Հայերի հայրենադարձություն
Հայերի հայրենադարձություն, էթնիկ հայերին իրենց պատմական հայրենիք, մասնավորապես՝ Հայաստանի Հանրապետություն և Արցախի Հանրապետություն վերադարձ։
| Հայոց պատմություն | |
|---|---|
 | |
| Նախապատմություն Մ.թ.ա. 2800 - մ.թ.ա. 590 | |
| Արատտա Մ.թ.ա. 2800~16-րդ | |
| Հայասա Մ.թ.ա. 16-13-րդ | |
| Վանի թագավորություն Մ.թ.ա. 9-6-րդ | |
| Հին շրջան Մ.թ.ա. 590 - մ.թ. 428 | |
| Երվանդունիների թագավորություն | |
| Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե | |
| Արտաշեսյանների թագավորություն | |
| Արշակունիների թագավորություն | |
| Քրիստոնեության ընդունում | |
| Ավատատիրության հաստատում | |
| Գրերի գյուտ | |
| Միջնադար 428 - 1375 | |
| Պարսկա-Բյուզանդական տիրապետություն | |
| Արաբական տիրապետություն | |
| Բագրատունիների թագավորություն | |
| Վասպուրական | |
| Վանանդ, Լոռի և Սյունիք | |
| Կիլիկիայի հայկական թագավորություն | |
| Զաքարյան իշխանապետություն | |
| Օտար տիրապետություն 1375 - 1918 | |
| Խաչենի իշխանություն | |
| Կարա-Կոյունլուներ և Ակ-Կոյունլուներ | |
| Թուրք-պարսկական տիրապետություն | |
| Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի կազմում | |
| Հայոց ցեղասպանություն | |
| Հայկական սփյուռք | |
| Ժամանակակից պատմություն 1918 - ներկա | |
| Հայաստանի առաջին հանրապետություն | |
| Լեռնահայաստան | |
| Խորհրդային Հայաստան | |
| Արցախյան ազատամարտ | |
| Հայաստան | |
| Արցախի Հանրապետություն | |
Հայաստանի պորտալ |
Նախապատմություն խմբագրել
Հայ ժողովրդի ծագում խմբագրել
Հայերը էթնիկական խումբ են, որը ծագել է Արևմտյան Ասիայում՝ Անատոլիայի, Կովկասի, Իրանական բարձրավանդակի և Բարեբեր մահիկի միջև գտնվող Հայկական լեռնաշխարհում։ Տարածաշրջանի մեծ մասը ներկայումս բաժանված է Հայաստանի, Ադրբեջանի, Վրաստանի, Իրանի և Թուրքիայի միջև։
Վանի թագավորությունը՝ Սատրապական Հայաստանին նախորդող պետական կազմավորումը, մ.թ․ա. 9-րդ դարում միավորել է լեռնաշխարհի ցեղերին, ինչը, ի վերջո, հանգեցրել հայ ժողովրդի առաջացմանը։ Հայոց լեզվի տարածմանը զուգընթաց լեռնաշխարհը դարձել է ավելի ու ավելի միատարր։
Դրան հաջորդած հայկական թագավորությունները հայկական լեռնաշխարհի նկատմամբ ունեցել են ինքնիշխանություն, բայց նաև հաճախ են ընկել օտարերկրյա կայսրությունների իշխանության տակ։ Սակայն գտնվելով օտար տիրապետության տակ՝ Հայաստանը որպես հարկատու կամ վասալ պետություն հաճախ պահպանել է իր ինքավար աշխարհաքաղաքական կազմավորման կարգավիճակը և հազվադեպ է գտնվել այն ժամանակվա իշխող կայսրությունների անմիջական վերահսկողության ներքո։ Դա թույլ է տվել զարգանալ և բարգավաճել՝ ունենալով հայկական ինքնատիպ մշակույթ, ինչը հանգեցրել է սեփական յուրահատուկ այբուբենի և քրիստոնեության սեփական ճյուղի ստեղծմանը։
Օտար տիրապետություն խմբագրել
Հայերի հիմնովին ենթարկվելը օտար տիրապետության սկսվել է XI դարում, երբ պատմության թատերաբեմ են իջել Սելջուկ-թյուրքերը, իսկ դրան հաջորդել է արդեն Մոնղոլական կայսրության օրոք տեղի ունեցած մոնղոլական արշավանքները, երբ Հայաստանում հայկական ինքնավարությունը սկսել է կտրուկ նվազել։ Լենկթեմուրի ստեղծած կայսրության ժամանակ՝ 14-րդ դարում, մնացել են միայն հայկական ինքնավարության անջատ օջախները, որոնցից էր Արցախը։
Անկայունության հարյուրամյակներից հետո Հայկական լեռնաշխարհի քաղաքական իրավիճակը վերջապես կայունացել է․ այն բաժանվել է Օսմանյան կայսրության և Իրանի միջև, որոնցից առաջինը իշխում էր արևմտյան մասի, իսկ երկրորդը՝ արևելյան։ Երկու կայսրությունների մրցակցությունը հաճախ Հայկական լեռնաշխարհում վերածվել է պատերազմների։
Տեղահանումներ և արտաքսումներ խմբագրել
Հայերը հետապնդումների, բռնի տեղահանումների և տեղահանումների են ենթարկվել իրենց պատմության մեջ մի քանի անգամ, երբ գտնվում էին օտարի գերիշխանության տակ։ 578 թվականին բյուզանդական Մորիկ կայսրը շուրջ 30 000 հայերի արտաքսել է իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներից։ Նա խորհուրդ է տվել իր պարսկական գործընկերոջը անել նույնը[1][2]․
|
Մեր և ձեր միջև խոտոր և անհնազանդ մի ազգ կա, որը միշտ պղտորում է։ Ահա արի, ես իմ մասի մարդկանց հավաքեմ և ուղարկեմ Թրակիա, դու էլ քո մասից մարդիկ հավաքիր և հրամայիր Արևելք տանել, եթե նրանք մեռնեն՝ մեր թշնամիները կմեռնեն, եթե նրանք սպանեն, ապա մեր թշնամիներին կսպանեն, և մենք խաղաղ կապրենք։ Որովհետև, եթե դրանք իրենց երկրում մնան, մենք հանգիստ լինել չենք կարող - [3]
|
|
Հաջորդ դարերի ընթացքում Հայաստանում մուսուլմանական տիրապետությունը նույնպես արագացրել է հայերի աստիճանական արտագաղթը։ Մի քանի դար անց օսմանների և իրանցիների միջև ծագած հակամարտությունները հանգեցրել են Հայկական լեռնաշխարհից հայերի կամավոր և բռնի արտագաղթերի[4]։ Ժամանակակից դարաշրջանում հայերի առաջին խոշոր բռնի տեղահանություններից մեկը տեղի է ունեցել XVII դարի սահմանագծին, երբ իրանական Աբաս I արքան հայերի բռնի կերպով գաղթեցրել է իր կայսրության ներքին շրջաններ։ Օսմանները Հայաստանի տարածքով պարբերաբար հարձակումներ են գործել Աբաս I-ի տիրապետության վրա։ Իր պետության սահմաններում մեծ բանակներ պահելու և այնտեղի հայերի պարենով սնվելու հնարավորությունից հակառակորդին զրկելու համար Աբաս I-ը որոշել է ամայացնել այդ հողերը, իսկ այնտեղի բնիկ հայերին տեղափոխել իր տերության խորք[5]։ Նա նաև օգտագործել է դա որպես իր թագավորությունը հարստացնելու միջոց՝ հայերին տեղափոխելով մայրաքաղաք՝ Սպահան, քանի որ հայերը հարգված վաճառականների հռչակ էին վայելում[6]։ Մոտավորապես 300 000 հայեր Երևանի կուսակալությունից, Բայազետից, Վանից և Նախիջևանից տեղափոխվել են Իրանական Ադրբեջան և Սպահան[4][7]։
Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը հայերը շարունակում էին Օսմանյան Հայաստանի տարածքի մեծ մասում կազմել ամենամեծ էթնիկ խումբը (բայց ոչ կրոնական մեծամասնությունը)[8]։ Տարածաշրջանի ժողովրդագրությունը զգալիորեն փոխվել է Օսմանյան կայսրության քաղաքականության պատճառով, որի արդյունքում Բալկանյան պատերազմների ժամանակ Բալկաններից եկող մուսուլման փախստականները վերաբնակեցվում էին Արևմտյան Հայաստանում[9]։ Տարածաշրջանի ժողովրդագրական իրավիճակի փոփոխության պատճառ է դարձել նաև օսմանյան հայերի դեպի Ռուսական Հայաստան արտագաղթը, որը սկսվել է 19-րդ դարի կեսերից[10], երբ Իրանական Հայաստանի մեծ մասը բռնակցվել է Ռուսական կայսրության կողմից։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության արդյունքում Օսմանյան Հայաստանի հայ բնակչության հսկայական մասը դադարեց գոյություն ունենալ՝ կրճատվելով և հասնելով աննշան թվերի։ Մնացածներից շատերը թաքցրել են իրենց ինքնությունը կամ ձուլվել են[11]։ Ողջ մնացածները կազմավորել են Հայկական Սփյուռքը՝ աշխարհասփյուռ հայության համայնքը։
Ժամանակակից իրավիճակ խմբագրել
Հայ ժողովրդի նվիրվածությունը իր հայրենիքին Սփյուռքում պահպանվել է հայկական համայնքների և հայկական դպրոցների ստեղծման միջոցով, որտեղ դասավանդվել է նրանց պատմությունը։ Հայաստան հայրենադարձությունը դարձել է Սփյուռքի նպատակներից մեկը[12], սակայն 1920 թվականին Հայաստանի ընդգրկումը Խորհրդային Միության կազմում, 1991 թվականին Հայաստանի անկախացումից հետո քաղաքական և տնտեսական անկայունությունը, 1988 թվականից շարունակվող տարածքային հակամարտությունը հարևան Ադրբեջանի հետ և նրա դիրքը երկու թշնամական երկրների (Թուրքիայի և Ադրբեջանի) միջև պատճառ են հանդիսացել այն բանի համար, որ սփյուռքահայերը չցանկանան լքել հյուրընկալող երկրների հարմարավետ պայմանները Հայաստանի համար, ինչը հանգեցնում է ձուլման և երիտասարդ սերնդի մոտ իր էթնիկ ծագման նկատմամբ հետաքրքրության կորստի, ինչը հայերի շրջանում երբեմն անվանում են Սպիտակ ցեղասպանություն)[13]։
Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում (1829-1917) խմբագրել
Նախապատմություն խմբագրել
XVI դարում Օսմանյան կայսրությունը Իրանից նվաճել է Անդրկովկասը, որը հետ է գրավվել միայն XVII դարի սկզբին։ Օսմանյան ծանր հարկերից տառապող աղքատ տեղաբնակ հայերը և սեփական համոզմունքների համար հետապնդվող շիա մուսուլմանները ողջունել են Իրանին՝ որպես ազատարարների։ 1603 թվականին օսմանների հակահարձակման մասին լուրը հասել է Իրանի շահ Աբասին, որը հրամայել է հայերին բռնագաղթեցնել Երևանի նահանգից (մոտավորապես ժամանակակից Երևան և դրան հարող Իգդիր, Նախիջևան և Մակու գավառներ), մասնավորապես Ջուլֆա քաղաքից, ինչպես նաև Վան նահանգից՝ հետևելով «այրված հողի» ռազմավարությանը, որի արդյունքում հակառակորդը զրկվում էր պարենավորումից։ Հաշվարկված է, որ 1605 թվականին տեղահանված հայերի թիվը հասել է 300 000-ի[14]։ Հաջորդ հարյուրամյակների ընթացքում թուրքական և քրդական մի քանի քոչվոր ցեղեր բնակություն են հաստատել այդ տարածաշրջաններում և հիմնել խանություններ։
19-րդ դարում Իրանի (1804-1813 և 1826-1828) և Օսմանյան կայսրության (1828-1829 և 1877-1878) դեմ մղված պատերազմների արդյունքում Ռուսաստանը ձեռք է բերել ամբողջ Անդրկովկասը՝ ներառյալ Արևելյան Հայաստանի մեծ մասը։
Հայկական մարզ խմբագրել
Այն բանից հետո, երբ Ռուսական կայսրությունը Իրանից բռնակցել է Անդրկովկասը, նրանք Երևանի խանության փոխարեն ստեղծել են Հայկական մարզը։ 1826 թվականին խանության բնակչությունը կազմում էր 110 120 մարդ, որոնցից 20 073 (~18,22%) հայեր էին[15][16]։ Ռուսական կայսրությունը Անդրկովկասում գոյություն ունեցող հայ համայնքի հետ միասին նպաստել է հայերի՝ Օսմանյան կայսրությունից դեպի նոր գրավված տարածքներ հայրենադարձությանը։ Մոտ 40 000 մարդ Ղաջարական Իրանից և 90 000-ը Օսմանյան կայսրությունից ներգաղթել են Ռուսաստանի կողմից վերահսկվող տարածք[10]։
Հայ գաղթականները Օսմանյան կայսրությունից խմբագրել
Ռուս-պարսկական և ռուս-թուրքական պատերազմները մուսուլմանական կայսրություններում քրիստոնյաների նկատմամբ անվստահության զգացում են առաջացրել, հատկապես Օսմանյան կայսրությունում։ Այդ զգացումն էլ ավելի է ուժեղացել քրիստոնյա ժողովուրդներից Բալկաններում կրած մշտական անհաջողությունների պատճառով։ Հայերը հաճախ մեղադրվել են դավաճանության մեջ, ինչը հանգեցրել էր նրան, որ Ռուսական կայսրությանը դիմակայող առաջատար անկանոն զորքերը թալանում էին հայերի և հարձակվում նրանց վրա, ինչպես նաև կազմակերպում զանգվածային կոտորածներ, որոնցից են Համիդյան կոտորածները և Մեծ Եղեռնը։
Չնայած որոշ հայեր գերադասում էին օսմանյան կամ պարսկական գերիշխանություն, Ռուսական կայսրության կազմի մեջ գտնվող Արևելյան Հայաստանի հայերը արևմտահայերի շրջանում բարձրացնում էին ազգային ենթագիտակցության մակարդակը և ապստամբությունների կոչ անում։ Շատերը տեղափոխվել են Անդրկովկաս, որպեսզի միանան հեղափոխական կազմակերպություններին, որոնք ձգտում էին վերականգնել Արևմտյան Հայաստանի անկախությունը։ Հենց սա դարձավ օսմանյան ղեկավարությանը ցեղասպանություն կատարելու դրդող գործոններից մեկը, որի նպատակն էր վերացնել Արևմտյան Հայաստանի հայկական բնակչությանը։ Անդրկովկասում հայ փախստականների ներհոսքը կտրուկ աճել է այն բանից հետո, երբ 1914 թվականից ի վեր սկսվել է իրագործվել Հայոց ցեղասպանությունը։
Հայաստանի առաջին հանրապետություն (1918-1920) խմբագրել
1917 թվականին Ռուսական կայսրության անկումից հետո Անդրկովկասի հայությունը 1918 թվականին հռչակել է Հայաստանի առաջին հանրապետության անկախությունը։ Կարճատև կյանք ունեցած պետությունը իր գոյության ամբողջ ընթացքում բոլոր կողմերից գտնվել է պատերազմի մեջ։ Քանի որ Օսմանյան կայսրությունը անկում էր ապրել, Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում քննարկում էր նոր սահմանների հարցը։ Խորհրդաժողովը համաձայնել է, որ Օսմանյան կայսրությունը պետք է հրաժարվի Անդրկովկասում իր բոլոր տարածքային հավակնություններից, սակայն այն հարցը, թե Օսմանյան կայսրության որ տարածքներն են հանձնվելու Հայաստանի առաջին հանրապետությանը, այդքան էլ պարզ չէր, քանի որ նրա հայ բնակչությունը ոչնչացվել էր Հայոց ցեղասպանության ժամանակ[17]։ Բացի այդ, հայերը նույն ժամանակ բախվել են նաև տարածաշրջանի մուսուլմանական ապստամբությունների, որը հայտնի է Թուրք-թաթարական ապստամբություններ անվամբ (առաջացել էր, օրինակ, Կարսի հանրապետությունը)։ Ի վերջո Սևրի պայմանագրով Արևմտյան Հայաստանի մեծ մասը հանձնվել է Վիլսոնյան Հայաստանին, որը Օսմանյան կառավարությունը ստորագրել է, բայց այդպես էլ չի իրագործել։
Մինչ որոշ հայեր փորձում էին հայրենադարձել Արևմտյան Հայաստանը, Հայաստանի առաջին հանրապետությունը այդպես էլ չի կարողացել օրինական ճանապարհով ձեռք բերված հողերը վերահսկողության տակ վերցնել, քանի որ հարևան Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ հակամարտությունների մեջ էր գտնվում։ Բացի այդ, Քեմալ Աթաթուրքի կողմից Անկարայում ձևավորված թուրքական ազգայնական նոր կառավարությունը մերժել է Սևրի պայմանագիրը, և 1920 թվականի ամռան վերջին թուրք ազգայնականները վերագրավել են Հայաստանին հանձնված տարածքները, իսկ այդ տարածքներում բնակվող մուսուլման բնակչությունը պատրաստ էր զենք վերցնել Սևրի պայմանագրի դրույթների կատարմանը խոչընդոտելու համար, քանի որ նրանք Արևմտյան Հայաստանը համարում էին իրենց հողը։
Վերջ ի վերջո, քանի որ Հայաստանի առաջին հանրապետությունը ներառվել է Խորհրդային Միության կազմում, Լոզանի պայմանագրի ստորագրմամբ Արևմտյան Հայաստանը մնացել է Թուրքիայի կազմում, ինչը ի դերև է հանել հայրենադարձության ձգտող հայ փախստականների հույսերը։ Պայմանագիրը փոխել է Օսմանյան կայսրության նախկին տարածքներում՝ օրինակ՝ Սիրիայում և Լիբանանում, ապաստանած ողջ մնացած հայերի կարգավիճակը, Լոզանի պայմանագրի դրույթների թվում կար պահանջ, որ նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքներում այժմ բնակվող Անատոլիայի փախստականները քաղաքացիության իրավունք ունեն։ 1924 թվականին լիբանանահայերը զանգվածաբար նատուրալիզացվել են, ինչից ի վեր հայերն այդպես էլ չեն կարողացել հայրենադարձվել Արևմտյան Հայաստան[18]։
Հայկական ԽՍՀ (1920-1991) խմբագրել
Հայոց ցեղասպանությունից հետո մեծ թվով հայեր փախել էին Օսմանյան կայսրության հարևան երկրներ՝ Սիրիա, Եգիպտոս, Լիբանան և այլն՝ ձևավորելով մեծ հայկական համայնքներ։ 1939 թվականին Ֆրանսիայի կողմից Ալեքսանդրետտայի սիրիական տարածքի զիջումը Թուրքիային առաջացրեց հայերի՝ դեպի Լևանտ տեղափոխության երկրորդ ալիքը։
1940-ական թվականներին Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը կազմակերպել է հայրենադարձության միջազգային արշավ։ Մեծ թվով սփյուռքահայեր հայրենադարձվել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին հաջորդած տարիներին։
ԽՍՀՄ-ի տարածքային պահանջները Թուրքիայի նկատմամբ խմբագրել
1945-1953 թվականներին Խորհրդային Միությունը դիտարկում էր Արևմտյան Հայաստանում իր սահմանների ընդլայնման մի քանի տարբերակներ։ Այդ տարբերակների մի մասն իր մեջ ներառում էր արևմտահայ պատմական տարածքների ձեռքբերումը և սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը, սակայն այդ տարածքային պահանջները մերժվել են Իոսիֆ Ստալինի մահից հետո։
Եգիպտոս խմբագրել
Եգիպտոսում բնակություն հաստատած հայերն ապրել են բարգավաճության մեջ, սակայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո մի քանի հազար մարդ արձագանքել է Խորհրդային Հայաստան վերադառնալու կոչին և հայրենադարձվել[19]։
Լիբանան խմբագրել
1946-1949 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում Լիբանանի նախագահ Բիշարա էլ Խուրիի վարչակազմը օգնություն է ցուցաբերել լիբանանահայերին և սիրիահայերին, որոնք ցանկանում էին հայրենադարձվել Խորհրդային Հայաստան[20]։ Այնուամենայնիվ, հայերն իրենց ավելի հարմարավետ էին զգում Լիբանանում, և նրանցից շատերը, որոնք 1940-ական թվականներին լքել են Լիբանանը և Խորհրդային Միության հայերի հայրենադարձության արշավի շրջանակներում հայրենադարձվել Խորհրդային Հայաստան, հետագայում վերադարձել են Լիբանան, քանի որ Լիբանանը համարվում էր «երկրորդ Հայաստան»[20]։
Հայաստանի երրորդ հանրապետություն (1991-այժմ) խմբագրել
Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր խնդիրներից մեկը նրա բնակչության թվաքանակի պահպանումն է։ Չնայած հայրենադարձության վերջին աճին՝ Հայաստանից հեռացող հայերի թիվն անընդհատ աճում է։
Հայաստանի քաղաքացիություն ձեռք բերելու կարգ խմբագրել
Հայաստանը ջանքեր է գործադրել արտասահմանում բնակվող էթնիկ հայերի կողմից հայկական քաղաքացիություն ստանալը պարզեցնելու ուղղությամբ՝ ներառելով Հայկական սփյուռքի անդամների վերադարձի իրավունքը, իսկ 2007 թվականից թույլատրելով երկքաղաքացիությունը։ Հայաստանում ապրել և աշխատել ցանկացող այն սփյուռքահայերը, որոնք ցանկանում են ազատվել զինվորական ծառայությունից, նույնպես կարող են դիմել ռեզիդենտի հատուկ կարգավիճակ ստանալու համար, որը նրանց տալիս է հատուկ անձնագիր և նույն իրավունքները, ինչ բոլոր քաղաքացիներին, բացառությամբ ընտրությունների ժամանակ ձայնի իրավունքի և հայկական անձնագրով երկրներ մուտք գործելու իրավունքից։ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածները պարզեցված կարգով ստանում են հատուկ անձնագրեր և նրանցից մուտքի վճար չի գանձվում[21]։
Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմ (2011-այժմ) խմբագրել
Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց ի վեր 16 623 սիրիահայեր ապաստան են գտել Հայաստանում, որոնցից 13 000-ը մնացել և հայրենադարձվել են (2015 թվականի հուլիսի դրությամբ)։ ՀՀ կառավարությունն առաջարկում է պաշտպանության մի քանի տարբերակ՝ ներառյալ հայկական ծագում ունեցողների պարզեցված հպատակագրում (15 000 մարդ ստացել է ՀՀ քաղաքացիություն), ապաստանի տրամադրման արագացված ընթացակարգերը և պարզեցված կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կացության թույլտվությունները։
Ըստ Հրանուշ Հակոբյանի՝ Սիրիայում մնացել է ընդամենը 15 000 հայ, մնացածները հաստատվել են Հայաստանում կամ Արցախում, ևս 8 000-ը մեկնել են Լիբանան, իսկ մյուսները՝ Եվրոպա, Միացյալ Նահանգներ և Կանադա։ Սակայն, ըստ հայկական հիմնադրամների մոտավոր հաշվարկների, Սիրիայում մնացել է շուրջ 35 000 հայ։
Ադրբեջանը մտահոգություն է հայտնել Արցախի Հանրապետության վիճելի տարածքում սիրիահայերի վերաբնակեցման կապակցությամբ։
Թավշյա հեղափոխություն խմբագրել
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կոռուպցիան քննադատության է ենթարկվել, քանի որ եղել այն գլխավոր պատճառներից մեկը, թե ինչու է Սփյուռքը մեկուսացել Հայաստանից։ Սակայն 2018 թվականին տեղի ունեցած Թավշյա հեղափոխության հաջողությունը, որի նպատակներից մեկն է կոռուպցիայի դեմ պայքարը, դիտարկվում է որպես շրջադարձային պահ Հայաստանի պատմության մեջ, և հույս կա, որ Հայաստանի մասին այդ բացասական կարծիքները կփոխվեն և հայրենադարձների նոր ալիք կառաջացնեն։ Այդ փոփոխությունների գիտակցումը Սփյուռքում ուժեղացվել է Սփյուռքում մի քանի հայտնի հայերի կողմից, որոնց շարքում է «System Of A Down» ռոք խմբի անդամ Սերժ Թանկյանը։
2018 թվականի մայիսի 20-ին՝ Թավշյա հեղափոխությունից հետո, ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանը Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Հայագիտության համալսարանի կողմից կազմակերպված «Armenia Tomorrow: Citizen Diplomacy at Work» համաժողովի ժամանակ դիմել է ողջ աշխարհի հայ երիտասարդ սերնդին՝ կոչ անելով նրանց հայրենադարձվել[22]։
Սփյուռք և հասարակական կազմակերպություններ (1915-այժմ) խմբագրել
Հայ համայնքներն ու դպրոցներն ամբողջ աշխարհում հաճախ են կազմակերպում այցելություններ Հայաստան, որպեսզի երիտասարդ սերունդի մեջ պահպանվի իրենց հայրենիքի հանդեպ կապվածության զգացումը։
Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ), որն աշխարհի խոշորագույն և ամենաազդեցիկ հայկական կազմակերպությունն է, օգնում է պահպանել և առաջ տանել հայկական ինքնությունն ու ժառանգությունը կրթական, մշակութային և մարդասիրական ծրագրերի միջոցով՝ տարեկան սպասարկելով շուրջ 500 000 հայերի ավելի քան 30 երկրներում։ Հայկական այլ հասարակական կազմակերպություններ, որոնցից է Հայ երիտասարդական դաշնակցությունը (ՀԵԴ), նույնպես օգնում են պահպանել հայկական ինքնությունը Սփյուռքում։
Էդել Հովնանյանի կողմից 2003 թվականին հիմնադրված «Դեպի Հայք» անվամբ ևս մեկ միջազգային ոչ առևտրային հասարակական կազմակերպություն սփյուռքահայերին օգնություն ցուցաբերելու ծառայություններ է մատուցում անձնական կապերի զարգացման և հայ ինքնության զգացումի վերականգնման գործում[23]։ «Դեպի Հայք»-ն կամավորների որակավորման բարձրացման ծրագիր է, որը մասնակիցներին առաջարկում է նաև տուրիստական կրթաթոշակներ՝ Հայաստանի զարգացմանը աջակցելու համար։ Մասնակցության համար թեկնածուները պետք է ունենան հայկական ծագում և գտնվեն որոշակի տարիքային տիրույթում։
2012 թվականի օգոստոսին ստեղծվել է «Repat Armenia» (հայերեն՝ «Վերադարձ Հայաստան») կազմակերպությունը, որը ծառայություններ է մատուցում սփյուռքահայերին իրենց հայրենադարձության ընթացքում օգնություն ցուցաբերելու համար։ Նրանց նպատակն է խրախուսել մասնագետների և ձեռներեց մարդկանց ու ընտանիքների հայրենադարձությունը Հայաստան՝ օգնելու հայ ազգի զարգացմանը։ Նրանք նաև ազդեցություն ունեն կառավարության քաղաքականության վրա և օգնում են Հայաստանում ստեղծել բարենպաստ միջավայր հայրենադարձության համար։
Այս բոլոր կազմակերպություններն իրենց ջանքերն են ներդրել սփյուռքահայերին իրենց հայրենիքում վերամիավորելու համար՝ հույս ունենալով, որ նրանք մի օր կհայրենադարձվեն։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Cohen, Robin, 1944- (2008). Global diasporas : an introduction (Second ed.). London. էջ 49. ISBN 978-0-415-43550-5. OCLC 180470689. «[...], the Byzantine Emperor Maurice [...] [i]n AD 578 [...] transported 10,000 Armenians to Cyprus, 12,000 to Macedonia and 800 to Pergama — these deportations being the origins of the Armenian diaspora. Maurice was no great lover of his fellow Armenians. As he wrote to the Persian king: "The Armenians are a knavish and indolent nation. They are situated between us, and are a source of trouble. I am going to gather mine and send them to Thrace; you send yours to the east. If they die there, it will be so many enemies that will die; if, on the contrary, they kill, it will be so many enemies that they kill. As for us, we shall live in peace. But if they remain in their own country, there will never be any quiet for us."»
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) - ↑ «ԲՅՈՒԶԱՆԴԻԱ, ankakh.com». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
- ↑ «…ԱՅԴ ԱԶՆՎԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀԸ», hayzinvor.am
- ↑ 4,0 4,1 Bournoutian, George A. (2016). The 1829-1832 Russian surveys of the Khanate of Nakhichevan (Nakhjavan) : a primary source on the demography and economy of an Iranian province prior to its annexation by Russia. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. էջ 12. ISBN 978-1-56859-333-3. OCLC 939245002. «In 1604, during the Irano-Ottoman war, Shah `Abbas not only forcibly deported the Armenians of Julfa to Iran, but also ordered a large part of the population of Yerevan and Nakhichevan to be moved south of the Aras (Arax) River and settled in Azarbayjan. [...] In addition, the above centuries of conflict, voluntary and forced emigration had reduced the Armenian population of Nakhichevan to a mere minority.»
- ↑ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. էջ 122. ISBN 9780231139267.
- ↑ Tournefort, Joseph Pitton de (1717). Relation d'un voyage du Levant. Lyon. էջեր 251–253. «"Quoiqu'il en soit les Arméniens ne se mêlent que de leur commerce,& s'y appliquent avec toute l'attention dont ils sont capables. Non seulement ils sont les maîtres du commerce du Levant[...]" (Whatever the case, Armenians only get involved in their commerce, and they apply their full attention as much as they are capable. Not only are they the masters of commerce of the Levant[...]) – "Cha-Abbas travailla efficacement à deux choses pour le bien de son Royaume : il le mit à couvert des insultes des Turcs, & il l'enrichit beaucoup par l'établissement du commerce. Pour empêcher les Turcs que les Persans appellent Osmalins , de pénétrer avant dans les Etats , il crut qu'il étoit néceslaire de leur ôter le moyen d'entretenir de grandes armées sur ses Frontières ; & comme l'Arménie est une des principales, sur laquelle les Turcs se jettoient ordinairement, il la dépeupla autant qu'il le jugea nécessaire à son déssein."
"[Shah Abbas worked effectively for two things for the good of his Kingdom: he put put the cover on the insults of the Turks, & he enriched it very much by the establishment of commerce. To prevent the Turks, which the Persians called Osmalins [Ottomans], from penetrating into the States, he thought it necessary to remove them the means of maintaining large armies on his Frontiers; & since Armenia is one of the principals, upon which the Turks threw themselves regularly, he depopulated it as much as he judged it necessary for his goal.]» - ↑ The heritage of Armenian literature. Hacikyan, A. J. (Agop Jack), 1931-, Basmajian, Gabriel., Franchuk, Edward S., Ouzounian, Nourhan. Detroit: Wayne State University Press. ©2000-2005. էջեր 4–5. ISBN 0-8143-2815-6. OCLC 42477084. «In the summer of 1604, at the news of an Ottoman counteroffensive, Abbas ordered the entire Armenian population of Bayazit (Beyazit), Van, and Nakhijevan to be displaced, as part of a scorched earth policy. The number of Armenians removed from this area between 1604 and 1605 is estimated at close to 300,000. Thousands perished crossing the Araxes River. Most of the displaced Armenians were gradually settled in various parts of Persia. However, one group, composed mostly of merchant families from Julfa, was settled near Isfahan, the Safavid capital, and a new town was built for them, which they called New Julfa.»
{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link) - ↑ Arnold Toynbee's re-calculated population values of the Ottoman Empire in 1912. See here: [1]. As explained in the footprint: The analysis excluded certain portions of a province where "Armenians are minor". In the "vilayet of Van", (vilayet is a province in the Ottoman Empire) there were two portions (portions in modern use correspondes to county). Arnold Toynbee to find the ratio of Armenians in "Van," removed the values originating from portions of Van (listed in the foot print) where Armenians were in minority in this province. The presented table shows the re-calculated values of the stated provinces using values where Armenians are not in minority. This graphic was first prepared in 1913 by the Armenian politician Marcel Leart (Krikor Zohrab).
- ↑ Şeker, Nesim (2016). «Forced Population Movements in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic: An Attempt at Reassessment through Demographic Engineering». OpenEdition. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 28-ին. «The resettlement of Muslim-Turkish refugees was not an end in itself but part of a broader project of 'nationalizing' or 'Turcifying' the Ottoman lands. This project had two main aspects : forcing 'disloyal' elements to migrate and resettling supposed 'loyal' refugees into evacuated places. It was with these goals that the Unionist leadership inaugurated a campaign against the Ottoman Greeks to disrupt their economic activities and to uproot them through coercive measures on the eve of the First World War (Dündar 2008 : 191–248). The implementation of this policy against the Armenian population during the War demonstrates all aspects of the Unionist demographic mentality. Legitimized by security concerns, measures ranging from murder and massacre to religious conversion, assimilation and seizure of property were undertaken simultaneously, illustrating political, demographic and economic aspects of demographic engineering. A similar mentality was at work in the resettlement of the Muslim refugees. The Unionists made solid preparations to organize their resettlement in such a way that they would efficiently assimilate into the Turkish population. For example, they enacted the Law for the Settlement of Immigrants, which led to the formation of the General Directorate for Settlement of Tribes and Refugees. The resettlement of Albanian and Bosnian refugees who were expelled from the Balkans and of the Kurds fleeing before the Russian troops demonstrates that the Unionist government did not want to see any non-Turkish group forming a majority in a particular region and constituting more than 5–10 % of the population. The Directorate was also in charge of linguistic and ethnological research on ethnic and religious minorities in Anatolia such as Kizilbashes, Bektâshis, Ahîs, Armenians, Alevis, Kurds and Turcomans, unequivocally for political goals. It is estimated that approximately half of the Anatolian population, approximately 8 million souls, had to move during the First World War due to the Committee of Union and Progress's deportation and resettlement policy (Dündar 2006 : 37–42).»
- ↑ 10,0 10,1 Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians : past and present in the making of national identity. New York: RoutledgeCurzon. էջեր 66. ISBN 0203004930. OCLC 57482057. «During each of the wars involving Russia, Armenians suffered as a result of pillaging and attacks by irregulars opposing the new northern power. Christian Armenians were often accused of sympathy for the Christian Russians, and, though in fact many preferred Ottoman or Persian rule, a massive wave of Armenians abandoned their homes and fled to Russian-controlled territory. As many as 40,000 from Persia and 100,000 from the Ottoman Empire left for Russian-controlled territory after the end of the 1826–8 Russo-Persian and 1828–9 Russo-Ottoman wars.»
- ↑ Avedis, Hadjian (2018 թ․ ապրիլի 30). Secret nation : the hidden Armenians of Turkey. London. ISBN 9781786733719. OCLC 1037014324.
- ↑ «RA Ministry of Diaspora – Department of Repatriation and Investigation». www.mindiaspora.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 28-ին.
- ↑ Demirdjian, Alexis; Suny, Ronald Grigor (2016 թ․ ապրիլի 4). The Armenian Genocide legacy. Houndmills, Basingstoke, Hampshire. էջ 266. ISBN 9781137561633. OCLC 934504087. «[...] the Diaspora communities where younger Armenians come into contact with non-Armenians. This enhances fears that Armenian identity will slowly disappear through a process of 'white genocide', and in turn results in the belief that Armenian Diaspora communities are in danger.»
- ↑ Hacikyan, A. J.; Basmajian, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan (2000–2005). The heritage of Armenian literature. Detroit: Wayne State University Press. էջ 5. ISBN 0814328156. OCLC 42477084. «When Shah Abbas the Great (1587–1629) acceded to the throne, he tried to recapture lost territory. He forced the Ottomans out of Transcaucasia and regained a number of cities; he had similar successes in the province of Nakhijevan, including Julfa. The local Armenians, who had been laid destitute by heavy Ottoman taxes, and the Shi'ite Moslems who had been persecuted for their beliefs, welcomed the Persians as liberators. For the Armenians, however, a greater tragedy awaited. In 1603, at the news of an Ottoman counteroffensive, Abbas ordered the entire Armenian population of Bayazit, Van, Nakhijevan to be displaced, as part of a scorched earth policy. The number of Armenians removed from this area between 1604 and 1605 is estimated at close to 300,000.»
- ↑ Bournoutian, George A. (1980). "The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826-1832". The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies., p. 12.
- ↑ Bournoutian, George A. (1980). "The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826-1832". The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies., p. 63.
- ↑ «armenicum». www.conflicts.rem33.com. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 29-ին. «They agreed that Turkey had to surrender all of her territorial claims to the Caucasus but were not sure what part of Turkish Armenia could be awarded to the Armenian Republic providing the absence of the Armenian population there following the massacres of 1915 and 1918.»
- ↑ Abramson, Scott (2013). «LEBANESE ARMENIANS; A DISTINCTIVE COMMUNITY IN THE ARMENIAN DIASPORA AND IN LEBANESE SOCIETY». The Levantine Review. էջ 193. «The Treaty of Lausanne not only confounded the hope of the Armenian refugees who aspired to repatriation, it changed their status in their host countries too. Among its provisions was the requirement that refugees from Anatolia now living in former Ottoman territories be entitled to citizenship. For the French mandatory authorities in Lebanon and their Maronite protégés, for whom augmenting Lebanon's Christian sector was a major desideratum, this clause was providential. So in 1924, in the teeth of opposition from Lebanon's Sunni Muslims, Lebanese Armenians were naturalized en masse.»
- ↑ Kirkland, James Ray (1980 թ․ մարտ). «ARMENIAN MIGRATION, SETTLEMENT ANDADJUSTMENT IN AUSTRALIA WITH SPECIAL REFERENCE · TO THE ARMENIANS IN SYDNEY» (PDF). Australian National University | Open Research Library. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 29-ին. «The general prosperity of the Egyptian Armenian community continued throughout the World War II period and, following the War, resulted in only a few thousand persons answering the call for repatriation to Soviet Armenia.»
- ↑ 20,0 20,1 Abramson, Scott (2013). «LEBANESE ARMENIANS; A DISTINCTIVE COMMUNITY IN THE ARMENIAN DIASPORA AND IN LEBANESE SOCIETY». The Levantine Review. էջեր 212–213. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 29-ին. «[...] Bishara al- Khoury's administration between 1946 and 1949 provided assistance to Lebanese and Syrian Armenians who wished to immigrate to Armenia during Soviet Armenia's international repatriation campaign of those years. [...] In fact, so comfortable did Armenians feel in Lebanon that many of those who left Lebanon for Soviet Armenia in the forties under the USSR's Armenian repatriation drive actually returned to live in Lebanon.»
- ↑ LLC, Helix Consulting. «Special residency status – Ministry of Foreign Affairs of Armenia». www.mfa.am (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 31-ին. «Those granted Special Residency Status will be issued Special Armenian Passports and will no longer be required to obtain entry visas for traveling to Armenia. While in Armenia, they will enjoy the full protection of the Armenian law, as well as the rights and obligations of Armenian citizens, except for the right to vote and to run for office, enroll in political organizations. They will be exempt from military service in the Armenian National Army. Please note, that Special Passport will not waive visa requirements for other CIS countries. For travel to those and other countries the bearer of Special Passport should use his/her national passport. The survivors of the Armenian Genocide are granted Special Passports through a facilitated procedure, and the application fee is waived.»
- ↑ «Time to Recognize Armenia as Homeland for All Armenians: Armen Sarkissian». CivilNet. 2018 թ․ մայիսի 22. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 28-ին – via YouTube.
- ↑ «About Us». Birthright Armenia. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 11-ին.
![[1]](https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arnold_J._Toynbee_Armenian_statistics_1912.png){kind=link}
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Birthright Armenia, a non-governmental, non-profit organization that allows Diaspora Armenians to experience daily life in Armenia.
- Repat Armenia, a non-governmental, non-profit institution promoting Armenian repatriation with staff based in Yerevan and a network of supporters worldwide.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 207)։ 
|