Վիքիպեդիա

Հին Իլլիրիայի մշակույթ

Հին Իլլիրիայի մշակույթ կամ իլլիրիական մշակույթ, Իլլիրիայում միջնադարյան և հատկապես ուշ բրոնզի դարերի վերջում գնալով ավելի հստակ հատկանիշներով առանձնանացող հնագիտական մշակույթ։

Հին Իլլիրիայի մշակույթ

Որպես ժամանակաշրջանին բնորոշ տարր` կերամիկական առարկաները բնութագրվում են եզրից դուրս ցցված երկու բռնակներով ձևերի լայնածավալ օգտագործմամբ, ինչպես նաև երկրաչափական մոտիվներով զարդարանքով։ Այս ժամանակ ստեղծվել են տարածքի առաջին ամրակառույց բնակավայրերը։ Տեղական մետալուրգիան Եգեյան նախատիպերի հիման վրա արտադրել են տարբեր տեսակի զենքեր՝ գեղարվեստական ձևերի մշակմամբ։ Հիմնական գործիքները եղել են տեղական «դալմատո-ալբանական» և «շկոդրյան» տիպերի կացինները, ինչպես նաև հարավային` երկկողմանի կացինների տիպերը։ Հոգևոր մշակույթն արտահայտվել է նաև թաղումների (թումուլուս դամբարանաբլուր) ծեսով, որտեղ հայտնաբերվել է հնագիտական իրերի հարուստ նյութ[1][2][3][4]։

Իլլիրիական լեզու խմբագրել

 
Իլլիրիայի թագավորությունը (Ագրոն Իլլիրացու (մ.թ.ա.250-մ.թ.ա.230) և Թևտա թագուհու (մ.թ.ա.231-մ.թ.ա.228/227) օրոք, որը ձգվում է «Էպիրուսից մինչև Ներետվա») և Դարդանիայի թագավորությունը մ.թ.ա. 3-րդ դարում։ Իլլիրիայի և Դարդանիայի սահմանները ըստ Բելգրադի համալսարանի պրոֆեսոր և Սերբիայի գիտությունների և արվեստների ակադեմիայի ակադեմիկոս Ֆանուլա Փափազօղլուի հոդվածի քարտեզի:
Հիմնական հոդված՝ Իլլիրիական լեզուներ

Իլլիրերենը հնդեվրոպական լեզու կամ լեզուների խումբ էր, որով խոսում էին իլլիրիացիները Հարավարևելյան Եվրոպայում անտիկ ժամանակաշրջանում։ Լեզուն վավերացված չէ, բացառությամբ անձնանունների և տեղանունների։ Սրանցից կարելի է քաղել բավականաչափ տեղեկատվություն՝ եզրակացնելու, որ այն պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին։ Հնագույն աղբյուրներում «իլլիրներ» տերմինը կիրառվում է հարավարևելյան Եվրոպայի մի մեծ տարածքում բնակություն հաստատած ցեղերի լայն շրջանակի նկատմամբ, այդ թվում՝ Արդիաեի, Աութարիաթաե, Դելմաթաե, Դասարեթի, Էնչելեյի, Լաբեատաե, Պաննոնիի, Պարթինի, Տաուլանտի և այլն հին ցեղեր Իլլիրիայում։ Հայտնի չէ, թե որքանով են այս բոլոր ցեղերը ձևավորել միատարր լեզվական խումբ, սակայն հաստատված էպոնիմների ուսումնասիրությունը հանգեցրել է լեզվական առանցքի տարածքի բացահայտմանը այս գոտու հարավում՝ մոտավորապես ներկայիս Ալբանիայի և Չեռնոգորիայի շրջակայքում, որտեղ ենթադրվում է, որ խոսվել է իլլիերեն։

Քիչ է հայտնի իլլիրիերենի և նրա հարևան լեզուների փոխհարաբերությունների մասին։ Լրացուցիչ տեղեկությունների բացակայության պատճառով իլլիրիերենը սովորաբար նկարագրվում է որպես հնդեվրոպական տոհմածառի առանձին ճյուղը։ Ենթադրվում է մեսապիերենի հետ մոտ կապը, որով ժամանակին խոսել են հարավային Իտալիայում, բայց մնում է չապացուցված։ Քննարկվել է նաև վենետիկ և լիբուռներեն լեզուների հետ կապը, սակայն այժմ այն մերժվում է գիտնականների մեծ մասի կողմից։ Ժամանակակից լեզուների մեջ ալբաներենը հաճախ ենթադրվում է, որ իլլիերենի վերապրած ժառանգն է, թեև դա նույնպես մնում է չապացուցված։

 
Վաղ սլավոնների միգրացիան Բալկաններ 6-րդ դարի կեսերից մինչև 7-րդ դարի կեսերը

Վաղ նոր դարաշրջանում և մինչև 19-րդ դարը «իլլիերեն» տերմինը կիրառվում էր նաև Դալմաթիայի ժամանակակից հարավային սլավոնական լեզվի նկատմամբ, որն այսօր նույնացվում է որպես սերբախորվաթերեն։ Այս լեզուն միայն կողմնակիորեն է կապված հին իլլիրերենի հետ, քանի որ դրանք ունեն տեսական ընդհանուր նախահայր` հնդեվրոպական նախալեզուն. այս երկու լեզուները երբեք չեն շփվել, քանի որ իլլիերենը վերացել էր մինչև սլավոնական գաղթերը Բալկաններ, հնարավոր է բացառությամբ ալբաներենի նախահոր[5][6][7][8][9]։

Կրոնն Իլլիրիայում խմբագրել

Իլլիրիացիները, որպես հնագույն քաղաքակրթությունների մեծ մասը, բազմաստված էին և պաշտում էին բազմաթիվ աստվածների և աստվածությունների՝ բնության ուժերի հետ կապված։ Նախահռոմեական դարաշրջանի կրոնական ավանդույթների ամենաբազմաթիվ հետքերը, որոնք դեռևս անբավարար են ուսումնասիրված, կրոնական սիմվոլիզմի հետ են կապված։ Սիմվոլները պատկերված են ամեն տեսակի զարդանախշերում և բացահայտում են, որ իլլիրիացիների նախապատմական պաշտամունքի գլխավոր առարկան Արևն էր[10][11], որը պաշտվում էր տարածված և բարդ կրոնական համակարգում[10]։ Արեգակնային աստվածությունը պատկերված էր որպես երկրաչափական կերպար` պարույրի, համակենտրոն շրջանի և սվաստիկայի տեսքով, կամ որպես կենդանական կերպար` թռչունների, օձերի և ձիերի տեսքով[12][11]։ Ջրային թռչունների և ձիերի խորհրդանիշներն ավելի տարածված էին հյուսիսում, իսկ օձը՝ հարավում[11]։ Իլլիրիական աստվածությունները հիշատակվել են հռոմեական ժամանակաշրջանի արձանների, հուշարձանների և մետաղադրամների արձանագրություններում, իսկ որոշները մեկնաբանվել են հին գրողների կողմից համեմատական կրոնի միջոցով[13][14]։ Իլլիրիայի բոլոր ցեղերի համար, ըստ երևույթին, չկա ամենահայտնի աստված, և մի շարք աստվածություններ ակնհայտորեն հայտնվում են միայն որոշակի տարածքներում[13]։

Իլլիրիայում Դեյպատուրոսը (դորիական հուն.` Δειπάτυροϛ, Deipáturos) աստված էր, որին պաշտում էին որպես երկնքի հայր, Պրենդեն՝ սիրո աստվածուհին և ամպրոպի աստված Պերենդիի զուգընկերը, Էնը կամ Էնջին կրակի աստվածն էր, Յուպիտեր Պարթինուսը՝ Պարթինիների գլխավոր աստվածը, Ռեդոնը նավաստիների խնամակալ աստված էր, որը հայտնվում էր Լիսուսի, Դաորսոնի, Շկոդերի և Դիրրախիումի ափամերձ քաղաքների բազմաթիվ արձանագրությունների վրա, մինչդեռ Մեդաուրուսը Ռիսինիումի պաշտպան աստվածությունն էր՝ ակրոպոլիսից քաղաքի վրա նայող մոնումենտալ ձիավոր արձանով։

Դալմաթիայում և Պաննոնիայում հռոմեական ժամանակաշրջանի ամենահայտնի ծիսական ավանդույթներից մեկը վայրի, անտառների և դաշտերի հռոմեական աստվածության՝ Սիլվանուսի պաշտամունքն էր, որը պատկերված էր Պանի պատկերագրությամբ։ Գինու, պտղաբերության և ազատության հռոմեական աստված Լիբերին պաշտում էին Սիլվանուս և սահմանների պաշտպան Տերմինուս աստվածների հատկանիշներով։ Տադենուսը դալմատյան աստվածություն էր, որը նույնացված էր կամ կրում էր Ապոլլոնի էպիթետը Բոսնա գետի ակունքի մոտ հայտնաբերված արձանագրություններում։ Դալմաթներն ունեին նաև Արմատուս աստված` որպես պատերազմի աստված Դելմինիումում։ Սիլվանաե՝ Սիլվանուսի իգական սեռի հոգնակի թիվը, հիշատակվել է Պանոնիայի բազմաթիվ նվիրումների ժամանակ։ Տոպուսկոյի տաք աղբյուրներում (Պաննոնիա Գերագույն), զոհասեղաններ էին նվիրվում Վիդասոսին և Թանային (նույնականացվում էին Սիլվանոս և Դիանա աստվածությունների հետ), որոնց անունները միշտ կանգնած են կողք կողքի որպես ընկերակիցներ։ Aecorna կամ Arquornia-ն լճի կամ գետի խնամակալ աստվածուհի էր, որը երկրպագում էին բացառապես Նաուպորտոս և Էմոնա քաղաքներում, որտեղ նա Յուպիտերի կողքին ամենակարևոր աստվածն էր։ Լաբուրոսը նաև տեղական աստվածություն էր, որին պաշտում էին Էմոնայում, հավանաբար մի աստվածություն, որը պաշտպանում էր նավավարներին[15]:

 
Հունարեն արձանագրություն իլիրական օնոմաստիկայով (անուն և հայրանուն) թաղման կոթողի վրա, մ.թ.ա. II դար, Ապոլոնիա, Ալբանիա[16]։

Թվում է, թե իլլիացիները չեն հորինել միատարր տիեզերագիտություն, որի վրա կկենտրոնացնեին իրենց կրոնական սովորությունները[11]։ Իլլիրական մի շարք տեղանուններ և մարդաբանություններ առաջացել են կենդանիների անուններից և արտացոլել են կենդանիների՝ որպես դիցաբանական նախնիների և պաշտպանների հավատալիքները[17]։ Օձը կենդանիների ամենակարևոր տոտեմներից մեկն էր[18]։ Իլլիրացիները հավատում էին մոգություններին և չար աչքի ուժին, պաշտպանիչ և օգտակար ամուլետների կախարդական ուժին, որոնք կարող էին կանխել չար աչքը կամ թշնամիների վատ մտադրությունները[10][13]։

Մարդկային զոհաբերությունները նույնպես իրենց դերն են ունեցել իլլիացիների կյանքում[19]։ Արիանոսը արձանագրում է, որ ցեղապետ Կլեյտոս Իլլիրիացին զոհաբերում է երեք տղա, երեք աղջիկ և երեք խոյ Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ ճակատամարտից անմիջապես առաջ[20]։ Երկաթե դարաշրջանի իլլիրիացիների շրջանում թաղման ամենատարածված տեսակը թումուլուսն էր կամ թմբի վրա թաղումը։ Եվ որքան բարձր էր թաղվողի կարգավիճակը, այնքան բարձր է թումբը։ Հնէաբանությունը հայտնաբերել է բազմաթիվ արտեֆակտներ, որոնք տեղադրված են այդ թմբերում, ինչպիսիք են զենքերը, զարդանախշերը, հագուստները և կավե անոթները։ Կրոնական հավատալիքների և թաղման ծեսերի հարուստ սպեկտրը, որը ի հայտ է եկել Իլլիրիայում, հատկապես հռոմեական ժամանակաշրջանում, կարող է արտացոլել այս տարածաշրջանի մշակութային ինքնությունների տարբերությունը[21]:

Նիկետաս Ռեմեսիանացի խմբագրել

 
Նիկետաս Ռեմեսանացին ալբանական նամականիշում

Նիկետասը (մոտ 335-414) եպիսկոպոս էր Ռեմեսիանա քաղաքում, (ներկայիս Բելա Պալանկա, Սերբիա), որն այն ժամանակ գտնվում էր հռոմեական Դակիա Միջերկրական նահանգում[22]։ Ըստ հնագույն երաժշտագիտության հավաստի աղբյուրների, այդ թվում՝ բրիտանական, ֆրանսիական և իտալական, Նիկետասը գրել է. «Ես դարդանացի եմ» (լատին․՝ “Dardanus sum”)[23]:

Նիկետասը լատիներենով քարոզում էր հոգևոր երաժշտություն Հաղորդության երկրպագության ժամանակ և, ըստ երևույթին, կազմել է մի շարք պատարագային օրհներգեր, որոնց թվում քսաներորդ դարի որոշ գիտնականներ համարում են լատիներեն քրիստոնեական փառաբանության հիմնական օրհներգը՝ Te Deum, որը ավանդաբար վերագրվում է Ամբրոսիսին և Օգոստինոսին։ Ենթադրվում է, որ նա Բեսսիի բարբարոս թրակական ցեղի միսիոներն է[24]։

Նրա հիմնական վարդապետական աշխատությունից՝ «Մկրտության թեկնածուների հրահանգներ» (Instructions for Candidates for Baptism), երկարաձիգ հատվածներ են պահպանվել վեց գրքերում։ Դրանք ցույց են տալիս, որ նա շեշտել է ուղղափառ դիրքորոշումը եռամիասնական վարդապետության մեջ։ Դրանք պարունակում են «սրբերի հաղորդություն» արտահայտությունը առեղծվածային կապի հավատքի մասին, որը միավորում է ինչպես ողջերին, այնպես էլ մահացածներին որոշակի հույսի և սիրո մեջ։ Ոչ մի ապացույց չի պահպանվել այս արտահայտության նախկին օգտագործման վերաբերյալ, որն այդ ժամանակից ի վեր կենտրոնական դեր է կատարել քրիստոնեական դավանանքի ձևակերպման մեջ։ Նրա` որպես սուրբ, տոնը հունիսի 22-ին է[25]։

Հիերոնիմոս խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հիերոնիմոս
 
«Սուրբ Ջերոմն իր ուսումնասիրության մեջ» (1480), հեղինակ` Դոմենիկո Գիրլանդայո

Հիերոնիմոս (/dʒəˈroʊm/; լատին․՝ Eusebius Sophronius Hieronymus), նաև հայտնի է որպես Ջերոմ Ստրիդոնացի, քրիստոնյա քահանա էր, խոստովանահայր, աստվածաբան և պատմաբան։ Նա ավելի շատ հայտնի է որպես Սուրբ Ջերոմ:

Հիերոնիմոսը ծնվել է Դալմաթիայի և Պանոնիայի սահմանին գտնվող Էմոնայի մոտ գտնվող Սթրիդոնում (Իլլիրիկում)[26][27]։ Նա առավել հայտնի է Աստվածաշնչի մեծ մասի լատիներեն թարգմանությամբ (թարգմանությունը, որը հայտնի դարձավ որպես «Վուլգաթա») և ամբողջ Աստվածաշնչի մեկնաբանություններով։ Հիերոնիմոսը փորձել է ստեղծել Հին Կտակարանի թարգմանությունը՝ հիմնվելով եբրայերեն տարբերակի վրա, այլ ոչ թե Յոթանասնից, քանի որ Աստվածաշնչի լատիներեն թարգմանություններ էին կատարվում նրանից առաջ։ Նրա գրվածքների ցանկը ընդարձակ է, և Աստվածաշնչի իր աշխատությունների կողքին նա գրել է բանավեճային և պատմական ակնարկներ՝ միշտ աստվածաբանի տեսանկյունից[28]։

Հիերոնիմոսը հայտնի էր քրիստոնեական բարոյական կյանքի մասին իր ուսուցումներով, հատկապես նրանց համար, ովքեր ապրում էին կոսմոպոլիտ կենտրոններում, ինչպիսին Հռոմն է։ Շատ դեպքերում նա իր ուշադրությունը կենտրոնացրել է կանանց կյանքի վրա և բացահայտել, թե ինչպես պետք է ապրի իր կյանքը Հիսուսին նվիրված կինը։ Այս ուշադրությունը բխում էր նրա սերտ հովանավորական հարաբերություններից մի քանի նշանավոր կին ասկետների հետ, որոնք հարուստ սենատորական ընտանիքների անդամներ էին[29]։

Հիերոնիմոսն իր աշխատանքի շնորհիվ կաթոլիկ եկեղեցու կողմից ճանաչվել է որպես սուրբ և եկեղեցու դոկտոր, իսկ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցում[30], լյութերական եկեղեցում և անգլիկանական համայնքում որպես սուրբ։ Նրա տոնը սեպտեմբերի 30-ն է (Գրիգորյան օրացույց)։

Սուրբ Հիերոնիմոսը նաև ներդրում է ունեցել կրթության, մանկավարժության և մշակույթի բնագավառներում[31][32]։ Որպես քրիստոնյա գիտնական նա իր կյանքի ընթացքում բազմաթիվ նամակներով մանրամասնել է աղջիկների վերաբերյալ իր մանկավարժությունը[32]։ Նա չէր հավատում, որ մարմինը մարզվելու կարիք ունի, և այդպիսով պաշտպանում էր ծոմապահությունը և ցանկությունները մեռցնելը (mortification)՝ մարմինը հնազանդեցնելու համար։ Նա միայն խորհուրդ է տալիս Աստվածաշունչը որպես ընթերցանության նյութ՝ սահմանափակ լուսաբանմամբ և առանց երաժշտական գործիքների։ Նա կոչ է անում թույլ չտալ, որ աղջիկները շփվեն հասարակության հետ և «սիրահարվեն իր գործընկերներից մեկին կամ մյուսին»[32]։ Նա խորհուրդ է տալիս անգիր սովորեցնելու փոխարեն այբուբենը փղոսկրի խորանարդներով սովորեցնել, այնպես որ «Նա [աղջիկը] այսպիսով կսովորի խաղալով»[32]։ Նա դրական ամրապնդման ջատագով է՝ նշելով. «Մի՛ նախատիր նրան սովորելու դժվարությունների համար։ Ընդհակառակը, խրախուսիր նրան գովասանքի միջոցով...»[32]:

Դրիոն-Մատի-Գլասինակի մշակույթ խմբագրել

 
Գլասինակ-Մատիի մշակույթ, Երկաթի դարաշրջան (մոտ 300 մ.թ.ա.)
 
Երկաթի դարաշրջանի պաշտամունքային կառք թռչուններով (մ.թ.ա. 8-5-րդ դդ.), Մատի-Գլասինակ մշակույթ

Drilon-Mati-Glasinac մշակույթը հնագիտական մշակույթ է, որն առաջին անգամ ձևավորվել է ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարաշրջանում Արևմտյան Բալկանյան թերակղզում մի տարածքում, որը ներառում էր ժամանակակից Ալբանիայի մեծ մասը հարավում, Կոսովոն արևելքից, Մոնտենեգրոն, Բոսնիա և Հերցեգովինան հարավ-արևելքում և արևմտյան Սերբիայի մի մասը դեպի հյուսիս։ Այն անվանվել է Գլասիկ և Մատի ըստ վայրի, որոնք գտնվում են համապատասխանաբար Բոսնիա-Հերցեգովինայում և Ալբանիայում։

Գլասինակ-Մատիի մշակույթը ներկայացնում է և՛ միջին բրոնզի դարաշրջանի պրակտիկայի շարունակականությունը Արևմտյան Բալկաններում, և՛ նորարարություններ, որոնք հատկապես կապված են վաղ երկաթի դարի հետ։ Դրա տեսքը համընկնում է տարածաշրջանում բնակչության աճի հետ, ինչպես վկայում են բազմաթիվ նոր վայրերը, որոնք զարգացել են այդ դարաշրջանում։ Glasinac-Mati-ի որոշիչ տարրերից է թումբային գերեզմանաքարերի օգտագործումը որպես ինհումացիայի մեթոդ։ Երկաթե կացինները և այլ զենքերը բնորոշ իրեր են, որոնք հայտնաբերվել են Glasinac-Mati-ի բոլոր ենթատարածաշրջանային տարբերակների թումբերում։ Ընդլայնվելով և միաձուլվելով այլ նմանատիպ նյութական մշակույթների հետ, այն ընդգրկել է այն տարածքը, որը դասական անտիկ հնագիտությունում հայտնի է որպես Իլլիրիա[33]։

Կոմանի-Կրույա մշակույթ խմբագրել

 
Ապակե վզնոց, 7 - 8-րդ դար, Շուրդահ - Կոմանի-Կրույա մշակույթ

Կոմանի-Կռույա մշակույթը հնագիտական մշակույթ է, որը հաստատվել է ուշ անտիկ ժամանակաշրջանից մինչև միջնադար կենտրոնական և հյուսիսային Ալբանիայում, հարավային Չեռնոգորիայում և Հյուսիսային Մակեդոնիայի արևմտյան հատվածներում գտնվող նմանատիպ վայրերում։ Այն բաղկացած է բնակավայրերից, որոնք սովորաբար կառուցված են Լեժի (Պրաևալիտանա)-Դարդանիա և Վիա Էգնատիա ճանապարհային ցանցերի երկայնքով բլուրների տակ, որոնք կապում էին Ադրիատիկ ծովափնյա գիծը կենտրոնական Բալկանյան հռոմեական նահանգների հետ։ Նրա տիպային տեղանքը Կոմանին է, իսկ ամրոցը Դրին գետի հովտում գտնվող Դալմաչե բլրի վրա։ Կրույան և Լեժան ներկայացնում են մշակույթի նշանակալի վայրեր։ Կոմանի-Կրույայի բնակչությունը տեղական, արևմտյան բալկանյան ժողովուրդն էր, որը կապված էր հռոմեական Հուստինիանոսյան ամրոցների ռազմական համակարգի հետ։ Կոմանի-Կրույայի զարգացումը նշանակալի է Ալբանիայի դասական անտիկ աշխարհի բնակչության միջև միջնադարյան ալբանացիներին անցման ուսումնասիրության համար, որոնց մասին վկայված են 11-րդ դարի պատմական գրառումները[34][35][36]։

Իլլիրյան արվեստ խմբագրել

Բրոնզի դարաշրջանում մի շարք իլլիրական և հին հունական ցեղեր սկսեցին հայտնվել Ալբանիայի տարածքում և միաժամանակ հիմնեցին մի քանի գեղարվեստական կենտրոններ։ Տերակոտան լայնորեն օգտագործվել է երկու մշակույթների կողմից, հատկապես ռելիեֆների և այլ ճարտարապետական նպատակների համար։ Բազմաթիվ հախճապակյա պատկերներ, ի թիվս այլոց՝ իլլիացիներից, հայտնաբերվել են Բելշի (Էլբասանի գավառ) մոտ, բայց բացի այդ՝ նաև ամբողջ Ալբանիայում[37][38][39]։

Խեցեգործության արվեստը ծաղկում է ապրել նաև այդ ժամանակաշրջանում և համարվում է հնագույն ժամանակներից ստացված ամենատարբեր արվեստներից մեկը[40]։ Խեցեգործության մեջ մարմնավորվել են տարբեր խորհրդանիշներ, ծեսեր, լեզուն և բանահյուսությունը։ Դևոլյան խեցեղենը, որն անվանվել է Դևոլլի հովտի անունով, պատրաստվել է իլլիրիացիների կողմից[41]։ Իլիրիայի խեցեղենը սկզբում բաղկացած էր երկրաչափական նախշերից, ինչպիսիք են շրջանակները, քառակուսիները, շեղանկյունները և նմանատիպ այլ մոտիվներ, և, այնուամենայնիվ, հետագայում կրել են հին հունական խեցեղենի ազդեցությունը[42][43]։

 
Դուրրասի գեղեցկուհին, խճանկար

Վաղ ժամանակներից խճանկարները օգտագործվել են շենքերի, պալատների և դամբարանների գլխավոր սենյակների, ինչպես նաև առանձնատների պաշտոնական սենյակների հատակները ծածկելու համար։ Խճանկարի օգտագործումը լայն տարածում գտավ Իլիրիայում և Հին հունական գաղութներում Ադրիատիկ և Հոնիական ծովերի Իլիրական ափին։ Խճանկարի հատակի ամենավաղ օրինակները վերաբերում են հնագույն ժամանակաշրջանին, գտնվում են Ապոլոնիայում, Բուտրինտում, Տիրանայում, Լինում և Դուրեսում[44][45]։

Դուրրասի գեղեցկուհին՝ Ալբանիայում հայտնաբերված ամենավաղ խճանկարը, մ.թ.ա. 4-րդ դարի բազմագույն խճանկար է, որը հիմնականում պատրաստված է բազմագույն խճաքարերից[46]։ Այն առանձնանում է կազմվածքի հիասքանչ ձևով և գեղարվեստական ստեղծագործության մեծ կատարելությամբ[46][47]։ 9 մ2 (97 sq ft) խճանկարը էլիպսաձև է և պատկերում է կնոջ գլուխը սև ֆոնի վրա՝ շրջապատված ծաղիկներով և այլ ծաղկային տարրերով[46]։ Այն հայտնաբերվել է 1918 թվականին Դուրեսում, իսկ 1982 թվականից ցուցադրվում է Տիրանայում` Ալբանիայի ազգային պատմական թանգարանում։

Հռոմեական շրջանը նշանավորվում է որպես խորհրդանշական արվեստ ներկայացված քանդակների արտադրությամբ։ Հռոմեական քանդակը մեծապես կրել է Հունաստանի և էտրուսկական քաղաքակրթության քանդակների ազդեցությունը, մինչդեռ տպավորիչ օրինակները հիմնականում կարելի է գտնել Ապոլոնիա և Բուտրինտ քաղաքներում, որոնք ծաղկել են այդ ժամանակաշրջանում։

Դաունյան խեցեղեն խմբագրել

 
Տերակոտե ասկոս (վզիկով և բռնակով վերևում) բնիկ իտալական Դաունյան Կանոսան 330-300 մ.թ.ա.

Դաունյան խեցեղեն արտադրվել է Դաունիա՝ ներկայիս իտալական Բարլետա և Ֆոջա նահանգներում։ Այն ստեղծվել է Դաունիների կողմից՝ Յապիգյան քաղաքակրթության ցեղից, որը եկել էր Իլիրիայից։ Դաունյան խեցեղենը հիմնականում արտադրվել է Օրդոնա և Կանոզա դի Պուլիա տարածաշրջանային արտադրական կենտրոններում՝ սկսած մոտ 700 մ.թ.ա.: Խեցեղենի վաղ նկարներում պատկերված են երկրաչափական նախշերով անոթներ։ Կերամիկան ձեռքով էր ձևավորված, այլ ոչ թե բրուտի անիվի վրա։ Դրանք բաղկացած էին կարմիր, շագանակագույն կամ սև հողի գույնից, որը կիրառվում էր դեկորով։ Դրանց վրա նկարված էին շեղանկյուններ, եռանկյուններ, շրջաններ, խաչեր, քառակուսիներ, կամարներ, սվաստիկա և արվեստի այլ ձևեր։

Դաունյան խեցեղենի ձևերի զարգացումը անկախ է առաջին հունական կերամիկայից։ Տիպիկ դաունյան խեցեղենը ներառում է ասկոսներ ( Askos ), ձագարափոս անոթներ և օղակաձև բռնակներով թասեր։

Մեսափյան խեցեղեն խմբագրել

Մեսափյան խեցեղենը մեսափյան կերամիկայի մի տեսակ է, որը արտադրվել է մ.թ.ա. 7-րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 3-րդ դարը Իտալիայի հարավային Ապուլիա շրջանում։ Մեսափյան խեցեղենը պատրաստվել է մեսափիների կողմից, հնագույն ժողովուրդ, որը բնակվում էր Իտալիայի գարշապարի մասում մ.թ.ա. մոտ 1000 թվականից, ովքեր գաղթել էին Կրետեից և Իլիրիայից։ Մեսափյան խեցեղենը հիմնականում բաղկացած էր երկրաչափական նախշերից, ինչպիսիք են շրջանակները, քառակուսիները, ադամանդները, հորիզոնական գծերի նախշերը, սվաստիկան և նմանատիպ այլ մոտիվներ։ Ուշ հունական ազդեցությամբ ավելացվել են մեանդր ոլորանախշերը։

Պևկետյան խեցեգործություն խմբագրել

Պևկետյան խեցեղենը խեցեղենի տեսակ է, որը պատրաստվել է հարավային Իտալիայի Ապուլիա շրջանում՝ պևկետացիների կողմից մ.թ.ա. 7-րդ դարի սկզբից մինչև 6-րդ դարերը։ Բնիկ տեսակ է։ Դրա արտադրական տարածքը զբաղեցնում էր Բարիի և Գնաթիայի միջև ընկած տարածքը։ Խեցեղենը ներկված էր միայն դարչնագույն ու սև գույներով և բնութագրվում էր երկրաչափական զարդանախշերով, սվաստիկաներով, ադամանդներով, հորիզոնական ու ուղղահայաց գծերո[48] վ։ Այս նմուշները հիմնականում եղել են խեցեղենի ուշ երկրաչափական փուլում (մինչև մ.թ.ա. 600 թ.)՝ մոտ զարդանախշով։

Մ.թ.ա. 6-րդ դարից սկսած խեցեղենի երկրորդ փուլը կրում է կորնթոսյան ծաղկամանների մեծ ազդեցությունը[49]։ Սա արտացոլված է ինչպես զարդանախշերում, դեկորացիաներում՝ ճառագայթների տեսքով, այնպես էլ փոխվում է փոխաբերական պատկերով։ Երրորդ և վերջին փուլը բերում է արտադրության մեթոդների փոփոխություն։ Խեցեղենը ձեռքով ձևավորվել է նախքան հույների ժամանումը Իտալիայի ամենահարավային ծայրում` գարշապարում, երբ ներկայացվեց բրուտի անիվը։ Նկարը դարձել է զուտ դեկորատիվ։ Դրանց վրա պատկերված են դեկորատիվ բույսեր, ինչպիսիք են բաղեղի և դափնու վազերը և արմավը։ Հազվագյուտ պատկերները ներառում էին պատկերավոր և դիցաբանական կերպարներ:

 
Դևոլյան խեցեղեն Կամենիցայից

Դևոլյան խեցեգործություն խմբագրել

Դևոլյան խեցեղենը, որն անվանվել է Դևոլլի հովտի անունով, պատրաստվել է իլլիրիացիների կողմից[41]։ Իլլիրիայի խեցեղենը սկզբում բաղկացած էր երկրաչափական նախշերից, ինչպիսիք են շրջանակները, քառակուսիները, ադամանդները և նմանատիպ այլ մոտիվներ, և, այնուամենայնիվ, հետագայում կրել են հին հունական խեցեղենի ազդեցությունը[42][50]։

Իլիրական ճարտարապետություն խմբագրել

 
Ստորին Սելկայի թագավորական դամբարաններ Ալբանիայում

Հին Իլիրիայում ճարտարապետության սկիզբը սկսվում է միջին նեոլիթյան դարաշրջանից՝ Դունավեցում և Մալիքում նախապատմական բնակատեղիների հայտնաբերմամբ[51]։ Դրանք կառուցված էին փայտե հարթակի վրա, որը հենվում էր հողի մեջ ուղղահայաց խրված ցցերի վրա[51]։ Իլիրիացիների նախապատմական բնակատեղիները բաղկացած են երեք տիպից, ինչպիսիք են՝ ամբողջությամբ գետնին կամ կիսով չափ գետնի տակ գտնվող տները, երկուսն էլ հայտնաբերվել են Ֆիերի մոտ գտնվող Չակրանում, և գետնի վերևում կառուցված տներ։

Բրոնզի դարում իլլիացիները սկսեցին կազմակերպվել իրենց տարածքում։ Իլիրիայի սահմաններում գտնվող քաղաքները հիմնականում կառուցված էին բարձր լեռների գագաթներին, որոնք շրջապատված էին խիստ ամրացված պարիսպներով։ Իլիրիայից դեռևս պահպանվել են մի քանի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Ամանտիայի, Անտիգոնիայի, Բյուլիսի, Սկոդրայի, Լեժայի և Ստորին Սելցեյի գերեզմանները[52]։

Անտիկ ժամանակներում Իլիրիայի քաղաքներն ու շրջանները զարգացել են դղյակների շուրջը՝ ներառելով բնակատեղիներ, կրոնական և առևտրային կառույցներ՝ քաղաքի հրապարակների մշտական վերանախագծմամբ և շինարարական տեխնիկայի էվոլյուցիայի միջոցով։ Թեև կան նախապատմական և դասական կառույցներ, որոնք արդյունավետորեն սկսվում են իլլիացիների շինություններով, ինչպիսիք են Բյուլիսում, Ամանտիայում, Փյունիկայում, Ապոլոնիայում, Բուտրինտում և Շկոդերում[53][54]։ Հռոմեական կայսրության ընդլայնմամբ Բալկաններում տպավորիչ հռոմեական ճարտարապետությունը կառուցվեց ամբողջ երկրում, մինչդեռ այն լավագույնս դրսևորվում է Դուրրասում, Տիրանայում և Բուտրինտում:

 
Դուրրասի ամֆիթատրոնը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ դառնալու փորձնական ցուցակում

Իլլիական պատերազմներից հետո ճարտարապետությունը զգալիորեն զարգացավ մ.թ.ա. 2-րդ դարում՝ հռոմեացիների գալուստով։ Նվաճված բնակավայրերը և գյուղերը, ինչպիսիք են Ապոլոնիան, Բուտրինտը, Բյուլիսը, Դիրրաքիումը և Հադրիանոպոլիսը, նկատելիորեն արդիականացվել են հռոմեական մոդելների համաձայն՝ ֆորումի, ճանապարհների, թատրոնների, զբոսավայրերի, տաճարների, ջրատարների և այլ սոցիալական շինությունների կառուցմամբ։ Այդ ժամանակաշրջանում նշվում է նաև մարզադաշտերի և ջեռուցվող բաղնիքների կառուցումը, որոնք սոցիալական նշանակություն են ունեցել որպես հավաքատեղիներ։

Դուրեսը ծաղկեց հռոմեական ժամանակաշրջանում և դարձավ պրոտեկտորատ Իլիրական պատերազմներից հետո։ Դուրրասի ամֆիթատրոնը, որը կառուցել են հռոմեացիները, այդ ժամանակ Բալկանյան թերակղզու ամենամեծ ամֆիթատրոնն էր[55]։ Դա միակ հռոմեական հուշարձանն է, որը պահպանվել է մինչ օրս։

Հռոմեացի սենատոր Գնեուս Էգնատիուսի կողմից կառուցված Via Egnatia ճանապարհը, որը երկու հազարամյակ գործել է որպես բազմաֆունկցիոնալ մայրուղի, որը ժամանակին կապում էր արևմուտքից Ադրիատիկ ծովի Դուրեսը Մարմարա ծովի Կոստանդնուպոլիսի հետ արևելքում[56]։ Այնուհետև, երթուղին Բալկանների հռոմեական գաղութներին ուղիղ կապ տվեց Հռոմի հետ։

 
Serilia liburnica, Զադարի հնագիտական թանգարան Խորվաթիա

Նավաշինություն խմբագրել

Իլլիրացիները հին աշխարհում հայտնի նավաստիներ էին։ Նրանք հիանալի նավաշինողներ և ծովագնացներ էին։ Իլիրիայի ամենահմուտ նավաստիները եղել են Լիբուռնացիները, Յապոդները, Դելմատաեն և Արդիեյները։ Ամենամեծ նավատորմը կառուցել է Ագրոնը մ.թ.ա 3-րդ դարում։ Գոյություն ունեին տարբեր տեսակի իլլիրական նավեր՝ կառուցված տարբեր օգտագործման համար։ Իլիրական նավերի հիմնական տեսակներն էին Lembus, Liburna, Serilia liburnica  և Pristis[57]:

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Lafe, Emil, ed. (2008). «Fjalor Enciklopedik Shqiptar». (Encyclopedic Dictionary of Albania) (ալբաներեն). Vol. 2. Տիրանա: Ալբանիայի գիտությունների ակադեմիա. էջեր 977–978. ISBN 9789995610272. OCLC 426069353.
  2. ↑ Ceka, Neritan (2005), The Illyrians to the Albanians, Publ. House Migjeni, ISBN 99943-672-2-6
  3. ↑ Jaupaj, Lavdosh (2019). Etudes des interactions culturelles en aire Illyro-épirote du VII au III siècle av. J.-C (Thesis). Université de Lyon; Instituti i Arkeologjisë (Albanie).
  4. ↑ Kurti, Rovena (2017). «On some aspects of the Late Bronze Age burial costume from north Albania». Proceedings of the International Conference "New Archaeological Discoveries in the Albanian Regions" 30-31, January, Tirana 2017.
  5. ↑ Demiraj, Shaban (1988). Gjuha shqipe dhe historia e saj. Shtëpia Botuese e Librit Universitar.
  6. ↑ Demiraj, Shaban (1996). Fonologjia historike e gjuhës shqipe. Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë.
  7. ↑ Demiraj, Shaban (1999). Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive të gjuhës shqipe. Tiranë: Shtëpia Botuese "Shkenca". ISBN 99927-654-7-X.
  8. ↑ Hamp, Eric Pratt; Ismajli, Rexhep (2007). Comparative Studies on Albanian. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës. ISBN 978-9951-413-62-6.
  9. ↑ Ismajli, Rexhep (2015). Eqrem Basha (ed.). Studime për historinë e shqipes në kontekst ballkanik [Studies on the History of Albanian in the Balkan context] (PDF) (ալբաներեն). Prishtinë: Kosova Academy of Sciences and Arts, special editions CLII, Section of Linguistics and Literature.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Stipčević, 1977, էջ 182
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Wilkes, 1992, էջ 244
  12. ↑ Stipčević, 1977, էջեր 182, 186
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Wilkes, 1992, էջ 245
  14. ↑ West, 2007, էջ 15
  15. ↑ Šašel - Kos, M. 1997, The Roman Inscriptions in the National Museum of Slovenia, Situla 35. pages 127 - 131
  16. ↑ Ceka, Neritan (2005). Apollonia: History and Monuments. Migjeni. էջ 19. ISBN 9789994367252. "In the third-second centuries BC, a number of Illyrians, including Abrus, Bato, and Epicardus, rose to the highest position in the city administration, that of prytanis. Other Illyrians such as Niken, son of Agron, Tritus, son of Plator, or Genthius, are found on graves belonging to ordinary families (fig.7)."
  17. ↑ Stipčević, 1977, էջ 197
  18. ↑ Stipčević, Aleksandar (1976). «Simbolismo illirico e simbolismo albanese: appunti introduttivi». Iliria (իտալերեն). 5: 233–236. doi:10.3406/iliri.1976.1234.
  19. ↑ Wilkes 1992, էջ. 123.
  20. ↑ F. A. Wright (1934). ALEXANDER THE GREAT. London: GEORGE ROUTLEDGE SONS, LTD. էջեր 63–64.
  21. ↑ Brandt, Ingvaldsen, էջ 249
  22. ↑ «Letter of Pope John Paul II for the third centenary of the union of the Greek-Catholic Church of Romania with the Church of Rome».
  23. ↑ Dr Shaban Sinani & Eduard Zaloshnja (2004) Albanski kodeksi - The Codices of Albania. pages 161 - 170 in International Conference "Church Archives & Libraries" Collection of works from International conference Kotor 17th – 18th April 2002. Kotor 2004 (English & Montenegrin)
  24. ↑ «1994 | Gottfried Schramm: A New Approach to Albanian History». www.albanianhistory.net. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 29-ին.
  25. ↑ Martyrologium Romanum. Libreria Editrice Vaticana 2001. 88-209-7210-7; Gross, Ernie. This Day In Religion. New York:Neal-Schuman Publications, 1990. 1-55570-045-4.
  26. ↑ Scheck, 2008, էջ 5
  27. ↑ Ward, 1950, էջ 7
  28. ↑ Schaff, Philip, ed. (1893). A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church. 2nd series. Vol. VI. Henry Wace. New York: The Christian Literature Company. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 7-ին.
  29. ↑ Williams, 2006
  30. ↑ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցում նա հայտնի է որպես Սուրբ Ջերոմ Ստրիդոնիում կամ Երանելի Ջերոմ։ «Երանելի» բառն այս համատեքստում սուրբից պակաս լինելու իմաստ չունի, ինչպես դա արևմուտքում է։
  31. ↑ Pierre Maraval (1998), Éditions Desclée de Brouwer (ed.), Petite vie de Saint Jérôme (ֆրանսերեն), Paris (France), էջ 66, ISBN 2-220-03572-7{{citation}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link).
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 Compayré, Gabriel (1892). The History of Pedagogy (անգլերեն). D.C. Heath & Company.
  33. ↑ Stipčević, 1977, էջ 108
  34. ↑ Nallbani, Etleva (2017). «Early Medieval North Albania: New Discoveries, Remodeling Connections: The Case of Medieval Komani». In Gelichi, Sauro; Negrelli, Claudio (eds.). Adriatico altomedievale (VI-XI secolo) Scambi, porti, produzioni (PDF). Università Ca’ Foscari Venezia. ISBN 978-88-6969-115-7.
  35. ↑ Nallbani, Etleva (1999–2000). «Disa objekte të hershme në kulturën e Komanit». Iliria (ալբաներեն). 29 (1–2): 297–305. doi:10.3406/iliri.1999.1718.
  36. ↑ Bowden 2004, էջեր. 61, 220
  37. ↑ Civici, N. (2007). «Analysis of Illyrian terracotta figurines of Aphroditeand other ceramic objects using EDXRF spectrometry†». X-Ray Spectrometry (անգլերեն). 36 (2): 1. doi:10.1002/xrs.945.
  38. ↑ John Bagnell Bury; Stanley Arthur Cook; Frank Ezra Adcock (1996). The Cambridge Ancient History: The Augustan Empire, 43 B.C.-A.D. 69, 2nd ed., 1996 - Band 10 von The Cambridge Ancient History, Iorwerth Eiddon Stephen Edwards (անգլերեն). University Press, 1996.
  39. ↑ «Bashkia Belsh». qarkuelbasan.gov.al (ալբաներեն). Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  40. ↑ Aleksandar Stipčević (1977). The Illyrians: history and culture (անգլերեն) (Aleksandar Stipčević ed.). Noyes Press, 1977. ISBN 9780815550525.
  41. ↑ 41,0 41,1 Irad Malkin (1998 թ․ նոյեմբերի 30). The Returns of Odysseus: Colonization and Ethnicity (անգլերեն). University of California Press, 1998. էջ 77. ISBN 9780520920262.
  42. ↑ 42,0 42,1 The Cambridge Ancient History (անգլերեն) (John Boederman ed.). Cambridge University Press, 1997. 1924. էջ 230. ISBN 9780521224963.
  43. ↑ J. M. Coles; A. F. Harding (2014 թ․ հոկտեմբերի 30). Meine Bücher Mein Verlauf Bücher bei Google Play The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe C.2000-700 B.C. (անգլերեն). Routledge, 2014. էջեր 448–470. ISBN 9781317606000.
  44. ↑ Ferra, Ferik (2011). 4 shekuj para Krishtit. Tirana, Albania: Naimi. էջ 64. ISBN 978-9928109101.
  45. ↑ Ferid Hudhri (2003). Albania Through Art (անգլերեն). Tirana: Onufri. ISBN 978-9992753675.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Akademia e Shkencave - Tiranë, 1984 (MOZAIKU I DURRËSIT ME PORTRETIN E NJE GRUAJE, page 726)
  47. ↑ BANK OF ALBANIA Coin with “The Beauty of Durrës” Արխիվացված 2012-03-05 Wayback Machine
  48. ↑ History of Ancient Pottery, Greek, Etruscan, and Roman, Volume 2 Author H B Walters Publisher READ BOOKS, 2010 1-4455-8060-8, 978-1-4455-8060-9 p. 328-329
  49. ↑ The Foundations of Roman Italy Publisher Ardent Media 1937 p.315
  50. ↑ J. M. Coles; A. F. Harding (2014 թ․ հոկտեմբերի 30). Meine Bücher Mein Verlauf Bücher bei Google Play The Bronze Age in Europe: An Introduction to the Prehistory of Europe C.2000-700 B.C. (անգլերեն). Routledge, 2014. էջեր 448–470. ISBN 9781317606000.
  51. ↑ 51,0 51,1 United Nations Education, Scientific and Cultural Organization. «Archaeology and art of Albania, Ecuador, China, Bulgaria» (PDF). unesdoc.unesco.org (անգլերեն). էջեր 4–6.
  52. ↑ Gilkes, O., Albania An Archaeological Guide, I.B.Tauris 2012, 1780760698, p263
  53. ↑ «POLITISCHE ORGANISATIONSFORMEN IM VORRÖMISCHEN SÜDILLYRIEN» (PDF). fondazionecanussio.org (գերմաներեն). էջ 58. «Die Urbanisierung Illyriens begann im späten 5. Jh. mit den Stadtanlagen von Amantia, Klos und Kalivo und nahm im 4. Jh. mit Byllis, Lissos, Zgerdesh und Scodra großen Aufschwung»
  54. ↑ «Die Ekklesiale Geographie Albaniens bis zum Ende des 6. Jahrhunderts –Beiträge der Christlichen Archäologie auf dem Territorium der Heutigen Republik Albanien». kulturserver-hamburg.de (գերմաներեն). «Die Bischofsstädte und ihre Einflussbereiche»
  55. ↑ Albania (անգլերեն). Bradt Travel Guides, 2015. 2015 թ․ հունվարի 7. էջ 87. ISBN 9781841628554.
  56. ↑ Frank Sear (1983). Roman Architecture - Cornell paperbacks (անգլերեն). Cornell University Press, 1983. էջ 270. ISBN 9780801492457.
  57. ↑ The Greek State at War, William Kendrick Pritchett, 0-520-07374-6, 1991, page 76, "Similarly the pirates on the Illyrian coast are said to have developed vessels that were named after their tribes, the lembus, pristis and liburna"

Գրականություն խմբագրել

 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հին_Իլլիրիայի_մշակույթ&oldid=9261099» էջից