Դալմաթաե
Դալմաթաե[1] կամ Դելմաթե[2] (Dalmati') հին երկիր, որը զբաղեցնում էր այն տարածքի հիմնական մասը, որը այնուհետև հայտնի է դառնում որպես Դալմաթիա, որը գտնվում է ներկայիս Խորվաթիայում, Բոսնիայում և Հերցեգովինայում։ Դալմաթացիները հիմնականում դասակարգվում են որպես իլլիրիացիներ[3]։
.svg)
Անուն խմբագրել
Դալմաթիա անունը հավանաբար ժամանակակից ալբաներեն delmë բառի («ոչխարներ») բացատրությունն է[4]։
Մշակույթ և հասարակություն խմբագրել
Հնագիտության և օնոմաստիկայի վկայությունները ցույց են տալիս, որ դալմաթացիները նման էին արևելյան իլիրներին և հյուսիսային պանոնացիներին[5], ցեղը ենթակա էր կելտերի ազդեցություններին[6][7]։ Դալմաթական ցեղերից մեկը կոչվում էր Բարիդուստա[8]։ հետագայում այն հաստատվել է Հռոմեական Դակիայում։ Հնագիտական մնացորդները ենթադրում են, որ նրանց նյութական մշակույթը ավելի պարզունակ էր, քան հարակից հնագույն ցեղերինը (հատկապես ամենահին ցեղերի՝ լիբուրյանցիների համեմատությամբ)։ Միայն թե նրանց մոտ զենքի արտադրությունը բավականին առաջադեմ էր։ Նրանց վերնախավը ուներ միայն քարաշեն տներ, բայց բազմաթիվ դալմաթական հոտեր բնակություն են հաստատել բնական քարանձավներում։ Սովորական հագուստի մեջ բնորոշ մանրուք է եղել մորթե գլխարկը։ Նրանց քոչվոր հասարակությունն ուներ հայրիշխանական ուժեղ կառույց, որը բաղկացած էր հիմնականում հովիվներից, մարտիկներից և նրանց առաջնորդներից։ Նրանց հիմնական զբաղմունքներն եղել են անասնապահության լայն տարածումը և Ադրիատիկի շրջակայքում ապրող այլ շրջակա ցեղերի և ծովափնյա քաղաքների կրկնակի թալանը։
Պլինիոս ավագը նաև նշում է մի ենթախումբ, որը կոչվում է Տարիոտես։
Հռոմեական նվաճում խմբագրել
Դալմաթայի հետ 160 տարի շարունակ տևող հռոմեական որոշ բախումներ են եղել։ Հիմնական պատճառը քոչվոր դալմաթացիների մշտական ագրեսիվությունն էր իրենց բոլոր հարևանների նկատմամբ (Լիբուրնի, Դորսի, Արդիի և այլն), ինչպես նաև Իսսեյան համադաշնության [փաստ] նկատմամբ։ Դալմաթայի երկիրը հիմնականում քարքարոտ երկիր էր, որն ուներ բազմաթիվ լեռներ, որոնք իդեալական էին անընդմեջ պարտիզանական պատերազմների համար։ Այդպիսով, Դալմաթիան կանգնեցնում է այնտեղ մոտ 400 բերդ և 50 խոշոր միջնաբերդ հռոմեացիների դեմ[9]։
Մ.թ.ա. 156-ին` Դալմաթիայի առաջին պատերազմը [փա՞ստ] ավարտվեց մ.թ.ա. հյուպատոս Սկիպիո Նասիցայի կողմից մայրաքաղաք Դելմինիումի ավերմամբ։ Երկրորդ դալմաթական պատերազմը եղել է մ.թ.ա. 119–118 թվականներին, որն, ըստ երևույթին, ավարտվել էր հռոմեական հաղթանակով, քանի որ հյուպատոս Լ.Կեչիիլուս Մեթելուսը հաղթանակ տոնել մ.թ.ա. 117 թվականին և ստացել Դելմատիկուս ազգանունը։ Մ.թ.ա. 78–76-րդ երրորդ պատերազմը ավարտվեց Սալոնայի[10] (նավահանգիստ Սոլին քաղաքը մոտակայքում Սպլիտ քաղաքում) գրավմամբ՝ պրոցեսլոս Կ. Կսկոնիուսի կողմից։
Մ.թ.ա. 49–44 թվականի հռոմեական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Դալմաթիան (Վարսոսի (զինվոր) և Տեստիմոսի գլխավորությամբ [փա՛ստ] առաջնորդվելով)) դաշնակցելով Պոմպեյի հետ՝ շարունակաբար մարտնչում էր կեսարյան գեներալների՝ Գաբինիիոսի և Վատինիուսի դեմ։ Չորրորդ և վերջին կոնֆլիկտը տեղի է ունեցել մ.թ.ա. 34–33 թվականինին՝ Օկտավիանոսի՝ Իլլիցիա կատարած արշավանքի ժամանակ, նրանց կրկնվող ապստամբությունների պատճառով, և ավարտվեց Դալմաթիի նոր մայրաքաղաք Սոետովյոյի (այժմ ՝ Կլիս) գրավմամբ։ Դալմաթիայի վերջին ապստամբություններն իրենց դաշնային առաջնորդ Բաթոյի օրոք ՝ հռոմեացիների դեմ եղել են մ.թ.ա. 12-ին, իսկ Մեծ իլլիրիական ապստամբությունը տեղի են ունեցել մ.թ.ա. 6-9 թվականին։ Երկուսն էլ ձախողվում են և ավարտվում։ Դրանից հետո Դալմաթան ստեղծեց հռոմեական բազմաթիվ օժանդակ ձեռնարկներ։
Կրոն խմբագրել
Դալմաթիկ համադաշնության գլխավոր հավաքական աստվածությունն էր նրանց հովվական աստված «Սիլվանուս» -ը, որը նրանք անվանում էին «Վիդասուս»[11]։ Նրա աստվածային կինը 'Thana' էր[12] որը դալմաթական աստվածուհի էր, որը հիմնականում համադրելի էր հռոմեական Դիանայի և Հունական Արտեմիսի հետ։ Նրանց հաճախակի ռելիեֆերը, որոնք հաճախ ուղեկցվում են նիմֆերով, այսօր մասամբ պահպանվում են Դալմաթիայի որոշ ժայռերում։ Իմոտսկու հովտում հայտնաբերվել է նաև նրանց տաճարները, որոնք օգտագործվել են մ.թ.ա. 4-ից 1-րդ դար։ Դալմաթիայի երրորդ կարևորը «Արմատուս»-ն էր, որը համադրելի էր հռոմեական Մարսի և Հունական Արեսի հետ։ Նրանց վատ աստվածությունը սելեստիալ Վիշապն էր [փա՞ստ], որը խավարեցնում էր Արևը կամ Լուսինը։
Հզոր զենքի պաշտամունքը շատ հատուկ էր հայրիշխանական Դալմաթիայի համար, և նրանց տղամարդկային դամբարաններում լայնորեն տարածված են տարբեր զենքեր (հարևան ժողովուրդների մոտ, օրինակ ՝ Լիբուրնիում, Իապիդեսում և այլն)։ Նրանց սովորական դամբարանները գտնվում էին Kurgan տիպի քարե տապանների տակ։ Հռոմեական դասական զեկույցներից հետո (Muzic 1998), քոչվոր դալմաթիացիները ծայրահեղ սնահավատ էին, և նրանք ունեին պրիմիտիվ խուճապային վախ (փա՞ստ) բոլոր սելեստիալ երևույթներից; Գիշերային աստղերի ցանկացած տեսակետ նրանց համար արգելված էր՝ հաստատ մահվան վախով։ Արևի կամ լուսնային խավարումների դեպքում նրանք կրկնվում էին հսկայական հավաքական ճիչով անհապաղ աշխարհի վերջի պատճառով։
Լեզվական առնչություններ խմբագրել
Դալմաթական հինավուրց լեզուն Իլյան լեզուների մի մասն էր, որով խոսվում էր Բալկանների արևմտյան մասում։ Բալկաններում կելտերի բնակության ժամանակ դալմացիների լեզուն մասամբ ազդում էր կելտական լեզվով՝ անձնական անունների և տեղանունների հետ, այսինքն` դալմատինյան անձնանուններն ու տեղանունները մասնակիորեն գտնվել են կելտերեն լեզվի ազդեցության տակ [13]:
Դալմատացիների սկզբնական լեզունրը գրեթե հայտնի չեն, բացառությամբ հռոմեացիների կողմից նշված մի քանի տեղանունների։ Հետո Հռոմեցիների կողմից քաղաքային նվաճման ժամանակ դալմատացիները աստիճանաբար հռոմեականացվում են, իսկ հովիվները գյուղական վայրերում ձուլվում են դանդաղ։ Հռոմեական կայսրության փլուզումից հետո դալմատացիները խոսում են ռոմանական դալմատերեն լեզվով։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Δαλμᾶται in Medieval Greek.
- ↑ Géza Alföldy, Noricum, Routledge, 2014, p. 288 n. 28.
- ↑ The Cambridge Ancient History Vol. 11: The High Empire, AD 70-192 by Peter Rathbone, page 597, "... One such place was Delminium, from which the Illyrian Delmatae took their name, attacked more than once by Roman consuls ..."
- ↑ Stipčević, Aleksandar (1977). The Illyrians: History and Culture. History and Culture Series. Noyes Press. էջ 197. ISBN 0-8155-5052-9.
- ↑ The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, 0-631-19807-5, Page 70, "... on Pannonia (1959) and Moesia Superior (1970). Duje Rendic-Miocevic has published several studies of names from the territory of the Delmatae, ..."
- ↑ The Oxford Classical Dictionary by Simon Hornblower and Antony Spawforth, 2003, page 426
- ↑ A dictionary of the Roman Empire Oxford paperback reference, 0195102339, 1995, page 202, "contact with the peoples of the Illyrian kingdom and at the Celticized tribes of the Delmatae ..."
- ↑ Roman Dacia: the making of a provincial society by W. S. Hanson, Ian Haynes, 2004, page 22, "Outside the main urban centres, the best attested group of civilian immigrants is members of the Dalmatian tribes such as the Baridustae"
- ↑ The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, 0-631-19807-5, page 203, "... the later Siscia (Sisak), in the same year that the Romans first attacked the Delmatae. The general scarcity of references to Pannonians may be a reflection of their subjection to the Scordisci. ..."
- ↑ The Illyrians by John Wilkes p.196
- ↑ The Illyrians by J. J. Wilkes, 1992, 0-631-19807-5, page 247, "... Death among Illyrians 247 identities of Silvanus and Diana, a familiar combination on many dedications in the territory of the Delmatae. Sometimes the name of a local deity is recorded only in the Latin form, for example, ..."
- ↑ Wilkes. "North of the Japodes, the altars to Vidasus and Thana dedicated at the hot springs of Topusko reveal the local Roman Illyrians..."
- ↑ Boardman, John (1982). The prehistory of the Balkans and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. The Prehistory of the Balkans. 3. Cambridge University Press. p. 866. ISBN 0-521-22496-9
Հետագա ընթերցում խմբագրել
- Issa-Fatimi, Aziz & Yoshamya, Zyelimer: Kurdish-Croat-English glossary of dialects Dimili and Kurmanji, and their biogenetic comparison. Scientific society for Ethnogenesis studies, Zagreb 2006 (in press).
- Lovric, A.Z. et al.: The Ikavic Schakavians in Dalmatia (glossary, culture, genom). Old-Croatian Archidioms, Monograph 3 (in press), Scientific society for Ethnogenesis studies, Zagreb 2007.
- Muzic, Ivan: Autoctonia e prereligione sul suolo della provincia Romana di Dalmazia. Accademia Archeologica Italiana, Roma 1994 (5th edition: Slaveni, Goti i Hrvati na teritoriju rimske provincije Dalmacije Zagreb 1998, 599 p.)
- Zaninovic, M.: Ilirsko pleme Delmati. Godišnjak (Annuaire) 4-5, 27 p., Centar za balkanološke studije, Sarajevo 1966–1967.
