Ղազար Փարպեցի

Ղազար Փարպեցի (442, Փարպի, Հայաստան - 510, Փարպի, Հայաստան), միջնադարյան հայ պատմիչ, «Հայոց պատմության» և «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» երկերի հեղինակ։

Ղազար Փարպեցի
Ծնվել է	442
Ծննդավայր	Փարպի, Հայաստան
Մահացել է	510
Մահվան վայր	Փարպի, Հայաստան
Մասնագիտություն	պատմաբան և ժամանակագիր
Ghazar Parpetsi Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ղազար Փարպեցին 5-րդ դարի հայ մատենագիրներից միակն է, որի անձի շուրջ վեճեր կամ առարկություններ չեն եղել հայ բանասիրության ու պատմագրության մեջ։ Նրա կարգախոսը եղել է «պատմության եղելության մեջ ոչինչ չավելացնել և ոչ մի դրվագ չպակասեցնել»։

Ղազար Փարպեցին ծնվել է 440-443 թվականների միջակայքերում Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի Փարպի գյուղում / այստեղից էլ Փարպեցի մականունը/։ Ղազար Փարպեցին մեծացել ու դաստիարակվել է Հայոց ապագա սպարապետ և մարզպան Վահան Մամիկոնյանի հետ՝ վերջինիս մոր՝ Ձվիկ իշխանուհու խնամակալության ներքո։ Նախնական կրթությունն ստացել է Գուգարաց Աշուշա բդեշխի պալատում՝ իշխանուհու եղբոր՝ V դարի ականավոր կրթական գործիչ Աղան Արծրունու վերահսկողությամբ։ Մերձավոր կապ է ունեցել Մամիկոնյան նախարարական տան հետ։ Ավարայրի ճակատամարտից հետո նրանց հետ տեղափոխվել է Ցուրտավ (Վրաստան)։ Մոտ 465-470 թվականներին ուսանել է Բյուզանդիայում։ Վերադառնալով՝ հաստատվել է Կամսարականների նախարարական տիրույթում՝ Շիրակում, զբաղվել ուսումնա–կրթական գործերով։ 484-486 թվականներին եղել է Սյունիքում և այստեղ զբաղվել է եկեղեցական ու կրթական գործերով։ 486 թվականին մարզպան դարձած Վահան Մամիկոնյանը Ղազար Փարպեցուն կանչել է Սյունիքից և նշանակել Վաղարշապատի վերակառուցված վանքի առաջնորդ։ Վահան Մամիկոնյանը հին անշուք եկեղեցու փոխարեն նրա տեղում կառուցել է տվել քարակերտ մի հոյակապ շինություն, իսկ Ղազար Փարպեցին բարեկարգել է վանքի շինությունները, ստեղծել մատենադարան, ձեռնամուխ եղել լուսավորական աշխատանքի, որը նրա դեմ առաջ է բերել հետադեմ հոգևորականության թշնամությունը։ Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսի մահից հետո՝ 490 թվականին, կաթողիկոս է ընտրվում Բաբգեն Ա Ութմսեցին /490-516/։ Նա չի կարողանում հարթել Փարպեցու ու նրա հակառակորդների վեճերը ։ Փարպեցին ստիպված հեռացել է Ամիդ (մոտ 490-492 թվականներին), որտեղ գրել է «Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան» ուղերձը, որը կոչվում է նաև «Մեղադրություն ստախոս աբեղայից»։ Նամակը Վահան Մամիկոնյանին է հասցրել Համազասպ Մամիկոնյանը։ Թվով 80 փաստաթղթից բաղկացած նամակի մեջ Փարպեցին իր տրամաբանությամբ մերկացնում է իր անձը նվաստացնողներին, ցույց է տալիս նրանց տգիտությունը ու նենգամտությունը, ապացուցում իր անմեղությունը։ Նամակը կարդալուց հետո հայոց մարզպանը ետ է կանչել Ղազար Փարպեցուն պաշտպանել չարախոսներից և հանձնարարել է գրել «Պատմություն Հայոց»-ը։

Ղազար Փարպեցու Ամիդ մեկնելու ստույգ թվականը մեզ հայտնի չէ, սակայն պետք է, որ եղած լինի 490-492 թվականների միջակայքում։ «Պատմություն Հայոց»-ը գրելու առաջարկը պետք է ստացած լինի 493 թվականին, իսկ գրելու համար, առնվազն, պետք էր 3-5 տարի ժամանակ։ «Պատմություն Հայոց»-ից հետո երկար չի ապրում և մահանում է 5-րդ դարի վերջին կամ էլ 6-րդ դարի սկզբին։ Թաղված է Ղազարավան գյուղի հարավում գտնվող Լազարու կամ Ղազարու վանք եկեղեցու ներսում, որը պահպանվել է մինչև XIX դարի երկրորդ կեսը։ Մեկ այլ տվյալների համաձայն թաղվել է Մշո Սբ․ Առաքելոց վանքի բակում։

«Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյանը» կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում V դարի 2-րդ կեսին հայ եկեղեցական շրջանակներում առկա հունասեր և պարսկասեր խմբավորումների, նրանց փոխադարձ բանակռիվների ու բախումների մասին։ Այն հրապարակախոսական-քննադատական երկ է, որտեղ հեղինակի անձնականը ետին պլան է մղված, առաջնային նշանակություն ունեն հասարակական-քաղաքական, եկեղեցական կյանքին վերաբերող հարցերը։ Այստեղ Փարպեցին խոսում է նաև այն մասին, որ միայն իր նկատմամբ չի եղել հալածանքները ու զրպարտությունները, այլև հայ առաջավոր մտավորականների ու եկեղեցականների դեմ։ Այն առաջին անգամ հրատարակել է Մկրտիչ Էմինը 1853 թվականին, իսկ 1868 թվականին Միքայել Նալբանդյանը փոխադրել է աշխարհաբարի։

Երկեր

1793 թվական Վենետիկում տպագրված Ղազար Փարպեցու «Հայոց պատմության» շապիկը

Պատմական և գիտական առումով ավելի արժեքավոր է «Պատմություն Հայոց»–ը, որը կոչվում է նաև Երրորդ պատմություն՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի երկերից հետո։ Վահան Մամիկոնյանը աշխատությունը պատվիրելուց բացի Փարպեցուն տվել է գրքի ծրագիրն ու նպատակը։ Այն բաղկացած է առաջաբանից և 3 դրվագից։ Առաջաբանում Ղազար Փարպեցին հիշատակում է իր նախորդների՝ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բյուզանդի աշխատությունների համառոտ բովանդակությունը, արժեքավորում դրանք, նշում, որ գրավոր սկզբնաղբյուրներից բացի օգտագործել է նաև ականատեսների պատմածները՝ նախապես ստուգելով և ճշտելով։ Բուն պատմությունը Փարպեցին սկսել է 387 թվականի իրադարձություններից՝ Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև Հայաստանի առաջին բաժանումից։ Առաջին՝ Ա դրվագում մանրամասն շարադրված են Արշակ Գ-ի և Վռամշապուհի գահակալության տարիների քաղաքական պատմությունը և Սասանյան Պարսկաստանի պառակտիչ ու դավադիր քաղաքականությունը մինչև Արշակունյաց թագավորական հարստության անկումը(428) և ավարտել է Սահակ Պարթևի (439 թվական) ու Մեսրոպ Մաշտոցի (440 թվական) մահվանն առնչվող դեպքերի նկարագրությամբ։ Մանրամասնորեն նկարագրել է նաև Սասանյաններին ու նրանց վարած դավադիր քաղաքականությունը։ Նրանց վարած քաղաքականության շնորհիվ պարսկական արքունիքին հաջողվում է հայոց մեծամեծերից ոմանց ոտքի հանել Արշակունիների գահակալներ Արշակի, Խոսրովի և մյուսների դեմ։ Նրանք նույն քաղաքականությունն էին վարում նաև հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ Սահակ Պարթևից հետո իրար փոխարինում են դավադիր և բանսարկու Սուրմակ Արծկեցին, ասորի կրոնավոր Բրքիշոնու Շամուելը։

Երկրորդ՝ Բ դրվագի նյութը Վարդանանց պատերազմն է, համընկնում է Եղիշեի «Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին» երկի ժամանակաշրջանին։

Երրորդ՝ Գ դրվագը ամենաարժեքավորն է, որովհետև Ղազար Փարպեցին իր նկարագրած դեպքերի ականատեսն է։ Այն ընդգրկում է 460-480–ական թվականների հայ–պարսկական փոխհարաբերությունների և հայերի 482-484 թվականների հակապարսկական ապստամբության պատմությունը։ Ներկայացված է Գյուտ կաթողիկոսի /461-478/ ունեցած ներդրումը այդ ծավալվող գործընթացներում, 482 թվականի Ներսեհապատի ճակատամարտի դրվագները։ Երրորդ դրվագը ավարտում է Վահան Մամիկոնյանի՝ Պարսից արքունիքի կողմից Հայոց մարզպան ճանաչվելու բախտորոշ իրադարձությամբ։

Փարպեցու «Պատմություն Հայոց»-ը տպագրվել է 1793 թվականին, Վենետիկում, աշխարհաբարը՝ 1895 թվականին, Ալեքսանդրապոլում։ Հրատարակվել է նաև ֆրանսերեն (1869 թվական)։ «Պատմությունը» և «Թուղթը» միասին («Պատմություն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնյան») հրատարակվել է 1904 թվականին, Թիֆլիսում։

Ղազար Փարպեցու «Թուղթ»–ն ամբաստանագիր է ընդդեմ ժամանակի հոգևորականության, անհատի իրավունքների պաշտպանության փորձ, միջնադարյան ազատամտության կարևոր փաստաթուղթ։ Ղազար Փարպեցին հրաժարվում է աղանդավորների հետ կապերի խզելուց և նրանց քննադատելուց, քանի որ Քրիստոսը ուսուցանել է ուրիշին դատավոր չլինել։ Նա գրում է բարոյական արժեքների, հոգևորականների առաքինության ու աշխարհիկների քաջության պատմությունը, որն ընթանում է պայքարի, հակադրությունների ու ելևէջների ձևով։ Նա աշխարհիկ ֆեոդալների իշխանությունը սահմանափակում է տնտեսական, քաղաքական, եկեղեցունը՝ կրոնական գործունեությամբ։ Ղեկավարը, ըստ Ղազար Փարպեցու չպետք է բացարձակացնի, գերագնահատի իր իշխանությունն ու հեղինակությունը, նրա և ղեկավարվողի միջև պետք է լինի որոշակի համապատասխանություն և հաղորդակցականություն։

Աշխատություններ և թարգմանություններ

• Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Գրաբար բնագիր («Մատենագիրք Հայոց»-ից)
• LAZARE DE PHARBE. ΗISTOIRE ’ARMÉNIE.
• Անգլերեն թարգմանությունը տե՛ս Ghazar P'arpec'i's History of the Armenians. Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian
• The History of Lazar P'Arpec'i, Transl. by Robert W. Thomson, Columbia University Program in Armenian Studies, Suren D. Fesjian Academic Publications No. 4, Atlanta։ Scholars Press, 1991, x, 304 pages. ISBN-10։ 1555405797

Գրականություն

• Մանուկյան Գուրգեն, Ղազար Փարպեցու երկերի արևելահայերեն վերջին թարգմանության հանգամանքները.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2005, № 2, էջ 166-182։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
• Մաթևոսյան Արտաշես, Ղազար Փարպեցին մաշտոցյան գրերի մասին.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2002, № 2, էջ 93-111։
• Խալաթյանց Գ., Ղազար Փարպեցի եւ գործք նորին, Մ., 1883:
• Պողարյան Ն., Նորագյուտ հատված Ղազար Փարպեցու «Հայոց պատմութեան, ԲՄ, հ. 8, 1967:
• Մուրադյան Պ., Յուզբաշյան Կ., Ղազար Փարպեցու Պատմության նորահայտ պատառիկը, ԲՄ, հ. 11, 1973:
• Խրլոպյան Գ. Մ., Հայ սոցիալական պատմություն, Երևան, 1978։
• Մելիք-Բախշյան Ս. Տ., Հայոց պատմության աղբյուրագիտություն, Երևան, 1979։

Արտաքին հղումներ

• Յուզբաշյան, Կ. Ն., Ղազար Փարպեցի (Պատմաբանասիրական հանդես, 1983, № 4) Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
• Ղազար Փարպեցի, Մատենագիտութիւն, Կազմեց Տիգրան Գույումճեան, Երևան, 1999 (Սբ. Մեսրոպ Մաշտոց դպրատան մատենաշար)։

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Ղազար Փարպեցի հոդվածին

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 19)։