Հայերի բռնագաղթն Իրան (1603-1604)
1605 թվականին Սեֆյան Շահ Աբբաս Առաջինը կազմակերպեց հայ ժողովրդի բռնագաղթը դէպի Իրան, ինչի հետևանքով 500 հազար հայեր Արևելյան Հայաստանից, Նախիջևանից բռնի տեղահանւեցին Պարսկաստան։ Երկու գերուժերի' Պարսկաստանի և Օսմանեան Թուրքիայի միջև ընթացող պատերազմում Շահ-Աբբասի պարտութիւնից յետոյ Արաքսի ափին բնակւող հայերը բռնի տեղահանուեցին։
Շահ-Աբբասը երեք նպատակ ունէր.
- Ստեղծել բնակչութիւնից զուրկ սահմանամերձ գօտի, որպէսզի թուրքական բանակը ապաստան և մթերք չունենայ Պարսկաստանի դէմ արշաւանքը շարունակելու համար։
- Հայ բնակչութեանը տեղափոխել Պարսկաստանի կենտրոնական մասեր, որպէսզի հայերի միջոցով երկրի տնտեսութիւնը զարգանա և զարկ տրւի մետաքսի միջազգային առևտրին, քանի որ հայերը տիրապետում էին ևրոպական լեզուներին.
- Հայ արհեստաւորների և արւեստագետների միջոցով շէնացնել երկիրը' զարկ տալով արհեստներին ու արւեստներին։
Այսպիսով, Ջուղայից գաղթեցւած հայերը հաստատւեցին Սպահան մայրաքաղաքի մոտ' Զայանդեռուդ գետի հարաւային մասում և հիմնեցին Նոր Ջուղան։ Նորաբնակ հայերի միջոցով երկրի տնտեսութիւնը զարգացնելու իր մտադրութիւնն իրագործելու համար շահը նրանց տւեց արտոնություններ և լայն իրաւունքներ։ Նոր Ջուղան շատ արագ դարձաւ հայութեան մշակութային կենտրոն։
Նոր Ջուղայի առաջին փողոցը, ի պատիւ հայ վաճառականի, կոչուեց Խոջա Նազար։ Այնուհետև հիմնւեցին այդ փողոցին ուղղահայեաց 10 փողոցներ։ Շուտով Նոր Ջուղայի հայերը իրենց ձեռքն առան մետաքսի միջազգային առևտուրը։ 1617 թ. Շահ Աբբասը չեղեալ յայտարարեց անգլիացիների հետ կնքած առևտրային պայմանագիրը և մետաքսի վաճառքի մենաշնորհը յանձնեց հայերին։ Բացի վաճառականութիւնից, հայերը մեծ դերակատարութիւն ունեցան ոսկերչութեան, գորգագործութեան, կերպասագործության և բազում այլ արհեստների զարգացման գործում։
1670-1680 թթ., տնտեսական և հասարակական ճգնաժամերի պատճառովով, իրանահայութեան կեանքը անկում է ապրում։ 1722 թ., աֆղանների յարձակման հետևանքով, Նոր Ջուղայի բնակչութեան զգալի մասը գաղթեց Հնդկաստան, Ֆրանսիա, Աւստրիա, Հոլանդիա և Ռուսաստան։ Դրանով հանդերձ 17-18-րդ դարերում Նոր Ջուղան հանդիսանում էր հայկակպն ամենամեծ մշակութային կենտրոններից մէկը։
1630 թ., Խաչատուր Կեսարացու ջանքերով, հիմնուում է դպրոց, որտեղ դասաւանդւում էր երաժշտութիւն, գրականութիւն, քերականութիւն, փիլիսոփայութիւն և բնագիտական առարկաներ։ 1638 թ. Նոր Ջուղայում արդէն գործում էր Մերձաւոր Արևելքի առաջին տպարանը, ուր տպագրւում է Մերձաւոր Արևելքի հայալեզու առաջին գիրքը և միայն դրանից 133 տարի անց է հայալեզու տպագրութիւնը սկիզբ առնում Հայաստանում։
Պէտք է նշել, որ Նոր Ջուղայի Ամենաքիչ Վանքին կից գործող դպրոցը շատ մեծ դերակատարութիւն է ունեցել ժողովրդի առաջընթացի գործում, քանի որ այնտեղ դասաւանդւում էին նաև ևրոպական լեզուներ և վաճառականութեան կանոններ։ Վանքին կից հիմնւում է ձեռագիր գրքերի գրադարան-մատենադարան։ Որմնանկարչութիւնը, զարդանկարչութիւնը, ճարտարապետութիւնը, գուսանական արւեստը, երաժշտութիւնն ու քնարերգութիւնը հասնում են իրենց ստեղծագործական գագաթնակէտին։
Հարկ է նշել, nր բռնագաղթւած հայերի թւում եղած անւանի եւ ազնւական ընտանիքներից որոշները, փոխելով իրենց կրօնն ու ազգանունը' բարձր դիրքերի հասան։ Օրինակ' Մամիկոնյան Ենիկոլոպյան տոհմից Մանուչարխան Մոթամեդոլդոլեհը, նրա եղբայրը՛ Սոլեյման խան Սահամոլդոլեհը, որդին՝ Ջահանգիր խանը։ Միրզա Ալի Ասղարխան Ամինոլսոլթանը (Աթաբաքե ազամ) Վրաստանից գաղթած հայերից էր եւ իրանում ընդունել էր իսլամ։ (Տվյալները վերցված են 1999 թ. Հարվարդում տպագրված Խոարո Շաքեփ «իրանահայեր» գրքից):
ԱղբյուրներԽմբագրել
Իրանահայոց Հանրագիտարան ( Կազմող ՝ Ժանետ Տ. Լազարյան )