածքում եղել են առանձին պետություններ։ Առաջինը եղել է Աթենական ծովային միությունը (մ.թ.ա 477 թվականից)[62], հաջորդը՝ Աթենական պետությունը (մ․թ․ա․ 454-404 թվականներ) այժմյան Հունաստանի կենտրոնական տարածքում։ Հետագայում Ալեքսանդր Մակեդոնացին (մ.թ.ա․ 356-323) ստեղծել է նվաճողական պետություն, որը ձգվում էր այժմյան Հունաստանից մինչև այժմյան Հնդկաստան[63][64]։ Թագավորությունը մասնատվել է նրա մահվանից կարճ ժամանակ անց, բայց հելլենիզմի ազդեցությունը մնացել է երկար ժամանակ՝ սկիզբ դնելով Հելլենականության դարաշրջանին (մ.թ.ա. 323-31)[65] ողջ տարածաշրջանում։

Ասիայում ձևավորված Մաուրյաների պետությունը (մ.թ.ա. 322-185) գոյություն է ունեցել այժմյան Հնդկաստանի տարածքում[66]։ Մ․թ․ա․ 3-րդ դարում հարավային Ասիայի մեծ մասը միավորվել է Մաուրյաների պետության մեջ Չանդրագուպտա Մաուրիայի կողմից և բարգավաճել Աշոկա Մեծի օրոք։ 3-րդ դարում Գուպտա դինաստիայի իշխանության ժամանակաշրջանը կոչվել է հին Հնդկաստանի ոսկեդար։ 4-6-րդ դարերում հյուսիսային Հնդկաստանը կառավարել են Գուպտա թագավորները։ Հարավային Հնդկաստանում ձևավորվել են Դրավիդյան երեք թագավորություններ՝ Չերաները, Չոլաների դինաստիան[67] և Պանդիյան դինաստիան։ Դրան հաջորդած կայունությանը նպաստել է հինդուիզմի մշակույթի ոսկեդարի ծավալմանը 4-5-րդ դարերում։

Եվրոպայում Հռոմեական կայսրությունը, որ գտնվում էր ներկայիս Իտալիայի տարածքում, ստեղծվել է մեր թվարկությունից առաջ 7-րդ դարում[68]։ Մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ դարում Հռոմեական հանրապետությունն սկսել է ընդարձակել իր տարածքը նվաճումների և միությունների շնորհիվ[69]։ Օկտավիանոս Օգոստոսի կառավարման ժամանակ (մ.թ.ա. 63-ից մինչև մեր թվարկության 14 թվականը), որ եղել է առաջին հռոմեական թագավորը, Հռոմն ամրապնդել է իր իշխանությունը Միջերկրական ծովի շրջակա տարածքների մեծ մասի վրա։ Կայսրությունը շարունակում էր հզորանալ՝ իշխելով Անգլիայից մինչև Միջագետք ընկած տարածքները և հասնելով իր հզորության գագաթնակետին Տրայանոս կասեր օրոք (մահացել է 117 թվականին)։ 3-րդ դարում կայսրությունը բաժանվել է արևելյան և արևմտյան մասերի, որոնք ունեցել են առանձին կայսրեր։ Արևմտյան կայսրությունը 476 թվականին ընկել է գերմանացիների տիրապետության տակ Օդոակրի օրոք։ Արևելյան կայսրությունը, որ ներկայում հայտնի է Բյուզանդական կայսրություն անվանումով, և որի մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիսն էր, գոյատևել է դեռ հազար տարի՝ մինչ Կոստանդնուպոլսի նվաճումը Օսմանյան կայսրության կողմից 1453 թվականին։

Չինաստանում Ցին դինաստիան (մ.թ.ա. 221-206), որ առաջին կայսերական դինաստիան էր երկրում, հաջորդել է Հան դինաստիային (մեր թվարկությունից առաջ 206-ից մինչև մեր թվարկության 220 թվականը)։ Հան դինաստիան իր ուժով և ազդեցությամբ համեմատվել է Հռոմեական կայսրության հետ, որ գտնվում էր Մետաքսի ճանապարհի վերջում։ Հանական Չինաստանում զարգացել են առաջադեմ քարտեզագրությունը, նավաշինությունը և նավարկությունը։ Չինացիները ստեղծել են դոմնային վառարանները և պղնձե գործիքներ։ Դասական ժամանակաշրջանի այլ պետությունների նման Հանական Չինաստանը առաջադիմել է կարևոր բնագավառներում՝ կառավարություն, կրթություն, մաթեմատիկա, աստղագիտություն, տեխնոլոգիա և այլն[70]։

 
Մայաների աստղադիտարանը,Չիչեն Իցա, Մեքսիկա

Աֆրիկայում Աքսումական թագավորությունը, որ գտնվել է ներկայիս Եթովպիայի տարածքում, առաջին դարում ամրապնդել է իր դիրքերը որպես առևտրական խոշոր կայսրություն՝ իշխելով հարևան Արաբական թերակղզում և Քուշ թագավորությունում և վերահսկելով առևտուրը Կարմիր ծովում։ Կայսրությունն ստեղծել է սեփական դրամական համակարգը և իրենց թագավորների գերեզմանների վրա կառուցել ահռելի ստելաներ, ինչպիսին է Աքսումի կոթողը։

Հաջողակ տարածքային կայսրություններ են ստեղծվել նաև Ամերիկայում՝ հիմնվելովմեր թվարկությունից 2500 տարի առաջ ձևավորված մշակույթների վրա[71]։ Մեզոամերիկայում ստեղծվել են հսկայական նախակոլումբյան հասարակությունները, որոնցից ամենանշանակալին եղել են Սապոտեկյան պետությունը (մ.թ.ա. 700-ից 1521 թվական)[72] և Մայաների քաղաքակրթությանը, որը հասել է իր զարգացման գագաթնակետին Մեզոամերիկյան դասական շրջանում (250–900 թվականներին),[73] բայց շարունակել է զարգանալ հետդասական ժամանակաշրջանում՝ մինչև իսպանացիների հարձակումները 16-րդ դարում։ Մայաների քաղաքակրթությունը ձևավորվել է Օլմեկների մայր մշակույթը անկմանը զուգահեռ։ Մայաների խոշոր քաղաք-պետությունները գնալով ավելացել են իրենց թվաքանակով ու նշանակությամբ, և Մայաների մշակույթը տարածվել է Յուկատան թերակղզում և մերձակա շրջաններում։ Ավելի ուշ ստեղծված Ացտեկների կայսրությունը հիմնվել է հարակից մշակույթների վրա և կրել նվաճված ժողովրդի ազդեցությունը, ինչպիսին են տոլտեկները։

Որոշ տարածքներում նկատվել է դանդաղ, բայց կայուն տեխնոլոգիական առաջընթաց, ընդ որում՝ այնպիսի կարևոր հայտնագործություններ, ինչպիսին են ասպանդակները և գութան, կատարվել են մի քանի դարը մեկ։ Այնուամենայնիվ, որոշ տարածքներում եղել են սրընթաց տեխնոլոգիական առաջխաղացումներ։ Ամենակարևորը հավանաբար եղել է Միջերկրական ծովի շրջակայքում Հելլենականության դարաշրջանը, երբ կատարվել են հարյուրովոր տեխնոլոգիաների գյուտեր[74]։ Այդ ժամանակաշրջաններին հաջորդել է տեխխնոլոգիական անկման ժամանակաշրջանը, ինչպես Հռոմեական կայսրության անկում և դրան հաջորդած վաղ միջնադարյան ժամանակաշրջանը։

Անկումներ և վերածնունդ խմբագրել

Հին կայսրությունները բախվել են ընդհանրական խնդիրների՝ կապված հսկայական բանակը պահելու և կենտրոնական կառավարման պահմանման հետ։ Այդ ծախսերը մեծ մասամբ ընկել են գյուղացիության վրա, իսկ խոշոր հողատերերը գնալով խուսափել են կենտրոնական կառավարությունից։ Բարբարոսների ճնշումը սահմանների վրա արագացրել է ներքին կործանումը։ Չինաստանի Հան դինաստիան հայտնվեց քաղաքացիական պատերազմի մեջ մեր թվարկության 220 թվականին, երբ սկսվել է երեք թագավորությունների ժամանակաշրջանը, իսկ միևնույն ժամանակ հռոմեական կայսրությունը դարձել է ապակենտրոնացված ու բաժանվել, ինչը ներկայում հայտնի է որպես երրորդ դարի ճգնաժամ։ Եվրասիայի մեծ կայսրությունների տեղակայված էին բարեխառն և մերձարևադարձային կլիմայական գոտիների մերձափնյա հարթություններում։ Կենտրոնական Ասիայի տաափաստանների քոչվոր հեծյալ ցեղերը, հիմնականում մոնղոլները և թուրքերը, տիրել են մայրցամաքի մեծ մասին։ Ասպանդակների զարգացման և լիովին զինված նետաձիգին տանելու ունակ ուժեղ ձիերի բուծման շնորհիվ քոչվորները սկսել են մշտական վտանգ ներկայացնել ավելի նստակյաց քաղաքակրթութոյունների համար։

 
Հռոմի Պանթեոնը Իտալիայում, ներկայում՝ Կաթոլիկ եկեղեցի

Հռոմեական կայսրության աստիճանական անկումը, որ տևել է մի քանի դար՝ սկսած երկրորդ դարից, համընկել է Միջին Արևելքից դուրս քրիստոնեության տարածման հետ[75]։ Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունն ընկել է գերմանական ցեղերի ազդեցություն տակ հինգերորդ դարում[76], և այդ պետությունները աստիճանաաբար վերածվել են պատերազմող պետությունների, որոնք բոլորն այս կամ այն կերպ կապված էին կաթոլլիկ եկեղեցու հետ[77]։ Հռոմեական կայսրության մնաված մասը, որը ընկած էր Միջերկրածովյան տարածաշրջանի արևելքում, շարունակել է իր գոյությունը և հետագայում կոչվել Բյուզանդական կայսրություն[78]։ Թագավորությունների սահմանափակ միությունը վերականգնվել է Արևմտյան Եվրոպայում 962 թվականին վերածնված «Հռոմեական կայսրության» հիմնադրմամբ[79], որը հետագայում կոչվել է Սրբազան Հռոմեական կայսրություն[80] և ընդգրկել մի շարք պետություններ, որնց տարածքում ներկայումս տեղակայված են Գերմանիան, Ավստրիան, Շվեյցարիան, Չեխիան, Բելգիան, Իտալիան և Ֆրանսիայի որոշակի մասը[81][82]։

Չինաստանում դինաստիաները վերելքներ և անկումներ են ապրել, բայց ի տարբերություն Եվրոպայի, դինաստիական միությունը Չինաստանում վերականգնվել է։ Արևելյան Հան դինաստիայի անկումից հետո[83] և երեք թագավորությունների կործանումից հետո քոչվոր ցեղերը հյուսիսից սկսել են ներխուժումները չորրորդ դարում և ի վերջո գրավել են Չինաստանի հյուսիսային տարածքները և ստեղծել բազմաթիվ փոքր թագավորություններ։ Սուի դինաստիան հաջողությամբ միավորել է ամբողջ Չինաստանը[84] 581 թվականին[85] և հիմք դրել Չինական ոսկեդար ժամանակաշրջանին Թան դինաստիայի օրոք (618-907)։

Հետդասական պատմություն խմբագրել

 
Թիմբուկտուի համլսարան, Մալի

Հետդասական ժամանակաշրջանը, որն իր անվանումն ստացել է եվրոպակենտրոն դասական անտիկ դարաշրջանից, վերաբերում է աշխարհագրականորեն ավելի լայն ընդգրկման։ Այդ դարաշրջանի սկիզբը սովորաբար համարվում է 5-րդ դարը, երբ տեղի է ունեցել Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումը, որը բաժանվել է մի քանի առանձին թագավորությունների, որոնց մի մասը հետագայում միավորվել է Սրբազան Հռոմեական կայսրության կազմում։ Արևելյան Հռոմեական կամ Բյուզանդական կայսրությունը շարունակել է իր գոյությունը մինչև հետդասական շրջանի ավարտը կամ միջնադար։ Հետդասական շրջանն ընդգրկում է վաղ Արաբական արշավանքները, դրանց հաջորդած Իսլամական ոսկեդարը և արաբական ստրկավաճառության սկիզբը և տարածումը, որին հաջորդել են մոնղոլական արշավանքները Միջին Արևելք և Կենտրոնական Ասիա, և շուրջ 1280 թվականին հիմնադրվել է Օսմանյան կայսրությունը[86]։ Հարավային Ասիայում եղել են Հնդկաստանի միջին թագավորություններ, որոնց հաջորդել են Հնդկաստանում հիմնադրված իսլամական կայսրությունները։

Արևմտյան Աֆրիկայում զարգանում էին Մալիի և Սոնգհայի կայսրությունները։ Աֆրիկայի հարավարևելյան ափերին հիմնադրվել են արաբական նավահանգիստներ, որտեղ զբաղվել են ոսկու, համեմունքների և այլ ապրանքների առևտրով։ Սա Աֆրիկայի համար հնարավորություն է ստեղծել միանալու Հարավարևելյան Ասիայի առևտրային համակարգին՝ կապ հաստատելով Ասիայի հետ, որն իսլամական մշակույթի հետ միասին խթանել է սուահիլիական մշակույթի ձևավորումը։ Չինաստանում միմյանց հաջորդել են Սունի, Թան, Սոնգ, Յուան և Մին դինաստիաները։ Միջինարևելյան առևտուրը, որն իրականացվել է Հնդկական օվկիանոսի վրայով և Գոբի անապատով անցնող Մետաքսի ճանապարհով, ապահովել է տնտեսական և մշակութային սահմանափակ շփում ասիական և եվրոպական քաղաքակրթությունների միջև։ Այդ նույն ժամանակահատվածում Հարավային և Հյուսիսային Ամերիկայի քաղաքակրթությունները՝ մայաները, ինկերը և ացտեկները, հասել են իրենց զարգացման գագաթնակետին։

Միջին Արևելք, Հյուսիսային Աֆրիկա և Կենտրոնական Ասիա խմբագրել

Նախքան 7-րդ դարում իսլամի տարածումը Միջին Արևելքում տիրապետող են եղել Բյուզանդական կայսրությունը և պարսկական Սասանյան կայսրությունը, որոնք հաճախ պայքարել են միմյանց դեմ որոշ վիճելի տարածքների համար։ Դա եղել է նաև մշակութային պայքար բյուզանդական հելեննական ու քրիստոնեական մշակույթի և իրանական ավանդույթների ու զրադաշտականության միջև։ Իսլամի ձևավորումն ստեղծել է նոր հակառակորդ, որն արագ գերազանցել է այդ երկու կայսրություններին։ Իսլամը մեծ ազդեցություն է ունեցել Հին աշխարհի ու հատկապես Միջին Արևելքի քաղաքական, տնտեսական և ռազմական պատմության վրա։

 
Կայրուանի մեծ մզկիթը, Թունիս կառուցված՝ 670 թվականին

Արաբական թերակղզուց մուսուլմաններն սկսել են իրենց գաղթը հետդասական ժամանակաշրջանում։ Մինչ 750 թվական նրանք հաստատվել են Մերձավոր Արևելքում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Եվրոպայի մի շարք տարածքներում՝ սկիզբ դնելով կրթության, գիտության ու հայտնագործությունների մի դարաշրջանի, որը հայտնի է Իսլամական ոսկեդար անվանումով։ Մերձավոր Արևելքի, Հունաստանի և Պարսկաստանի գիտելիքը և վարպետությունը պահպանվել են մուսուլմանների կողմից հետդասական ժամանակաշրջանում, որոնք նաև ավելացրել են նոր և կարևոր գյուտեր արտասահմանից, ինչպիսիք են թղթի արտադրությունը Չինաստանից և կարգային-տասնորդական թվային համակարգը Հնդկաստանից։

Այս զարգացումնեից շատերը կարող են կապված լինել աշխարհագրության հետ։ Դեռ իսլամի զարգացումից առաջ Մեքքա քաղաքը եղել է առևտրի կենտրոն Արաբիայում, իսկ Մուհամեդը եղել է վաճառական։ Հաջի դառնալու համար Մեքքա ուխտի գնալու իսլամական նոր ավանդույթի շնորհիվ էլ ավելի է մեծացել քաղաքի դերը որպես բարիքների և գաղափարների փոխանակման կենտրոն։ Աֆրիկա-արաբական և արաբա-ասիական առևտրի ուղիների վրա մուսուլմանների ազդեցությունը եղել է հսկայական։ Արդյունքում իսլամական քաղաքակրթությանը ծաղկումը և զարգացումը տեղի է ունեցել առևտրային ավանդույթների հիման վրա, ի տարբերություն եվրոպացիների, հնդիկների և չինացիների, որոնք իրենց քաղաքակրթությունները հիմնել են հողատեր ազնվականականության հիման վրա։ Վաճառականները տարածել են ապրանքներ և իրենց իսլամական դավանանքը Չինաստանում, Հնդկաստանում, Հարավային Ասիայում և Արևմտյան Աֆրիկայի թագավորություններում և իրենց հետ տարել հայտնագործություններ և գյուտեր։

 
Ասպետների ամրոց, Սիրիա

Ոգևորված կրոնով և նվաճումների երազանքներով՝ եվրոպական թագավորներն սկսել են մի շարք խաչակրաց արշավանքներ, որպեսզի հետ քշեն մուսուլմանական ուժը և հետ վերադարձնեն Սուրբ երկիրը։ Սակայն վերջնական արդյունքում այդ արշավանքները հաջողության չեն հասել և ավելի են նպաստել Բյուզանդական կայսրության թուլացմանը, հատկապես երբ 1203 թվականին գրավվում է Կոստանդնուպոլիսը։ Բյուզանդական կայսրությունը կորցրել է մեծաքանակ տարածքներ, որոնք գրավել են օսմանյան թուրքերը։ Արաբները գերիշխել են տարածաշրջանում մինչև վերջ 11-րդ դարի վերջը՝ սելջուկ-թուրքերի գալը, որ գաղթել են դեպի հարավ Կենտրոնական Ասիայում գտնվող թուրքական բնօրրանից։ 13-րդ դարի վերջում տարածաշրջանով անցել է նոր զավթիչներ՝ Մոնղոլական կայսրությունը, բայց ի վերջո գերիշխանությունն անցել է թուրքերին, որոնք մոտ 1280 թվականին հիմնել են Օսմանյան կայսրությունը ներկայիս Թուրքիայի տարածքում[86]։

Հյուսիսային Աֆրիկայում զարգացել են բերբերների կողմից ստեղծված պետություններ, ինչպիսիք էին Մերինիդների դինաստիան Մարոկկոյում, Աբդալվադիդները Ալժիրում և Հաֆսիդները Թունիսում։ Տարածաշրջանը հետագայում կոչվել է Բարբարոսական ափ, և այնտեղ հաստատվել են ծովահեններ և զինվորներ, որոնք օգտագործել են Հյուսիսային Աֆրիկայի նավահանգիստներն իրենց արշավանքների համար դեպի եվրոպական երկրներ, որտեղ ձեռք են բերել ստրուկներ և նրանց Հյուսիսային Աֆրիկայում, ինչը կոչվել է Բարբարոսական ստրկավաճառություն։

Սույ դինաաստիայի (581–618) իշխանության տարիներից սկսած՝ չինացիները գրավել են տարածքներ Կենտրոնական Ասիայում և բախվել թուրքական քոչվոր ցեղերի հետ, որոնք գորիշխում էին Կենտրոնական Ասիայում[87][88]։ Սկզբում հարաբերությունները եղել են գլխավորապես համագործակցային, բայց 630 թվականին Թան դինաստիան նորից սկսեցլ է հարձակվել թուրքերի վրա[89]՝ գրավելով Մոնղոլական Օրդոս անապատի տարածքները։ 8-րդ դարում իսլամը սկսել է տարածվել այդ շրջանում և շուտով դարձել է տեղի բնակչության մեծ մասի միակ դավանանքը, թեև բուդդայականությունը մնացել է գերիշխող արևելքում։ Արաբական թերակղզու անապատների քոչվորները կռվել են տափաստանների քոչվորների դեմ, և վաղ Արաբական կայսրությունը հաստատել է իր գերիշխանությունը Կենտրոնական Ասիայում։

Հեփթաղները եղել են ամենահզոր քոչվոր ցեղը 6-7-րդ դարերում և իշխել են տրածաշրջանի մեծ մասում։ 9-13-րդ դարերում տարածաշրջանը բաժանվել է մի քանի հզոր երկրների միջև, որոնց թվում էին Սամանիների պետությունը, Սելջուկյան կայսրությունը[90] և Խորեզմշահերի պետություն։ Ամենամեծ երկիրը, որ ծաղկում էր Կենտրոնական Ասիայում, ձևավորվել է այն ժամանակ, երբ Չինգիզ խանը միավորել է Մոնղոլիայի ցեղերը։ Մոնղոլական կայսրությունն ընդգրկել է ամբողջ Կենտրոնական Ասիան և Չինաստանը, ինչպես նաև Ռուսաստանի և Միջին Արևելքի մեծ մասը։ 1227 թվականին Չինգիզ խանի մահից հետո[91] Կենտրոնական Ասիայի մեծ մասում շարունակել է գերակշռել նրա հաջորդը՝ Չաղաթայի ուլուսը։ 1369 թվականին Լենկթեմուրը, որ թուրք առաջնորդ էր մոնղոլական ռազմական ավանդույթներով, գրավել է տարածաշրջանի մեծ մասը և հիմնել Լենկթեմուրի պետությունը։ Լենկթեմուրի մեծ թագավորությունն անկում է ապրել նրա մահվանից հետո։ Դրա տարածքը բաժանվել է մի շարք փոքր խանությունների, որ ստեղծվել են ուզբեկների կողմից։ Դրանց թվում են եղել Խիվայի խանությունը, Բուխարյան խանությունը, և Կոկանդի խանությունը, որոնց բոլորի մայրաքաղաքները գտնվել են ներկայիս Ուզբեկստանի տարածքում։

Եվրոպա խմբագրել

Վաղ միջնադարյան Եվրոպային հատուկ է եղել բնակչության պակասումը, դեուրբանիզացումն ու բարբարոսական արշավանքները, որանք բոլորն սկսվել են Ուշ անտիկ ժամանակաշրջանում։ Բարբարոս նվաճողներն ստեղծել են իրենց նոր թագավորություններն Արևմտյան Հռոմեական կայսրության ավերակների վրա։ 7-րդ դարում Հյուսիսային Աֆրիիկան և Միջին Արևելքը, որ ժամանակին Արևմտյան Հռոմեական կայսրության մաս էին կազմում, դարձել են Խալիֆայության մաս Մուհամեդին հետնորդների կողմից նվաճվելուց հետո։ Չնայած հասարակության մեջ և քաղաքական կառուցվածքում տեղի են ունեցել էական փոփոխություններ, նոր թագավորուոյթւններից շատերը յուրացրել են հնարավորինս մեծ թվով Հռոմեական ինստիտուտներ։ Քրիստոնեությունը տարածվել է Արևմտյան Եվրոպայում, և կառուցվել են վանքեր։ 7-8-րդ դարերեում ֆրանկները՝ Կարոլինգների տիրապետության ներքո ստեղծել են կայսրություն, որ ընդգրկել է Արևմտյան Եվրոպայի տարածքի մեծ մասը և գոյություն է ունեցել մինչև 9-րդ դարը, երբ զիջել է պարտության է մատնվել նվաճողների՝ վիկինգների[92], մագյարների և սարակինոսների կողմից։

 
Սուրբ Պետրոսի տաճար, Վատիկան

Վերին միջնադարում, որը սկսվել է 1000 թվականից հետո, Եվրոպայի բնակչություն թվաքանակնը զգալիորեն աճել է, քանի որ տեխնոլոգիական և գյուղատնտեսական հայտնագործությունները նպաստել են առևտրի ծաղկմանն ու բերքի ավելացմանը։ Կալվածատիրությունը (գյուղացիների կազմակերպումը գյուղերում, որոնք պարտավոր էին վարձ վճարել և աշխատել ազնվականների մոտ) և ֆեոդալիզմը (քաղաքական կառուցվածք, որտեղ ասպետներն ու ցածր կարգավիճակ ունեցող ազնվականները պարտավոր էին զինվորական ծառայություն կատարել հողի վարձի և կալվածք ստանալու իրավունքի դիմաց) եղել են միջնադարյան հասարակության կազմակերպման երկու ուղիները։ Թագավորությունները դարձել են ավելի կենտրոնացված Կարոլինգյան կայսրության անկման ապակենտրոնացնող հետևանքներից հետո։ Խաչակրաց արշավանքները, որոնցից առաջինը կազմակերպվել է 1095 թվականին, եղել են արևմտյան (Անգլիայի թագավորություն, Ֆրանսիայի թագավորություն և Սրբազան Հռոմեական կայսրություն) քրիստոնյաների կողմից ձեռնարկված փորձեր՝ հետ վերցնել Սուրբ Երկրում տիրելու իրավունքը մուսուլմանններից և այդ հարցում ունեցել են որոշակի հաջողություն՝ հիմնելով մի շարք քրիստոնեական երկրներ Մերձավոր Արևելքում։ Իտալացի վաճառականները տարել են հայերին, բալթերին, ադիգներին, վրացիներին, հույներին և սլավոններին, որոնք աշխատել տներում որպես ստրուկներ և շաքարի արտադրությունում։ Մտավոր կյանքում տիրել է սխոլաստիկա, հիմնվել են համալսարաններ, իսկ գոթական տաճարների կառուցումը եղել է դարաշրջանի արվեստի ակնառու նվաճումներից։

Ուշ Միջնադարը բնորոշվում է դժվարություններով և աղետներով։ Սովը, ժանտախտը և պատերազմը ոչնչացրել են Արևմտյան Եվրոպայի բնակչությունը։ Միայն Սև մահվան հետևանքով մահացել է մոտավորապես 75-200 միլիոն մարդ 1347-1350 թվականներին[93][94]։ Դա եղել է ամենամահաբեր համավարակը մարդկության պատմության մեջ։ Սկսելով Ասիայից՝ այդ հիվանդությունը հասել է Միջերկրածովյան տարածք և երևմտյան Եվրոպա 1340-ական թվականների վերջին[95] և վեց տարվա ընթացքում դարձել տասնյակ միլիոնավոր եվրոպացիների մահվան պատճառ․ մահացել է բնակչության մեկ երրորդից մինչև կեսը։

ՄԻջնադարում տեղի է ունեցել Հյուսիսային և Արևմտյան Եվրոպայի առաջին կայուն ուրբանիզացիան։ Ժամանակակից Եվրոպական շատ պետություններ իրենց գոյությամբ պարտական են միջնադարում տեղի ունեցած իրադարձություններին։ Ներկայիս Եվրոպական քաղաքական սահմանների մեծ մասն արդյունք են այդ ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած ռազմական ու դինաստիական բուռն իրադարձությունների։ Միջանադարը շարունակվել է մինչև վաղ նոր ժամանակաշրջանի սկզբը 16-րդ դարում[15], որ բնորոշվել է ազգային պետությունների ծաղկմամբ[96], արևմտյան քրիստոնեության անջատմամբ Ռեֆորմացիայի ժամանակ[97], մարդասիրության զարգացմամբ իտալական Ռենեսանսում[98] և Եվրոպական անդրծովյան նվաճումներով, որ հանգեցրել են Կոլումբոսի փոխանակմանը։

 
Կրակովի համալսարանի Կոլեգիում Մայուսը, Կոպեռնիկոսի առաջինալմա մատերը

Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում 1386 թվականին Լեհաստանի թագավորությունը և Լիտվական մեծ իշխանությունը, որ (ընդգրկել է ժամանակակից Բելառուսի և Ուկրաինայի տարածքները) ենթարկվել են տևտոնական օրդենի ասպետների ասպատակությունները և ապա ենթակա են եղել Մոսկվայի մեծ իշխանությունների, Ղրիմի թաթարները և Օսմանյան կայսրության կողմից սպառնացող վտանգներին, կազմել են անձնական ունիա՝ ամուսնացնելով Լեհաստանի թագուհի Յադվիգային Լիտվայի Մեծն դուքս Յագայլոյի հետ, որ հետո դարձել է Լեհաստանի Վլադիսլավ II Յագայլո թագավոր։ Հետագա չորս դարերի ընթացքում՝ մինչև 18-րդ դարում Պրուսիայի թագավորության, Ռուսաստանի և Ավստրիայի միջև բաժանումը, լեհ-լիտվական միությունը եղել է դաշնային համատիրություն և երկար ժամանակ եղել է Եվրոպայի ամենամեծ տերություններից, որի կազմում ներառվել են տարբեր էթնիկական և կրոնական խմբավորումների ներկայացուցիչներ, այդ թվում նաև աշխարհի հրեաների մեծ մասին, այնտեղ տեղի են ունեցել մեծ գիտական նվաճումներ (օրինակ՝ Կոպեռնիկոսի Արևակենտրոն համակարգը), և վերջապես իրենց ինքնաիշխանությունը պահպանելու համար ընդունել է 1791 թվականի մայիսի 3-ի սահմանադրությունը՝ աշխարհի ժամանակակից երկրորդ գրավոր սահմանադրությունը ԱՄՆ Սահմանադրությունից հետո, որ ուժի մեջ է մտել 1789 թվականին։

Ենթասահարա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Աֆրիկայի պատմություն
 
Արույր "Բենինյան բրոնզ", Նիգերիա

Միջնադարյան Ենթասահարան եղել է տարբեր քաղաքակրթությունների բնօրրան։ Աքսումի թագավորությունն անկում է ապրել 7-րդ դարում, որովհետև իսլամի պատճառով այն կտրվել է քրիստոնյա մյուս երկրներից, և նրա բնակչությունն ստիպված է եղել հեռանալ Եթովպական բարձրավանդակ։ Ի վերջո նրանք զիջել են Զագվե դինաստիային, որը հայտնի է ժայռափոր ճարտարապետությամբ Լալիբելա քաղաքում։ Զագվե դինաստիան հետագայում իր տեղը զիջում է Սոլոմոնյան դինաստիային, որը ծագում էր Ակսումի թագավորներից և ղեկավարել է երկրում մինչև 20-րդ դարը։ Արևմտյան Աֆրիկայի Սահել տարածաշրջանում բարգավաճել են բազմաթիվ իսլամական կայսրություններ, որոնցից էին Գանայի թագավորությունը, Մալիի կայսրությունը, Սոնհայ թագավորությունը և Կանեմ Բորնուի թագավորությունը։ Նրանք վերահսկել են ոսկու, փղոսկրի, աղի և ստրուկների՝ տրանսսահարյան առևտուրը։

Սահելի հարավում քաղաքակրթությունները զարգացել են առափնյա անտառներում, որտեղ ձիերը և ուղտերը չէին կարող ապրել։ Սրանք ներառում էին Իֆեի Յորուբա քաղաքին, որը հայտնի էր իր արվեստով[99], ինչպես նաև Օյո կայսրությունը, էդո ժողովրդի Բենինի թագավորությունը, որ կենտրոնացած էր Բենին քաղաքում։ Իգբոների Նրի թագավորութունը, որտեղ զարգացել է բրոնզաձուլության արվեստը Իգբո Ուկվոյում և ականները, որ հայտնի էին բարդ ճարտարապետությամբ։

Կենտրոնական Աֆրիկայում սկիզբ են առել մի շարք պետություններ, ներառյալ Կոնգոյի թագագավորությունը։ Ներկայիս Հարավային Աֆրիկայի տարածքում բնիկ աֆրիկացիները ստեղծել են տարբեր թագավորություններ, որոնցից էր Մոնոպոտաման։ Նրանք առևտուր են սկսել սուահիլի ժողովրդի հետ Արևելյան Աֆրիկայի ափերին։ Նրանք ստեղծել են պաշտպանական խոշոր կառույցներ առանց ցեմենտի, որոնցից էր Մեծ Զիմբաբվեն՝ Զիմբաբվեի թագավորության մայրաքաղաքն, Բութուայի թագավորության մայրաքաղաք Խամին, Ռոզվի թագավորության մայրաքաղաք Դանանգոմբեն (Դհլո Դհլո)։ Սուահիլիի ժողովուրդը Արևելյան Աֆրիկայի ափին՝ Քենիայից Մոզամբիկ ընկած տարածքների բնիկներից էին, հիմնականում առևտուր էին կատարում ասիացիների և արաբների հետ, որոնց միջոցով էլ տարածվել է իսլամը։ Նրանք հիմնադրել են բազմաթիվ նավահանգստային քաղաքներ, ներառյալ Մոմբասան, Զանզիբարը և Կիլվան, որոնք չինացի նավաստիներին հայտնի են եղել Չժենգ Հեի ծովագնացների և մուսուլման աշխարհագրագետների շնորհիվ։

Հարավային Ասիա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հնդկաստանի պատմություն
 
Չենակեսավա տաճար, Բելուր, Հնդկաստան

Գուպտա կայսրության անկումից հետո (550 թվական) հյուսիսային Հնդկաստանում ստեղծվել են փոքր ինքնիշխան պետություններ։ Վաղ մուսուլմանական արշավանքներն սկսվել են արևմուտքում 712 թվականին, երբ արաբական Օմայյան խալիֆայությունը բռնակցել է ներկայիս Պակիստանի տարածքի մեծ մասը։ Արաբական ռազմական առաջխաղացումները մեծ մասամբ դադարեցվել են այդ ժամանակ, երբ իսլամը շարունակել է տարածվել Հնդկաստանում մեծապես արաբ վաճառականների շնորհիվ Հնդկաստանի արևմտյան ափին։ Հնդկաստանի հյուսիսային տարածքներում իշխելու համար եռակողմ պայքար է տեղի ունեցել 9-րդ դարում։ Դիմակայությունը եղել է Գուրջարա-Պրատիհարա, Պալա և Ռաշտրակուտա կայսրությունների միջև։ Այդ ժամանակ Հնդկաստանում ստեղծված կարևոր պետություններից են եղել Բահմանի սուլթանությունը և Վիջայանգարա կայսրությունը։ Հարավային Հնդկաստանում իշխած հետդասական դինաստիաներն են Չալուկիաները, Հոյսալաները, Չոլաները, մուսուլման մոնղոլները, Մարատհաները և Մայսորները։ Գիտությունը ինժեներիան, արվեստը, գրականությունը, աստղագիտությունը և փիլիսոփայությունը զարգացել են թագավորների հովանավորությամբ։

Արևելյան Ասիա խմբագրել

Հարաբերական անմիաբանության շրջանից հետո Չինաստանը միավորվել է Սույ դինաստիայի կողմից 581 թվականին և հաջորդ Թան դինաստիայի օրոք (618-907) Չինաստանը մտել է Ոսկեդար[100]։ Թան կայսրությունը պայքարել է Տիբեթի թագավորության հետ Միջին և Կենտրոնական Ասիայում իշխելու համար[101]։ Թան դինաստիան անկում է ապրել, և կես դար տևած անկարգություններից հետո Սուն դինաստիան միավորել է Չինաստանը, երբ այն, ըստ Ուիլյամ Մաքնիլի, եղել է «ամենահարուստ, ամենափորձառու և ամենախիտ բնակեցված երկիրը երկրագնդի վրա"[102]: Հյուսիսում քոչվոր ցեղերի կողմից ճնշման հարցը գնալով դարձել է խիստ արդիական։ 1142 թվականին Հյուսիսային Չինաստանն անցել է չժուրչժեններին Սուն-ցզինյան պատերազմում և Մոնղոլական կայսրությունը[103] նվաճել է ամբողջ Չինաստանը 1279 թվականին Եվրասիայի տարածքների մեծ մասի հետ միասին։ Մոնղոլների Յուան դինաստիայի մեկ դար կառավարումից հետո էթնիկ չինացիները հաստատել են իրենց իշխանությունը Մին դինաստիայի հիմնադրումով (1368)։

 
Ճակատամարտ 1281 թվականին մոնղոլների՝ Ճապոնիա ներխուժման ժամանակ

Ճապոնիայում այդ ժամանակ հաստատվել էր կայսերական տոհմ, և Ասուկա ժամանակաշրջանի ընթացքում (538–710) Յամատո նահանգը վերաճել է կենտրոնացված պետության[104]։ Տարածվել է բուդդայականությունը, և շեշտը դրվել է չինական մշակույթից և կոնֆուցիականությունից տարրերի ներմուծմանը։ 8-րդ դարի Նարա ժամանակաշրջանը[105], որը բնորոշվում է հզոր ճապոնական երկրի ձևավորմամբ, հաճախ ներկայացվում է որպես ոսկեդար։ Այդ ժամանակաշրջանում պետությունը ձեռնարկել է մի շարք հանրային աշխատանքներ, ներառյալ կառավարական շենքերի, տաճարների, ճանապարհների և ոռոգման համակարգերի կառուցումը։ Հեյան ժամանակաշրջանում (794-1185) եղել է կայսրության հզորացման գագաթնակետը, հզորացել են ռազմական կլաններ և սկիզբ է առել Ճապոնական ֆեոդալիզմը։ Ճապոնիայի պատմության ֆեոդալական ժամանակաշրջանում գերիշխում էին տարածաշրջանային լորդերը (դայմյոները) և ռազմական առաջնորդները (սյոգունները), ինչպիսիք են Մուրոմատիի սյոգունությունը և տոկուգավայի սյոգունությունը, որ գոյություն են ունեցել 1185-1868 թվականներին։ Կայսրը մնացել է, բայց եղել է ձևական,իսկ վաճառականների իշխանությունը եղել է թույլ։

Հետդասական Կորեայում անկում են ապրել երեք թագավորությունները՝ Գոգուրեոն, Բեյքջին և Սիլլան։ Սիլլան նվաճել է Բեյքջին 660 թվականին և Գոգուրեոն 668 թվականին[106]՝ սկիզբ դնելով Հյուսիս-Հարավ երկրների ժամանակաշրջանին (남북국시대), երբ միացյալ Սիլլան գոյություն ուներ հարավում, իսկ Բալհեն, որ Գոգուրեոյի ժառանգորդն էր, հյուսիսում[107]։ 892 թվականին այն վերածվել է Ուշ Եռաթագավորության շրջանի, երբ Գոգուրեոն (հետագայում կոչվել է Թայբոնգ, ապա Գորյո) դարձել է գերիշխող՝ միավորելով ամբողջ թերակղզին մինչև 936 թվականը[108]։ Հիմնադրված Գորյոյի դինաստիան ղեկավարել է մինչև 1392 թվականը, երբ նրան հաջորդել է Ջոսոն դինաստիան, որը կառավարել է մոտավորապես 500 տարի։

Հարավարևելյան Ասիա խմբագրել

 
Անգկոր Վատ տաճար, Կամբոջա, 12-րդ դարից առաջ
Հիմնական հոդված՝ Հարավարևելյան Ասիայի պատմություն

Միջնադարի սկզբում Հարավային Ասիայում եղավ Ֆունան թագավորության անկումը (550 թվական) Չենլա Կայսրությունում, ինը եղել է Քմերական կայսրությունում (802 թվական)։ Քմերների մայրաքաղաքը Անգկոր քաղաքն էր, որը արտադրության տարիքով ամենամեծն էր և ուներ մոտավորապես հազար տաճար, որոնցից ամենահայտնին Անգկոր Վատն է։ Սուխոտան (1238) և Այուտհիյան (1351) թագավորությունները Թայ ժողովրդի գլխավոր ուժերն էին, որոնք Քմերների ազդեցություններն էին։ Սկած 9-րդ դարից, Պագանյան թագավորությունը խաղկեց այժմյան Մյանմայի տարածքում։ Ժամանակաշրջանի այլ հռչակավոր թագավորություններ ներառեցին Շրիվիջայա և Լավո թագավորությունները (երկուսն էլ ելուստ ունեցան 7-րդ դարում), Չամպա և Հարիպունչայի (մոտավորապես 750), Դայ Վիետ (968), Լաննաթայ (13-րդ դար), Մաջապահիտ (1293), Լան Հանգ (1354), և Ավա (1364) թագավորությունները։ Թայվանի աբորիգենները կազմեցին Միդդագ թագավորությունը։ Այս ժամանակաշրջանում Իսլամը հասավ այժմյան Ինդոնեզիա, (13-րդ դարի սկիզբ) և Մալազիական թերակղզի, ներառելով Մալակկայի սուլթանությունը և Բրունեյան կայսրությունը։ Ֆիլիպինների առանձին քաղաքակրթությունը այս ժամանակաշրջանում սկեցին ծաղկել, դրանցից էին Կաբոլոյան, Մայնիլայի Ռաջայությունը և Սուլուի սուլթանությունը։

Օվկեանիա խմբագրել

 
Մոաի, Զատկի կղզի:
Հիմնական հոդված՝ Օվկեանիայի պատմություն

Օվկեանիայի տարածքում, 10-րդ դարում հիմնվել է Տոնգանական կայսրությունը և մնացել է մինչև 1200-1500-ականները։ Այս ժամանակաշրջանում տոնագանական մշակույթը, լեզուն և գերիշխանությունը լայնորեն տարածվել էր Արևելյան Մելանեզիայում, Միկրոնեզիայում և կենտրոնական Պոլինեզիայում[109] ներգործելով Արևելյան Ուվեա, Ռոտումա, Ֆուտունա, Սամոա և Նիուե, և այլ կղզիներ կամ Միկրոնեզիայի մասեր (Կիրիբաթի, Պոհնպեյ և զանազան այ հեռուներ), Վանուատու և Նոր Կալեդոնիա (հատկապես Լուայոտե, հիմնական կղզու հետ Մելանեզիայում գերակշռող են եղել Կանակները և նրանց մշակույթը)[110]։ Որոշ ժամանակ անց, Ծովավարությունը տարածվեց Արևելյան Պոլինեզիայում կենտրոնացված Ընկերության կղզիներում, հատկապես նվիրաբերվեց Տապուտապուատյան մարայը, որը ինշում էր Երևելյան պոլինեզիայի գաղթականների շրջանում, որի տարածքներից հեռու գտնվում էր Հավային, Նոր Զելանդիան և Թուամոտու կղզիները քաղաքական, հոգևոր և տնտեսական պատճառներով, մինչև հաճախակի երկար տարածքներ ունեցող անբացատրելի ուղևորությունների անկումը Խաղաղ Օվկիանոսի արևելքում Եվրոպացիներից առաջ դարերում սկսեցին բնակեցնել այդ շրջանները։ Տեղի գրությունները այս ժամանակաշրձջանի մասին գոյություն չունեն, քանի որ այդտեղի բոլոր Խաղաղ օվկիանոսյան կղզիներում, հնարավոր հանելուկային բացառությունները Ռապանույում և նրա անվերծանելի Ռոնգոռոնգո գրությունը, չկա գրային համակարգ, մինչև այդտեղ Եվրոպացի գաղթականների հաստատվելը, այնուամենայնիվ, որոշ տեղական նախապատմություններ կարող են լինել գնահատված և ակադեմիապես վերականգնված են խառնված ստույգ, խելացի զննություններով բնիկ բանավոր ավանդույթներով, գաղթական ազգագրությունը, հնեաբանությունը, ֆիզիկական մարդաբանությունը և լեզվաբանական հետազոտությունները։

Ամերիկա խմբագրել

 
Մաչու Պիկչու, Ինկերի կայսրություն, Պերու:
Հիմնական հոդվածներ՝ Ամերիկայի պատմություն, Հյուսիսային Ամերիկայի պատմություն, և Հարավային Ամերիկայի պատմություն

Հյուսիսային Ամերիկայում, այս ժամանակաշրջանը տեսավ Միսիսիպիյան մշակույթի ծաղկումը այժմյան ՄՆ-ի տարածքում 800 թվական, բնորոշվելով որպես 12-րդ դարի բարդ Կահոկիա։ Անասազիները և նրանց նախահայրերը (9-13-րդ դարեր) ստեղծեցին ընդարձակ մշտական բնակեցումներ, ներառյալ քարային կառույցները, որոնք այդ ժամանակվա ամենամեծ կառույցներից էին Հյուսիսային ԱՄերիկայում մինչև 19-րդ դարը[111]։ Մեզոամերիկայում, Տեոտիուական քաղաքակրթությունները ծաղկեցին և հանդիպեց Մայաների դասականության անկումը։ Ացտեկների կայսրությունը գերակշռեց Մեզոամերիկայի մեծ մասում 14-15 դարերում։ Հարավային Ամերիկայոմ, 14-15-րդ դարերում եղան Ինկերի ծաղկումը։ Ինկերի կայսրությունը Տավանտինսույուում, որի մայրաքաղաքը Կուսկոն էր, տեղակայված Անդեր լեռների շրջակայքում, ստեղծելով շատ Նախակոլումբիական քաղաքակրթություն։ Ինկերը բարգավաճում էին և առաջադիմում, ճանաչված է բարձրակարգ ոռոգման համակարգով և անզուգական շինություններով։

Ժամանակակից պատմություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ժամանակակից պատմություն

Ժամանակակից պատմությունը ("Ժամանակակից ժամանակաշրջան", "ժամանակակից դարաշրջան," "ժամանակակից ժամանակներ") հղվում է մի ժամանակի, որը եղել է միջնադարից հետո, տևելով 1500 թվականից մինչև մեր օրերը ընկած ժամանակներհատվածում։ Հակադիր՝ "Նորագույն պատմություն"ը պատմություն է որը ընդգրկում է իրադարձություններ 1945 թվականից մինչ մեր օրերը։

Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջան խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջան

"Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանը"[Ն 2] տերմին է, որը օգտագործվում է պատմաբանների կողմից, որպեսզի նշեն այն ժամանակահատվածը, որը ընկած է Միջնադարի (Հետդասական պատմություն) և արտադրական ռեվոլյուցիա մոտավորապես 1500-ից 1800ականներին[15]։ Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանը բնորոշվում է գիտության զարգացմամբ և տեխնոլոգիական պրոգրեսի արագընթաց զարգացմամբ, ստեղծվեց աշխարհականացված քաղաքականությունը և պետությունը։ Կապիտալիզմը սկսեց իր ծաղկումը, հիմնականում իտալական երրներից այնպիսիք ինչպիսիք են Ջենովան։ Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանը տեսավ վաճառականության տնտեսական թեորիայի ծաղկում և իշխանություն։ Նաև Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանը վերաներկայացրեց գիտության քչացումը և անհայտացումը, ավելի շատ Եվրոպայում, ֆեոդալականությունը, ճորտատիրությունը և Կաթոլիկ եկեղեցու ուժը։ Ժամանակաշրջանը ներառում է Ռեֆորմացիան, աղետաբեր Երեսնամյա պատերազմը, Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունները, եվրոպակա ն գաղութացումը, եվրոպայում կախարդների որսը, գիտական ռևոլյուցիան և լուսավորության դարաշրջանը[Ն 3]:

Վերածնունդ խմբագրել

 
Լեոնարդո դա Վինչիի Վիտրուվյան մարդ, Վերածնունդ, Իտալիա
Հիմնական հոդված՝ Վերածնունդ

Եվրոպայի վերածնունդը նշանակում է "վերակենդանացում," հղվում է դեպի դասական մշակույթի վերակենդանացմանը, սկսված 14-րդ դարում և տևել է մինչև 16-րդ դարը, կազմված է դասական գիտական աշխարհի աջակցման վերաբացահայտմամբ և Եվրոպայում տնտեսական ու սոցիալական ծաղկմամբ։ Վերածնունդը նաև առաջացրեց հետաքրքրություն Մարդասիրության [112] և Գիտական ռևոլյուցիայի նկատմամբ[113]։ Չնայած այդ ժամանակ եղան սոցիալական և քաղաքական հեղաշրջումներ և ռևոլյուցիաներ շատ ինտելեկտուալ հալածանքներ, Վերածնունդը ավելի հայտնի է եղել որպես արվեստի զարգացման և աջակցություն ունիվերսալ մարդուն աջակցություն ցուցաբերեցին Լեոնարդո դա Վինչին և Միքելանջելոն, ովքեր ստեղծեցին "Վերածննդի մարդուն":.

Եվրոպացիների տարածումը խմբագրել

Հավելյալ տեղեկություն՝ History of Europe, Age of Discovery, Colonialism, 16th century, և 17th century
 
1570 թվականի աշխարհի քարտեզը, Եվրոպացի հայտնաբերողների հետ

Այդ ժամանակաշրջանում Եվրոպական ուժերը սկսեցին գերիշխել աշխարհի մեծ մասում։ Սակայն եվրոպական դասական քաղաքակրթության ավելի զարգացավ տարածաշրջանները ավելի շատ ուրբանիզացած էին, քան աշխարհի այլ տարածաշրջանները, եվրոպական քաղաքակրթությունը տարել է անկումների և բարձունքների երկարատև շրջան։ Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանում Եվրոպան կարողացավ վերականգնել իր իշխանությունը, պատմաբանները մինչ օրս քննարկում են դրա պատճառները։

Եվրոպայի հաջողությունները այդ ժամանակաշրջանում տարբերվում են այլ տարածաշրջաններից։ Օրինակ միջնադարում աշխարհի ամենազարգացած պետություններից էր Չինաստանը։ Չինաստանը ստեղծեց դրամահատությունը 1000 թվականին։ Չինաստանում կար ազատ գյուղացիություն, որոնք այլևս չէին զբաղվում հողագործությամբ, այլ կարող էին ազատ վաճառել իրենց ապրանքը և մասնակցել շուկաներում։ Ըստ Ադամ Սմիթի, որը գրել է 18-րդ դարում, Չինաստանը երկար ժամանակ եղել աշխարհի երկրներից՝ ամենահարուստը, ամենաբերրին, ամենամշակութայինը, ամենաաշխատասերը և ամենաբարգավաճողը։ Նա ունեցել է տեխնոլոգիական առավելություն և ունեցել է մենատիրություն երկաթի, մխոցների, կախվող կամուրջների շինարարության, տպագրության և կողմնացույցի արտադրությունում։ Բացի այդ, թվուր էր, որ այն արդեն վաղուց դադարել էր զարգանալ։ Մարկո Պոլոն, ով Չինաստան էր մեկնել 13-րդ դարում, բնութագրում է նրա արդյունավերության և հայտնիության աճը նույն տերմիններով ինչ որ 18-րդ դարի ճանապարհորդները։

 
Գութենբերգի Աստվածաշունչը, տպագրված 1450 թվականին:

Համաձայն Եվրոպայի զարգացման տեսություններից մեկւ, Եվրոպայի աշխարհագրական դիրքը մեծ դեր է խաղացել այդ հաջողության մեջ։ Մերձավոր Արևելքը, Հնդկաստանը և Չինաստանը շրջապատված են լեռներով և ծովերով, բայց անտեսելով այդ պատնեշները, նրանք շատ միօրինակ են։ Ըստ հակադրության Պիրենեյները, Ալպերը, Կարպատները և այլ լեռնաշղթաներ անցնում են Եվրոպայի միջով և աշխարհամասը նույնպես հարում է որոշծովերի։ Դա տալիս է Եվրոպային որոշակի աստիճանի պաշտպանություն, Կենտրոնական Ասիայի նվաճողներից։ Մինչ հրաձգային զենքերի ժամանակաշրջանը, այս քոչվորները իրենց պատրաստվածությամբ գերազանցում էին գյուղատնտեսական պետություններին Եվրասիա մայրցամաքի պերիֆերիաներով և երբ նրանք հասնում էին Հնդկաստանի հարթավայրին կամ Չինաստանի հովտին, նրանց համարյա հնարավոր չէր կանգնեցնել։ Այս հարձակումները հաճախ ավերիչ են եղել։ Իսլամական ոսկեդարը ավարտվել է Մոնղոլների Բաղդադի ճակատամարտից հետո 1258 թվականին։ Հնդկաստանը և Չինաստանը ենթարկվել են ներխուժումների, իսկ Ռուսաստանը մի քանի դար անց է կացրել մոնղո-թաթարների իշխանության ներքո։ Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպաները, տրամաբանորեն ավելի հեռու էին Կենտրոնական Ասիայից, ավելի քիչ հայտնվելով այդ վտանգի տակ։

Աշխարհագրությունը ունեցել է կարևոր աշխարհաքաղաքական տարբերություններ։ Իրենց պատմության մեծ մասի ընթացքում՝ Չինաստանը, Հնդկաստանը և Մերձավոր Արևելքը միավորվել են մեկ գերիշխող ուժի ներքո, որը տարածվեց այնքան մինրև հասավ լեռների և անապատների։ 1600 թվականին Օսմայնան կայսրությունը իշխում էր Միջին Արևելքի մեծ մասում[114], Մին դինաստիան իշխում էր Չինաստանում[115][116] և Մուղալ Կայսրությունը իշխում էր Հնդկաստանի վրա։ Եվրոպայում հակապատկերն էր, այստեղ տարածքը միշտ բաժավել է պատերազմող տերությունների միջև։ ԵՎրոպայի կայսրությունները, բացառությամբ Հռոմեական կայսրության, անկում են ապրել իրենց առաջացումից հետո։ Եվրոպայի զարգացման համար այլ, անկասկած կարևոր աշխարհագրական գործոն էր հանդիսանում Միջերկրական ծովը, որը հազարամյակների ընթացքում եղել է ծովային խաչմերուկ, ապրանքների, մարդկանց, մտքերի և հայտնագործությունների փոխանակման համար։

Համարյա բոլոր գյուղատնտեսական քաղաքակրթությունները ուժեղ սահմանափակված էին իրենց միջավայրով։ Արտադրությունը ցածր էր, իսկ կլիմայական փոփոխությունները հեշտորեն առաջ էին բերում տնտեսական ցիկլեր, որոնք էլ բերում են քաղաքակրթության առաջխաղացման և անկման։ Սակայն մոտավորապես 1500 թվականինհմաշխարհային պատմությունում տեղի ունեցան որակական փոփոխություններ։ Տեխնոլոգիական առաջխաղացումը և հարստությունը, առևտրի առաջխաղացմամբ, աստիճանաբար բերեցին հնարավորությունների լայնացման[117]։

Շատերը փաստում են, որ եվրապական ինստիտուտները նրան թույլ տվեցին ընդլայնվել, որ սեփականության և ազատ շուկայի տնտեսությունը ավելի ուժեղ են եղել, քան այլ տեղ ելնելով ազատության իդեալից, ինչը հատկանշական է Եվրոպային։ Սակայն վերջին ժամանակներում գիտնականները այդպիսիք ինչպիսիք են Քենեթ Պոմերանցը ժխտում են այդ տեսակետը։ Զարմանալի է, որ Եվրոպայի ծովային ընդարձակումը, հաշվի առնելով աշխարհամասի աշխարհագրությունը, եղել է հիմնականում նրա ատլանտյան երկրների աշխատանքը՝ Պորտուգալիա, Իսպանիա, Անգլիա, Ֆրանսիա և Նիդերլանդներ։ Ի սկզբանե Պորտուգալական և Իսպանական կայսրությունները եղել են գերակշռող նվաճողներ և իշխանության աղբյուրներ, և նրանց միությունը հանգեցրել է Իբերյան միության ստեղծմանը, ինչը առաջին գլոբալ կայսրությունն էր, որում "արևը մայր չի մտնում": Շուտով հյուսիսային անգլիացիները, ֆրանսիացիները և հոլանդացիները սկսեցին գերակշռել Ատլանտիկայում։ Մի շարք պատերազմներում, որոնք եղան 17-րդ և 18-րդ դարերում, որոնց կուլմինացիան եղել է Նապոլեոնյան պատերազմները, Բրիտանիան դարձավ նոր համաշխարհային ուժ։

Տարածաշրջանների լայնացում խմբագրել

 
Սուրբ Սոֆիայի տաճարը, Ստամբուլ (նախկին Կոստանդնուպոլիս), Թուրքիա:

Պարսկաստանը ընկավ Սեֆյանների իշխանության ներքո 1501 թվականին, որին հաջորդեցին Աֆշարիդների թագավորությունը 1736 թվականին, Զանդերի թագավորությունը 1751 թվականին և Ղաջարիների դինաստիան1794 թվականին։ Հյուսիսի և արևելքի տարածքները նվաճվել են Ուզբեկների և Աֆղանների կողմից։ Օսմանյան կայսրությունը, 1453 թվականի Կոստանդնուպոլսի նվաճումից հետո, արագ իշխանություն հաստատեց Միջին Արևելքում, Բալկաններում և Հյուսիսային Աֆրիկայի մեծ տարածքներում։

Այս ժամանակաշրջանը Աֆրիկայի որոշակի տարածքներում անկումների, իսկ որոշներում էլ բարձունքների ժամանակաշրջան էր։ Սուահիլի ափը նվազեց այն բանից հետո, երբ ընկավ պորտուգալացիների ազդեցության տակ (իսկ հետո Օմանի)։ Արևմտյան Աֆրիկայում Սունհայ կայսրությունը հայտնվեց Մարոկկոցիների իշխանության ներքո 1591 թվականին, այն բանից հետո, երբ նրանք հրազեններով ներխուժեցին։ Հարավային Աֆրիկյի Զիմբաբվեի թագավորությունը զիջեց փոքր թագավորություններին, ինչպիսիք էին՝ Մոնոմոտապան, Բութուան և Ռոզվին։ Եթովպիան տուժեց 1531 թվականի հարձակումից հարևան մուսուլմանական Ադալի սուլթանությունից, և 1769 թվականին եղավ արքայազնների դարաշրջանը, որի ժամանակ թագավորը դարձավ երկրորդական դեմք, իսկ թագավորությունը կառավարում էին ռազմական առաջնորդները, սակայն ավելի ուշ թագավորությունը վերականգնեց իր թագավորական ուժը Թեոդորոս երկրորդի օրոք։ Աջուրական կայսրությունը Սոմալի թերակղզում, անկում ապրեց 17-րդ դարում հաջորդելով Գելեդիի սուլթանությունը։ Աֆրիկայի այլ քաղաքակրթությունները զարգացան հենց այդ ժամանակաշրջանում։ Օյօ կայսրությունը մտավ ոսկեդար, Բենինի թագավորության օրոք։ Աշանտի թագավորությունը զարգացրեց իր ուժը այժմյան Գանայի տարածքում 1670 թվականին։ Կոնգոյի թագավորությունը բարգավաճեց այս ժամանակաշրջանում։ Եվրոպական Աֆրիկայի հետազոտությունները հասան այս ժամանակաշրջանի գագաթնակետին։

 
Մին դինաստիայի կառուցած, Չինական մեծ պարիսպը:

Հեռավոր Արևելքում չինական Մին դինաստիան զիջեց Ցին կայսրությանը (1644), վերջին կայսերական դինաստիային, որը կառավարեց մինչև 1912 թվականի։ Ճապոնիայում այս ժամանակաշրջանում եղավ Ազուչի-Մոմոյամայի ժամանակաշրջանը (1568–1603), որին հետևեց Էդո ժամանակաշրջանը (1603-1868)։ Կորեական Չոսոն դինաստիան (1392–1910) ղեկավարում էր այդ ժամանակաշրջանում, հաջողությամբ արտացոլելով 16և 17-րդ դարերի Ճախոնիայի և Չինաստանի նվաճումները։ Այդ ժամանկահատվածում Ճապոնիան և Չինաստանը նշանակալիորեն տուժեցին Եվրոպայի հետ ծովային առևտրի մեծացումից, հատկապես պորտուգալացիների հետ Ճապոնիայում։ Էդո ժամանակահատվածում Ճապոնիան վարում էր իզոլյացիոնալիստական քաղաքականություն, ուղղված արտասահմանցիների ազդեցության վերացմանը։

 
Թաջ Մահալ, Մեծ Մողոլների կայսրություն, Հնդկաստան:

Հնդկական թերակղզում, Դելիի սուլթանությունը և Դեխենայան սուլթանությունը 16-րդ դարում ընկան Մեծ Մողոլների կայսրության ազդեցության տակ։ Սկսած հյուսիսարևմուտքից, Մեծ մողոլների կայսրությունը ավելի ուշ 17-րդ դարում իշխանության եկավ 17-րդ դարում[118], բացառությամբ Հնդկաստանի հարավային նահանգներից, որոնք այդ ժամանակ անկախ էին։ Նորից Մողոլական կայսրությունը, Հնդկական Մարաթաների կայսրությունը հիմնվել է արևմտյան տարածքներում 1674 թվականին, ներառելով ներկայիս Հնդկաստանից մինչև Մոնղոլիա, սկսելով Դեխանյան պատերազմները (1681–1701): Մարաթական կայսրությունը անկում ապրեց 1818 թվականին Բրիտանական արևելահնդկական ընկերության ազդեցության տակ։ Մարաթական և մողոլական հեղինակությունը 1858 թվականին հանձնվեցին Բրիտանական Հնդկաստանին։

1511 թվականին պորտուգալացիները գահընկեց արեցին Մալակկայի սուլթանությանը այժմյան Մալազիայում և Ինդոնեզիական սումատրայում։ Պորտուգալացիները գրավեցին այս առևտրական կարևոր տարածաշրջանը մինչև Գերմանացիները 1641 թվականին։ Ջոհորական սուլթանությունը գտնվում էր Մալայական թերակղզում դարձավ տարածաշրջանի ամենագերիշխող ուժը։ Եվրոպացի գաղութականները գերմանացիների հետ գրավեցին Հոլանդական արևելահնդկական ընկերությունը և իսպանական տարածքները Ֆիլիպիններում։ Մինչև 19-րդ դարը Եվրոպացինի նվաճողները գրավեցին Հարավարևելյան Ասիայի մեծ մասը Բրիտանացիների հետ Մյանմարում և Մալազիայում, և Ֆրանսիական Ինդոնեզիայի մեծ մասում։ միայն Թաիլանդը բացառապես զերծ մնաց գաղութացումից։

Եվրոպական այդ կապերը նույնպես գաղութացրել է Օվկեանիայի կղզիները, սկսած Ֆերդինանդ Մագելանի շուրջերկրյա ճանապարհորդությունից, որը ափ է իջել Մարիանյան և այլ կղզիներում 1521 թվականին։ Նաև նշանակալից է եղել Աբել Տասմանի ճանապարհորդությունները (1642–1644) ներկայիս Ավստրալիայի, Նոր Զելանդիայի և մերձակա կղզիների այժմյան տարածքով, նաև Ջեյմս Քուքի ճանապարհորդությունը (1768–1779), որն էլ կնքեց առաջին գրանցված եվրոպական պայմանագիրը Հավայիի հետ։ Բրիտանիան գտավ իր առաջին գաղութը Ավստրալիայում 1788 թվականին։

 
Ռուսական մատուռ, Ֆորտ Ռոս, ԱՄՆ:

Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում հարավեցրոպական գերտերությունները էներգետիկորեն գաղութացնում էին նոր բացահայտված մայրցամաքները, նշանակալի աստիճանով դուրս մղելով տեղացիներին և ոչնչացնում էին մայաների և ացտեկների ծաղկող քաղաքակրթությունները։ Իսպանիան, Պորտուգալիան, Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան, բոլորը առաջադրեցին ընդհանուր տարածքային պահանջնեջ և ձեռնարկեցին մեծածավալ կարգավորումներ, ներառյալ աֆրիկայից ստրուկների ներմուծումը։ Պորտուգալիան հավակնում էր Բրազիլիային։ Իսպանիան գրավեց Հարավային Ամերիկայի մնացած մասը, Մեզոամերիկան և Հյուսիսային Ամերիկայի հարավային մասը։ Բրիտանիան գաղութացրեց Հյուսիսային ԱՄերիկայի արևելյան ափը,իսկ Ֆրանսիան գաղութացրեց Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոնական տարածաշրջանը։ Ռուսաստանը ներխուժեց Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիս-արևելյան ափը, 1784 թվականին գաղութացնելով ներկայիս Ալյասկայի տարածքը և Ֆորտ Ռոսի նավահանգիստը այժմյան Կալիֆոռնիայում 1812 թվականին[119]։ 1762 թվականին Յոթնամյա պատերազմի ամենաթեժ պահին, Ֆրանսիան գաղտնի իր տարածքների մեծ մասը զիջեց Իսպանիային Ֆոնտենբլոյի պայմանագրով։ 13 բրիտանական գաղութներ անկախություն հայտարարեցին ԱՄՆ-ում 1776 թվականին, վավերացված 1783 թվականի Փարիզյան պայմանագրով, վերջ դնելով Ամերիկայի անկախության պատերազմին։ Նապոլեոն Բոնապարտը Իսպանիային հետ տվեց 1800 թվականին նապոլեոնական պատերազմների ընթացքում ֆրանսիայի գրավված տարածքները, բայց 1803 թվականին վաճառեց դրանք ԱՄՆ-ին որպես Լուիզիանայի գնումներ։

Ռուսաստանում թագադրվեց Իվան Ահեղը (1547), Ռուսաստանի առաջին Ցարը և թուրքական խանությունները անեքսացվելու արդյունքում դարձրեցին Ռուսաստանը իշխող ուժտարածաշրջանում։ Արևմտյան Եվրոլայի երկրները, տարածվեցին տեխնիկական պրոգրեսի և գաղութական նվաճումների շնորհիվ, մրցակցում էին իրար հետ տնտեսական և ռազմական հարաբերությունների համար մղված պատերազմներում։ Հաճախ պատերազմները ունեցել են կրոնական ուղղվածություններ, նաև Կաթոլիկներն ընդդեմ Բողոքականների, կամ (որպես առավելություն Արևմտյան Եվրոպայում) քրիստոնյաներն ընդդեմ մուսուլմանների։ Հատկապես պետք է նշել՝ Երեսնամյա պատերազմ, Պատերազմ Իսպանական ժառանգության համար, Յոթնամյա պատերազմ և Ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմներ։ 1799 թվականին Նապոլեոնը Ֆրանսիայում եկավ իշխանության, իրադարձությունը, որը կանխատեսել էին 19-րդ դարում կայացած նապոլեոնական պատերազմները։

Ուշ արդի ժամանակաշրջան խմբագրել

1750–1914 խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ 18-րդ դար, 19-րդ դար, և Երկարատև 19-րդ դար
Հավելյալ տեղեկություն՝ Իմպերիալիզմ, Հեղափոխությունների դարաշրջան, Փաստաթղթային հեղափոխություն, և Արտադրական հեղափոխություն
 
Ջեյմս Վատի շոգեշարժիչը, ինչը հիմք դրեց Արտադրական հեղափոխությանը:

Գիտական հեղափոխությունը փոխեց մարդկանց մտածելակերպը աշխարհի մասին և հանգեցրեց արտադրության հեղափոխությանը, համաշխարհային տնտեսական ռևոլյուցիային։ Գիտական հեղափոխությունը 17-րդ դարում անմիջականորեն քիչ ազդեցություն ունեցավ մտածվող տեխնոլոգիաների վրա, միայն 18-րդ դարի երկրորդ կեսում գիտական ձեռքբերումները նշանակալիորեն սկսեցին օգտագործվել փորձնական գյուտերում։ Մտածված հեղափոխությունը սկսվեց Մեծ Բրիտանիայում և օգտագործեց արտադրության նոր միջոցներ՝ ֆաբրիկան, մասսայական արտադրույթունը և մեխանիզացիան, որպեսզի արագորեն արտադրի ապրանքների լայն տեսականի և օգտագործի հնարավորինս քիչ աշխատանք, քան պահանջվում էր դրանից առաջ։ Լուսավորականության դարաշրջանը նաև հանգեցրեց ժամանակակից դեմոկրատիայի առաջացմանը ամերիկյան և ֆրանսիական հեղփոխությունների ժամանակ 18-րդ դարի վերջին։ Դեմոկրատիան և հանրապետականությունը կունենան ահռելի ազդեցություն համաշխարահային իրադարձությունների և կյանքի որակի վրա։

 
Թագավորություններ, 1898

Այն բանից հետո, երբ եվրոպացիները իշխանության հասան Ամերիկայուն, իմպերիլաիզմը վերադարձավ Ասիա և Օվկեանիա։ 19-րդ դարում եվրոպական պետությունները ունեին սոցիալական և տեխնոլոգիական առավելություն Արևելյան տարածքների հանդեպ։ Բրիտանիան իշխանություն ստացավ Հնդկական թերակղզում, Եգիխպտոսում և Մալայական թերակղզում, ֆրանսիացիները Հնդկաչինում, այն ժամանակ, երբ հոլանդացիները իրենց իշխանությունը հաստատեցին Արևելյան Հնդկաստանում։ Բրիտանացիները նաև գաղութացրեցին Ավստրալիան, Նոր Զելանդիան և Հարավային Աֆրիկան մեծաքանակ բրիտանացի գաղթականներով, արտագաղթած այդ գաղութներում։ Ռուսաստանը գաղութացրեց մինչև Սիբիրի գյուղատնտեսական շրջանները։ 19-րդ դարի վերջում եվրոպական գերտերությունները իրենց միջև բաժանեցին Աֆրիկայի նաև մյուս տարածքները։ Եվրոպայի ներսում տնտեսական և ռազմական խնդիրները ստեղծեցին ազգային պետությունների համակարգ և էթնոլեզվաբանական խմբերը սկսեցին նույնականացնել իրենց որպես հատուկ ազգեր՝ մշակությային և քաղաքական ինքնավարության ցանկությամբ։ Այդ ազգայնականությունը դարձել է կարևոր 20-րդ դարի ժողովուրդների համար։

Երկրորդ տնտեսական հեղափոխության ժամանակ համաշխարհային տնտեսությունը որպես վառելանյութ հիմնվեց ածուխի վրա, քանի որ տրանսպրտի նոր տեսակները, ինչպիսիք են՝ երկաթգծերը և շոգենավերը, արդյունավետորեն սպեցին աշխարհը։ Միևնույն ժամանակ արտադրական աղտոտումը և շրջակա աշխարհին հասցված վնասը արագացավ, կրակի հայտնագործման և քաղաքակրթության սկզբի համեմատ։

18-րդ դարում Եվրոպայի ստացած առավելությունները երկուսն էին՝ ձեռենարկատիրական մշակույթը[120] և հարստությունը, որում գերակշռում էր Ատլանտյան վաճառքը (ներառյալ Աֆրիկյան ստրկավաճառությունը)։ 16-րդ դարում, Ամերիկայից բերված արծաթը հաշվառվեց որպես Իսպանական թագավորությունների հաշվառում։ Ստրկավաճառության և արևմտյան Հնդկաստանի պլանտացիաներից կազմված շահույթը կազմում էր Բրիտանիայի տնտեսության 5%-ը Արտադրական հեղափոխության ժամանակ[121]։ Այն ժամանակ, երբ որոշ պատմաբաններ եկան այն եզրահանգման, որ 1750 թվականին աշխատանքի արտադրությունը Չինաստանի ավելի զարգացած տարածքներոմ դեռ գտնվում էր մի աստիճանի վրա Եվրոպայի ատլանտիկ տնտեսության արտադրության հետ[122], այլ պատմաբաններ, ինչպիսիք են՝ Անգուս Մեդիսոնը կարծում էին, որ արևմտյան Եվրոպայի արտադրականության աշխատանքի արտադրությունը միջնադարի վերջում գերազանցում էին բոլոր այլ տարածքների արտադրությանը[123]։

1914–1945 խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ 20-րդ դար
Հավելյալ տեղեկություն՝ Միջպատերազմյան ժամանակաշրջան, Մռնչացող քսաններ, և Մեծ Դեպրեսիա
 
Առաջին համաշխպարհային պատերազմ խրամատային պատերազմ
 
Ատոմային ռմբակոծում: Հիրոսիմա, Նագասակի, 1945

Եվրոպայում 20-րդ դարը սկսվեց հարստությամբ և իշխանությամ, և աշխարևհի մեծ մասը գտնվում էր նրա ուղղակի ուժեղ գաղութացված իշխանությամբ կամ կողմնակի տերություններով։ Մնացած աշխարհի մեծ մասը գտնվում էր հզոր եվրոպականացված երկրների, ազդեցության ներքո՝ ԱՄՆ և Ճապոնիա։ Սակայն համաշխարհային համակարգի հարյուրամյակի սկզբում, որում գերակշռում էին մրցակցող գերտերությունները, ենթարկվեցին լուրջ պարտավորության և վերջնական արդյունքում, թվում էր, թե զիջեցին ավելի անկախ ազգերի փոփխական կառուցվածքին, կազմված ըստ արևմտյան մոդելների։

Այդ փոփխությունը եղավ աննախադեպ մասշտաբի ռազմիկների և ամայության կողմից։ Առաջձին համաշխարհային պատերազմը ավերեց մի քանի եվրոպական թագավորություններ և միապետություններ և թուլացրեց Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան։ Արդյունքում առաջացան հզոր գաղափարախոսություններ։ 1917 թվականի Ռուսական հեղափոխությունը ստեղծեց առաջին խորհրդային պետությունը, այն ժամանակ, երբ 1920-ական և 1930-ական թվականններին միապետական ֆաշիստական դիկտատուրան իշխանություն ստացավ Իտալիայում, Գերմանիայում, Իսպանիայում և այլ երկրներում։

Շարունակվող ազգայի մրցակցությունը, ծանրացված Մեծ դեպրեսիայի տնտեսական խառնաշփոթը, արագացրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբւ։ Եվրոպայի և Ճապոնիայի միապետական դիկտատուրաները վերջնական հաշվում հետապնդեցին իմպերիալիստական էքսպանսիոնիզմի դատապարտված ուղղություն, որի արդյուքում նացիստական Գերմանիան կազմակերպեց վեց միլիոն հրեաների և լեհերի, ռուս և այլ սլավոնացիների սպանություն՝ Հոլոքոսթի ժամանակ, այն ժամանակ, երբ կայսերական Ճապոնիան սպանեց միլիոնավոր չինացիների։ Ցեղասպանության ավելի վաղ տարբերակ եղել է, առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերի վրա՝ Թուրքիայի կողմից։ Երկրորդ համաշխարհային ժամանակ առանցքայի ուժերը ճանապարհ բացեցին՝ Կենտրոնական Եվրոպայում, Հարավսլավիայում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Ալբանիայում, Չինաստանում, Հյուսիսային Վյետնամում և Հյուսիսային Կորեայում կոմունիզմի տարածման համար։

Ժամանակակից պատմություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ժամանակակից պատմություն

1945–2000 խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ 20-րդ դար
Հավելյալ տեղեկություն՝ Սառը պատերազմ, Կանաչ հեղափոխություն, Տիեզերքի ուսումնասիրում, և Թվային հեղափոխություն
 
Civilians (here, Mỹ Lai, Việt Nam, 1968) suffered greatly in 20th-century wars.

Երբ 1945 թվականին ավարտվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, հիմնվեց ՄԱԿ-ը՝ այն հուսով, հետագա պատերազմները կանխելու համար[124], քանի որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծվեց Ազգերի Լիգան[125]։ Պատերազմը երկու երկրներին էլ՝ ԱՄՆ-ին և Խորհրդային Միությանը, տվեց հիմնական իշխանություն միջազգային հարաբերություններում[126]։ Յուրաքանչյուրը կասկածանքով էր մոտենում մյուսին և վախենում էր մյուսի համաշխարհային տարածումից, համապատասխանաբար կապիտալիստական և կոմունիստական, քաղաքատնտեսական մոդելներով։ Դա հանգեցրեց սառը պատերազմի, 45-ամյա հակամարտության և ռազմական մրցարշավի ԱՄՆ-ի և իր կողմնակիցների և Խորհրդային Միության և իր կողմնակիցների միջև[127]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ստեղծված միջուկային զենքի մաշկմամբ և նրան հետևող տարածմամբ, որը վտանգի տակ էր դրել ողջ մարդկության կյանքը միջուկային զենքով երկու գերտերությունների միջև, ինչը ցուցադրվեց այլ միջադեպերով, որոնցից ավելի նշանակալից էր 1962 թվականի հոկտեմբերին եղած Կուբայի հրթիռային ճգնաժամը։ Այդպիսի պատերազմը, համարվում էր ավելի աննպատակահարմար, դրա փոխարեն գերտերությունները տանում էին պրոքսի պատերազմներ երրորդ աշխարհի միջուկային զենք չունեցող երկրներում[128]։

Չինաստանում, Մաո Ցզեդունը անց կացրեց արտադրողականության և հավաքականության ռեֆորմներ Մեծ թռիչքի ժամանակ (1958–1962), հանգեցնելով սովածությունից միլիոնավոր մարդկանց մահվան դեպքերի (1959–61):

Սառը պատերազմը ավարտվեց 1991 թվականին, երբ Խորհրդային միությունը փլուզվեց, որի հիմնական պատճառներից էր ԱՄՆ-ի և Արևմտյան Եվրոպայի հետ տնտեսապես մրցակցել չկարողանալը։ Բացի այդ, ԱՄՆ-ն սկսեց նաև սայթաքումներ թույլ տալ իր իշխանության տակ գտնվող տարածքներում[129][Ն 4], նաև այն, որ նրանց այժմյան տարածքը փոքր ինչ ավելի զուսպ է, բացի այդ նրանք օգուտ էին ստանում այն բանից, ինչ կարող էր համամարդկային խնդիր հանդիսաալ ողջ աշխարհի մարդկության համար[Ն 5][Ն 6]:

Առաջին անգամ հաջորդ տասնամյակներում Ասիայում և Աֆրիկայում, բելգիական, բրիտանական, հոլանդական, ֆրանսիակամ և այլ արևմտաեվրոպական թագավորությունները գրավում էին իրենց պաշտոնական անկախությունը[133]։ Բայց նոր անկախ պետությունները բախվեցին նեոգաղութականությունը, սոցիալ-քաղաքական անկարգությունը, աղքատությունը, անգրագիտությունը և էնդեմիկ տրոպիկական հիվանդություններ[134]։

Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի երկրները աստիճանաբար ձևավորիեցին քաղաքական և տնտեսական միություն՝ Եվրամիությունը, որը ձգվեց դեպի արևելք, իր մեջ ներառելով նախկին խորհրդային երկիր-արբանյակները[135][136][137]։ Եվրամիության արդյունավետությունը խզվել է նրա ընդհանուր տնտեսական և քաղաքական ինստիտուտների ոչ հասունությամբ, ինչը որոշակիորեն համեմատելի է ԱՄՆ-ի ինստիտուտների ոչ ադեկվատության հետ, համապատասխանաբար Համդաշնության հոդվածների հետ մինչ ԱՄՆ-ի սահմանադրության հետ, ինչը ուժի մեջ մտավ 1789 թվականին։ Ասիական, աֆրիկյան և հարավամերիկյան երկրները հետևեցին դարնցօրինակնին և սկսեցին նախնական քայլեր ձեռնարկել իրենց համապատասխանող մայրցամային ասոցիացիաների հետ։

 
Last Moon landing: Apollo 17 (1972)

Սառը պատերազմի նախապատրաստումը երրորդ համաշխարհային պատերազի դեմ պայքարելու կամ այն կանխելու համար, արագացրեց տեխնոլոգիաների պրոգրեսը, որոնք, սակայն եղել են հայեցակարգային ձակերպում մինչ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, իրականացվել են այդ պատերազմի կարիքների համար, ինչպիսիք են ռեակտիվ ինքնաթիռները, հրթիռները և էլեկտրոնային համակարգիչները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո եղած տասնամյակում հանգեցրեցին ռեակտիվ ճանապարհորդությունների, արհեստական արբանյակների անթիվ հավելվածներով, ներառյալ Գլոբալ տեղորոշման համարգ (GPS), և Ինտերնետ գյուտերը, որոնք իրականացրեցին ռևոլյուցիա մարդկանց, մտքերի և տեղեկության տեղաշարժման մեջ։

Սակայն 20-րդ դարի կեսին ոչ բոլոր գիտատեխնիկական ձեռքբերումներն էին պահանջում առաջնային ռազմական իմպուլս։ Այդ ժամանակաշրջում եղան նաև հեղափոխական իրադարձություններ, ինչպիսիք են՝ ԴՆԹ-ի կառուցվածքի բացահայտումը[138], մարդու գենոմի հետևող սեքվենացումը, ջրածաղկի բուժումը, տեկտոնական սալերի բացահայտումը, տիեզերքի օդաչույական և անօդաչու բացահայտումը և ավելի ցաղ ժամանակ Երկրի որոշ վայրերի բացահայտումը, նաև ֆիզիկական երևույթների հիմնաքարային բացահայտումը, սկսած ամենափոքր օբյեկտներից (պարզագույն մասնիկների ֆիզիկա) մինչև գերագույն էությունը (ֆիզիկական տիեզերաբանություն)։

Դարում եղան, շատ գլոբալ վտանգներ առաջանում են կամ դառնում են ավելի լուրջ կամ ավելի լայնորեն ճանաչված, այդ թվում նաև միջուկային զենքի տարածումը, կլիմայի գլոբալ տաքացումը[139][140][141], օդի աղտոտումը, անտառների հատումը, օվկեանոսների թթվեցումը և աղտոտումը, գերբնակեցումը, միկրոբային հիվանդությունների մահացու համաճարակները, մերձերկրյա աստերոիդները և երկնաքարերը[142],սուպերհրաբուխների ժայթքումը, մահացու գամմա ճառագայթները, գեոմագնիսական փոթորիկներ և համաշխարհային բնական ռեսուրսների սպառումը՝ (հատկապես արդյունահանվող վառելիքը)[143]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ «Քաղաքակրթություն» նշանակող ցիվիլիզացիա բառը ծագել է լատիներեն civilis բառից, որ նշանակում է քաղաքակիրթ ("civil"), քաղաքի հետ կապված civis (քաղաքացի "citizen") և civitas (քաղաք "city" կամ քաղաք-պետություն "city-state")[45]։
  2. ↑ "Վաղ ժամանակակից," պատմական տերմին է, որով հղվում է Արևմտյան Եվրոպային 1501 թվականից (Ուշ Միջնադարի ավարտից հետո լայնորեն ընդունված է, 15-րդ դարի փոփոխության ժամանակաշրջանը) մինչև 1750 կամ 1790–1800 թվականներին, ինչ որ էպոխայի, որը արտոնյալ դպրոց է սխոլաստիկայի համար, սահմանելով ժամանակաշրջան, ժամանակագրության շրջանակներում, տարբերվելով լավ կարգ ու կանոնով, փիլիսոփայությամբ կամ պատմությամբ։
  3. ↑ Լուսավորականության դարաշրջանը բնորոշվում է որպես Ծաղկման ժամանակաշարջան։ Պատմության մեջ այն նշվում է 17-րդ դարում, ինչը հայտնի է որպես Ռացիոնալիզմի ժամանակաշրջան, ինչը լուսավորականության մի մասն է, ժամանակակից պատմաբանները մտածում են, որ բանականության ժամանակաշրջանի մտքերը զարգացել են Լուսավորականության դարաշրջանում։ Տերմինը օգտագործումը եղել է մի քանի դար ուշ, ներկայաումս ներառվում է ժամանակակից կառուցվածքը։
  4. ↑ «Գրահամ Էլիսոնը գրում է «Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ...» «ամերիկացիները ... շրջապատված էին «տրիումֆալիզմի» փայլով ։ Ֆրենսիս Ֆուկույաման 1992 թվականին բեսթսելլեր ճանաչված հայտարարել է Պատմության վերջը, ազատ վաճառքի հաղթանակով և արևմտյան լիբերալիստական դեմոկրատիայի մշտական իշանությամբ։ Էլիսոնը գրում է, որ շատ շուտով ակնհայտ դարձավ, որ «սառը պատերազմի ավարտը հիմք դրեց միաբևեռ պահ,այլ ոչ թե միաբևեռ ժամանակաշրջան։ ԱՄՆ-ի տնտեսությունը, որում անց էին կացվում աշխարհում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո մինչև սառը պատերազմի ավարտը։ ԱՄՆ-ի տնտեսությունը որը, համաշխարհային մասշտաբով ընկավ մինչև ՀՆԱ-ի քարորդը մասը և հիմա ներկայացնում է միայն մեկ յոթերորդ մասը։ Երկրի համար, որի հիմանական ռազմավարությունը հանդիսանում էր խնդիրների հաղթահարումը ռեսոուրսների միջոցով, այդ անկումը կասկածի տակ է դնում ԱՄՆ-ի ղեկավարությանը։»[130]
  5. ↑ «Արևմուտքի բարձրզարգացվածության մակարդակ ունեցող երկրներում, 1945-ից 1975 թվականներին», ինչպես գրում է Ռոբին Վարգեզեն, «ըստ արտաքին գործերի, ընտրողները ցույց տվեցին, թե ինչպես քաղաքականությունը կարողացավ զսպել շուկան, իշանության բերելով պետական պաշտոնայներին, որոնք անց էին կացնում մի շարք սոցիալ-դեմոկրատական քաղաքական գործիչների, վնաս չհասցնելով տնտեսոությանը։ Այդ ժամանակաշրջանը ... արևմտյան Եվրոպայում, Հյուսիսային Ամերիկայում և Ճապոնիայում եղավ աճի զարգացման, բարձր արտադրողականության, բարձր իրական աշխատանքի, տեխնոլոգիական ինովացիաների և սոցիալական ապահովագրության պատմական բարձր ունիկալ կոմբինացիաներ .... 1970-ականներից սկսած ամբողջ աշխարհում զարգացող ձենարկությունների եղան ոչ միայն աշխատատար տեխնոլոգիական նորարարություններով, այլ նաև պարբերական փոփոխությունների խթանումը և զբաղվածության նոր ձևերը։ Դրանց թվում են, որոնց վերաբերում էին այդ ժամանակներին հատուկ պայմանագրերը, որոնք տեղափոխում էին ռիսկը աշխատողների վրա, անմրցակից առաջարկները, որոն քչացնում են բանակցային ուժը և արտահաստիքային համաձայնագրերը, որոնք ձեռնարկություններին ազատում էին աշխատողների այդպիսի արտոնություններից, ինչպիսիք են բժշկական ապահովագրությունները։ Արդյունքը դարձավ այն, որ XXI դարի սկզբում աշխատանքային ուժի մի մասը ՀՆԱ-ում անշեղորեն իւավ մի շարք զարգացած երկրներում ... Այսօր խնդիրը կայանում է նրանում, որպեսզի որոշեն ... խառը տնտեսությունը, որը կարող է հաջողությամբ ապահովել այն, որ [1945 թվական] -75] ոսկեդարը, այս անգամ մեծ սեռական և ռասսայական հավասարությամբ»[131]։
  6. ↑ Պատմաբան Քրիստոֆեր Ռ. Բրաունինգը գրում է՝ «Երեք իրար հաջողորդող տասնամյակներում աշխատողները և մենեջմենթը արդյունավետորեն բաժանել են բարորության մեծացումը, որը գալիս է արտադրականության աճով։ 1970-ականներից, երբ հասարակական պայմանագիրը խզվեց, պրոֆմիությունների անդամները և իշանությունը կրճատվել է, աշխատած գումարի աճը անփոփոխ մնաց և ունեցվածքի ահնավասարությունըկտրուկ աճ գրանցեց։»[132]

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Historical Estimates of World Population». U. S. Census Bureau. 2016 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  2. ↑ Tudge, 1998, էջեր 30–31
  3. ↑ McNeill, 1999, էջեր 13–15
  4. ↑ Baines, Malek, էջ 8
  5. ↑ 5,0 5,1 Bard, 2000, էջեր 64–65
  6. ↑ Chakrabarti, 2004, էջ 11
  7. ↑ 7,0 7,1 Lee, 2002, էջեր 15–42
  8. ↑ 8,0 8,1 Teeple, 2006, էջեր 14–20
  9. ↑ Roberts, Westad, էջ 161
  10. ↑ Stearns, Langer, էջ xii
  11. ↑ Stearns, Langer, էջ xiv
  12. ↑ Hart-Davis, 2012, էջ 63
  13. ↑ Grant, 2006, էջ 53
  14. ↑ Roberts, Westad, էջ 535
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Bentley, Ziegler, էջ 595
  16. ↑ Roberts, Westad, էջեր 712–14
  17. ↑ Stearns, Langer, էջ xix
  18. ↑ Baten, 2016, էջեր 1–13
  19. ↑ Chen, Li, էջեր 444–56
  20. ↑ «Homo sapiens». The Smithsonian Institutions's Human Origins Program. Smithsonian Institution. 2016 թ․ փետրվարի 8. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 21-ին.
  21. ↑ Klein, Richard G. (1995 թ․ հունիս). «Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins». Journal of World Prehistory. 9 (2): 167–98. doi:10.1007/BF02221838.
  22. ↑ Stringer, C. (2012). «Evolution: What Makes a Modern Human». Nature. 485 (7396): 33–35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077.
  23. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 24–29
  24. ↑ Hart-Davis, 2012, էջ 17
  25. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 20–21
  26. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 32–33
  27. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 30–31
  28. ↑ Gavashelishvili, A.; Tarkhnishvili, D. (2016). «Biomes and human distribution during the last ice age». Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563–74. doi:10.1111/geb.12437.
  29. ↑ 29,0 29,1 Hart-Davis, 2012, էջեր 36–37
  30. ↑ McNeill, 1999, էջ 11
  31. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 42–43
  32. ↑ McNeill, 1999, էջ 13
  33. ↑ Roberts, Westad
  34. ↑ Roberts, Westad, էջ 53
  35. ↑ Hart-Davis, 2012, էջ 44
  36. ↑ Roberts, Westad, էջ 59
  37. ↑ McNeill, 1999, էջ 16
  38. ↑ McNeill, 1999, էջ 18
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 Hart-Davis, 2012, էջեր 62–63
  40. ↑ Hart-Davis, 2012, էջ 58
  41. ↑ McNeill, 1999, էջեր 18–19
  42. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 60–61
  43. ↑ Roberts, Westad, էջեր 34–35
  44. ↑ Stearns, Langer, էջ 15
  45. ↑ Larry E. Sullivan (2009), The SAGE glossary of the social and behavioral sciences, Editions SAGE, p. 73.
  46. ↑ Stearns, Langer, էջ 21
  47. ↑ 47,0 47,1 Hart-Davis, 2012, էջեր 54–55
  48. ↑ Chakrabarti, 2004, էջեր 10–13
  49. ↑ Allchin, Allchin, էջեր 153–68
  50. ↑ Roberts, Westad, էջեր 43–46
  51. ↑ «HISTORY OF CIVILIZATION». www.historyworld.net. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 Roberts, Westad, էջեր 53–54
  53. ↑ Bard, 2000, էջեր 57–64
  54. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 76–77
  55. ↑ McNeill, 1999, էջեր 36–37
  56. ↑ Price, Thonemann, էջ 22
  57. ↑ Roberts, Westad, էջեր 116–22
  58. ↑ Singh, 2008, էջեր 260–64
  59. ↑ Stearns, Langer, էջ 63
  60. ↑ Stearns, Langer, էջեր 70–71
  61. ↑ Roberts, Westad, էջ 110
  62. ↑ Martin, 2000, էջեր 106–07
  63. ↑ Golden, 2011, էջ 25
  64. ↑ «Alexander the Great». Historic Figures. BBC. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  65. ↑ Hemingway, Collette; Hemingway, Seán (2007 թ․ ապրիլ). «Art of the Hellenistic Age and the Hellenistic Tradition». Heilbrunn Timeline of Art History. Metropolitan Museum of Art. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  66. ↑ Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004). A History of India (4th ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-32920-0.
  67. ↑ Nilakanta Sastri, K. A. A History of South India. էջ 157.
  68. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 106–07
  69. ↑ Kelly, 2007, էջեր 4–6
  70. ↑ Zhou, Jinghao (2003). Remaking China's Public Philosophy for the Twenty-First Century. Westport: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-97882-2.
  71. ↑ Fagan, 2005, էջեր 390, 396
  72. ↑ Zapotec civilization has its beginnings in 700 BCE: see Flannery, Kent V.; Marcus, Joyce (1996). Zapotec Civilization: How Urban Society Evolved in Mexico's Oaxaca Valley. New York: Thames & Hudson. էջ 146. ISBN 978-0-500-05078-1. Zapotec civilization ended in 1521 according to the five archaeological stages presented in Whitecotton, Joseph W. (1977). The Zapotecs: Princes, Priests, and Peasants. Norman: University of Oklahoma Press. 26, LI.1–3.
  73. ↑ Coe, 2011, էջ 91
  74. ↑ Camp, John McK.; Dinsmoor, William B. (1984). Ancient Athenian building methods. Excavations of the Athenian Agora. Vol. 21. Princeton, NJ: American School of Classical Studies at Athens. ISBN 978-0-87661-626-0.
  75. ↑ Stearns, Langer, էջեր 95, 99
  76. ↑ Collins, 1999, էջեր 80–99
  77. ↑ Collins, 1999, էջեր 100–15
  78. ↑ Stearns, Langer, էջեր 97, 103
  79. ↑ Collins, 1999, էջ 404
  80. ↑ Loyn, 1991, էջեր 122–23
  81. ↑ Whaley, Joachim (2012). Germany and the Holy Roman Empire. Vol. 1. էջեր 17–20.
  82. ↑ Johnson, 1996, էջ 23
  83. ↑ «Dynasties of Early Imperial China: Han Dynasty». Minnesota State University. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  84. ↑ Gascoigne, 2003, էջեր 90–92
  85. ↑ Gernet, 1996, էջեր 237–38
  86. ↑ 86,0 86,1 Shaw, 1976, էջ 13
  87. ↑ Ebrey, Walthall, էջ 113
  88. ↑ Xue, 1992, էջեր 149–52, 257–64
  89. ↑ Xue, 1992, էջեր 226–27
  90. ↑ Nishapuri, Zahir al-Din (2001). Luther, K. A. (ed.). The History of the Seljuq Turks from the Jami' al-Tawarikh: An Ilkahnid Adaptation of the Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishapuri. Richmond, UK: C. E. Bosworth. էջ 9. «[T]he Turks were illiterate and uncultivated when they arrived in Khurasan and depended on Iranian scribes, poets, jurists, and theologians to man the institution of the Empire.»
  91. ↑ Stearns, Langer, էջ 153
  92. ↑ Roesdahl, Else (1998). The Vikings. Penguin Books. ISBN 978-0-14-025282-8.
  93. ↑ Dunham, Will (2008 թ․ հունվարի 29). «Black death 'discriminated' between victims». ABC Science. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  94. ↑ «De-coding the Black Death». BBC. 2001 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  95. ↑ «Plague: The Black Death». National Geographic. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  96. ↑ Stearns, Langer, էջ 280
  97. ↑ McNeill, 1999, էջեր 319–23
  98. ↑ McNeill, 1999, էջեր 267–68
  99. ↑ Blier, Suzanne Preston (2012). «Art in Ancient Ife, Birthplace of the Yoruba» (PDF). African Arts. 45 (4): 70–85. doi:10.1162/afar_a_00029.
  100. ↑ Lewis, 2009, էջ 1
  101. ↑ Whitfield, 2004, էջ 193
  102. ↑ McNeill, 1982, էջ 50
  103. ↑ Buell, Paul D. (2003). Historical dictionary of the Mongol world empire. Lanham (Maryland): Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-4571-8.
  104. ↑ Mason, R.H.P.; Caiger, J.G. (2011). A History of Japan (Revised ed.). New York: Tuttle Publishing. ISBN 978-1-4629-0097-8.
  105. ↑ Dolan, Ronald E.; Worden, Robert L., eds. (1994). «Nara and Heian Periods, A.D. 710–1185». Japan: A Country Study. Library of Congress, Federal Research Division.
  106. ↑ Ackerman, Marsha E.; և այլք:, eds. (2008). «Three Kingdoms, Korea». Encyclopedia of world history. New York: Facts on File. էջ 464. ISBN 978-0-8160-6386-4.
  107. ↑ «남북국시대 (North-South States Period)». Encyclopedia. Naver. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին.
  108. ↑ The Association of Korean History Teachers (2005). Korea through the ages; Volume One: Ancient. Seongnam-si: The Center for Information on Korean Culture, The Academy of Korean Studies. էջ 113. ISBN 978-89-7105-545-8.
  109. ↑ Kirch, Patrick Vinton; Green, Roger C. (2001). Hawaiki, ancestral Polynesia: an essay in historical anthropology. Cambridge University press. էջ 87. ISBN 978-0-521-78879-3.
  110. ↑ Geraghty, Paul (1994). «Linguistic evidence for the Tongan empire». In Dutton, Tom (ed.). Language contact and change in the Austronesian world. Trends in linguistics: Studies and monographs. Vol. 77. Berlin: Gruyter. էջեր 236–39. ISBN 978-3-11-012786-7.
  111. ↑ Fagan, 2005, էջ 35
  112. ↑ Hart-Davis, 2012, էջեր 250–53
  113. ↑ Roberts, Westad, էջեր 683–85
  114. ↑ Imber, 2002, էջ 66
  115. ↑ Ebrey, Walthall
  116. ↑ Stearns, Langer, էջեր 376–77
  117. ↑ Miller, Edward; Postan, Cynthia; Postan, M. M., eds. (1987). The Cambridge economic history of Europe: Volume 2, Trade and Industry in the Middle Ages (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-08709-4.
  118. ↑ La l, Vinay (2001). «The Mughal Empire». Manas: India and its Neighbors. University of California, Los Angeles. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 12-ին.
  119. ↑ Կաղապար:Cite ohp
  120. ↑ Wood, Neal (1984). John Locke and agrarian capitalism. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-05046-4.
  121. ↑ Mintz, S.; McNeil, S. «Was slavery the engine of economic growth?». Digital History. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 26-ին.
  122. ↑ see the NBER Publications by Carol H. Shiue and Wolfgang Keller at nber.org Արխիվացված 2006-05-28 Wayback Machine
  123. ↑ «Homepage of Angus Maddison». Ggdc.net. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 18-ին.
  124. ↑ Fasulo 2015, էջեր. 1–3
  125. ↑ «League of Nations | Definition & Purpose». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  126. ↑ Zinn, Howard (2003). A People's History of the United States (5th ed.). New York: HarperPerennial Modern Classics [2005 reprint]. ISBN 978-0-06-083865-2.
  127. ↑ Graham Allison, "The Myth of the Liberal Order: From Historical Accident to Conventional Wisdom", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (July–August 2018), p. 126.
  128. ↑ Graham Allison, "The Myth of the Liberal Order: From Historical Accident to Conventional Wisdom", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (July–August 2018), pp. 127–28.
  129. ↑ McCormick, 1995, էջ 155
  130. ↑ Graham Allison, "The Myth of the Liberal Order: From Historical Accident to Conventional Wisdom", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (July–August 2018), pp. 129–31.
  131. ↑ Robin Varghese, "Marxist World: What Did You Expect From Capitalism?", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (July–August 2018), pp. 36–42.
  132. ↑ Christopher R. Browning, "The Suffocation of Democracy", The New York Review of Books, vol. LXV, no. 16 (October 25, 2018), p. 16.
  133. ↑ Abernethy, 2000, էջ 133
  134. ↑ Stern, Nicholas; Rogers, F. Halsey; Dethier, Jean-Jacques (2006). Growth and Empowerment: Making Development Happen. Munich lectures in economics. Cambridge, Mass: MIT Press. ISBN 978-0-262-26474-7.
  135. ↑ Dinan, Desmond (2004). Europe recast: a history of European Union. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-98734-6.
  136. ↑ Peterson, John; Shackleton, Michael, eds. (2012). The institutions of the European Union (3rd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-957498-8.
  137. ↑ Rifkin, Jeremy (2004). The European dream: how Europe's vision of the future is quietly eclipsing the American dream. New York: Jeremy P. Tarcher. ISBN 978-1-58542-345-3.
  138. ↑ Clayton, Julie; Dennis, Carina, eds. (2003). 50 years of DNA. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-1479-8.
  139. ↑ Mun, Yuri. «Earth Radiation Budget». marine.rutgers.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 21-ին.
  140. ↑ Wood, R.W. (1909). «Note on the Theory of the Greenhouse». Philosophical Magazine. 17 (98): 319–20. doi:10.1080/14786440208636602.
  141. ↑ Fong, Joss; Caswell, Estelle (2016 թ․ ապրիլի 22). «Why climate change is so important, in one chart». Vox.com. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 28-ին.
  142. ↑ Monastersky, Richard (1997 թ․ մարտի 1). «The Call of Catastrophes». Science News Online. Վերցված է 2007 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. {{cite news}}: Invalid |url-access=y (օգնություն)
  143. ↑ Edwards, Andres R. (2005). The sustainability revolution: portrait of a paradigm shift. Gabriola, B.C.: New Society Publishers. էջ 52. ISBN 978-1-55092-325-4.

Աղբյուրներ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

  • Baten, Joerg, ed. (2016). A History of the Global Economy: 1500 to present. ISBN 978-1-107-50718-0.
  • Diamond, Jared (1997), Guns, Germs, and Steel, W.W. Norton; updated eds., 2003, 2007.
  • Fournet, Louis-Henri (1986). Diagrammatic Chart of World History. Editions Sides. ISBN 978-2-86861-096-6.
  • Jaffe, Amy Myers, "Green Giant: Renewable Energy and Chinese Power", Foreign Affairs, vol. 97, no. 2 (March / April 2018), pp. 83–93. China is well on its way to "becom[ing] the renewable energy superpower of the future." (p. 84) China already generates 24% of its power from renewable sources; the United States generates 15% (p. 87). Over 100 Chinese companies now make electric cars and buses; China's BYD Auto is the largest producer of electric vehicles in the world (p. 87). China has over a million electric cars on its roads—almost double the number in the United States (p. 87).
  • Pomeranz, Kenneth (2000). The Great Divergence: China, Europe and the Making of the Modern World Economy. Princeton. {{cite book}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  • Prus, Bolesław, "Mold of the Earth", an 1884 microstory about the history of the world, reflecting the ebb and flow of communitie and empire

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Համաշխարհային պատմություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Համաշխարհային_պատմություն&oldid=9826717» էջից