Վիքիպեդիա

Ադրբեջանի ներխուժումը Հայաստան

(Վերահղված է Ադրբեջանական զինուժի ներխուժումը Հայաստանից)

Ադրբեջանական զինուժի ներխուժումը Հայաստան, Հայաստանի նկատմամբ ռազմական ագրեսիա և տարածքների օկուպացիա Ադրբեջանի կողմից, որն սկսել է 2021 թվականի մայիսի 12-ին[34]։ Ադրբեջանի զինված ուժերը մեծաքանակ զինվորականներով և զինտեխնիկայով հատել են Հայաստանի Հանրապետության տարածքը Սյունիքի մարզի Սև Լճի տեղամասում, ապա նաև Գեղարքունիքի մարզի Վերին Շորժա և Կութ բնակավայրերի տեղամասում և դիրքավորվել[35]։ Հայաստանը խնդրի լուծման հարցով ռազմական օգնություն է խնդրել Ռուսաստանից[36] և Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունից, սակայն ՀԱՊԿ-ի դեպքում համարժեք պատասխան չի ստացել, իսկ Ռուսաստանը առաջարկել է կատարել սահմանագծման և սահմանազատման աշխատանքներ։

Ադրբեջանական զինուժի ներխուժումը Հայաստան
Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)

Սև լիճը, որն այս գործողության արդյունքում մասամբ օկուպացվել է Ադրբեջանի կողմից։
Թվական 2021 թվականի մայիս 12- մինչև օրս
Վայր Հայաստան Սյունիքի մարզ (մասնավորապես Գորիս - Կապան ավտոճանապարհի, Սև լճի, Իշխանասարի, Ներքին Հանդ, Գորիս համայնքի Ակներ, Վերիշեն գյուղերի, Ծավ գյուղին հարող հատվածներում)
Հայաստան Գեղարքունիքի մարզ (մասնավորապես Վերին Շորժայի և Կութի հատվածներում)
Հայաստան Արարատի մարզ (մասնավորապես Երասխի հատվածում)
Հայաստան Տավուշի մարզ
Արդյունք Շարունակվում է
Տարածքային
փոփոխություններ 		Ադրբեջանը օկուպացրել է Սյունիքի, Գեղարքունիքի և Վայոց Ձորի մարզերի՝ հայ–ադրբեջանական սահմանին հարող մասերը՝ 215 քառակուսի կիլոմետր (83 քառակուսի մղոն) Հայաստանի տարածքը[1][2] [3][4]
Հակառակորդներ
Հայաստան Հայաստան Ադրբեջան Ադրբեջան
Հրամանատարներ
Հայաստան Նիկոլ Փաշինյան (Հայաստանի վարչապետ [Ն 1])

Հայաստան Վաղարշակ Հարությունյան (Հայաստանի պաշտպանության նախարար մինչև հուլիսի 20-ը)
Հայաստան Արտակ Դավթյան (ՀՀ ԳՇ պետ մինչև 2022 թվականի փետրվարի 22-ը)
Հայաստան Էդվարդ Ասրյան (ՀՀ ԳՇ պետ 2022 թվականի հուլիսի 14-ից)
Հայաստան Արշակ Կարապետյան (Հայաստանի պաշտպանության նախարար օգոստոսի 3-ից մինչև նոյեմբերի 15-ը)
Հայաստան Սուրեն Պապիկյան (Հայաստանի պաշտպանության նախարար նոյեմբերի 15-ից)

Ադրբեջան Իլհամ Ալիև (Ադրբեջանի նախագահ)
Ադրբեջան Զաքիր Հասանով (Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար)
Ադրբեջան Քարիմ Վալիև (Ադրբեջանի ԳՇ պետ)
Ադրբեջան Քերեմ Մուսթաֆաև (Նախիջևանի առանձին համազորային բանակի հրամանատար)
Կողմերի ուժեր
Անհայտ Մոտ 1000 զինծառայող[5]։
Ռազմական կորուստներ
Առնվազն 436 սպանված զինծառայող[6][7][8][9][10][11][12]
328 վիրավոր զինծառայող
[13][14][15][16][17][18]
38 գերեվարված զինծառայող[19]
(20-ը հետո ազատ են արձակվել)[20][21]
1 վնասնված ռազմական բեռնատար[22] 		Առնվազն 283 սպանված զինծառայող[23][24][9][25][26][27][28]
296 վիրավոր զինծառայող[29][30][31][32]
Ընդհանուր կորուստներ
22+ սպանված ոչ ռազմական անձ (International Crisis Group)[33]։
Քարտեզ, որը ցույց է տալիս Ադրբեջանի կողմից օկուպացված Հայաստանի տարածքները, 2023 թվական․

Հայաստանին ռազմական օգնություն է առաջարկել Ֆրանսիան՝ հայտնելով, որ պատրաստ է հարցը տեղափոխել ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհուրդ[37], Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և Հնդկաստանը Ադրբեջանին կոչ են արել անհապաղ զորքերը դուրս բերել Հայաստանի տարածքից[38], իսկ Ռուսաստանը կարևորել է եռակողմ պայմանավորվածությունների բոլոր դրույթների, առաջին հերթին՝ հրադադարի պահպանման անհրաժեշտությունը[39]։

Հայաստանի տարածքից ադրբեջանական զինուժի դուրսբերման համար տեղի են ունեցել մի քանի բանակցություններ, որոնք Ադրբեջանի հետ վարել է Արցախում ռուսական խաղաղապահ զորքերի հրամանատար Ռուստամ Մուրադովը[40]։ Սակայն այդ բանակցությունները արդյունք չեն տվել։

Ադրբեջանի զինված հարձակման հետևանքով Վերին Շորժայի ուղղությամբ Հայաստանի սուվերեն տարածքում զոհվել է 1 պայմանագրային զինծառայող, կան վիրավորներ[41]։ Ադրբեջանցիները Գեղարքունիքի տարածքից գերեվարել են նաև Հայաստանի ԶՈւ 6 զինծառայողի։

Ճգնաժամը էլ ավելի սրվեց հուլիսին, երբ Հայաստան-Նախիջևան սահմանին, բախումներ տեղի ունեցան։ Այնուհետև բախումները տարածվեցին Գեղարքունիքի մարզ-Քարվաճառ շրջանում, երկու կողմից էլ զոհերի մասին տեղեկություններ ստացվեցին։

2021 թվականի նոյեմբերի 15-ին Ադրբեջանական զինուժը ներխուժել է Հայաստանի տարածքը նաև երկրի արևելյան տեղամասերից մեկում և գրավել ՀՀ ԶՈւ չորս մարտական դիրք[42][43]։

Ընդհանուր առմամբ ադրբեջանական զինուժը Հայաստանի տարածք ներխուժել է 4 հատվածում՝ Սյունիքի մարզի Ծավ գյուղին հարող սահմանային հատվածը 2020 թվականի հոկտեմբերին, Գեղարքունիքի մարզի Վարդենիս համայնքի Կութ, Վերին Շորժա, և մի շարք այլ գյուղերի ուղղությամբ 2021 թվականի մայիսին, Սյունիքի մարզի Գորիս համայնքի Ակներ և Վերինշեն գյուղերի ուղղությամբ, Իշխանասարի հատվածում, հիմնականում՝ Սև լճի տարածքը և Սյունիքի մարզի Ներքին Հանդ գյուղը 2022 թվականի մարտին[44]։

Նախապատմություն

խմբագրել
 
Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության օկուպացված տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ

2020 թվականի Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո հակահայկականությունը նոր թափ է ստացել Ադրբեջանում։ Նախագահ Իլհամ Ալիևը բազմիցս հանդես է եկել հայտարարություններով՝ հայտնելով, որ իրենք ետ կվերադառնան «իրենց պատմական հայրենիք»՝ Սյունիք և Սևան, որոնք ըստ նրա պատկանում են 103-ամյա Ադրբեջանի Հանրապետությանը։ 2021 թվականի ապրիլին արված հայտարարությունում Ալիևը սպառնացել է, որ եթե Հայաստանը չհամաձայնի խաղաղ ճանապարհով միջանցք տրամադրել Սյունիքի միջով Նախիջևանից դեպի Ադրբեջան, ապա նա կանի դա ուժի կիրառման միջոցով։

Դրույթներ

խմբագրել

Համաձայն 1974 թվականի դեկտեմբերի 14-ի Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր ասամբլեայի ընդունած ագրեսիայի մասին N3314 բանաձևի առաջին հոդվածի՝ ագրեսիան պետության կողմից առաջինը զինված ուժի կիրառումն է, որն ուղղված է մեկ այլ պետության ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության կամ քաղաքական անկախության դեմ, որն անհամատեղելի է ՄԱԿ-ի Կանոնադրության հետ։

Իրադարձություն

խմբագրել
 
Հայ-ադրբեջանական սահմանային բախումներ, 2021 թվական

2021 թվականի մայիսի 12-ին Ադրբեջանի Զինված ուժերը Սյունիքի մարզի Սև լճի տեղանքում հատել են Հայաստանի Հանրապետության պետական սահմանը և խորացել մինչև 3,5 կիլոմետր[45]՝ մոտենալով Վերիշեն և Ակներ բնակավայրերին[46]։ Ըստ ՀՀ ՄԻՊ Արման Թաթոյանի՝ ռազմական ներխուժումից հետո ադրբեջանցի զինվորականները զենքի ցուցադրումով սպառնացել են Վերիշեն բնակավայրի հովիվին[47]։ Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը նույն օրը հայտնել է, որ Ադրբեջանը պարզապես փորձել է սահմանային աշխատանքներ իրականացնել Սյունիքի մարզում, հայկական կողմի պատասխան միջոցառումներից հետո հետո այդ աշխատանքները դադարեցրել են[48], իսկ Սյունիքի մարզպետ Մելիքսեթ Պողոսյանը հայտնել է, ադրբեջանցիները առաջ չեն եկել, նրանք պարզապես մոլորվել են[49]։ Հաջորդ օրը՝ մայիսի 13-ին ՀՀ վարչապետի պաշտոնակատար Նիկոլ Փաշինյանը անվտանգության խորհրդի նիստում հայտնել է, որ իրականում եղել է դիվերսիոն ներթափանցում, իսկ իրավիճակը գնահատել է առնվազն մերձճգնաժամային է, եթե ոչ՝ ճգնաժամային[50]։ Ըստ Նիկոլ Փաշինյանի՝ ադրբեջանական զինուժի շուրջ  250 ներկայացուցիչներ շարունակում են գտնվել Հայաստանի պետական սահմաններից ներս՝ Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերի որոշ հատվածներում[51]։

Մայիսի 13-ին հայտնի դարձավ, որ ադրբեջանական ուժերը Հայաստանի սահմանը հատել են նաև Վարդենիսի հատվածում և առաջ եկել մոտ 2 կմ[52]։

Իրավիճակի կարգավորման հարցով Հայաստանի վարչապետի պաշտոնակատար Նիկոլ Փաշինյանը պաշտոնապես դիմել է Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության անվտանգության խորհրդի գործող նախագահ Տաջիկստանի Հանրապետության նախագահ Էմոմալի Ռահմոնին՝ անդամ պետությունների դիրքորոշումները համակարգելու և առաջացած սպառնալիքի վերացման համար միջոցներ ձեռնարկելու նպատակով արտակարգ խորհրդատվություններ անհապաղ սկսելու մեխանիզմը գործադրելու համար[53]։

Մայիսի 15-ին ՀՀ փոխվարչապետի պաշտոնակատար Տիգրան Ավինյանը լուսանկար հրապարակեց՝ գրելով, որ այդ օրը պատգամավորների և Սյունիքի մարզպետի հետ գնացել էին Սև լիճ[54]։ Մայիսի 16-ին վերսկսել են բանակցությունները, որը կոորդինացրել է ռուսական խաղաղապահ զորքերի հրամանատար Ռուստամ Մուրադովը[55]։ Մայիսի 18-ին ՀՀ ՊՆ-ն հայտնել է, որ ստեղծված իրադրության մեջ փոփոխություններ չեն արձանագրվել[56]։

Հաջորդ բանակցությունը նախատեսված էին մայիսի 19-ին[57], սակայն ՀՀ ՊՆ-ն այդ օրը հայտնեց, որ ադրբեջանական կողմը չի ներկայացել բանակցություններին[58]։ Մայիսի 20-ին Նիկոլ Փաշինյանը հայտնել է, որ այդ պահի դրությամբ Հայաստանի տարածքում կան մոտ 500-600 զինված ադրբեջանցիներ, իսկ իրադրությունը մնում է լարված[59], իսկ երեկոյան ԱԺ արտահերթ նիստում նա հայտարարեց, որ սահմանի ողջ երկայնքով տեղի են ունեցել զանգվածային ծեծկռտուքներ։

Մայիսի 21-ին հայտնի դարձավ, որ ադրբեջանական զինուժը նախորդ օրը առաջ է եկել նաև Սյունիքի մարզի Խոզնավար գյուղի հատվածում, որին հետևել է գյուղի բնակիչների մի մասի, այդ թվում՝ երեխաներին տարհանումը[60]։ Օրվա երկրորդ կեսին ՀՀ գլխավոր դատախազությունը հայտնեց, որ մայիսի 20-ի առավոտյան ծեծկռտուք է տեղի ունեցել Խոզնավար ներխուժած ադրբեջանցի զինվորականների և ՀՀ ԶՈւ զինծառայողների միջև[61], ինչի առթիվ հարուցվել է քրեական գործ[62]։

Մայիսի 25-ին ադրբեջանական զինված ուժերը Վերին Շորժայի ուղղությամբ ՀՀ սուվերեն տարածքում կրակահերթ են սկսել հայ դիրքապահների ուղղությամբ, որի հետևքանով զոհվել է պայմանագրային զինծառայող, կրտսեր սերժանտ Վ. Յ. Խուրշուդյանը[63], կան վիրավորներ։

Մայիսի 27-ին հայտնի դարձավ, որ ադրբեջանցիները Գեղարքունիքի տարածքից գերեվարել են ՀՀ ԶՈւ 6 զինծառայողի[64]։

2021 թվականի մայիսի 28-ին՝ ԵՄ խոսնակ Փիտեր Ատանոն կոչ է արել ապաԷսկալացման և երկու կողմերին իրենց ուժերը տանել մինչև մայիսի 12-ը զբաղեցրած դիրքերին և ձեռնամուխ լինել դելիմիտացիայի և սահմանազատման շուրջ բանակցություններին, պատրաստակամություն հայտնել օգնել սահմանազատման հարցում։ ԵՄ-ն շարունակում է կոչ անել Ադրբեջանին, ազատ արձակել պատերազմի բոլոր գերիներին, ձերբակալվածներին ու ողջունում է լարվածության նվազմանն ուղղված բոլոր ջանքերը[65]։

Հուլիս

խմբագրել
 
Հայկական դիրքերը հյուսիսարևելյան ուղղությամբ, որոնք հարձակման են ենթարկվել Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից 2021 թվականի հուլիսի 28-ին

Հուլիսի 6-ի Աղդամի շրջանի միջադեպից հետո՝ հուլիսի 7-15-ը հայկական ու ադրբեջանական զինված ուժերի միջև բախումներ տեղի ունեցան՝ Թովուզի, Գետաբեկի, Նախիջևանի և Շուշիի շրջաններում[66][67]։ Հուլիսի 14-ին, հայկական ՊՆ-ն հաղորդեց, որ Ադրբեջանական ԶՈւ ստորաբաժանումները, մարտական դիրքերի առաջխաղացման նպատակով, փորձել են ինժեներական տեխնիկայի կիրառմամբ ամրաշինական աշխատանքներ իրականացնել հայ-ադրբեջանական սահմանի Երասխի հատվածում, որը հրահրում է բախումներ։ Նախարարությունը հավելեց, որ ադրբեջանական կողմը կրակ է բացել Երասխի ուղղությամբ, ականանետերի ու նռնակների օգտագործմամբ, որի արդյունքում զոհվել է հայկական զինվոր[7][68] և վիրավորվել է Երասխի համայնքապետը։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը հայտնեց, որ ադրբեջանցի զինվորական է վիրավորվել Հեյդարաբադի մոտ տեղի ունեցած բախումների արդյունքում[30], և հավելեց, որ երկու երկրների պետական սահմանի երկայնքով լարվածության ստեղծման պատասխանատվությունն ամբողջությամբ ընկած է Հայաստանի վրա[69]։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը քիչ ուշ հաղորդեց, որ հայկական զորքերը կրակ են բացել Ջերմաջուրի՝ Քարվաճառում ու Աղդամում՝ Թովուզում տեղակայված ադրբեջանական դիրքերի ուղղությամբ[70]։ Հուլիսի 19-ին, հայկական կողմը հաղորդեց Երասխի մոտ տեղի ունեցած բախումների մասին[71]։

2021 թվականի հուլիսի 22-ին՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Զանգեզուրի (Սյունիքի) վերաբերյալ ևս մեկ հայտարարություն է արեց, ասելով, որ դա իրենց տարածքն է։

  Երևանում գտնվելով՝ Շառլ Միշելը վիճելի է անվանել Հայաստանին սահմանակից տարածքները։ Ճիշտն ասած, ես համաձայն չեմ այդ պնդման հետ։ Քանի որ մենք կարծում ենք, որ դա մեր տարածքներն են։ Ես կարծում եմ, որ դա Զանգեզուրի տարածքն է։ Իսկ Զանգեզուրը մեր նախնիների հողն է, և մենք գտնվում ենք մեր տարածքում
- Իլհամ Ալիև
  

[72]

2021 թվականի հուլիսի 23-ին՝ Ադրբեջանը հայտարարեց, որ իր զինվորներից մեկը սպանվել է հայ դիպուկահարի արձակած կրակոցից՝ Քարվաճառի շրջանում, հայ-ադրբեջանական սահմանի մոտ։ Մինչդեռ ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ երեք հայ զինծառայողներ վիրավորվել են, երբ ադրբեջանական զորքերը կրակ են բացել Գեղարքունիքի շրջանում տեղակայված հայկական դիրքերի վրա[73]։

2021 թվականի հուլիսի 28-ին՝ երեք հայ զինծառայողներ սպանվեցին Գեղարքունիքի մարզում՝ Ադրբեջանի զորքերի հետ նոր բախման արդյունքում, ևս չորսը վիրավորվեցին։ Հայաստանը Ադրբեջանին մեղադրել է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի օկուպացման մեջ։ Ադրբեջանը հայտնեց փոխհրաձգության արդյունքում երկու վիրավորի մասին[31]։

Հուլիսի 29-ին՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հայկական ուժերը խախտել են հրադադարը ու օգտագործելով ավտոմատներ ու նռնականետեր[74]։ Հայկական կողմը հայտնեց, որ Ադրբեջանը խախտել է հրադադարը[75], բայց Ադրբեջանը հերքեց հրադադարի խախտումը[76]։ Փոխհրաձգության ժամանակ վիրավորվեց հայ զինվոր[17]։

Հուլիսի 31-ին՝ հայկական կողմը ադրբեջանական զորքերը գնդակոծել են նյութատեխնիկական ապահովման ավտոմեքենան, որը պարենամթերք էր հասցնում Երասխում հայ զինվորականների դիրքերին։ Արդյունքում՝ ավտոմեքենան լրջորեն վնասվել է։

Օգոստոս

խմբագրել

2021 թվականի օգոստոսի 13-ին՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը հաղորդեցին սահմանային հրետանային ռմբակոծությունների մասին։ Հայկական ՊՆ-ը հաղորդեց, որ ադրբեջանական զինված ուժերը Գեղարքունիքի հատվածում կրակ են բացելհայ դիրքապահների ուղղությամբ տարբեր տրամաչափի հրաձգային զենքերից, միաժամանակ Ադրբեջանը հայտարարեց, որ հայկական զինված ուժերը կրակ են բացել Քարվաճառի ու Գադաբայի շրջանների ուղղությամբ[77]։

2021 թվականի օգոստոսի 16-ին՝ ևս երկու հայ զինվոր սպանվեց ադրբեջանական զինված ուժերի կողմից։ Վահան Թաթոսյանը զոհվեց դիպուկահարի կրակոցից․ ժամը 09:50-ին, Երասխում, այն ժամանակ երբ Արման Հակոբյանը սպանվեց Գեղարքունիքում ժամը 18:10-ին[78][79]։

2021 թվականի օգոստոսի 17-ին՝ Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը հաղորդեց, որ ևս մեկ զինծառայող է վիրավորվել Ադրբեջանի կողմից իրականացված գնդակոծության արդյունքում[80]։

2021 թվականի օգոստոսի 27-ին՝ Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպանը հաղորդեց, որ ադրբեջանական ուժերը թիրախավորել են Կութ գյուղը․ «Տարեցներն ու երեխաները կրակոցների ժամանակ գտնվել են բակում։ Այդ ժամանակ տանը նույնպես երեխաներ կային։ Օգոստոսի 27-ին, ժամը 10-ի սահմաններում՝ Ադրբեջանի զինված ուժերը ինտենսիվ կրակ են բացել Գեղարքունիքի մարզի Կութ գյուղի քաղաքացիական տների վրա՝ ուղիղ թիրախավորելով խաղաղ բնակչությանը», հաղորդեց Արման Թաթոյանը[81][82]։

Սեպտեմբեր

խմբագրել

2021 թվականի սեպտեմբերի 1-ին՝ ևս մեկ հայ զինծառայող սպանվեց Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից[83] Գեղամ Սահակյանը սպանվեց դիպուկահարի կրակոցից 11:10 րոպեին՝ Երասխում[84]։

Հոկտեմբեր

խմբագրել

2021 թվականի հոկտեմբերի 9-ին՝ հայ զինծառայող Միսակ Խաչատրյանը վիրավորվեց հայ-ադրբեջանական սահմանի Երասխի հատվածում[85] Դա հերքեց Ադրբեջանը[86]։

2021 թվականի հոկտեմբերի 15-ին՝ Ադրբեջանի ՊՆ-ն հաղորդեց, որ ադրբեջանցի զինվորը սպանվել է հայ դիպուկահարի կրակոցից[87]։

2021 թվականի հոկտեմբերի 15-ին և 16-ին ադրբեջանական ուժերը գնդակոծեցին Երասխ գյուղը, որի արդյունքում հրդեհվեց գյուղացիներին պատկանող ցանկատարություններ[88][89]։

Նոյեմբեր

խմբագրել

2021 թվականի նոյեմբերի 8-ին, մեկ հայ քաղաքացի սպանվեց, ևս երեքը վիրավորվեցին ադրբեջանական զորքերի կողմից արձակված կրակի արդյունքում՝ Շուշիի շրջակայքում, ջրամատակարարման աշխատանքներ իրականացնելու ժամանակ։ Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարությունը հաստատեց միջադեպը և սկսել է հետաքննություն[90]։ ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտը թվիթերյան իր էջում դատապարտեց հայ քաղաքացիական անձի սպանությունը[91][92]։

2021 թվականի նոյեմբերի 13-ին՝ միջադեպ տեղի ունեցավ Շուշիում։ Ադրբեջանցիների սադրանքներին ի պատասխան՝ մի քաղաքացի պայթուցիկ է նետել Շուշիի անցակետի ուղղությամբ։ Ադրբեջանական կողմը հաղորդում է 3 վիրավորի մասին[93]։

2021 թվականի նոյեմբերի 15-ին ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտնեց, որ նախորդ օրը ադրբեջանական ուժերը ներխուժել են Հայաստանի տարածք արևելյան տեղամասերից մեկում։ Ըստ Հայաստանի անվտանգության խորհրդի հայտարարության՝ Ադրբեջանի զինված ուժերի ստորաբաժանումները զրահատեխնիկայի աջակցությամբ ներխուժել են Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածք, ինչի հետևանքով Հայաստանի ԶՈւ չորս մարտական դիրքեր հայտնվել են շրջափակման մեջ։ Բանակցությունների արդյունքում ադրբեջանական զինտեխնիկան և զորքը դուրս են եկել ՀՀ տարածքից, ՀՀ ԶՈւ ստորաբաժանումները նույնպես դուրս են բերվել այդ մարտական դիրքերից[43]։

2021 թվականի նոյեմբերի 16-ին Սյունիքի մարզի տարածքում Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև բախումներ են տեղի ունեցել[94]։ ՀՀ ՊՆ-ն հայտնել է չորս հայ զինծառայողի վիրավորվելու, ավելի ուշ՝ 1 նույնականացված զոհի, 12 գերեվարվածի՝ 7 պայմանագրային, 5 ժամկետային զինծառայողների մասին[95]։ Ադրբեջանի ՊՆ-ն հայտարարել է, որ միջադեպի հետևանքով վիրավորվել է իր երկու զինծառայող[96]։

Դեկտեմբեր

խմբագրել

Դեկտեմբերի 4-ին Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղում ցամաքային ականների գտնվելու վայրի մանրամասն նկարագրությամբ քարտեզների դիմաց ազատ արձակեց 10 հայ ռազմագերու։ Համաձայնությունը ձեռք բերվեց ռուսական կողմի միջնորդությամբ[97]։

Դեկտեմբերի 9-ին Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հայ-ադրբեջանական սահմանին հայկական զինված ուժերի հետ փոխհրաձգության ժամանակ ադրբեջանցի զինվոր է սպանվել[25]։

Դեկտեմբերի 10-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հայ-ադրբեջանական սահմանի Գեղարքունիքի հատվածում ադրբեջանական զորքերի հետ բախումների հետևանքով հայ զինվոր է սպանվել[11]։

Դեկտեմբերի 18-ին Լաչինի մոտակայքում հայկական զորքերի կողմից գերեվարվեցին երկու ադրբեջանցի զինծառայողներ, ավելի ուշ նրանք ազատ արձակվեցին։

2022 թվական

խմբագրել

Հունվար

խմբագրել

Հունվարի 11-ին Գեղարքունիքի մարզի Վերին Շորժայի շրջանում տեղի ունեցած փոխհրաձգության հետևանքով սպանվեց երեք հայ և մեկ ադրբեջանցի զինծառայողներ[98][99][21]։

Ապրիլ

խմբագրել

Ապրիլի 6-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և նախագահ Իլհամ Ալիևը Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ հանդիպեցին Բրյուսելում՝ խաղաղության վերաբերյալ բանակցություններ անցկացնելու նպատակով[100][101]։

Ապրիլի 6-ին Ադրբեջանի կառավարությունը հայտարարեց, որ հայկական զինված ուժերը գնդակոծել են Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսարևելյան սահմանին տեղակայված ադրբեջանական ռազմական դիրքերը: Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը, սակայն, հերքեց դա[102]։

Սեպտեմբեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2022)
 
Հայաստանի տարածքին ադրբեջանական հարվածները 2022 թվականի սեպտեմբերի 12-14-ը ընկած ժամանակահատվածում

2022 թվականի սեպտեմբերի 13-ին ժամը 00:05-ին Ադրբեջանը նախաձեռնեց չհիմնավորված ներխուժում Հայաստանի տարածք՝ հարձակվելով ընդհանուր սահմանի երկայնքով՝ 200 կմ (100 մղոն) տարածքով[103][104][105][106]: Ադրբեջանի հարձակումները գործեցին մինչև 40 կմ (25 մղոն) խորությամբ Հայաստանի տարածքում, 23 բնակավայրերի վրա՝ Սյունիքի, Գեղարքունիքի և Վայոց ձորի մարզերում[107][108][109][110][111]։ Ադրբեջանական ուժերը հարձակվեցին ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքացիական օբյեկտների վրա Վարդենիսում, Գորիսում, Սոթքում, Ջերմուկում և այլ բնակավայրերում՝ օգտագործելով հրետանի, դրոններ և ծանր զենքեր[112][113][114][115][116]։ Առնվազն 105 հայ զինվոր և 71 ադրբեջանցի զինվորական զոհվեցին[117][118]։

Ադրբեջանը պնդեց, որ հայկական ուժերը կազմակերպել էին «լայնամասշտաբ դիվերսիոն գործողություններ»՝ օգտագործելով «դիվերսանտներ», որոնք ականներ էին տեղադրել[111][119][120][118] այս պնդումները տարածվեցին ներխուժումից հետո և կրկնվեցին նաև Ադրբեջանի դաշնակից Թուրքիայի կողմից։ Սակայն տարբեր լրագրողներ, քաղաքական գործիչներ և վերլուծաբաններ կասկածի տակ են դրել այս պնդումները՝ համարելով դրանք անհիմն կամ անապացույց[103][104][105][106][121][122][123]։ Հարավային Կովկասի փորձագետ և քաղաքական գիտնական Արկադի Դուբնովը նշեց, որ «սա համոզիչ չի թվում, և բոլորը հասկանում են, որ սա հորինված պատրվակ էր։ Ադրբեջանցի պաշտոնյաներից և ոչ մեկը որևէ ապացույց չի ներկայացրել, որը կհաստատի այս ներխուժումը»[124]։

Քաղաքական վերլուծաբան և Կովկասի վերաբերյալ մի քանի գրքերի հեղինակ Թոմաս դե Վաալը նշեց, որ որոշ լրատվամիջոցներ մոլորության մեջ են գցել՝ մարտերը նկարագրելով որպես «սահմանային բախումներ» և անդրադարձել են վիճելի Լեռնային Ղարաբաղին, չնայած այն փաստին, որ «ոչ մի մարտ տեղի չի ունեցել Ղարաբաղում... կամ Ադրբեջանական տարածքում. ամեն ինչ եղել է Հայաստանի տարածքում»[125]։ Հայկական տարածքում գտնվող շուրջ 30 կամ 40 գյուղեր և քաղաքներ հարձակման են ենթարկվել՝ արդյունքում տեղահանվել է 7600 մարդ[126]։ Ըստ որոշ ԶԼՄ-ների, Ադրբեջանը օգտագործել է խոշոր տրամաչափի զենքեր, ինչպիսիք են «Գրադ» հրթիռային համակարգերը՝ թիրախավորելով քաղաքացիական բնակավայրերը[111]։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը հետագայում հղում է կատարել ներխուժմանը՝ իր ելույթում անելով իռեդենտիստական հայտարարություններ հայկական տարածքների վերաբերյալ՝ հաստատելով, որ Ադրբեջանի ուժերը հիմա վերահսկում են ռազմավարական բարձունքներ այդ տարածքներում[127]. «Այս [2022 թվականի սեպտեմբեր] ռազմական գործողության արդյունքում մեր պատմական քաղաքներն այժմ մեր աչքի առաջ են տեսողական դիտարկման միջոցով»[128]։ Ադրբեջանի հարձակումներից հետո, երկրի ներսում կառավարամետ լրատվամիջոցները և հայտնի քաղաքական գործիչները կոչ արեցին ավելի շատ հայկական հողեր զավթել՝ պնդելով, որ անհրաժեշտ է «բուֆերային գոտի», որպեսզի կանխվեն «հայկական սադրանքները»։

2022 թվականի սեպտեմբերի 15-ին՝ ժամը 12։20-ին, Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը հայտարարեց, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև զինադադարի պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել,[129] սակայն Ադրբեջանը հրապարակայնորեն չհաստատեց զինադադարը[129][106]։ Ռազմական գործողություններն ավարտվեցին նրանով, որ ադրբեջանական զորքերը Հայաստանի խորքում վերահսկողության տակ վերցրեցին նոր դիրքեր և առնվազն 7600 խաղաղ բնակիչ ստիպված եղավ լքել հայկական տարածքները[130][131]։

Ադրբեջանի՝ սեպտեմբերյան հարձակումների հետևանքով տարբեր օտարերկրյա դեսպանատներ, այդ թվում՝ Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի, հրապարակեցին ուղևորությունների նախազգուշացումներ՝ չմեկնել Հայաստանի հարավային շրջաններ և Ադրբեջանի հետ սահմանամերձ տարածքներ, ներառյալ Սյունիքի, Վայոց ձորի մարզերը, ինչպես նաև Գեղարքունիքի հարավային հատվածները և Տավուշի որոշ մասերը[132]։

Հոկտեմբեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հայաստանում Եվրոպական միության մշտադիտարկման կարողություն

2022 թ.-ի հոկտեմբերի 6-ին, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հանդիպեցին Պրահայում կայացած Եվրոպական քաղաքական համայնքի առաջին գագաթնաժողովին՝ փորձելով լուծել երկար տարիներ շարունակվող Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը և վերջերս ծագած Հայաստան-Ադրբեջան սահմանային ճգնաժամը։ Հանդիպումից հետո հայտարարվեց, որ կողմերը համաձայնել են Եվրոպական Միության կողմից ղեկավարվող առաքելության տեղակայմանը, որը կտեղակայվեր իրենց ընդհանուր սահմանի հայկական կողմում՝ 2022 թվականի հոկտեմբերից սկսած և այն տևելու է երկու ամիս[133][134]։ Առաքելության նպատակն է «վստահություն ստեղծել և իր զեկույցների միջոցով նպաստել սահմանազատման հանձնաժողովների աշխատանքին՝ սահմանագծման ուղղությամբ»։ Հոկտեմբերի 12-ին՝ Ադրբեջանի հարձակումից մոտ մեկ ամիս անց, Հայաստանի Անվտանգության խորհուրդը հայտարարեց, որ տարվա վերջում խաղաղության պայմանագիր կկնքվի երկու երկրների միջև[135]։

Հայաստանի կառավարության խնդրանքով՝ 2022 թվականի հոկտեմբերի 21-27-ը ԵԱՀԿ-ն նույնպես Հայաստան է ուղարկել կարիքների գնահատման առաքելություն։ ԵԱՀԿ-ն ուղարկել է միջազգային փորձագետների և ԵԱՀԿ քարտուղարության ներկայացուցիչների խումբ՝ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանի որոշ սահմանային հատվածներում իրավիճակը գնահատելու համար[136]։

2023

խմբագրել

Հունվար

խմբագրել

Հունվարի 23-ին Հայաստանում Եվրոպական միության առաքելությունը (EUMA) սկսեց իր աշխատանքը: Անվտանգության և պաշտպանական քաղաքականության ընդհանուր առաքելության նպատակն է նպաստել Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում կայունությանը, վստահության ամրապնդմանը, ակտիվ պարեկության և հաշվետվությունների իրականացմանը, ինչպես նաև աջակցել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ջանքերին, որոնք գլխավորում է Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը:[137] EUMA-ի նախնական մանդատը նախատեսված է 2 տարի ժամկետով ՝ երկարաձգման հնարավորությամբ։

Ապրիլ

խմբագրել

Տեղ գյուղում, որը Հայաստանի կողմից վերջին գյուղն է Լաչինի միջանցքից ադրբեջանական տարածք մտնելուց առաջ, բախումներ տեղի ունեցան, որի արդյունքում զոհվեց 7 մարդ [138][139]։ Հայաստանի պաշտպանության նախարարության կողմից հրապարակված տեսանյութը ցույց է տալիս, թե ինչպես են ադրբեջանական զինվորները կրակում, երբ հայ զինվորները խրամատ են փորում սահմանի երկայնքով[140]։ Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարություն է տարածել. «Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը պետք է հարգվի, իսկ ադրբեջանական զորքերը, որոնք զբաղեցնում են հայկական կողմի դիրքերը շփման գծում, պետք է դուրս գան՝ կանխելու ապագա միջադեպերը և պահպանելու տևական խաղաղության հիմքերը տարածաշրջանում»[141]։

Մայիս

խմբագրել

2023 թվականի մայիսին, ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը՝ Վաշինգտոնում տեղի ունեցած քառօրյա լուրջ բանակցություններից հետո հայտարարեց, որ «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագիրն իրագործելի է»։ Բլինկենը հաստատեց, որ առաջընթաց է գրանցվել, և հույս հայտնեց, որ Ալիևն ու Փաշինյանը կկարողանան համաձայնության գալ 2023 թվականի հունիսին Մոլդովայում կայանալիք Եվրոպական քաղաքական համայնքի 2-րդ գագաթնաժողովի ժամանակ[142]։

ԱՄՆ-ում տեղի ունեցած բանակցություններից հետո հայտարարվեց, որ Հայաստան-Ադրբեջան խաղաղության բանակցությունները կշարունակվեն Բրյուսելում։ Կողմերի միջև միջնորդության գործընթացն ակտիվորեն խրախուսվում է արևմտյան ուժերի կողմից։ Նախագահ Ալիևն ու վարչապետ Փաշինյանը նախատեսում են հանդիպել Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի հետ, որին կհաջորդի հանդիպում Գերմանիայի կանցլեր Օլաֆ Շոլցի և Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնի հետ[143]։

Մայիսի 11-ին Գեղարքունիքի մարզի Սոթքի շրջանում ադրբեջանական և հայկական ուժերը հրետանային կրակներով փոխանակվեցին, որի արդյունքում առնվազն մեկ զինվոր զոհվեց, մի քանիսը՝ վիրավորվեցին[144]։ Կողմերը փոխանակցվեցին մեղադրանքներով[145][146]։ Լարվածությունն աճեց այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին Ադրբեջանը Լաչինի միջանցքում անցակետ տեղադրեց ու շրջափակեց այն[145]։

Հուլիս

խմբագրել

Նիկոլ Փաշինյանը զգուշացրեց, որ, եթե կողմերը չկարողանան հասնել մշտական խաղաղության, կա երրորդ պատերազմի հավանականություն[147]։

Սեպտեմբեր

խմբագրել

Սեպտեմբերի 3-ին, Նիկոլ Փաշինյանը հարցազրույցի ժամանակ հայտարարեց, որ Հայաստանի համար ռազմավարական սխալ էր անվտանգության երաշխավորության համար ամբողջովին ապավինել Ռուսաստանին։ Փաշինյանը նշեց, որ «Ռուսաստանը չի կարողանում ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը, և այս օրինակը մեզ պետք է ցույց տա, որ անվտանգության հարցերում մեկ գործընկերոջ վրա միայնակ հենվելը ռազմավարական սխալ է»։ Նա նաև զինադադարը չպահպանելու համար քննադատեց ռուս խաղաղապահներին և նշեց, որ Հայաստանը փորձում է դիվերսիֆիկանացնել իր անվտանգության պայմանավորվածությունները, հատկապես՝ ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ[148]։

Սսեպտեմբերի 7-ին, կառավարության պաշտոնյաների հանդիպման ժամանակ, Նիկոլ Փաշինյանը մեղադրեց Ադրբեջանին՝ Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի սահմաններին ռազմական ուժերի կուտակման համար[149][150]։

2024

խմբագրել

Փետրվար

խմբագրել

Փետրվարի 13-ին Ներքին Հանդ գյուղի (Սյունիք) շրջակայքում սպանվեց չորս հայ զինվոր և մեկը վիրավորվեց։ Սա այն տարածքն է, որից Ադրբեջանը նախկինում տարածք էր զավթել 2022 թվականի սեպտեմբերյան հարձակումների ժամանակ։ Ադրբեջանը հայտարարեց, որ նախորդ օրը հայկական ուժերի կատարած «սադրանքին» ի պատասխան «ամբողջությամբ ոչնչացրել է» հայկական պաշտպանական դիրքը՝ իրականացնելով «վրեժխնդրության գործողություն» այն «սադրանքի» համար։ Հայաստանը հերքել է մեղադրանքները[151][152][153]։ Ադրբեջանն իր հարձակումն անվանել է «Վրեժի գործողություն»՝ անուն, որն այն օգտագործել է մի քանի նախորդ գործողությունների համար[154]։

Ապրիլ

խմբագրել

2024 թվականի ապրիլին Հայաստանը և Ադրբեջանը համաձայնագիր կնքեցին, որով Հայաստանը Ադրբեջանին հանձնեց սահմանին գտնվող չորս լքված գյուղեր՝ Բաղանիս Այրում, Ներքին Ոսկեպար (Աշաղը Ասկիպարա), Խեյրիմլի և Ղըզըլհաջըլը[155]։ Այս չորս գյուղերը գտնվում էին Ադրբեջանի սահմանին և Հայաստանի կողմից վերահսկվում էին դեռևս Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմի ժամանակ[156]։ Երկու երկրները համաձայնվեցին սահմանների սահմանազատումը իրականացնել Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրա, որը սահմանում էր նախկին խորհրդային հանրապետությունների միջև սահմանները։ Այս որոշումը բողոքի ալիք առաջացրեց Տավուշի մարզի հարևան գյուղերի բնակիչների շրջանում[157]։ Այս համաձայնագիրը ողջունվեց ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենի, Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի և ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար Անտոնիու Գուտեռեշի խոսնակ Ստեֆան Դյուժարիկի կողմից[158]։ 2024 թվականի մայիսի 24-ին Ադրբեջանի պետական սահմապահ ծառայությունը իր վերահսկողության հաստատեց չորս գյուղերի վրա[159]։

Օգոստոս

խմբագրել

Հայաստանը խաղաղության պայմանագրի նոր առաջարկությունները փոխանցեց Ադրբեջանին, որը ներառում էր 17 հոդվածներից 13-ը, իսկ մնացած հարցերը թողնվում են հետագա քննարկումների։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը շեշտեց Հայաստանի առաջնահերթությունները՝ երկկողմ բանակցությունները, զինադադարի պահպանությունը և տարածաշրջանային համագործակցությունը՝ ընդգծելով, որ տարածքային ամբողջականությունը մնում է անքննարկելի[160]։

Արձագանքներ

խմբագրել
  •   Հայաստան - Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը անհանդուրժելի է որակել ադրբեջանական կողմի գործողությունները Սև լիճ տեղանքում[161]՝ ցանկություն հայտնելով, որ ինչպես եկել են, այնպես էլ վերադառնան ելման դիրքեր[162]։
  •   Ֆրանսիա - Նախագահ Էմանուել Մակրոնը Ադրբեջանին կոչ է արել անհապաղ զորքերը դուրս բերել հայկական տարածքից[163], իսկ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ հեռախոսազրույցում հայտնել է, որ Ֆրանսիան պատրաստ է ռազմական աջակցություն ցուցաբերել հարցի կարգավորման միջազգային ջանքերին[164]։
  •   ԱՄՆ.
    • Պետական դեպարտամենտը Ադրբեջանին կոչ է արել զորքերն անհապաղ դուրս բերել Հայաստանի հետ սահմանից[165][166]։
    • ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջեյք Սալիվանը Նիկոլ Փաշինյանի հետ զրույցում անընդունելի և սադրիչ է համարել Հայաստանի սահմանից ներս ադրբեջանական ուժերի իրականացրած գործողությունները, և տեղեկացրել, որ ԱՄՆ դիրքորոշումը ներկայացվելու է նաև ադրբեջանական ղեկավարությանը՝ պահանջով դուրս բերել իրենց ուժերը Հայաստանի տարածքից[167]։
    • ԱՄՆ Պետքարտուղարությունն իր քաղաքացիներին խորհուրդ է տվել չայցելել Հայաստան[168]։
  •   Ռուսաստան.
    • Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Նիկոլայ Պատրուշևը հայտնել է, որ ռուսական կողմն ինտենսիվ աշխատում է հարցի լուծման համար[169]։
    • Արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովն առաջարկել է հայ-ադրբեջանական հանձնաժողով ստեղծել սահմանային աշխատանքների համար[170]։
    • ՌԴ Պետական դումայի պատգամավոր Կոնստանտին Զատուլինը հայտնել է, որ այս իրավիճակում մեղքը միայն Ադրբեջանինը չէ, որն ակնհայտ միակողմանի գործողություններ է անում, այլև Հայաստանի ներկայիս իրավիճակինը[171]։
  •   Ադրբեջան - Ադրբեջանի արտգործնախարարությունը հայտնել է, որ ադրբեջանական բանակն ուղղակի զբաղեցրել է իր դիրքերը։
  •   ՀԱՊԿ - ՀԱՊԿ-ն հայտարարություն է տարածել, որ կառույցում ուշադիր հետևում են Հայաստանի Սյունիքի մարզի սահմանային իրավիճակի զարգացմանը և իրավիճակի զարգացումից ելնելով` անհրաժեշտության դեպքում գործողություններ կկիրառվեն՝ համապատասխան հավաքական անվտանգության պայմանագրի դրույթներին ու ՀԱՊԿ-ի կանոնադրությանը[172]։
  •   Չինաստան - Չինաստանի արտաքին գործերի նախարարության խոսնակ Չժաո Լիջյանն ասել է, որ Չինաստանը հույս ունի, որ Ադրբեջանը և Հայաստանը՝ Չինաստանի բարեկամ գործընկերները, կլուծեն իրենց տարաձայնությունները երկխոսության և խորհրդակցությունների միջոցով և համատեղ կպաշտպանեն տարածաշրջանային խաղաղությունն ու կայունությունը, որպեսզի մարդիկ կարողանան ապրել հանգստության մեջ։
  •   Հնդկաստան - Հնդկաստանը կոչ է արել Ադրբեջանին հետ քաշել զորքերը Հայաստանի սահմաններից ու զերծ մնալ սադրանքներից[173]։
  •   Հունաստան - Հունաստանի արտգործնախարարը հայտարարել է, որ պետք է հարգել Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը և կարևորել է ցանկացած միակողմանի գործողություններից խուսափելը, որը կարող է խաթարել տարածաշրջանի խաղաղությունն ու կայունությունը[174]։
  •   Կանադա - Արտգործնախարար Մարկ Գառնոն իր մտահոգությունն է հայտնել կապված Հայաստանի տարածք ներխուժման մասին հաղորդագրությունների հետ՝ կողմերին հորդորելով լիովին պահպանել նոյեմբերի 10-ին ձեռք բերված հրադադարի պայմանավորվածությունը[175]։
  •   Լեհաստան - Հայաստանում Լեհաստանի դեսպանատունը կոչ է արել իր քաղաքացիներին չայցելել Տավուշի, Գեղարքունիքի, Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզեր[176]։

Առցանց քարտեզներ

խմբագրել

Google Maps[177], Open Street Map[178] և Յանդեքս․Քարտեզ[179] համակարգերի քարտեզներով Սև և Ջինլի լճերի մեծ մասը գտնվում է Հայաստանի տարածքում, իսկ Bing Maps քարտեզով լճերն ամբողջությամբ ՀՀ տարածքում են[180]։

Տես նաև

խմբագրել

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ Հայաստանի վարչապետը զորքերի գերագույն գլխավոր հրամանատարն է պատերազմական դրության ժամանակ, իսկ նշված ռազմագործողության ժամանակ պատերազմ չի հայտարարվել, իսկ Նիկոլ Փաշինյանը հանդիսանում է վարչապետ

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Toal, Gerard (November 25, 2022). «Perspectives | Suddenly a borderland: The new borderization between Armenia and Azerbaijan». Արխիվացված օրիգինալից 29 May 2023-ին. Վերցված է 23 May 2023-ին. «Some open source estimates put it at a total of 145 square kilometers (56 square miles) whereas others indicate 127 square kilometers (49 square miles).»
  2. ↑ Bulghadarian, Naira (2022-10-24). «U.S. Official Visits Armenian-Azeri Border». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Արխիվացված օրիգինալից 23 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-23-ին.
  3. ↑ «International politics : Circumventing Russia: Can the South Caucasus connect the West to the East?». www.freiheit.org (անգլերեն). 21 March 2023. Արխիվացված օրիգինալից 27 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-27-ին. «The latest Azerbaijani attack...resulted in...the occupation of some 60 square kilometers of Armenian territory within two days.»
  4. ↑ «A child's memories of the never-ending war in Armenia». openDemocracy (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 23 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-23-ին.
  5. ↑ ԶՈՒ Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալ. Հայաստանի տարածքում ապօրինի կերպով մոտ հազար ադրբեջանցի զինվորական է գտնվում
  6. ↑ «Armenia Says Soldier Killed In Shoot-Out With Azerbaijani Forces». RFE/RL's Armenian Service. Radio Free Europe/Radio Liberty. 25 May 2021. Արխիվացված օրիգինալից 26 May 2021-ին. Վերցված է 26 May 2021-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Azerbaijanis Kill Another Armenian Soldier». Asbarez. 2021 թ․ հուլիսի 15. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  8. ↑ «Three Armenian servicemen killed in ongoing Azerbaijani attacks». Armenpress. 28 July 2021. Արխիվացված օրիգինալից 28 July 2021-ին. Վերցված է 28 July 2021-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «Armenia Says Six Of Its Soldiers Killed In Latest Clashes With Azerbaijan». Radio Free Europe/Radio Liberty. 19 November 2021. Արխիվացված օրիգինալից 19 November 2021-ին. Վերցված է 19 November 2021-ին.
  10. ↑ Ghazanchyan, Siranush (22 November 2021). «Armenian soldier killed in Azerbaijani shooting – MoD». Public Radio of Armenia. Արխիվացված օրիգինալից 22 November 2021-ին. Վերցված է 22 November 2021-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «One Armenian soldier killed in shootout at Azerbaijani border: Armenian Defense Ministry». ANI News. Արխիվացված օրիգինալից 10 December 2021-ին. Վերցված է 10 December 2021-ին.
  12. ↑ «Armenia Seeks Distracted Russia's Aid in Renewed Azerbaijan Clashes». The Moscow Times. 13 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  13. ↑ «Eleven Armenian soldiers injured in a fight with Azerbaijani soldiers». Արխիվացված օրիգինալից 25 May 2021-ին. Վերցված է 1 June 2021-ին.
  14. ↑ Ghazanchyan, Siranush (23 July 2021). «Three soldiers wounded as Azerbaijan fires at Armenian positions in Gegharkunik». Public Radio of Armenia. Արխիվացված օրիգինալից 23 July 2021-ին. Վերցված է 23 July 2021-ին.
  15. ↑ «Минобороны Армении: "У армянской стороны трое погибших, двое военнослужащих ранены"». Armenpress (ռուսերեն). 28 July 2021. Արխիվացված օրիգինալից 28 July 2021-ին. Վերցված է 28 July 2021-ին.
  16. ↑ «Минобороны: "Четверо военнослужащих получили ранения в направлении Гегаркуника"». Armenian Report (ռուսերեն). 28 July 2021. Արխիվացված օրիգինալից 28 July 2021-ին. Վերցված է 28 July 2021-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Armenian serviceman wounded in Azerbaijani shooting». Armenpress. 2021 թ․ հուլիսի 29. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 29-ին.
  18. ↑ «Զոհերի թիվը 105 է. Նիկոլ Փաշինյան». news.am. 14 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2022-ին. Վերցված է 14 September 2022-ին.
  19. ↑ «Armenia and Azerbaijan agree to create commission to demarcate border». 1 December 2021. Արխիվացված օրիգինալից 1 December 2021-ին. Վերցված է 1 December 2021-ին.
  20. ↑ «Azerbaijan hands over 10 more captured soldiers to Armenia». Yahoo News. 19 December 2021. Արխիվացված օրիգինալից 19 December 2021-ին. Վերցված է 23 December 2021-ին. «In a statement, Azerbaijan's State Security Service said it had handed over 10 Armenian soldiers who were detained on Nov. 16. It also released 10 soldiers earlier in December. On that occasion, Russia played the mediation role.»
  21. ↑ 21,0 21,1 Ghazanchyan, Siranush (12 January 2022). «Third Armenian soldier confirmed dead as a result of Azerbaijani provocation». Public Radio of Armenia. Արխիվացված օրիգինալից 12 January 2022-ին. Վերցված է 12 January 2022-ին.
  22. ↑ «ВС Азербайджана обстреляли армянские позиции (фото)» (ռուսերեն). 2021 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 31-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  23. ↑ «Azerbaijan says soldier killed by Armenian sniper across border». Reuters. 23 July 2021. Արխիվացված օրիգինալից 23 July 2021-ին. Վերցված է 23 July 2021-ին.
  24. ↑ «Azerbaijani soldier killed by Armenian sniper in Karabakh region». Daily Sabah. 15 October 2021. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2022-ին. Վերցված է 15 October 2021-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Azerbaijan says soldier killed in clashes with Armenia». Arab News. 9 December 2021. Արխիվացված օրիգինալից 9 December 2021-ին. Վերցված է 9 December 2021-ին.
  26. ↑ "50 Azerbaijani soldiers killed in 'provocations' by Armenia" Արխիվացված 14 Սեպտեմբեր 2022 Wayback Machine. Anadolu Agency. Retrieved 14 September 2022.
  27. ↑ «71 Azeri soldiers killed in clashes with Armenia this week -Azeri Defence Ministry». Reuters. 15 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 15 September 2022-ին. Վերցված է 15 September 2022-ին.
  28. ↑ "Azerbaycan duyurdu: Ermenistan ile çatışmalarda 71 asker hayatını kaybetti" Արխիվացված 10 Դեկտեմբեր 2022 Wayback Machine. HaberTürk. Retrieved 15 September 2022.
  29. ↑ «Azerbaycan Savunma Bakanlığı: 7 askerimiz şehit oldu». TRT Haber. 17 November 2021. Արխիվացված օրիգինալից 17 November 2021-ին. Վերցված է 17 November 2021-ին.
  30. ↑ 30,0 30,1 «Naxçıvanda yenidən atışma oldu, Ordumuzun baş leytenantı yaralandı». Marja.az. 2021 թ․ հուլիսի 16. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  31. ↑ 31,0 31,1 «Armenia says 3 soldiers killed in gun battle with Azeri forces». Al Jazeera. 2021 թ․ հուլիսի 28. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 28-ին.
  32. ↑ «MoD: Two Azerbaijani servicemen wounded on border with Armenia». Azernews. 16 November 2021. Արխիվացված օրիգինալից 16 November 2021-ին. Վերցված է 16 November 2021-ին.
  33. ↑ «The Nagorno-Karabakh Conflict: A Visual Explainer». Crisis Group. 2020-10-27. Արխիվացված օրիգինալից 29 June 2020-ին. Վերցված է 2022-05-24-ին.
  34. ↑ Ադրբեջանական զինուժը մի քանի ուղղություններով խախտել է Հայաստանի սահմանը․ ՊՆ, Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին
  35. ↑ «Երեկ ադրբեջանցիները Գեղարքունիքի Վերին Շորժայի և Կութի հատվածներում, ըստ մարզպետի, որոշակի առաջխաղացումներ են ունեցել». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  36. ↑ «Հայաստանը պաշտոնապես դիմել է Ռուսաստանին ռազմական օգնության համար». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  37. ↑ «Ֆրանսիան պատրաստ է ռազմական աջակցություն ցուցաբերել հարցի կարգավորման միջազգային ջանքերին․ Փաշինյան». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  38. ↑ «Միացյալ Նահանգները Ադրբեջանին կոչ է արել անհապաղ դուրս բերել զորքերը Հայաստանի տարածքից». Hetq.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  39. ↑ «Փաշինյանը Պուտինից օգնություն չի խնդրել, ասում է Կրեմլի խոսնակը». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  40. ↑ «Սյունիքում բանակցություններն սկսվել են. դրանք կոորդինացնում է Ռուստամ Մուրադովը». Sputnik Armenian. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 18-ին.
  41. ↑ «Հակառակորդի կողմից հայ դիրքապահների ուղղությամբ կրակահերթեր են արձակվել, մահացել է պայմանագրային զինծառայող». Hetq.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 25-ին.
  42. ↑ «Անվտանգության խորհուրդը քննարկել է ադրբեջանական զորքերի՝ Հայաստանի տարածք ներխուժման փաստը». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 «Նոյեմբերի 14-ին ադրբեջանական ստորաբաժանումները ներխուժել են ՀՀ ինքնիշխան տարածք․ ԱԽ». CIVILNET. 2021 թ․ նոյեմբերի 15. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  44. ↑ «Այս պահին Հայաստանի տարածք ադրբեջանական զինված ոչ թե 3, այլ 4 ներխուժում կա․ Արման Թաթոյան». Hetq.am. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 18-ին.
  45. ↑ «Սյունիքում իրավիճակն անընդունելի է, առաջնայինը բանակցություններով խնդիրը լուծելն է, բայց սա տարբերակներից մեկն է. Փաշինյան». CIVILNET. 2021 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  46. ↑ «Ադրբեջանցիները մոտ 500 մ առաջ են եկել Ակներ գյուղի ուղղությամբ. գյուղապետ». Sputnik Armenian. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  47. ↑ «Ադրբեջանական զինվորականները զենքի ցուցադրումով սպառնացել են Վերիշենի հովիվին. Արման Թաթոյան». news.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  48. ↑ «Սյունիքի սահմանային հատվածում ադրբեջանցիները փորձել են աշխատանքներ իրականացնել, հայկական կողմի միջոցառումներից հետո դադարեցրել են». www.azatutyun.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  49. ↑ «Եկել են դիտակետ դնեն, մոլորվել են. Պնդում է Սյունիքի մարզպետը, մինչդեռ ՊՆ-ն այլ հայտարարություն է անում». news.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  50. ↑ Technologies, Peyotto. «Սա դիվերսիոն անցում է. Փաշինյանը՝ ԱԽ նիստում». 1in.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  51. ↑ «Հայաստանը դիմում է ՀԱՊԿ-ին». www.azatutyun.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  52. ↑ «Վարդենիսի հատվածում ադրբեջանական ուժերը սահմանից առաջ են եկել մոտ 2 կմ. Գեղարքունիքի մարզպետ». CIVILNET. 2021 թ․ մայիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  53. ↑ «Նիկոլ Փաշինյանը պաշտոնապես դիմել է ՀԱՊԿ Հավաքական անվտանգության խորհրդի գործող նախագահին». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  54. ↑ «Տիգրան Ավինյանը իմքայլական պատգամավորների հետ լուսանկարներ է հրապարակել Սև Լճից». news.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 17-ին.
  55. ↑ «Սյունիքում բանակցություններն այսօր վերսկսվել են. մասնակցում է գեներալ Մուրադովը». news.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 17-ին.
  56. ↑ «Թե՛ Սյունիքի, թե՛ Գեղարքունիքի մարզերի ամբողջ բնագծերով իրադրությունը լիարժեք վերահսկվում է հայկական ԶՈՒ կողմից. ՀՀ ՊՆ». www.1lurer.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 18-ին.
  57. ↑ «Սահմանների հարցով բանակցությունները կշարունակվեն մայիսի 19-ին». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 18-ին.
  58. ↑ «Չնայած վաղօրոք ձեռք բերված պայմանավորվածությանը՝ ադրբեջանական կողմը չի ներկայացել սահմանային հարցով բանակցություններին». www.tert.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  59. ↑ «500-ից 600 ադրբեջանցիներ դեռևս Հայաստանի տարածքում են, իրադրությունը մնում է լարված, հայտարարում է Փաշինյանը». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 20-ին.
  60. ↑ «Ադրբեջանցի մոտ 30 զինվորներ երեկ հատել են սահմանը և ներխուժել Սյունիքի Տեղ համայնքի Խոզնավար գյուղի տարածք». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  61. ↑ «Խոզնավար գյուղի հատվածում հայ և ադրբեջանցի զինծառայողների միջև տեղի ունեցած ծեծկռտուքի դեպքի առթիվ հարուցվել է քրեական գործ». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  62. ↑ «Խոզնավար գյուղի հատվածում ՀՀ և ԱՀ ԶՈՒ-երի զինծառայողների միջև տեղի ունեցած ծեծկռտուքի դեպքի առթիվ քրեական գործ է հարուցվել». Hetq.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  63. ↑ «Վերին Շորժայի սահմանային հատվածում հայ դիրքապահների ուղղությամբ կրակահերթեր են արձակվել, կա մեկ զոհ․ ՀՀ ՊՆ». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 25-ին.
  64. ↑ «Գեղարքունիքի սահմանային հատվածում ադրբեջանցիները ՀՀ ԶՈՒ 6 զինծառայողի են գերեվարել». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 27-ին.
  65. ↑ https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage/99246/armeniaazerbaijan-statement-spokesperson-recent-developments-border_en
  66. ↑ «Tensions Escalate Again in Armenian-Azerbaijani Relations». Jamestown Foundation. 2021 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  67. ↑ «Ermənistanın Naxçıvanla sərhədində yenə "atışma olub", Ağdamda yeni hərbi hissə, Almaniyada sel 80-dən çox adamın həyatı». BBC Azərbaycanca. 2021 թ․ հուլիսի 16. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  68. ↑ «Using Mortars, Azerbaijani Forces Shell Yeraskh». Asbarez. 2021 թ․ հուլիսի 19. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  69. ↑ «Ermənistan yenə atəşkəsi pozdu, cavab atəşi açıldı». Axar.az. 2021 թ․ հուլիսի 26. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  70. ↑ «Azərbaycan dövlət sərhədi atəşə tutulub». TRT Azərbaycanca. 2021 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  71. ↑ «Azerbaijani forces open fire at Yeraskh section of the border». Armenian Radio. 2021 թ․ հուլիսի 19. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 24-ին.
  72. ↑ «Haqqin». haqqin.az. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  73. ↑ «Three soldiers wounded as Azerbaijan fires at Armenian positions in Gegharkunik». en.armradio.am. Public Radio of Armenia. 2021 թ․ հուլիսի 23. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 23-ին.
  74. ↑ «Ermənistan atəşkəsi pozaraq Kəlbəcər istiqamətindəki mövqelərimizi yenidən atəşə tutub». Report Information Agency (ադրբեջաներեն). 2021 թ․ հուլիսի 29. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 29-ին.
  75. ↑ «Azerbaijan again violates ceasefire, opens fire at Armenian positions in Gegharkunik section of border». Armenpress. 2021 թ․ հուլիսի 29. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 29-ին.
  76. ↑ «MN: "Azərbaycan Ordusu Kəlbəcər istiqamətində atəşkəsə riayət edir"». Report Information Agency (ադրբեջաներեն). 2021 թ․ հուլիսի 29. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 29-ին.
  77. ↑ «Armenia claims shelling in direction of Gegarkunik». kavkaz-uzel.eu. 2021 թ․ օգոստոսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  78. ↑ «Armenian serviceman killed by Azerbaijani sniper fire». en.armradio.am. 2021 թ․ օգոստոսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  79. ↑ «Armenian soldier killed in fresh Azerbaijani provocation». en.armradio.am. 2021 թ․ օգոստոսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  80. ↑ Узел, Кавказский. «Armenian soldier wounded in a shootout at border with Azerbaijan». Caucasian Knot. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  81. ↑ «Azerbaijani Troops Fire on Civilians in Gegharkunik's Kut Village». Hetq.am (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  82. ↑ «Shelling from Azerbaijan damaged wall of one of residential buildings in Kut village». news.am (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  83. ↑ «Armenian soldier killed by Azeri sniper fire on border - TASS». Reuters (անգլերեն). 2021 թ․ սեպտեմբերի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  84. ↑ «Armenian contract serviceman killed in Azerbaijani shooting in Yeraskh direction». Public Radio of Armenia (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  85. ↑ «Armenian soldier injured in Azerbaijan's provocation». panarmenian.net. PanARMENIAN.Net. 2021 թ․ հոկտեմբերի 9. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  86. ↑ «Армянский военный ранен на границе с Азербайджаном». kavkaz-uzel.eu (ռուսերեն). 2021 թ․ հոկտեմբերի 9. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  87. ↑ «Azeri MoD announces serviceman's death». Caucasian Knot. 2021 թ․ հոկտեմբերի 15.
  88. ↑ «Ադրբեջանցիները կրակ են բացել Երասխի ուղղությամբ. գնդակոծությունից հրդեհվել է բնակչի 3-4 հազար հակ խոտի դեզը. ՄԻՊ». news.am. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  89. ↑ «Azerbaijani units fire at Armenian positions in Yeraskh». Public Radio of Armenia (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  90. ↑ «Russian peacekeeping mission confirms the killing of Armenian civilian by Azerbaijani armed forces». www.newsinfo.am. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 10-ին.(չաշխատող հղում)
  91. ↑ «U.S. Department of State Bureau of European and Eurasian Affairs condemns killing of Armenian civilian by Azeri military». armenpress.am (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  92. ↑ DoS Europe and Eurasia (2021 թ․ նոյեմբերի 9). «We condemn the violence that caused the death of an Armenian civilian. We urge Armenia and Azerbaijan to intensify their engagement including through the Minsk Group Co-Chairs to resolve all outstanding issues related to or resulting from the N-K conflict». Twitter (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 12-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  93. ↑ «Միջադեպ Ստեփանակերտ-Բերձոր ճանապարհին. ադրբեջանական կողմը հաղորդում է 3 զինծառայողի վիրավորվելու մասին». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  94. ↑ «Four Armenian soldiers confirmed wounded in fresh Azerbaijani attack – Defense Ministry». Panorama. 2021 թ․ նոյեմբերի 16.
  95. ↑ «Ռուսական միջնորդությամբ կրակը դադարեցվել է. ՊՆ». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  96. ↑ «Ադրբեջանի ՊՆ-ն հայտնել է վիրավորների մասին». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  97. ↑ «Azerbaijan hands over 10 captured soldiers to Armenia». Reuters. 4 December 2021. Արխիվացված օրիգինալից 12 May 2022-ին. Վերցված է 21 December 2021-ին.
  98. ↑ «Azerbaijan says soldier killed after Armenian 'provocation'». The New Arab. 11 January 2022. Արխիվացված օրիգինալից 11 January 2022-ին. Վերցված է 11 January 2022-ին.
  99. ↑ Musayelyan, Suren. «Armenia, Azerbaijan Trade Blame For Deadly Shooting Along Border». RadioFreeEuropeRadioLiberty.org. Արխիվացված օրիգինալից 11 January 2022-ին. Վերցված է 11 January 2022-ին.
  100. ↑ «Armenia, Azerbaijan to launch peace talks». Hürriyet Daily News. 7 April 2022. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2022-ին. Վերցված է 7 April 2022-ին.
  101. ↑ «Pashinyan, Aliyev Stressed Desire for "Rapid Peace Agreement", Says EC President Charles Michel». Hetq. 7 April 2022. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2022-ին. Վերցված է 7 April 2022-ին.
  102. ↑ «Azerbaijani accusations on April 6 shelling are false – Armenian Defense Ministry». Armenpress. 7 April 2022. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2022-ին. Վերցված է 7 April 2022-ին.
  103. ↑ 103,0 103,1 «The Armenia and Azerbaijan Conflict is a Test of International Norms: The United States is Failing». The Strategy Bridge (ամերիկյան անգլերեն). 15 March 2023. Արխիվացված օրիգինալից 3 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-03-ին. «The most severe test of the West's reaction since the 2020 war began on September 12, 2022, when Azerbaijan launched an unprovoked invasion of neighboring sovereign Republic of Armenia.»
  104. ↑ 104,0 104,1 «Rep. Schiff Introduces Resolution to Recognize Artsakh's Independence and Condemn Azerbaijan's Aggression» (PDF). schiff.house.gov (անգլերեն). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 4 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-03-ին. «...in September 2022, Azerbaijan launched its latest, unprovoked assault on sovereign Armenian territory, with intensive shelling.»
  105. ↑ 105,0 105,1 «'Russia's role here is passive voice' – Why did Azerbaijan attack Armenia and how might Russia react to this? Here's the answers to the hottest questions on the current conflict». Novaya gazeta. Europe. 2022-09-14. Արխիվացված օրիգինալից 4 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին. «This doesn't look convincing, and everyone understands that this was a contrived excuse. No Azeri officials have provided any evidence to substantiate the incursion.»
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 Hauer, Neil (2022-09-21). «What Azerbaijan's Armenia assault says about new world order». Asia Times (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 5 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-05-ին. «There was little doubt who started the fighting. Azerbaijan initially claimed that it was merely responding to Armenian "provocations" – a claim echoed by its ally, Turkey – but largely dropped this rhetoric in the following days in favor of other justifications.»
  107. ↑ «Fresh clashes erupt between Azerbaijan, Armenia». Reuters. 13 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  108. ↑ Hauer, Neil (2022-09-20). «What Azerbaijan's assault on Armenia says about the new world order». www.euractiv.com (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 9 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-09-ին.
  109. ↑ Reichardt, Adam (2022-09-20). «What's behind the new round of clashes between Armenia and Azerbaijan». New Eastern Europe (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 25 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-25-ին.
  110. ↑ «Armenia, Azerbaijan report deadly border clashes». 13 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  111. ↑ 111,0 111,1 111,2 «Live updates: Azerbaijan launches strikes along Armenian border». OC Media (ամերիկյան անգլերեն). 2022-09-13. Արխիվացված օրիգինալից 26 March 2023-ին. Վերցված է 2023-05-01-ին.
  112. ↑ Kucera, Joshua; Mejlumyan, Ani (2022-09-13). «Azerbaijan launches wide-ranging attacks against Armenia». Eurasianet. Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2022-ին. Վերցված է 31 May 2023-ին. «Armenia's defense ministry reported attacks, starting around midnight September 13, targeting cities all along the southern part of Armenia's border with Azerbaijan, including Vardenis, Sotk, Artanish, Ishkhanasar, Goris and Kapan.»
  113. ↑ Reichardt, Adam (2022-09-20). «What's behind the new round of clashes between Armenia and Azerbaijan». New Eastern Europe (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 25 April 2023-ին. Վերցված է 2023-05-02-ին. «The September clashes were the most serious armed incident between Armenia and Azerbaijan since the 2020 Karabakh war...however, this time the clashes took place along their shared southern border (not the contested region).»
  114. ↑ «Armenia, Azerbaijan report deadly border clashes». 13 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  115. ↑ «Clashes break out on Azerbaijani-Armenian border – report». 13 September 2022. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  116. ↑ «Freedom House Condemns Azerbaijani Attacks on Armenia, Calls for Diplomacy». Freedom House (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2022-ին. Վերցված է 2023-04-03-ին.
  117. ↑ «71 Azeri soldiers killed in clashes with Armenia this week -Azeri Defence Ministry». Reuters. 2022-09-15. Արխիվացված օրիգինալից 15 September 2022-ին. Վերցված է 2022-09-15-ին.
  118. ↑ 118,0 118,1 «Armenia raises death toll to 105, confirms territorial losses». PanARMENIAN.Net. 2022-09-14. Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2022-ին. Վերցված է 2022-09-15-ին.
  119. ↑ Nechepurenko, Ivan; Engelbrecht, Cora (13 September 2022). «Clashes Erupt Between Armenia and Azerbaijan, Raising Fears of Another War». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  120. ↑ «Armenia, Russia agree 'joint steps to stabilise' border». www.aljazeera.com. Արխիվացված օրիգինալից 13 September 2022-ին. Վերցված է 13 September 2022-ին.
  121. ↑ de Waal, Thomas (2022-09-22). «More Storm Clouds Gather Over Armenia, Azerbaijan». Carnegie Europe. Արխիվացված օրիգինալից 2 January 2023-ին. Վերցված է 4 April 2023-ին. «Azerbaijan said there were Armenian "provocations", a claim which cannot be verified. Eyewitnesses describe heavy shelling of military targets and civilian infrastructure in, amongst other places, the village of Sotk and the resort town of Jermuk, whose civilian population was evacuated.»
  122. ↑ «Mine Ban Policy | Reports | Monitor». www.the-monitor.org. Արխիվացված օրիգինալից 9 June 2023-ին. Վերցված է 2023-06-09-ին. «The claim that Armenia is producing antipersonnel mines is a recent development and has not been confirmed by non-Azerbaijani sources. Armenia has denied these claims and stated in a letter to the Security Council, dated 13 September 2022, that Azerbaijan was "disseminating false information...in preparation for launching armed aggression."»
  123. ↑ Kucera, Joshua (2022-09-26). «Tension builds on Armenia-Azerbaijan border». Eurasianet. Արխիվացված օրիգինալից 26 May 2023-ին. Վերցված է 26 May 2023-ին. «[President Aliyev] repeated accusations that Armenia had started the fighting of September 12, a claim for which Baku has not offered any evidence.»
  124. ↑ «'Russia's role here is passive voice' – Why did Azerbaijan attack Armenia and how might Russia react to this? Here's the answers to the hottest questions on the current conflict». Novaya gazeta. Europe. 2022-09-14. Արխիվացված օրիգինալից 4 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին.
  125. ↑ de Waals, Thomas (September 22, 2022). «More Storm Clouds Gather Over Armenia, Azerbaijan». Carnegie Europe. Արխիվացված օրիգինալից 2 January 2023-ին. Վերցված է 4 April 2023-ին.
  126. ↑ Reporterre. «En Azerbaidjan, une crise humanitaire sous prétexte d'écologie». Reporterre, le média de l'écologie (ֆրանսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 4 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-04-ին.
  127. ↑ Ahmedbeyli, Samira (2022-11-08). «"What will happen next, life will show" – Ilham Aliyev on the situation in the negotiations with Armenia». English Jamnews (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 5 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-05-ին. «After the operation on September 13–14, the armed forces of Azerbaijan were deployed at the main strategic heights in the direction of the Armenian-Azerbaijani border...Today, from these strategic heights, we see with our own eyes the cities of Garakils (Vanadzor), Kafan (Kapan), Goris, Istisu (Jermuk).»
  128. ↑ «Aliyev says Yerevan 'historically' Azerbaijani». OC Media (ամերիկյան անգլերեն). 2022-12-24. Արխիվացված օրիգինալից 1 January 2023-ին. Վերցված է 2023-05-05-ին.
  129. ↑ 129,0 129,1 «Armenia reports new round of clashes with Azerbaijan». Reuters. 2022-09-14. Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2022-ին. Վերցված է 2022-09-14-ին.
  130. ↑ «Armenia and Azerbaijan: Between war and peace | Think Tank | European Parliament». www.europarl.europa.eu (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 8 June 2023-ին. Վերցված է 2023-06-08-ին. «...September 2022 saw the worst hostilities since 2020, with nearly 300 soldiers (an estimated 200 Armenians and 80 Azerbaijanis) killed in an Azerbaijani incursion into Armenian territory – allowing Azerbaijani troops to take control of new positions deep inside Armenia – and at least 7 600 civilians displaced from the Armenian provinces.»
  131. ↑ «Averting a New War between Armenia and Azerbaijan». www.crisisgroup.org (անգլերեն). 2023-01-30. Արխիվացված օրիգինալից 31 January 2023-ին. Վերցված է 2023-04-04-ին.
  132. ↑ Kucera, Joshua (2022-09-26). «Tension builds on Armenia-Azerbaijan border». Eurasianet. Արխիվացված օրիգինալից 26 May 2023-ին. Վերցված է 26 May 2023-ին.
  133. ↑ «Statement following quadrilateral meeting between President Aliyev, Prime Minister Pashinyan, President Macron and President Michel, 6 October 2022». www.consilium.europa.eu. Արխիվացված օրիգինալից 8 April 2023-ին. Վերցված է 8 October 2022-ին.
  134. ↑ «Leaders Of Armenia, Azerbaijan Agree To Civilian EU Mission Along Border». RadioFreeEurope/RadioLiberty. Արխիվացված օրիգինալից 28 October 2022-ին. Վերցված է 8 October 2022-ին.
  135. ↑ «Will Armenia and Azerbaijan reach a peace deal?». openDemocracy (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 20 April 2023-ին. Վերցված է 2023-04-20-ին.
  136. ↑ «OSCE sends a needs assessment team to Armenia». Արխիվացված օրիգինալից 6 February 2024-ին. Վերցված է 20 June 2023-ին.
  137. ↑ «EU Will Deploy 2-Year Mission to Armenia Border – Asbarez.com». Արխիվացված օրիգինալից 3 February 2023-ին. Վերցված է 6 May 2023-ին.
  138. ↑ «Armenian and Azeri soldiers clash near contested Nagorno-Karabakh region». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). Reuters. 2023-04-11. ISSN 0261-3077. Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-06-ին.
  139. ↑ amartikian (2023-04-12). «"Positional fighting will escalate into large-scale aggression." Opinion from Yerevan». English Jamnews (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-06-ին.
  140. ↑ «Deadly clashes between Armenia and Azerbaijan near Lachin Corridor». OC Media (ամերիկյան անգլերեն). 2023-04-11. Արխիվացված օրիգինալից 18 May 2023-ին. Վերցված է 2023-06-20-ին.
  141. ↑ étrangères, Ministère de l'Europe et des Affaires. «Armenia – Azerbaijan – Border clashes (12 April 2023)». France Diplomacy – Ministry for Europe and Foreign Affairs (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 6 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-06-ին.
  142. ↑ «Armenia–Azerbaijan peace deal 'within reach', Blinken says». oc-media.org (անգլերեն). 5 May 2023. Արխիվացված օրիգինալից 7 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-08-ին.
  143. ↑ «Armenia and Azerbaijan to resume peace talks in Brussels». Financial Times (անգլերեն). 8 May 2023. Արխիվացված օրիգինալից 9 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-08-ին.
  144. ↑ «1 soldier killed, several others wounded in clashes between Armenia, Azerbaijan». AP News (անգլերեն). 2023-05-11. Արխիվացված օրիգինալից 11 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-11-ին.
  145. ↑ 145,0 145,1 «Armenia and Azerbaijan trade blame over Nagorno-Karabakh attacks». euronews (անգլերեն). 2023-05-11. Արխիվացված օրիգինալից 11 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-11-ին.
  146. ↑ «Armenia and Azerbaijan trade gunfire along border». www.aljazeera.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 11 May 2023-ին. Վերցված է 2023-05-11-ին.
  147. ↑ «Armenia's Pashinyan says war with Azerbaijan 'likely' unless peace treaty signed, AFP reports». Reuters (անգլերեն). 2023-07-21. Արխիվացված օրիգինալից 22 July 2023-ին. Վերցված է 2023-08-02-ին.
  148. ↑ «Armenian PM says depending solely on Russia for security was 'strategic mistake'». reuters.com. Արխիվացված օրիգինալից 3 September 2023-ին. Վերցված է 2023-09-01-ին.
  149. ↑ Shahverdyan, Lilit (September 8, 2023). «Armenians alarmed by reports of Azerbaijani military buildup». eurasianet. Արխիվացված օրիգինալից 9 September 2023-ին. Վերցված է September 8, 2023-ին.
  150. ↑ Service, RFE/RL's Armenian. «Armenia's Pashinian Accuses Azerbaijan Of Troop Buildup On Border». RadioFreeEurope/RadioLiberty (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 9 September 2023-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  151. ↑ Khulian, Artak (2024-02-13). «Deadly Fighting Reported On Armenian-Azeri Border (Updated)». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Արխիվացված օրիգինալից 13 February 2024-ին. Վերցված է 2024-02-13-ին.
  152. ↑ «Armenian soldiers killed in confrontation with Azeri forces». Al Jazeera (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 13 February 2024-ին. Վերցված է 2024-02-13-ին.
  153. ↑ Aghayev, Arshaluys Barseghyan, Ismi (2024-02-13). «Four Armenians killed in Azerbaijani 'revenge operation'». OC Media (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 13 February 2024-ին. Վերցված է 2024-02-13-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  154. ↑ “Four Armenian Soldiers Killed in Azerbaijani Attack.” Արխիվացված 13 Փետրվար 2024 Wayback Machine Eurasianet, Accessed 13 Feb. 2024.
  155. ↑ Hayden, Jones (2024-04-20). «Armenia agrees to return 4 villages to Azerbaijan». Politico Europe (բրիտանական անգլերեն). Axel Springer SE. Արխիվացված օրիգինալից 22 April 2024-ին. Վերցված է 2024-04-22-ին.
  156. ↑ «Territorial handover stokes protests in Armenia, celebrations in Azerbaijan». Eurasianet. 22 April 2024. Վերցված է 28 April 2024-ին.
  157. ↑ Badalian, Susan; Simonian, Karine (20 April 2024). «Residents Of Border Villages Protest As Armenia, Azerbaijan Agree On Delimitation». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Արխիվացված օրիգինալից 21 April 2024-ին. Վերցված է 21 April 2024-ին.
  158. ↑ «Statement attributable to the Spokesperson for the Secretary-General – on Armenia and Azerbaijan». www.un.org. 19 April 2024. Վերցված է 21 April 2024-ին.
  159. ↑ «Azerbaijan Regains Control Over 4 Villages Near Armenian Border». RFE/RL's Azerbaijani Service (անգլերեն). 24 May 2024. Վերցված է 28 May 2024-ին.
  160. ↑ «Armenia proposes peace deal to Azerbaijan with 13 of 17 agreed articles». TRT WORLD. 2 September 2024. Վերցված է 2 September 2024-ին.
  161. ↑ «Փաշինյանն անհանդուրժելի է որակում ադրբեջանական կողմի գործողությունները Սև լիճ տեղանքում». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  162. ↑ «Հայաստանի ինքնիշխան տարածքը պետք է մնա և լինի անձեռնմխելի. Նիկոլ Փաշինյանի անդրադարձը Սյունիքում ստեղծված իրավիճակին». www.primeminister.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  163. ↑ «Մակրոնը Փաշինյանի հետ խոսելուց հետո հայերենով գրառում է արել». Sputnik Armenian. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  164. ↑ «Ֆրանսիան պատրաստ է ռազմական աջակցություն ցուցաբերել հարցի կարգավորման միջազգային ջանքերին․ Փաշինյան». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 14-ին.
  165. ↑ «Ամերիկան ակնկալում է, որ Ադրբեջանն անհապաղ ետ կքաշի զորքը». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  166. ↑ LLC, Helix Consulting. «ԱՄՆ Պետդեպը կոչ է անում Բաքվին անհապաղ դուրս բերել զորքը Հայաստանի հետ սահմանից - Այսօր` թարմ լուրեր Հայաստանից». www.aysor.am (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  167. ↑ «ԱՄՆ-ն ակտիվանում է Հայաստան-Ադրբեջան սահմանային ճգնաժամի հանգուցալուծման գործում». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  168. ↑ «ԱՄՆ-ն իր քաղաքացիներին առաջարկում է չայցելել Հայաստան». mediamax.am (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  169. ↑ «Պատրուշև. Ռուսական կողմն ինտենսիվ աշխատում է հարցի լուծման համար». mediamax.am (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  170. ↑ «Լավրովն առաջարկում է հայ-ադրբեջանական հանձնաժողով ստեղծել սահմանային աշխատանքների համար». Hetq.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  171. ↑ ««Հրապարակ»․ Ռուսաստանը փորձում է հասնել նրան, որ հայ-ադրբեջանական սահմանի հարցը լուծվի առանց արյունահեղությունների․ Կոնստանտին Զատուլին». www.tert.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  172. ↑ «ՀԱՊԿ-ը արձագանքել է Սյունիքի սահմանային միջադեպին». «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  173. ↑ «Հնդկաստանը կոչ է արել Ադրբեջանին հետ քաշել զորքերը Հայաստանի սահմաններից ու զերծ մնալ սադրանքներից». armenpress.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  174. ↑ Asatryan, Հեղինակ-Narine (2021 թ․ մայիսի 20). «Պետք է հարգել Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը. Հունաստանի ԱԳՆ». ArmPublic. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  175. ↑ ««Մտահոգ ենք Հայաստանի տարածք ներխուժման մասին հաղորդագրություններով»․ Կանադայի արտգործնախարարը՝ հայ-ադրբեջանական սահմանին տիրող իրադրության մասին». artsakhpress.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-15-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 15-ին.
  176. ↑ LLC, Helix Consulting. «ՀՀ-ում Լեհաստանի դեսպանատունը ևս կոչ է անում իր քաղաքացիներին չայցելել Հայաստանի մարզեր ու Արցախ». www.panorama.am (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 19-ին.
  177. ↑ «Sev Litch State Sanctuary». Lake Sev map. Google Maps. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 24-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 24-ին.
  178. ↑ https://www.openstreetmap.org/#map=16/39.5978/46.2367
  179. ↑ Syunik Region
  180. ↑ Maps
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ադրբեջանի_ներխուժումը_Հայաստան&oldid=10105324» էջից