Վիքիպեդիա

Հակադեպրեսանտներ

Հակադեպրեսանտներ դեղորայքի խումբ, որը կիրառվում է մեծ դեպրեսիվ խանգարման, որոշ տագնապային խանգարումների, քրոնիկ ցավի, ինչպես նաև որոշ կախվածությունների բուժման համար[1]։ Հաճախ հանդիպող կողմնակի ազդեցություններն են բերանի չորությունը, մարմնի զանգվածի ավելացումը, գլխապտույտը, գլխացավը, էրեկտիլ դիսֆունկցիան[2][3][4][5][6]։ Հակադեպրեսանտների հիմնական տեսակները անվտանգ են, սակայն որոշները կարող են առաջացնել ինքնասպանության հակումներ ինչպես երեխաների այնպես էլ մեծահասակների մոտ[7]։ Հակադեպրեսանտների կիրառման կտրուկ ընդատումը կարող է առաջացնել հանման համախտանիշ, որը դրսևորվում է հիմնականում դեպրեսիայի ռեցիդիվով[8][9]։

Հակադեպրեսանտներ
Վենլաֆաքսինի քիմիական կառուցվածքը
ՏեսակՀակադեպրեսանտ
ԿիրառումԴեպրեսիվ խանգարում,տագնապային խանգարումներ,քրոնիկ ցավ
Գործածության եղանակՆերքին ընդունման
Ազդեցության մեխանիզմՍերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ
Կլինիկական տվյալներ
Drugs.comԴեղախումբ

Հետազոտությունները հիմնականում ցույց են տվել այս դեղախմբի արդյունավետությունը դեպրեսիայի բուժման համար[10][11], սակայն որոշ հետազոտություններում արդյունավետություն չի գրանցվել[12]։ Արդյունավետության ապացուցվածությունը երեխաների և մեծահասակների համար դեռ հստակ չէ[13]։ Որոշ հեղինակներ ազդեցությունը պայմանավորում են պլացեբոյի էֆեկտով[14][15]։

Կիրառություն Խմբագրել

Հակադեպրեսանտները  հիմնականում կիրառվում են մեծ դեպրեսիվ խանգարման, որոշ տագնապային խանգարումների և քրոնիկ ցավի բուժման համար։ Հաճախ կիրառվում են տարբեր կոմբինացիաների ձևով[1]։

Մեծ դեպրեսիվ խանգարում Խմբագրել

Համաձայն Միացյալ Թագավորության Առողջության և խնամքի ազգային ինստիտուտի 2009 թվականի ուղեցույցի՝ հակադեպրեսանտները չպետք է լայնորեն կիրառվեն որպես առաջին ընտրության միջոց թեթև դեպրեսիաների համար՝ հաշվի առնելով ռիսկ-օգուտ հարաբերությունը։ Համաձայն այս ուղեցույցի հակադեպրեսանտները պետք է կիրառվեն հետևյալ դեպքերում՝

  • Որպես առաջին ընտրության միջոց միջին և ծանր աստիճանի դեպրեսիայի դեպքում
  • Դեպրեսիա երկրաժամկետ անամնեզով
  • Որպես երկրորդ ընտրության միջոց, թեթև դեպրեսիայի դեպքում, որը այլ միջոցներով բուժման չի ենթարկվել
  • Միջին և ծանր աստիճանի դեպրեսիայի անամնեզ

Համաձայն նշված ուղեցույցի դեպքերի մեծամասնությունում հակադեպրեսանտերը պետք է կիրառվեն կոմբինացված ձևով, հոգեսոցիալական միջամտության հետ համատեղ, ռեցիդիվից խուսափելու համար բուժումը պետք է տևի ամենաքիչը 6 ամիս։ Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍՀԸԱ) որպես կանոն ավելի կիրառելի են ի համեմատ այլ  հակադեպրեսանտների[16]։

Համաձայն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հոգեբույժների ասոցիացիայի կողմից թողարկված ուղեցույցների բուժման ընտրությունը պետք է հիմնվի հաշվի առնելով դեպրեսիայի ծանրությունը, ախտանիշները, զուգակցող հիվանդությունները, նախկինում կատարված բուժումը և անձի որոշ նախասիրություններ։ Բուժման տարբերակները ներառում են՝ դեղորայքը, հոգեթերապիան, էլեկտրոկոմպուլսիվ թերապիա, տրանսկրանիալ մագնիսային խթանումը և լուսային թերապիան։ Համաձայն ուղեցույցի հակադեպրեսանտները կարելի է կիրառել որպես սկզբնական միջոց թեթև, միջին և ծանր աստիճանի դեպրեսիայի դեպքում, ծանր դեպքերում հակադեպրեսանտները նշանակվում են բոլոր հիվանդներին, մինչև էլեկտրոկոմպուլսիվ թերապիա կիրառելը[17]։

Հետազոտությունները  փաստում են հակադեպրեսանտների արդյունավետությունը[10][11], սակայն կան որոշ հետազոտություններ որոնք արդյունավետություն չեն գրանցել[12]։

Տագնապային խանգարումներ Խմբագրել

Գեներալիզացված տագնապային խանգարում Խմբագրել

Համաձայն Միացյալ Թագավորության Առողջության և խնամքի ազգային ինստիտուտի ուղեցույցի հակադեպրեսանտները կիրառելի են գեներալիզացված տագնապային խանգարման համար, այն դեպքում, երբ պահպանողական բուժումը՝  կրթումը  և ինքնօգնությունը եղել են անարդյունավետ։  Գեներալիզացված տագնապային խանգարման դեպքում անձի մոտ նկատվում է  չափազանց անհանգստություն և տագնապ կյանքի տարբեր իրադարձություների վերաբերյալ, անհանգստացնող մտքերը դառնում են անկառավարելի  և տևում  6 ամիս և ավելի։

Հակադեպրեսանտների միջոցով հնարավոր է լինում նվազեցնել տագնապը[18], տարբեր հակադեպրեսանտներ այս դեպքում  ունեն նույնատիպ  արդյունավետություն[18]։

Սոցիալական տագնապային խանգարում Խմբագրել

Որոշ հակադեպրեսանտներ կիրառվում են սոցիալական տագնապային խանգարման բուժման համար, սակայն այս դեպքում արդյունավետությունը ապացուցված չէ, քանի որ ըստ որոշ հետազոտությունների հենց այս խանգարման դեպքում հակադեպրեսանտների միայն փոքր մասն է ցուցաբերել որոշակի արդյունավետություն։ Պարոքսետինը առաջին դեղն է որը հաստատվել է ԱՄՆ-ի Սննդի և Դեղերի վարչության կողմից (ՍԴՎ)։ Պարոքսետինի արդյունավետությունը ապացուցված է, սակայն ցանկալի արդյունք գրանցվում է ոչ բոլորի մոտ։ Սերտրալինը և ֆլուվոքսամինը երկարատև ազդեցության ձևով հետագայում նույնպես հաստատվեցին ՍԴԱ-ի կողմից, էսցիտոլոպրամը նույնպես կիրառվում է այս դեպքում, սակայն արդյունավետությունը հաստատված չէ։ Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍՀԸԱ) սոցիալական տագնապային խանգարման դեպքում համարվում են առաջին ընտրության միջոց, սակայն արդյունավետությունը գրանցվում է ոչ բոլորի մոտ։

Այլընտրանքային տարբերակ է վենլաֆաքսինը, որը սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ (ՍՆՀԱ)  է։ Հինգ տարբեր հետազոտություններ փաստում են վենլաֆաքսինի արդյունավետությունը սոցիալական տագնապային խանգարման դեպքում, սակայն այլ ՍՆՀԱ-ներ այդ չեն դիտակվում դեպքում, թև շատերը հետազոտված չեն։ Նորագույն պրեպարատներից են դուլոքսետինը և դեսվենլաֆաքսինը, որոնք նույնպես կարող են արդյունավետ լինել տվյալ դեպքում։ Դեղորայքի մեկ այլ  խումբ, որը կոչվում  է մոնոամին օքսիդազի ինիբրիտներ նույնպես համարվում են արդյունավետ, սակայն բազմաթիվ կողմանակի ազդեցությունների հետևանքով  կիրառվում են հազվադեպ։ Մոկլոբեմիդտը մոնոամին օքսիդազի դարձելի ինիբրիտոր է, այս դեղորայքի հետազոտությունների տվյալները հակասական են, այնուամենայնիվ որոշ եվրոպական երկրներում այն հաստատված է և կիրառում է։ Եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները մասնավորապես՝ կլոմիպրամինը և իմիպրամինը համարվում են անարդյունավետ այս ախտաբանության համար։ Ֆլուվոքսամինը որը ՍՀԸԱ է նույնպես արդյունավետ է[19][20]։

Օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարում Խմբագրել

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍՀԸԱ) հանդիսանում են երկրորդ շարքի ընտրության դեղեր թեթև արտահատված օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման (ՕԿԽ) դեպքում, իսկ միջին և ծանր ֆունկցիոնալ խանգարման դեպքում առաջին ընտրության միջոց։ Երեխաների դեպքում միջին և ծանր դեպքերում ՍՀԸԱ-ները հանդիսանում են երկրորդ շարքի ընտրություն, բուժման ընթացքում հետևողականորեն հետևելով  պսիխիատրիկ կողմնակի ազդեցություններին[21]։ Այսպիսով` ՍՀԸԱ-ները հանդիսանում են արդյունավետ միջոց ՕԿԽ-ի բուժման համա[22] ր։ Արդյունավետությունը հաստատվել է ինչպես կարճաժամկետ՝ 6-24 ամիսների ընթացքում, այնպես էլ հետագայում երկարաժամկետ՝ 28-52 շաբաթների ընթացքում[23][24][25]։ Կլոմիպրամինը որը եռցիկլիկ հակադեպրեսանտ է, նույնպես արդյունավետ է, սակայն կիրառվում է որպես երկրորդ  ընտրության միջոց հաշվի առնելով կողմնակի ազդեցությունները։ Կլոմիպրամինը հետազոտություններում չի ցուցաբերել ավելի բարձր արդյունավետություն քան ֆլուվոքսամինը։ Բոլոր ՍՀԸԱ-ները կարող են կիրառվել ՕԿԽ-ի բուժման համար, որոշ դեպքերում կարելի է կիրառել սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները, սակայն կոնկրետ ՕԿԽ-ի դեպքում, դրանց արդյունավետությունը ապացուցված չէ։ Չնայած բուժման բազմաթիվ տարբերակներին, հաճախ բուժման ֆոնին մարդկանց մոտ մնում են որոշ ախտանիշներ, իսկ ամբողջական լավացում գրանցվում է դեպքերի կեսից ավելի քիչ դեպքերում[26]։

Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում Խմբագրել

Հակադեպրեսանտները հանդիսանում են հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման բուժման տարբերակներից մեկը, սակայն այս դեպքում արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ։ Այս շարքից երկուսը՝ պարոքսետինը և սերտրալինը որոնք ՍՀԸԱ-ներ են, հաստատված են ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչության կողմից։ Այս դեպքում պարոքսետինը ավելի արդյունավետ է, սակայն երկուսն էլ լայնորեն կիրառվում են։ ֆլուոքսետինը և վենլաֆաքսինը նույնպես կիրառվում են, թև հաստատված չեն, ֆլուոքսետինը այս դեպքում ցուցաբերում է ոչ բավարար արդյունք, իսկ վենլաֆաքսինի արդյունավետությունը հասնում է 78%-ի, որը ավելի բարձր է քան պարոքսետինը և սերտրալինը, սակայն արդյունավետությունը վերաբերում է ոչ բոլոր ախտանիշներին, քանի որ վենլաֆաքսինը սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ է, հետևաբար ազդում է նաև նորադրենալինի հետզավթման վրա, և որոշ դեպքերում կարող է առաջացնել տագնապի զգացողություն։ Ֆլուվոքսամինը, էսցիտոլոպրամը և ցիտոլոպրամը այս խանգարման համար հաստատված չեն, մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները նույնպես կարող են արդյունավետ լինել, սակայն չեն կիրառում անցանկալի կողմնակի ազդեցությունների պատճառով։ Այսպիսով` առավել արդյունավետ են պարոքսետինը և սերտրալինը, այնուամենայնիվ առկա է ավելի արդյունավետ հակադեպրեսանտների կարիք[27]։

Տագնապային խանգարում Խմբագրել

Ի համեմատ այլ խանգարումների, տագնապային խանգարումը ավելի լավ է բուժման ենթարկվում, հակադեպրեսանտների տարբեր խմբեր այդ դեպքում ցուցաբերել են որոշ արդյունավետությունը, սակայն առաջին ընտրության պրեպարատներ են համարվում ՍՀԸԱ  և ՍՆՀԱ-ները։ Պարոքսետինը, սերտրալինը և ֆլուոքսետինը ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչության կողմից հաստատված են որպես տագնապային խանգարման բուժման միջոց, սակայն արդյունավետ են համարվում նաև ֆլուվոքսամինը, էսցիտոլոպրամը և ցիտոլոպրամը։ ՍՆՀԱ-ներից վենլաֆաքսինը նույնպես հաստատված է։ Ի տարբերություն հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման և սոցիալական տագնապային խանգարման, այս դեպքում որոշ արդյունավետ են նաև որոշ եռցիկլիկ հակադեպրեսանտներ ինչպես օրինակ կլոմիպրամինը և իմիպրամինը։ Ավելին մոնոամին օքսիդազի ինիբրիտներից ֆենելզինը նույնպես արդյունավետ է։ Տագնապային խանգարման դեպքում ի տարբերություն մեծ դեպրեսիվ խանգարմանը, դեղի սկզբնական դեղաչափը պետք  է լինի ավելի փոքր, քանի որ հաճախ բուժման սկզբնական շրջանում դիտվում է տագնապի խորացում։ Այսպիսով` տագնապային խանգարման դեպքում արդյունավետ դեղերը համեմատաբար ավելի շատ են, սակայն չնայած բուժմանը, դեպքերի մեծամասնությունում մնում են մնացորդային ախտանիշներ[28][29][30]։

Սնման խանգարում Խմբագրել

Հակադեպրեսանտները կիրառվում են որպես հավելյալ կամ այլընտրանքային բուժման միջոց նյարդային բուլեմիան բուժելու համար[31]։ ՍՀԸԱ-ները մասնավորապես՝ ֆլուոքսետինը որպես կարճաժամկետ միջով ավելի գերադասելի է հաշվի առնելով արդյունավետությունը և առավել տանելիությունը։ Երկարաժամկետ արդյունավետ դեղերի հարցը դեռ մնում է բաց։ Բուպրոպիոնը խորհուրդ չի տրվում կիրառել այս դեպքում նյարդաբանական սնման խանգարումները բուժելու համար, հավի առնելով ցնցումների բարձր ռիսկը[32]։

Բուժման նմանատիպ մոտեցումներ կիրառվում են շատակերության դեպքում։ ՍՀԸԱ-ները գրանցել են կարճաժամկետ արդյունավետություն ախտաբանական շատակերության դեպքում, սակայն քաշի նվազում չի դիտվել[33]։

Նյարդային անոռեքսիայի դեպքում հետազոտությունները հիմնականում փաստում են ՍՀԸԱ-ների անարդյունավետության մասին[34]։ Միացյալ Թագավորության Առողջության և խնամքի ազգային ինստիտուտի ուղեցույցը նույնպես խորհուրդ չի տալիս կիրառել են ՍՀԸԱ-ներ ն նյարդային անորեքսիայի դեպքում։ ԱՄՆ-ի հոգեբույժների ասոցիացիայի կողմից թողարկված ուղեցույցների համաձայն ՍՀԸԱ-ները արդյունավետ չեն քաշի ավելացման տեսանկյունից, սակայն կարող են կիրառվել զուգահեռ ընթացող դեպրեսիայի, տագնապի կամ օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման բուժման համար[33]։

Ցավ Խմբագրել

Ֆիբրոմիալգիա Խմբագրել

2012 թվականին կատարված մետա-անալիզը փաստում է, որ հակադեպրեսանտների կիրառումը ֆիբրոմիալգիայի դեպքում նվազեցնում է ցավը, բարելավում կյանքի որակը, նվազեցնում դեպրեսիան և կարգավորում քունը։ Ֆիբրոմիալգիայի դեպքում եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները համարվում են ամենաարդյունավետ միջոցը։ Ցավի 30% նվազում գրանցվել է 48% դեպքերում, ի համեմատ պլացեբոյի, որի դեպքում եղել է 28%։ ՍՀԸԱ-ների և ՍՆՀԱ-ների դեպքում ցավի 30% նվազում դիտվել է 36%(պլացեբոյի դեպքում 20%) և 42%(պլացեբոյի դեպքում 32%) համապատասխանաբար։ Հաճախ կողմնակի ազդեցությունների պատճառով հարկավոր է լինում դադարեցնել բուժումը[35]։ Ռևմատիզմի դեմ պայքարի եվրոպական լիգայի կողմից թողարկված ուղեցույցում հիմք ընդունելով որոշ ապացուցողական տվյալներ խորհուրդ է տրվում ֆիբրոմիալգիայի դեպքում կիրառել ամիտրիպտիլին, ֆլուքսետին, դուլոքսետին, միլնացիպրան, մոկլոբեմիդ և պիրլինդո[36] լ։

Նեյրոպաթիկ ցավ Խմբագրել

2014 թվականին Քոքրեյնի համագործակցությունը հայտնաբերել է, որ հակադեպրեսանտներից դուլոքսետինը արդյունավետ է դիաբետիկ նեյրապաթիայի ժամանակ[37]։ Նույն խումբը հետազոտել է նաև ամինոտրիպտիլինը, և գրանցել չափավոր արդյունավետություն։ Այս հետազոտությունները փաստում էին նման իրավիճակներում նախկինում այս դեղերի կիրառման արդարացված լինելը[38]։ Միևնույն ժամանակ նշվել է նախկինում նման իրավիճակներում կիրառվող ամինոտրիպտիլինի արդյունավետության գերագնահատումը և նշվել, որ իրականում ցավի նշանակալի նվազում դիտվում է հազվադեպ դեպքերում[38]։

Այլ Խմբագրել

Հակադեպրեսանտները հնարավոր է արդյունավետ լինեն դեպրեսիայի և ալկոհոլային կախվածության դեպքում, սակայն նման կապի ապացուցվածությունը դեռ հաստատված չէ[39]։ Բուպրոպիոնը կիրառվում է ծխելը դադարեցնելու դեպքում։ Հակադեպրեսանտները կարող են արդյունավետ լինել ակտիվ ռևմատոիդ արթրիտով պայմանավորված ցավի դեպքում, սակայն այս տեսությունը կարիք ունի հետագա ուսումնասիրությունների[40]։

Սահմանափակումներ Խմբագրել

Հակադեպրեսանտների կիրառումը 30-50% դեպքերում կարող է լինել անարդյունավետ[41][42]։ Միջինում ամեն երրորդը ունենում է լավացում, նույն հավանականությամբ ամեն երրորդի մոտ գրանցվում է որոշ չափով ցավի նվազում, իսկ մնացած երրորդի մոտ արդյունքը բացակայում է։ Մասնակի լավացումը բնորոշվում է ցավի նվազմամբ կամ որոշ ախտանիշների մնացորդային առկայությամբ։ Այդ ախտանիշներն են սովորաբար՝ տրամադրության անկումը, տագնապը, քնի խանգարումը, հոգնածությունը, ոչ բավարար մոտիվացիան, հետարքրքությունների նվազումը։ Դեռևս անհայտ է այն գործոնները որով պայմանավորված է մասնակի լավացումը։ Հայտնի է, որ մնացորդային ախտանիշները հանդիսանում են բավականին ուժող գործոն հետագա ռեցիդիվի համար, մնացորդային երևույթների առկայության պայմաններում ռեցիդիվի հավանականությունը 3-6 անգամ ավելի մեծ է ի համեմատ ամբողջական լավացման[43]։ Որպես հավելում հարկ է նշել, որ կիրառմանը զուգահեռ հակադեպրեսանտները կորցնում են իրենց արդյունավետությունները[44]։ Համաձայն ԱՄՆ-ի Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնի, հակադեպրեսանտներ ընդունող ամերիկացիները վերջին մեկ տարում համապատասխան մասնագետի այցել են ավելի քիչ, քան մեկ երրորդ դեպքերում[45]։ Նման սահմանափակումներից խուսափելու համար կիրառվում են տարբեր գործողություններ ինչպես օրինակ՝ դեղերի պարբերաբար փոխում, դեղաչափի կարգավորում և տարբեր դեղերի զուգակցում[46]։

Հակադեպրեսանտների փոխարկում Խմբագրել

ԱՄՆ-ի Հոգեբույժների ասոցիացիայի կողմից 2000 թվականին թողարկված ուղեցույցը խորհուրդ է տալիս փոխել հակադեպրեսանտը այն դեպքում, երբ 6-8 շաբաթվա ընթացքում արդյունավետությունը բացակայում է, ավելի նախընտրելի է  նշանակել մեկ այլ պրեպարատ նույն խմբից, քան նշանակել այլ խմբի պրեպարատ։ 2006 թվականին կատարված մետա-անալիզը ցույց է տալիս, որ ՍՀԸԱ-ների անարդյունավետություն դեպքում, երբ նշանակվել է նույն խմբի մեկ այլ պրեպարատ, նոր պրեպարատի արդյունավետություն գրանցվել է 12-86% դեպքերում։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ նախկինում, որքան շատ են եղել անարդյունավետ պրեպարատների քանակը, այդքան մեծ է հավանականությունը, որ նոր պրեպարատը կլինի անարդյունավետ։ Ավելի նոր մեկ այլ մետա-անալիզ ցույց է տվել, որ դեղորայքի փոփոխությունը չունի նշանակալի ազդեցություն, և ռեզիստենտ դեպքերում պրեպարատի փոփոխության արդյունավետությունը եղել է ընդամենը 34%, իսկ նույն պրեպարատի հետագա կիրառումը մինչև 40%։

Երկարաժամկետ կիրառում Խմբագրել

Հակադեպրեսանտների կուրսը դադարեցնելուց հետո դեղի ազդեցությունը  դադարում է։ Այս պատճառով հաճախ լինում են ռեցիդիվներ։ 2003 թվականին կատարված մետա-անալիզը փաստում է, որ արդյունավետ հակադեպրեսանտների կիրառության դադարից և պլացեբոյով փոխարինելուց հետո, ռեցիդիվը կազմել է 41%,  իսկ բուժման շարունակության դեպքում ռեցիդիվը եղել է ընդամենը 18%։

Բուժման ընթացքում որոշ դեպքերում գրանցվում է արդյունավետության նվազում։ Այս առումով որոշ հեղինակներ խորհուրդ են տալիս դեղորայքային բուժումը կիրառել սուր փուլում, իսկ հետագայում բուժումը շարունակել  հոգեթերապիայի ձևով։

Դեղաչափի կարգավորում և դեղերի զուգակցում Խմբագրել

Ոչ բավարար արդյունավետության դեպքում ԱՄՆ-ի Հոգեբույժների ասոցիացիայի կողմից թողարկված ուղեցույցը խորհուրդ է տալիս դեղաչափի ավելացում կամ մեկ այլ խմբի հակադեպրեսանտի զուգակցում։ Նշանակվում են նաև լիթիում և վահանաձև գեղձի հորմոններ, դոպամինային ագոնիստներ, սեռական հորմոններ, նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչներ, գլուկոկորտիկոիդներ նաև նոր սերնդի հակացնցումայիններ[47]։

Այլ դեղորայք ավելացնելու դեպքում, նախապատվությունը տրվում է այլ դեղախմբի, քանի որ այդ դեպքում ավելանում է ևս մեկ ազդեցության մեխանիզմ։ Չնայած նրան, որ այս ստրատեգիան հաճախ կիրառվում է կլինիկական գործունեությունում, այնուամենայնիվ արդյունավետությունը և հնարավոր կողմնակի ազդեցությունները այդ դեպքում բավարար ուսումնասիրված չեն[48]։ Երբեմն նշանակում են ԿՆՀ-Ի խթանիչներ։ Որոշ հետազոտություններ փաստում են ռեզիստենտ դեպքերում մոդեֆինիլի զուգակցման արդյունավետության մասին։ Նախկինում այն կիրառվում էր ՍՀԸԱ-ներով հարուցված հոգնածությունը բուժելու համար[49]։

Կողմնակի ազդեցություններ Խմբագրել

Հակադեպրեսանտների բուժման դադարեցման հիմնական պատճառը կողմնակի ազդեցությունների անտանելիությունն է[50]։

Գրեթե բոլոր դեղերը, որոնք ազդում են սերոտոնինի կարգավորման վրա, տեսականորեն կարող են առաջացնել սերոտոնինային համախտանիշ, որը դեպքում ավելցուկային սերոտոնինը կարող է պատճառ դառնալ  մանիակային համախտանիշի, անհանգստության, գրգռման, էմոցիոնալ լյաբիլության, անքնության, շփոթության[51][52]։ Չնայած սա բավականին լուրջ և անցանկալի կողմնակի ազդեցություն է, այն հանդիպում է հազվադեպ ՝ հիմնականում բաձր դեղաչափերի կամ այլ դեղերի զուգակցման դեպքում։ Ճիշտ ժամանակին (առաջին 24 ժամում) համապատասխան բժշկական օգնություն ցուցաբերելու դեպքում այն խիստ հազվադեպ է մահվան պատճառ դառնում[53][54]։ Ըստ որոշ աղբյուրների հակադեպրեսանտները բարձրացնում են շաքարային դիաբետի հավանականությունը շուրջ 1,3 անգամ[55]։

Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները ունեն բավականին արտահայտված (որոշ դեպքերում նույնիսկ մահացու) փոխազդեցություններ տարբեր այլ պրեպարատների հետ։ Եթե այս շարքի դեղերի հետ միաժամանակ օգտագործվում է մեծ քանակությամբ թիրամին պարունակող սնունդ (ինչպես օրինակ՝ պանիր, ապխտած միս, խմորիչի էքստրակտ) ապա կարող է զարգանալ չարորակ գերճնշումային կրիզ։ Ցածր դեղաչափի դեպքում պայմանավորած զարկերակային գերճնշումով կարող է դիտվել միայն գլխացավ[56]։

Այս ամենը հաշվի առնելով, մշակվել է մոնոամին օքսիդազի արգելակիչների մեկ այլ խումբ, որը մոնոամին օքսիդազը ընկճում է դարձելիորեն, այսպիսով, այս դեպքում կարիք չի լինում հետևել հատուկ սննդակարգի, իսկ արդյունավետությունը դեպրեսիայի բուժման համար չի զիջում ՍՀԸԱ-ների և եռցիկլիկ հակադեպրեսանտներին[57]։

Հղիություն Խմբագրել

Հղիության ընթացքում սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների կիրառումը կապված է տարբեր ռիսկերի հետ։ Քանի որ դեպրեսիան արդեն իսկ կապված է հղիության բացասական ելքի հետ, ապա հակադեպրեսանտների առանձին ռիսկը հաշվելը դառնում է բավականին բարդ[58]։ Սակայն որոշ կողմնակի ազդեցություններ ուղղակի ակնհայտորեն կապված են հակադեպրեսանտների կիրառության հետ։

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների կիրառումը հղիության ընթացքում ինքնաբուխ վիժման հավանականությունը բարձրացնում է 1․7 անգամ[59][60], նաև կա որոշակի կապ վաղաժամ ծննդաբերության և պտղի ցածր քաշի հետ[61]։

Համակարգային հետազոտությունները հայտնաբերել են բնածին արատների ռիսկի 3-24%-ով բարձրացում[62]։ Մեկ այլ հետազոտությամբ ֆլուոքսիտինը բնածին արատների ռիսկը բարձրացնում է 12%-ով[63]։ Ապացուցված է նաև պտղի մոտ սիրտանոթային տարբեր արատների ռիսկի բարձրացումը մոր մոտ նաև առանց հակադեպրեսանտներով բուժման դեպրեսիայի դեպքում, այս հաշվի առնելով դեպրեսիա ունեցող մայրեր նորածիններին պետք է հետծննդյան շրջանում հետազոտել առավել մանրամասն[64]։ Մեկ այլ հետազոտությամբ սիրտանոթային արատների ռիսկի բարձրացում չի հայտնաբերվել, սակայն գրանցվել է այլ բնածին արատների 27% աճ[60]։ ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչությունը զգուշացնում է պարոքսետինը հղիության առաջին եռամսյակում կիրառելը բարձրացնում է բնածին սրտի արատների հաճախականությունը, իսկ մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները հակացուցված են[65]։

2013 թվականին կատարված մետա-անալիզը փաստում է, որ հղիության ընթացքում հակադեպրեսանտների կիրառումը կապված է միայն վաղաժամ ծննդաբերության հետ, և չի պարունակում այլ ռիսկեր, սակայն նույն հետազոտությունը նշում է որ հետազոտվածների փոքր թվի պատճառով արդյունքները կարող են հավաստի չլինել և չունեն կլինիկական նշանակությու[66] ն։

Նորածին երեխայի մոտ հակադեպրեսանտների ազդեցության կտրուկ դադարեցման հետևանքով կարող է առաջանալ հանման համախտանիշ։ Մայրական կաթի մեջ հայտնաբերվում է հակադեպրեսանտների որոշակի կոնցենտրացիա, սակայն այդ կոնցենտրացիայի ազդեցությունը պտղի վրա անհայտ է[67]։

Ավելին՝ ՍՀԸԱ-ները արգելակում են ազոտական օքսիդի սինթեզը, որը անոթային տոնուսի կարգավորման  կարևոր գործոն է։ Որոշ աղբյուրներ գտնում  են, որ վաղաժամ ծննդաբերությունների ռիսկի բարձրացումը այս դեպքում կապված է պրեէկլամպսիայի ռիսկի բարձրացման հետ[68]։

Հակադեպրեսանտներով հարուցված մանիակային համախտանիշ Խմբագրել

Հակադեպրեսանտների հետ կապված մեկ այլ խնդիր է մանիակային համախտանիշի կամ հիպոմանիայի առաջացման ռիսկը երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում ունեցող նաև նախկինում առողջ անձանց մոտ։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման շատ կլինիկական դեպքեր նման են դեպրեսիային, հետևապես նման իրավիճակներում կարող են նշանակվել հակադեպրեսանտներ։ Հակադեպրեսանտներով առաջացած մանիակային համախտանիշը կարող է դիտվել 20-40% դեպքերում[69], երբ սխալմամբ նշանակվել է երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարում ունեցող հիվանդներին։ Երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման դեպքում հակադեպրեսանտները՝ հատկապես ՍՀԸԱ-ները կարող են առաջացնել կամ սրացնել հիպոմանիայի կամ մանիակային համախտանիշի ախտանիշները[70]։

Ինքնասպանություն Խմբագրել

Հետազոտությունները փաստում են հակադեպրեսանտների կիրառումը մինչև 25 տարեկան հասակը կապված է ինքնասպանության մասին մտքերի հաճախականացման հետ[71]։ Այս խնդիրը իրականում այնքան լուրջ էր, որ ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչությունը (ՍԴՎ) այս հարցով հատուկ դիմել էր կառավարության միջամտությանը[72]։ Համաձայն ՍԴՎ-ի տվյալների ինքնասպանության ռիսկը բարձրանում է բուժման առաջին և երկրորդ ամիսներին[73][74]։ Համաձայն Միացյալ Թագավորության Առողջության և խնամքի ազգային ինստիտուտի, ինքնասպանության ռիսկը բարձր է բուժման վաղ շրջաններում[75]։ Մետա-անալիզը փաստում է, որ ինքնասպանության ռիսկի բարձրանումը կապված է տարիքի հետ[71]։ Ի համեմատ պլացեբոյի, հակադեպրեսանտներով պայմանավորված ինքնասպանության մասին մտքերի հաճախացում գրանցվում է մինչև 25 տարեկան հասակը։ 25-ից 64 տարեկան հասակում  ռիսկի նման բարձրացում չի դիտվում։ Իսկ 64 տարեկանից բարձրերի մոտ գրանցվում է ռիսկի նվազում[71][76]։

Սեռական կյանք Խմբագրել

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների կիրառումը հաճախ հանգեցնում է սեռական ցանկության նվազման, անօրգազմիայի, էրեկտիլ դիսֆունկցիայի[77]։ Նման կողմնակի ազդեցություններ սովորաբար ժամանակավոր են, սակայն հազվադեպ դեպքերում կարող են պահպանվել բուժման դադարեցումից հետո[78][79]։

Հետազոտության մեջ, որտեղ ներգրաված էր շուրջ 1022 հակադեպրեսանտ ընդունողներ, սեռական դիսֆունկցիան դիտվել է 59.1% դեպքերում[80], ՍՀԸԱ-ների դեպքում՝ 57-73%, միրտազապինը՝ 24%, նեֆազոդոնը՝ 8%, ամինեպտինը 7% և մակլոբեմիդը 4%։ Մեկ այլ հետազոտությամբ մոկլոբեմիդտը՝ որը մոնոամին օքսիդազի դարձելի արգելակիչ է, չի առաջացնում սեռական դիսֆունկցիա[81], իսկ որոշ դեպքերում  նույնիսկ բարելավում է սեռական կյանքը[82]։

Կենսաքիմիական տեսանկյունից այս ամենը կարելի է բացատրել սերոտոնինի քանակի բարձրացմամբ, որոնք ազդում են 5-HT2 և 5-HT3 ընկալիչների վրա, դոպամինի և նորադրենալինի նվազմամբ, խոլիներգիկ և α1 ադրեներգիկ ընկալիչների պաշարմամբ, ազոտական օքսիդի սինթետազի արգելակմամբ և պրոլակտինի մակարդակի բարձրացմամբ[83]։ Միրտազապինը այս առումով ունի ավելի քիչ կողմնակի ազդեցություններ, հավանաբար պայմանավորված այն բանի հետ, որ միրտազապինը արգելակում է 5-HT2 և 5-HT3 ընկալիչները, ավելին` որոշ դեպքերում այն կարող է բուժել ՍՀԸԱ-ներով հարուցված էրեկտիլ դիսֆունկցիան[84]։

Բուպրոպիոնը՝ որը նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ է, նույնպես կարող է բուժել ՍՀԸԱ-ներով հարուցված էրեկտիլ դիսֆունկցիան[85]։

Քաշի փոփոխություն Խմբագրել

Հակադեպրեսանտները հաճախ առաջացնում են ախորժակի և քաշի փոփոխություններ, այս էֆեկտները կախված են կոնկրետ դեղորայքից, և պայմանավորված են թե որ միջնորդանյութի վրա է ազդում պրեպարատը։ Ինչպես օրինակ՝ միրտազապինը և պարոքսետինը առաջացնում են ախորժակի բարձրացում և քաշի ավելացում[86][87][88], մինչդեռ բուպրոպիոնը և վենլաֆաքսինը ճիշտ հակառակը։

Եռցիկլիկ հակադեպրեսանտների որոշ ներկայացուցիչներ պայմանավորված իրենց հակահիստամինային հատկությամբ, կարող  են նպաստել այլ դեղերի կողմից հարուցված ախորժակի բարձրացմանը և քաշի ավելացանը[89][90]։

Հանման համախտանիշ Խմբագրել

Հակադեպրեսանտների հանման համախտանիշը, վիճակ է, որը կարող է առաջանալ բուժման ընդհատումից, դեղաչափի նվազեցումից կամ կտրուկ դադարեցումից հետո[91]։ Ախտանիշները ներառում են ՝ գրիպանման նշաներ, քնի խանգարում, սրտխառնոց, հավասարակշռության կորուստ, զգացողական տարբեր խանգարումներ և տագնապայի խանգարում[9][91][92]։ Ախտանիշները, որպես կանոն, սկսվում են երեք օրվա ընթացքում, և կարող են տևել  ընդհուպ մինչև մի քանի ամիս[91][92]։ Հազվադեպ կարող է լինել փսիխոզ[91]։

Հանման համախտանիշ կարող է առաջանալ  բոլոր տեսակի հակադեպրեսանտների այդ թվում՝  սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների, սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների և եռցիկլիկ հակադեպրեսանտների կտրուկ դադարեցումից հետո[9][91]։ Ռիսկը բարձր է հատկապես այն դեպքում, երբ բուժումը եղել է երկարաժամկետ, նաև երբ կիրառվում է դեղորայք, որը ունի կարճ կիսադուրսբերման պարբերություն[91]։ Առաջացման պատճառը դեռ ամբողջությամբ ուսումնասիրված և հաստատված չէ[91]։ Ախտորոշումը կլինիկական է, և հիմնված է ախտանիշների վրա[91]։

Նման կողմնակի էֆեկտից խուսափելու համար, պետք է խուսափել բուժման կտրուկ դադարեցումից, անհրաժեշտ է աստիճանաբար նվազեցնելով դեղաչափը հասնել դադարեցման[8][91][92]։ Հանման համախտանիշի բուժման համար կարելի է վերականգնել բուժման նախորդ սխեման և սկսել աստիճանաբար դադարեցնել[91]։ Կարելի է նաև նշանակել ազդեցության երկար տևողություն ունեցող ֆլուոքսետինը, որը հետագայում անհրաժեշտ է աստիճանաբար դադարեցնել[8]։

Կտրուկ դադարեցման դեպքում հանման համախտանիշի զարգացման հավանականությունը 20-50% է կազմում[9][91][92], չնայած այն բանին, որ հիվանդների գրեթե կեսը ախտանիշները նկարագրում է որպես շատ ուժեղ և ծանր, սակայն այս վիճակը որպես կանոն վտանգներ չի պարունակում[91][92], ոմանք ախտանիշների արտահայտված լինելու պատճառով վերսկսում են բուժումը[92]։

Հույզերի բթացում Խմբագրել

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները կարող են հանգեցնել հույզերի բթացմանը, խոսքը վերաբերում է հույզերի ծայրահեղություններին, բացի նրանից, որ այս դեղերը նվազեցնում են խիստ ընկճվածությունը  նաև կանխում են խիստ դրական հուզական ռեակցիաները։ Այս պատճառով երբեմն կարիք է լինում դեղաչափի շտկում, նման ազդեցության մեխանիզմը հայտնի չէ[93][94]։

Դեղաբանություն Խմբագրել

 
Սերտրալինի քիմիական կառուվածքը

Ամենավաղ և ամենաընդունելի գիտական տեսությունը հակադեպրեսանտների վերաբերյալ առաջ է քաշվել 1950-ական թվականներին, համաձայն այդ տեսության դեպրեսիան առաջանում է մոնոամինների(հիմնականում սերոտոնինի, նորադրենալինի և դոպամինի)[95] անհավասարակշռության (հաճախ անբավարարության) հետևանքով։ Այս տեսությունը առաջ քաշվեց այն բանից հետո, երբ պարզվեց, որ որոշ հիդրազինային հակատուբերկուլոզային դեղեր ցուցաբերում են հակադեպրեսանտային ազդեցություն,հետագայում պարզվեց, որ ամենայն հավանականությամբ դա պայմանավորած է մոնոամին օքսիդազ ֆերմենտի ընկճող հատկությամբ, մի ֆերմենտի, որը տրոհում և չեզոքացնում է մոնոամինային նեյրոմիջնորդանյութերը[95]։ Ներկայումս կիրառվող բոլոր հակադեպրեսանտները հիմնված են այս տեսության վրա, թերևս բացառություն է ագոմելատինը, որը ազդում է միանգամից մելատոնինէրգիկ և սերոտոնինէրգիկ ուղիների վրա[95]։ Չնայած մոնոամինային հիպոթեզի լայն տարածմանը, այնուամենայնիվ այն ունի որոշ սահմանափակումներ, այսպես՝  բոլոր մոնոամինէրգիկ պրեպարատները ազդեցությունը դրսևորում են ամենաքիչը 1 շաբաթ հետո, իսկ բուժման անարդյունավետություն դիտվում է 40%-ից ավել դեպքերում[96][97][97][98]։ Առաջարկվել են նաև այլ տեսություններ ինչպես օրինակ՝ գլուտամատային, նեյրոգենիկ, էպիգնետիկ, բորբոքային և կորտիզոլի կորտիզոլային[96][99]։

Տեսակներ Խմբագրել

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչներ Խմբագրել

 
Պրոզակի (ֆլուոքսետին) դեղապատիճներ, որը սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ է
 
Վենլաֆաքսինի քիմիական կառուցվածքը

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍՀԸԱ) արգելակում են սերոտոնինի հետզավթումը նախասինապտիկ բջջի կողմից, այսպիսով սինապտիկ ճեղքում բարձրանում է սերոտոնինի մակարդակը, որն էլ իր հերթին ազդելով հետսինապտիկ սերոտոնինէրգիկ ընկալիչների վրա թողնում է համապատասխան ազդեցություն։ Այս պրեպարատներ ունեն տարբեր աստիճանի ընտրողունակություն այլ մոնոամինների վերաբերյալ, սակայն հիմնականում ազդում են սերոտոնինի վրա, իսկ նորադրնալինի և դոպամինի վրա ունեն մինիմալ ազդեցություն։

Սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները  շատ երկրներում հանդիսանում են ամենահաճախ նշանակվող հակադեպրեսանտները[100]։ Թեթև և միջին ծանրության դեպրեսիայի դեպքում այս պրեպարատների նշանակման վերաբերյալ կարծիքները հակասական են[101][102][103][104]։

Սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչներ Խմբագրել

Սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍՆՀԱ) արգելակում են ինչպես սերոտոնինի, այնպես էլ նորադրենալինի հետզավթումը նախասինամտիկ բջջի կողմից։ Այս միջնորդանյութերը կարևոր դեր ունեն տրամադրության կարգավորման գործում։ Այսպիսով ՍՆՀԱ-ների հիմնական տարբերությունը ՍՀԸԱ-ներից կայանում է նորադրենալինի վրա ունեցած ազդեցությամբ։

Բջիջների մեմբրաններում գոյություն ունեն սպիտակուցային տրանսպորտներ, որոնք պատասխանատու են սերոտոնինի(սերոտոնինային տրանսպորտ ) և նորադրենալինի(նորադրենալինային տրանսպորտ) հետզավթման համար։ Կրկնակի արգելակման այսպիսի մեխանիզմը տեսականորեն հնարավորություն է տալիս որոշ դեպքերում ստանալ ավելի արդյունավետ պատասխան և կառավարել ավելի շատ ախտանիշներ[105]։

ՍՆՀԱ-ները երբեմն կիրառվում են տագնապային խանգարումների, օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգաման, ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշի, քրոնիկ նեյրպաթիկ ցավի, ֆիբրոմիալգիայի նաև դաշտանադադարի ժամանակ առաջացող որոշ ախտանիշների կառավարման համար։

Սերոտոնինի մոդուլատորներ և խթանիչներ Խմբագրել

Սերոտոնինային մոդուլատորները և խթանիչները դեղերի մեկ այլ խումբ են որոնք բազմամեթող եղանակներով ազդում են սերոտոնինային համակարգի վրա։ Այս դեղերը միաժամանակ խթանում են սերոտոնինային ընկալիչների և կանխում սերոտոնինի հետզավթումը։ Այս խմբի պրեպարտներից է վորտիոքսետին, որը միաժամանակ կանխում է սերոտոնինի հետզավթումը, մասնակիորեն խթանում 5-HT1A ընկալիչները, նաև արգելակում  5-HT3 և 5-HT7 ընկալիչները[106][107][108]։ Ազդեցության նման մեխանիզմով է բացատրվում  նաև վիլազոդոնի արդյունավետությունը[109]։

Այլընտրանքային տերմին է համարվում սերոտոնինի մասնակի ագոնիստ/հետզավթման արգելակիչ տերմինը, որը սակայն կիրառելի է միայն վիլազոդոնի համար[110]։

Սերոտոնինային անտագոնիստներ և հետզավթման ընտրողական արգելակիչներ Խմբագրել

Սերոտոնինային անտագոնիստները և հետզավթման ընտրողական արգելակիչները (ՍԱՀԱ) բացի հակադեպրեսանտ համարվելուց, դասվում են նաև տագնապամարիչների և քնաբերների շարքին։ Այս դեղերը պաշարում են սերոտոնինային 5-HT2A ընկալիչները, արգելակում են սերոտոնինի, նորադրենալինի և/կամ դոպամինի հետզավթումը։ Ավելին` այս շարքի դեղերից շատերը հավելյալ պաշարում  են α1 ադրեներգիկ ընկալիչները։ Այս շարքի դեղի մեջ են մտնում ֆենիլպիպերազինները, ինչպես օրինակ ՝ տրազադոնը և նեֆազոդոնը։

Նորադրենալինի հետզավթման ընճողներ Խմբագրել

Նորադրենալինի հետզավթման ընճողները (ՆՀԸ) արգելակում են նորադրենալինային տրանսպորտը, այպիսով բարձրացնելով  նորադրենալինի մակարդակը սինապտիկ ճեղքում։

Նորադրենալինի հետզավթման ընճողները իրենց հոգեխթանիչ ազդեցության շնորհիվ ավելի հաճախ կիրառվում են ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշի և նարկոլեպսիայի բուժման համար, իսկ ախորժակը նվազեցնող  ազդեցության շնորհիվ նաև ճարպակալման բուժման համար։ Հաճախ որպես հակադեպրեսանտ նշանակվում են մեծ դեպրեսիվ խանգարման և տագնապային խանգարման բուժման համար։ Հարկ է նշել, որ որոշ թմրադեղեր ինչպես օրինակ՝ կոկաինը և մեթիլֆենիդատը նույնպես ունեն նորադրենալինի հետզավթումը ընկճող ազդեցություն, և առանց դոպամինի հետզավթումը արգելակողների հետ զուգակցման կիրառելի չեն, հաշվի առնելով չարաշահման և դեղորայքային կախվածության առաջացման հավանականությունը[111][112]։ Նման զուգակցման դեպքում նորադրենալինը և դոպամինը սիներգիստականորեն ազդելով թողնում են ցանկալի հոգեխթանիչ ազդեցություն[113]։

Նորադրենալինի և դոպամինի հետզավթման ընկճողներ Խմբագրել

Այս շարքի միակ դեղը, որը կիրառում է դպրեսիայի դեպքում բուպրոպիոնն է[85]։

Եռցիկլիկ հակադեպրեսանտներ Խմբագրել

Եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները (ԵՑՀ) հիմնականում ազդում են սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթումը ընկճելով, արգելակելով սերոտոնինային և նորադրենալինային տրանսպորտը, խոչընդոտում է միջնորդանյութերի հետզավթումը պրեսինապտիկ բջջի կողմից, այսպիսով արտաբջջային տարածությունում մեծացնելով դրանց քանակը[114][115]։ Բացառություն է կազմում ամինեպտինը, որը բացի վերը նշվածից, ունի նաև չնչին ազդեցություն դոպամինային տրանսպորտի վրա, սակայն այդ ազդեցությունը այնքան թույլ է, որ այն հնարվոր չէ դասել որպես դոպամինի հետզավթման ընճող[114]։

Եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները դեռևս նշանակվում են դեպրեսիայի համար, սակայն ամբողջ աշխարհում այժմ ավելի ընդունելի են սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները, սերոտոնինի և նորադրենալինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները և նորադրենալինի հետզավթման ընկճողները։ Կողմնակի ազդեցությունները նման են սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչների կողմնակի ազդեցություններին, և հանդիպում է գրեթե նույն հաճախականությամբ[116]։

Քառացիկլիկ հակադեպրեսանտներ Խմբագրել

Քառացիկլիկ հակադեպրեսանտները (ՔՑՀ) առաջին անգամ ներկայացվել են 1970-ականներին։ Անվանումը գալիս է քիմիական կառուցվածքից, որը պարունակում է չորս ցիկլիկ ատոմային միացություններ։

Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչներ Խմբագրել

Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչներ արգելակում են մոնոմաին օքսիդազային ընտանիքի ֆերմենտները։ Նախկինում այս խումբը դպրեսիայի համար ամենահաճախ կիրառվողներից էին։ Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները արդյունավետ են հատկապես ատիպիկ դեպրեսիայի դեպքում[117]։ Այս խումբը այժմ կիրառվում է նաև Պարկինսոնի հիվանդության և այլ հիվանդությունների ժամանակ։

Քանի որ, այս շարքի դեղերը ունեն սննդի և այլ դեղերի հետ բավականին վտանգավոր(երբեմն մահաբեր) փոխազդեցություն, պատմականորեն կիրառվում են որպես վերջի շարքի հակադեպրեսանտ, և կիրառվում են այն դեպքում, երբ այլ խմբի դեղերը եղել են անարդյունավետ։

Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները արդյունաավետ են նաև տագնապային խանգարման[118], ագորաֆոբիայի, սոցիոֆոբիայի[119][120][121], ատիպիկ դեպրեսիայի[122][123], միաժամանակ տագնապային խանգարման և դեպրեսիայի դեպքում, նյարդային բուլիմիայի[124][125][126][127], հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման և սահմանային անձնային խանգարման դեպքում[128][129]։ Հետազոտությունները փաստում են, որ այս խումբը հատկապես արդյունավետ է երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարման դեպքում[130]։ Առկա են որոշ  տվյալներ օբսեսիվ-կոմպուլսիվ խանգարման, տրիխոտիլոմանիայի, դիսմորֆոֆոբիայի, խուսափող անձնային խանգարման դեպքում արդյունավետության մասին[131]։

Մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները կիրառվում են պարկինսոնի հիվանդության բուժման համար, արգելակելով MAO-B ֆերմենտը, բարձրացնում է դոպամինի մակարդակը, երբեմն կիրառվում է նաև որպես միգրենի կանխարգելման միջոց։ MAO-A և MAO-B ֆերմենտների արգելակումը, կիրառվում է  մեծ դեպրեսիվ խանգարման և տագնապային խանգարումների դեպքում։

NMDA ընկալիչների պաշարողներ Խմբագրել

NMDA ընկալիչների պաշարողները ինչպիսիք են՝ կետամինը և էսկետամինը, ունեն արագ ազդող հակադեպրեսանտ ազդեցություն, ազդեցությունը պայմանավորված է իոնոտրոպ գլուտամատային NMDA ընկալիչների պաշարմամբ[132]։

Լրացուցիչ դեղեր Խմբագրել

Լրացուցիչ դեղերը  բարձրացնում են հիմնական հակադեպրեսանտների արդյունավետությունը[133]։ Այս դեղերը ունեն ազդեցության տարբեր մեխանիզմներ, որոշները իրենց ազդեցության մեխանիզմով նման են հիմնական հակադեպրեսանտներին, իսկ մնացածը ազդում են այլ մեխանիզմով։ Նման դեղերը նշանակվում են հիմնական հակադեպրեսանտների անարդյունավետության դեպքում։

Լրացուցիչ նշանակվող դեղերը բաժանվում են հետևյալ կատեգորիաների

  • Երկու և ավելի հակադեպրեսանտների միաժամանակյա կիրառում
    •   Նույն խմբի (որոնք ազդում են ուղեղի նույն հատվածի վրա, հաճախ ավելի բարձր մակարդակով)
    •   Տարբեր խմբերի (որոնք ազդում են ուղեղի տարբեր հատվածների վրա)
  • Հոգեմետ դեղերի և հակադեպրեսանտների զուգակցում, մասնավորապես՝ ատիպիկ հակահոգեգարային ՝ արիպիպրազոլ, քվետիապին, օլանզապին, ռիսպերիդոն[134]։

Դեպրեսիայի բուժման արդյունավետության բարձրացման համար  հոգեմետ դեղերի և հակադեպրեսանտների միաժամանակյա նշանակումը դեռ ապացուցված չէ[135]։

Հազվադեպ կիրառվող հավելյալ դեղեր Խմբագրել

Նախկինում լիթիումը նշանակվում էր հակադեպրեսանտների հետ միաժամանակ այն դեպ, երբում երբ միայն հակադեպրեսանտները եղել էր անարդյունավետ[136]։ Բացի այդ լիթիումը կտրուկ նվազեցնում է ինքնասպանության ռիսկը կրկված դեպրեսիայի դեպքում[137]։ Ըստ որոշ ապացուցողական տվյալների վահանաձև գեղձի հորմոնի՝ տրիյոդթիրիոնինի նշանակումը նորմալ ֆունկցիոնալ վահանաձ գեղձի դեպքում նույնպես արդյունավետ է[138]։

Հոգեդեղագտեները փորձել են բուժմանը ավելացնել հոգեխթանիչներ՝ մասնավորապես ամֆետամին[139]։ Սակայն նման դեղերի կիրառումը ռեզիստենտ դեպրեսիայի դեպքում հակասական է[140][141]։ 2007 թվականին հրապարակված հոդվածը նշում է՝ հոգեխթանիչները կարող են արդյունավետ լինել բուժման հանդեպ կայուն դեպրեսիաների դեպքում, երբ նշանակվում են հակադեպրեսանտների հետ զուգահեռ, սակայն այս հետազոտությունը վերջնական եզրահանգման չի գալիս, հետազոտության հետ կապված որոշ թերությունների և հակասությունների պատճառով[141]։

Պատմություն Խմբագրել

 
Արևքուրիկ սովորական

Մինչև 1950-ականները որպես հակադեպրեսանտ կիրառվում էր օփիոիդները և ամֆետամինը[142][143]։ Սակայն նման պրեպարատների կիրառությունը հետագայում խիստ սահմանափակվեց կողմնակի ազդեցությունների և կախվածություն առաջացնելու պատճառով[143]։ Որպես հանգստացնող կիրառվում էր Արևքուրիկ սովորական-ի մզվածքը[144]։

Իզոնիազիդ, իպրոնիազիդ, իմիպրամին Խմբագրել

1951 թվականին Իրվինգ Սելիկոֆֆը և Էդվարդ Ռոբիզեկը աշխատելով Առափնյա հիվանդանոցում, որը գտնվում էր Սթաթեն Այլենդում, սկսում են կլինիկական հետազոտություններ Հոֆֆման Լառոշեի կողմից հայտնագործված երկու նոր հակատուբերկուլյոզային պրեպարատների՝ իզոնիազիդի և իպրոնիազիդի վրա։ Սկզբում կիրառում էին միայն ամենածանր հիվանդների դեպքում, և այնուամենայնիվ հիվանդների վիճակը կտրուկ լավանում էր։ Սելիկոֆը և Ռոֆիզեկը նկատել են՝  հիվանդների մոտ նկատվում է նոր եռանդ, թարմացված էներգիա, որը երբեմն նույնիսկ բերում էր կարգապահական դժվարությունների[145]։ Առափնյա հիվանդանոցում գրածված հաջողությունները արագ տարածում գտան զանգվածային լրատվական միջոցներում։

1952 թվականին ԱՄՆ-ի Ցինցինատի քաղաքից մի հոգեբույժ՝ Մաքս Լուրին իմանալով իզոնիազիդի հոգեխթանիչ կողմնակի ազդեցության մասին, առաջին անգամ սկսեց կիրառել իզոնիազիդը արդեն այդ նպատակով որպես հոգեխթանիչ։ Արդեն մեկ տարուց Հարի Սերզերի հետ միասին նրանք ներկայացրեցին զեկույց, որտեղ նշվում էր, որ դեպրեսիայով հիվանդների շուրջ երկու երրորդի մոտ նկատվել է բարելավում, այս  ազդեցությունը հաշվի առնելով նրանք առաջին անգամ կիրառում են հակադեպրեսանտ տերմինը[146]։ Նմանատիպ իրադարձություններ էին զարգանում նաև Փարիզում,Սուրբ Աննա հիվանդանոցի գլխավոր հոգեբույժ Ժան Դելեն իր թոքաբան գործընկերոջից իմանալով իզոնիազիդի նման հատկության մասին, 1952 թվականին (ավելի վաղ, քան Մաքս Լուրին և  Հարի Սերզեր) ռեզիդենտ Ժան Ֆրանսուա Բյուսոնի հետ կիրառեց այն, հետո զեկույցով հանդես գալով նշեց դպրեսիայով հիվանդների բարելավման մասին[147]։ Իզոնիազիդի հակադեպրեսանտ ազդեցության մեխանիզմը մինչև այժմ հայտնաբերված չէ։ Որոշ հեղինակներ դա պայմանավորում են դիամին օքսիդազ և մոնոամինօքսիդազ Ա ֆերմենտների արգելակման հետ[148]։

Սելիկոֆֆը և Ռոբիզեկը փորձարկել են նաև մեկ այլ հակատուբերկուլյոզային պրեպարատ՝ իպրոնիզիդը, որը որպես հոգեխթանիչ ցուցաբերեց ավելի բարձր արդյունավետություն, սակայն կողմնակի ազդեցությունները ավելի շատ էին[149]։ Ավելի ուշ՝ Ջեքսոն Սմիթը, Գորդան Կամանը, Ջորջ Քրանը և Ֆրենկ Այդը ներկայացրեցին իպրոնիզիդի կիրառությունը հոգեբուժությունում։ Էրնեստ Զելլեռը հայտնաբերել է որ իպրոնիզիդը կարող է ընկճել մոնոամինօքսիդազ ֆերեմնտը[150]։ Այնուամենայնիվ իպրոնիազիդը մնում էր անհայտ մինչև ազդեցիկ գիտնական, հոգեբույժ Նատան Կլեյնը ով սկսեց ակտիվորեն հոդվածներ հրապարակել իպրոնիազիդը բնորոշելով որպես «հոգեկան ակտիվատոր»[150][151]։ Ռոչե ընկերությունը սկսում է ակտիվորեն գովազդել իպրոնիազիդը, որի հետևանքով վաճառքը սկսում է կտրուկ աճել մինչև 1961 թվականը[150], երբ հայտնի դարձավ իպրոնիազիդի մահացու հեպատոտոքսիկ ազդեցության մասին[150]։

Որոշ եռցիկլիկ միացությունների հակադեպրեսանտ ազդեցության մասին հայտնի դարձավ 1957 թվականին, երբ Շվեյցարացի հոգեբույժ Ռոլանդ Կունը հայտնաբերեց այն։ Հակահիստամինային որոշ պրեպարատներ կիրառվում էին վիրահատական շոկը բուժելու, իսկ հետագայում նաև որպես նեյրոլեպտիկ։

Փորձելով բարձրացնել քլորպրոմազինի արդյունավետությունը Կունը Գեյջի(այժմ՝ Նովարտիս) դեղագործական ընկերության հետ համատեղ ստեղծեց Գ22355 միացությունը, հետագայում անվանելով այն իմիպրամին։ Իմիպրամինը ցուցաբերեց դրական արդյունավետություն այն հիվանդներ մոտ ովքեր ունեին դեպրեսիա և մտավոր հետամնացություն։ 1955-1956 թվականներին Կունը իր նոր միացությունը բնորոշում էր որպես «թիմոլեպտիկ», նշելով որ ի տարբերություն նեյրոլեպտիկնրի որոնք «նյարդերի վերահսկիչ» էին, իսկ իր նոր միացությունը «հույզերի վերահսկիչ» է։ Այս բնորոշումը կարելի է ասել հաստատվեց Հաֆլիգերի և Շինդերի կողմից և իմիպրամինը դրվեց արտադրության[152]։

Երկրորդ սերնդի  հակադեպրեսանտներ Խմբագրել

1950 թվականից հակադեպրեսանտները սկսվից նշանակվել։ Այն ժամանակվա հաշվարկով նմանատիպ դեղերի կարիք ունեին միայն շատ ծանր դեպրեսիա ունեցող հիվանդները, որը հաշվարկվում էր 50-100 մարդ մեկ միլիոն բնակչի հաշվարկով, նման փոքր շուկան գրավիչ չէր դեղագործական ընկերությունների համար[153]։ Մինչև 1960 ական թվականները վաճառքը բավականին փոքր էր՝ ի համեմատ տրանկվիլիզատորների, որոնք նշանակվում էին շատ ավելի հաճախ[154]։ Մոնոամին օքսիդազի արգելլակիչների առավել հայտնի դարձան, երբ ստեղծվեց մոնոամին օքսիդազի դարձելի արգելակիչնը, որոնք արգելակում էին դրձելիորեն և միայն MAO-A ենթատիպը, այս յուրահատկությունը  դարձնում էր մոնոամին օքսիդազի արգելակիչները ավելի անվտանգ և ավելի կիրառելի։

1960 ականներին գիտնականները կարծում էին որ եռցիկլիկ հակադեպրեսանտները ազդում են նորադրենալինի հետզավթումը ընկճելով, սակայն նորադրենալինի ազդեցությունը հետագայում ասոցացվում էր ներյորխթանող ազդեցության հետ։ Ավելի ուշ 1969 թվականին եռցիկլիկների ազդեցությունը Կառլսոնը և Լինկվիստը պայմանավորեցին սերոտոնինի ազդեցությամբ[153][155]։

Հետագայում գիտնականները դեղերի դիզային շնորհիվ փորձեցին հակահիստամինային պրեպարատներից ստանալ այնպիսինը, որը կազդեր արդեն սերոտոնինային համակարգի վրա։ Առաջին պրեպարատը՝ զիմելիդինը սինթեզվեց  1971 թվականին, սակայն առաջին կլինիկական նշանակություն ունեցող և կիրառվող դեղը եղել է ինդալպինը։ 1988 թվականին ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչությունը հաստատեց ֆլուոքսետինը, որից հետո այն դարձավ առաջին հակադեպրեսանտը, որը դեղագործական ընկերության բերեց ավելի քան 1 մլրդ դոլար։ Ֆլուոքսետինը որը սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչ է ստեղծվել էր 1970 թվականներին Էլայ Լիլլի և Քամփնի ընկերությունում Բրայան Մոլլոյի, Կլաուս Շմիգելի և Դավիդ Վոնգի կողմից[156][157]։ Այսպիսով սերոտոնինի հետզավթման ընտրողական արգելակիչները դառնում են նոր սերնդի հակադեպրեսանտներ, իսկ հետագայում ստեղծվում են նաև այլ խմբերը[158]։

Շատ երկրներում արևքուրիկ սովորականի մզվածքի վաճառքը 20-րդ դարի ընթացքում սկսեց անկում ապրել, բացառությամբ Գերմանիայի, որտեղ սրոհունդից ստացված մզվածքը պաշտոնապես գրանցվեց և սկսվեց լայնորեն կիրառվել։ 1970-1980 ականներին հետազոտությունները ցույց տվեցին որոշ արդյունավետություն, սակայն հետարքրքությունը կտրուկ աճեց 1990 ականներին կատարված մետա-անալիզից հետ[159] ո։ Շատ երկրներում սրոհունդի մզվածը այժմ էլ կիրառվում է որպես առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղ։ Այժմ գիտնականները փորձում են ստանալ սրոհունդի ակտիվ նյութը՝ հիպերֆորինը և հասկանալ դրա ազդեցության մեխանիզմը[160][161]։

Արագ ազդող հակադեպրեսանտներ Խմբագրել

Էսկետամինը առաջին արագ ազդող հակադեպրեսանտ է, որի արդյունավետությունը ապացուցված է դեպրեսիայի համար, այն ներկայացվել է ԱՄՆ-ում 2019 թվականին[162]։

Հասարակություն և մշակույթ Խմբագրել

Վաճառքի միտումները Խմբագրել

2013 թվականի տվյալներով  հակադեպրեսանտները ԱՄՆ-ում ամենահաճախ նշանակվող դեղերնն[163]։ ԱՄՆ-ում ավելի քան 16 մլն մարդ երկարաժամկետ(ավելի քան 24 ամիս) կիրառում է հակադեպրեսանտներ, նրանցից ավելի քան 70%-ը կանայք են[163]։ 2017 թվականի դրությամբ ԱՄՆ-ում սպիտակամորթների 16.5% իսկ սևամորթների 5.6%-ը ընդունում է հակադեպրեսանտ[164]։

Միացյալ Թագավորությունում 2010 թվականին թողարկված զեկույցը փաստում է, որ Առողջության և խնամքի ազգային ինստիտուտը վերջին տասնամյակում կրկնապատկել է հակադեպրեսանտների նշանակում[165] ը։ 2014 թվականին կատարված վերլուծության տվյալներով 14 տարվա ընթացքում (1998-2012) հակադեպրեսանտների  տարեկան նշանակումը աճել է 25մլն-ով 15մլն-ից հասնելով 40մլն-ի։ Այս աճի գրեթե կեսը եղել է  4 տարվա ընթացքում 2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո, որի ժամանակ վաճառքի տարեկան աճը 6.7%- ից դարձավ 8.5%[166]։ Նման աճը կարող է պայմանավորված լինել ոչ միայն ֆինանսական ճգնաժամով, այլ գործոնները ինչպիսիք են՝ ախտորոշման բարելավումը, սոցիալական խարանավորումը, ավելի լայն կիրառման միտումը, աշխարհագրական դիրքի և բնակարանային պայմանների փոփոխությունը։ Մեկ այլ գործոն որը նպաստում է հակադեպրեսանտների  վաճառքի աճին այն, որ հակադեպրեսանտները այժմ նշանակվում են տարբեր իրավիճակներում այդ թվում՝ սոցիալական տագնապային խանգարման և հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման դեպքում։

Ամենահաճախ նշանակվող հակադեպրեսանտները ԱՄՆ 2010 թվական[167]։

Դեղի անվանումը Խուբը Նշանակումների թիվը
Սերտրալին ՍՀԸԱ 33,409,838
Ցիտալոպրամ ՍՀԸԱ 27,993,635
Ֆլուոքսետին ՍՀԸԱ 24,473,994
Էսցիտալոպրամ ՍՀԸԱ 23,000,456
Տրազադոն ՍԱՀԱ 18,786,495
Վենլաֆաքսին (բոլոր ձևերը) ՍՆՀԱ 16,110,606
Բուպրոպիոն (բոլոր ձևերը) ՆՀԸ 15,792,653
Դուլոքսետին ՍՆՀԱ 14,591,949
Պարոքսետին ՍՀԸԱ 12,979,366
Ամիտրիպտիլին ԵՑՀ 12,611,254
Վենլաֆաքսին XR ՍՆՀԱ 7,603,949
Բուպրոպիոն XL ՆՀԸ 7,317,814
Միրտազապին ՔՑՀ 6,308,288
Վենլաֆաքսին ER ՍՆՀԱ 5,526,132
Բուպրոպիոն SR ՆՀԸ 4,588,996
Դեսվենլաֆաքսին ՍՆՀԱ 3,412,354
Նորտրիպտիլին ԵՑՀ 3,210,476
Բուպրոպիոն ER ՆՀԸ 3,132,327
Վենլաֆաքսին ՍՆՀԱ 2,980,525
Բուպրոպիոն ՆՀԸ 753,516

Նիդեռլանդներում ամենահաճախ նշանակվող հակադեպրեսանտը պարոքսետինն է, որից հետո՝ ամիտրիպտիլինը, ցիտոլոպրամը և վենլաֆաքսինը[168]։

Վիճակագրություն Խմբագրել

Հակադեպրեսանտներ օգտագործողների թիվը
Երկիր 100 000 հոգու հաշվով
  ԱՄՆ
  
 110
  Իսլանդիա
  
 106
  Ավստրալիա
  
 89
  Կանադա
  
 86
  Դանիա
  
 85
  Շվեդիա
  
 79
  Պորտուգալիա
  
 78
  Անգլիա
  
 71
  Ֆինլանդիա
  
 70
  Բելգիա
  
 70
  Իսպանիա
  
 64
  Նորվեգիա
  
 58
  Լյուքսեմբուրգ
  
 51
  Սլովենիա
  
 50
  Գերմանիա
  
 50
  Ֆրանսիա
  
 50
  Չեխիա
  
 44
  Նիդերլանդներ
  
 42
  Իտալիա
  
 42
  Սլովակիա
  
 31
  Հունգարիա
  
 27
  Էստոնիա
  
 24
  Չիլի
  
 13
  Հարավային Կորեա
  
 13

Աղբյուր՝ businessinsider

Կախվածություն Խմբագրել

2003 թվականի տվյալներով ամբողջ աշխարհում մարդկանց 30-60% չի հետևում իրենց բժշկի կողմից նշանակված դեղատոմսի կանոններին[169], իսկ 2013 թվականի դրությամբ ԱՄՆ-ում մադկանց շուրջ 50%-ը հակադեպրեսանտները  ընդունում է ոչ այնպես ինչպես նշանակվել է բժիշկի կողմից[170]։

Երբ մարդիկ չեն պահպանում դեղատոմսի կանոնները կտրուկ մեծանում է դեղի անարդյունավետությանը, ախտանիշների վատացումը, անաշխատունակությանը և հոսպիտալացնելու հավանականությունը[171]։ Սա բերում է նաև առողջապահական ծախսերի ավելացման[171]։

Հասարակագիտական հեռանկարներ Խմբագրել

Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ հակադեպրեսանտների և այլ դեղերի արդյունավետությունը պետք է գնահատել միջմշակութային համատեքստում, քանի որ տարբեր մշակույթներում դեպրեսիան արտահայտվում  է տարբեր դրսևորումներով և ախտանիշներով[172][173]։ Ենթադրվում է, որ միջմշակութային տարբերությունները ազդում են դեղերի և այլ միջամտությունների արդյունավետության վրա[172][173]։ Հնդկաստանում հակադեպրեսանտները համարվում են ծայրահեղ միջոց, իսկ դեպրեսիայի դեպքում նախապատվությունը տրվում է հասարակությանը վերաինտեգրվելու որոշ գործողություներին[173]։

Միջավայրի ազդեցություն Խմբագրել

Քանի որ հակադեպրեսանտները  ազդում են սերոտոնինի, դոպամինի, և նորադրենալինի հետզավթման վրա, ապա այս դեղերը կարող ն ազդել նաև այլ օրգանիզմների վրա անուղղակի շփման միջոցով[174][175]։ Ֆլուոքսետինը և սերտրալինը հայտնաբերվում է այն ջրային օրգանիզմներում, որոնք աճում են տարբեր ջրամբարներում[176]։ Մակերեսային ջրերում և ջրային օրգանիզմներում հակադեպրեսանտների հայտնաբերումը համարվում է էկոլոգիական խնդիր, քանի որ օրինակ ֆլուոքսիտինի ազդեցությունը ջրային կենդանիների վրա արդեն հաստատված է[177]։

Կորալյան առագաստալողակ ձուկը սերոտոնինի ազդեցության տակ ցուցաբերում է ագրեսիվ վարքագիծ[178]։ Սերոտոնին արհեստական բարձրացումը խեցգետնանմանների մոտ արտահայտվում է ագրեսիվ վարքագծով և արեալային դոմինանտությամբ[179]։

Ֆլուոքսիտինը որոշ ձկների մոտ բերում է սերոտոնիներգիկ ակտիվության բարձրացման, հետագայում նվազեցնելով ագրեսիվ վարքագիծը[180]։ Ֆլուոքսետինի բարձր կոնցենտրացիա ունեցող ջրերում սիպել տեսակի ձուկը (Sepiida), կյանքի առաջին ամսում ունենում է հիշողության փոփոխություն[181]։ Հիշողության նման կորուստը ստեղծում է անբարենպաստ  պայմաններ սիպելի համար, որը հանգեցնում կյանքի տևողության նվազման։ Մարդկանց կողմից ընդունված ֆլուոքսիտինի 10%-ը արտազատվում է անփոփոխ վիճակում կամ գլուկորոնացված վիճակում[182][183]։

Ծանոթագրություններ Խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Jennings Leigh (2018)։ «Chapter 4: Antidepressants»։ in Grossberg George T., Kinsella Laurence J.։ Clinical psychopharmacology for neurologists: a practical guide։ Springer։ էջեր 45–71։ ISBN 978-3-319-74602-9։ doi:10.1007/978-3-319-74604-3_4 
  2. ↑ «Enduring sexual dysfunction after treatment with antidepressants, 5α-reductase inhibitors and isotretinoin: 300 cases»։ International Journal of Risk & Safety in Medicine 29 (3): 125–134։ May 2018։ PMC 6004900 ։ PMID 29733030։ doi:10.3233/JRS-180744 
  3. ↑ «Strategies for managing sexual dysfunction induced by antidepressant medication»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 5 (5): CD003382։ May 2013։ PMID 23728643։ doi:10.1002/14651858.CD003382.pub3 
  4. ↑ Bahrick AS (2008)։ «Persistence of Sexual Dysfunction Side Effects after Discontinuation of Antidepressant Medications: Emerging Evidence»։ The Open Psychology Journal 1: 42–50։ doi:10.2174/1874350100801010042 
  5. ↑ Serotonin and noradrenaline reuptake inhibitors (SNRI); selective serotonin reuptake inhibitors (SSRI) – Persistent sexual dysfunction after drug withdrawal (EPITT no 19277), 11 June 20191, EMA/PRAC/265221/2019, Pharmacovigilance Risk Assessment Committee (PRAC)
  6. ↑ «Sexual dysfunction, depression, and the impact of antidepressants»։ Journal of Clinical Psychopharmacology 29 (2): 157–64։ April 2009։ PMID 19512977։ doi:10.1097/jcp.0b013e31819c76e9 
  7. ↑ «Revisions to Product Labeling»։ FDA։ Վերցված է նոյեմբերի 10, 2018 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Wilson E, Lader M (December 2015)։ «A review of the management of antidepressant discontinuation symptoms»։ Therapeutic Advances in Psychopharmacology 5 (6): 357–68։ PMC 4722507։ PMID 26834969։ doi:10.1177/2045125315612334 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Gabriel M, Sharma V (մայիսի 29, 2017)։ «Antidepressant discontinuation syndrome»։ Canadian Medical Association Journal 189 (21): E747։ PMC 5449237 ։ PMID 28554948։ doi:10.1503/cmaj.160991 
  10. ↑ 10,0 10,1 Cipriani Andrea, Furukawa Toshi A, Salanti Georgia, Chaimani Anna, Atkinson Lauren Z, Ogawa Yusuke, Leucht Stefan, Ruhe Henricus G, Turner Erick H, Higgins Julian P T, Egger Matthias, Takeshima Nozomi, Hayasaka Yu, Imai Hissei, Shinohara Kiyomi, Tajika Aran, Ioannidis John P A, Geddes John R (2018)։ «Comparative efficacy and acceptability of 21 antidepressant drugs for the acute treatment of adults with major depressive disorder: a systematic review and network meta-analysis»։ The Lancet 391 (10128): 1357–1366։ ISSN 0140-6736։ PMC 5889788 ։ PMID 29477251։ doi:10.1016/S0140-6736(17)32802-7 
  11. ↑ 11,0 11,1 Barth Michael, Kriston Levente, Klostermann Swaantje, Barbui Corrado, Cipriani Andrea, Linde Klaus (2018)։ «Efficacy of selective serotonin reuptake inhibitors and adverse events: Meta-regression and mediation analysis of placebo-controlled trials»։ British Journal of Psychiatry 208 (2): 114–119։ ISSN 0007-1250։ PMID 26834168։ doi:10.1192/bjp.bp.114.150136 
  12. ↑ 12,0 12,1 Jakobsen JC, Gluud C, Kirsch I (սեպտեմբերի 25, 2019)։ «Should antidepressants be used for major depressive disorder?»։ BMJ Evidence-based Medicine: bmjebm–2019–111238։ PMID 31554608 ։ doi:10.1136/bmjebm-2019-111238 
  13. ↑ Cipriani Andrea, Zhou Xinyu, Del Giovane Cinzia, Hetrick Sarah E, Qin Bin, Whittington Craig, Coghill David, Zhang Yuqing, Hazell Philip, Leucht Stefan, Cuijpers Pim, Pu Juncai, Cohen David, Ravindran Arun V, Liu Yiyun, Michael Kurt D, Yang Lining, Liu Lanxiang, Xie Peng (2016)։ «Comparative efficacy and tolerability of antidepressants for major depressive disorder in children and adolescents: a network meta-analysis»։ The Lancet 388 (10047): 881–890։ ISSN 0140-6736։ PMID 27289172։ doi:10.1016/S0140-6736(16)30385-3։ «When considering the risk-benefit profile of antidepressants in the acute treatment of major depressive disorder, these drugs do not seem to offer a clear advantage for children and adolescents.» 
  14. ↑ Turner Erick H, Rosenthal Robert (2008)։ «Efficacy of antidepressants»։ BMJ 336 (7643): 516–517։ ISSN 0959-8138։ PMC 2265347։ PMID 18319297։ doi:10.1136/bmj.39510.531597.80 
  15. ↑ Kirsch Irving (2014)։ «Antidepressants and the Placebo Effect»։ Zeitschrift für Psychologie 222 (3): 128–134։ ISSN 2190-8370։ PMC 4172306։ PMID 25279271։ doi:10.1027/2151-2604/a000176 
  16. ↑ «Depression in adults: The treatment and management of depression in adults»։ NICE guidelines [CG90]։ National Institute for Health and Care Excellence (UK)։ October 2009։ Արխիվացված է օրիգինալից սեպտեմբերի 23, 2015-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 23, 2015 
  17. ↑ «Practice Guideline for the Treatment of Patients With Major Depressive Disorder»։ PsychiatryOnline (Third ed.) 
  18. ↑ 18,0 18,1 «www.nice.org.uk»։ Արխիվացված է օրիգինալից հոկտեմբերի 21, 2012-ին։ Վերցված է փետրվարի 20, 2013 
  19. ↑ Hansen Richard A., Gaynes Bradley N., Gartlehner Gerald, Moore Charity G., Tiwari Ruchi, Lohr Kathleen N. (May 2008)։ «Efficacy and Tolerability of Second-Generation Antidepressants in Social Anxiety Disorder»։ International Clinical Psychopharmacology 23 (3): 170–179։ ISSN 0268-1315։ PMC 2657552։ PMID 18408531։ doi:10.1097/YIC.0b013e3282f4224a 
  20. ↑ Canton John, Scott Kate M, Glue Paul (2012)։ «Optimal treatment of social phobia: systematic review and meta-analysis»։ Neuropsychiatric Disease and Treatment 8: 203–215։ ISSN 1176-6328։ PMC 3363138։ PMID 22665997։ doi:10.2147/NDT.S23317 
  21. ↑ «www.nice.org.uk»։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 6, 2008-ին 
  22. ↑ Soomro GM, Altman D, Rajagopal S, Oakley-Browne M (հունվարի 23, 2008)։ «Selective serotonin re-uptake inhibitors (SSRIs) versus placebo for obsessive compulsive disorder (OCD).»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD001765։ PMID 18253995։ doi:10.1002/14651858.CD001765.pub3 
  23. ↑ «Paroxetine prescribing information»։ Արխիվացված է օրիգինալից փետրվարի 19, 2015-ին։ Վերցված է հունվարի 30, 2015 
  24. ↑ «Sertraline prescribing information»։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 16, 2015-ին։ Վերցված է հունվարի 30, 2015 
  25. ↑ Fineberg N. A., Brown A, Reghunandanan S, Pampaloni I (2012)։ «Evidence-based pharmacotherapy of obsessive-compulsive disorder»։ The International Journal of Neuropsychopharmacology 15 (8): 1173–91։ PMID 22226028։ doi:10.1017/S1461145711001829 
  26. ↑ Kellner Michael (June 2010)։ «Drug treatment of obsessive-compulsive disorder»։ Dialogues in Clinical Neuroscience 12 (2): 187–197։ ISSN 1294-8322։ PMC 3181958։ PMID 20623923 
  27. ↑ Alexander Walter (January 2012)։ «Pharmacotherapy for Post-traumatic Stress Disorder In Combat Veterans»։ Pharmacy and Therapeutics 37 (1): 32–38։ ISSN 1052-1372։ PMC 3278188։ PMID 22346334 
  28. ↑ Bighelli Irene, Castellazzi Mariasole, Cipriani Andrea, Girlanda Francesca, Guaiana Giuseppe, Koesters Markus, Turrini Giulia, Furukawa Toshi A., Barbui Corrado (2018-04-05)։ «Antidepressants versus placebo for panic disorder in adults»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 4: CD010676։ ISSN 1469-493X։ PMC 6494573 ։ PMID 29620793։ doi:10.1002/14651858.CD010676.pub2 
  29. ↑ Andrisano Costanza, Chiesa Alberto, Serretti Alessandro (January 2013)։ «Newer antidepressants and panic disorder: a meta-analysis»։ International Clinical Psychopharmacology 28 (1): 33–45։ ISSN 1473-5857։ PMID 23111544։ doi:10.1097/YIC.0b013e32835a5d2e 
  30. ↑ Bighelli Irene, Trespidi Carlotta, Castellazzi Mariasole, Cipriani Andrea, Furukawa Toshi A., Girlanda Francesca, Guaiana Giuseppe, Koesters Markus, Barbui Corrado (2016-09-12)։ «Antidepressants and benzodiazepines for panic disorder in adults»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 9: CD011567։ ISSN 1469-493X։ PMC 6457579 ։ PMID 27618521։ doi:10.1002/14651858.CD011567.pub2 
  31. ↑ «www.nice.org.uk»։ Արխիվացված է օրիգինալից մարտի 27, 2014-ին 
  32. ↑ «Bupropion: MedlinePlus Drug Information»։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 8, 2016-ին։ Վերցված է մայիսի 24, 2016 
  33. ↑ 33,0 33,1 «National Guideline Clearinghouse | Practice guideline for the treatment of patients with eating disorders»։ հուլիսի 5, 2018։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 25, 2013-ին 
  34. ↑ «Evidence-based pharmacotherapy of eating disorders»։ Int. J. Neuropsychopharmacol. 15 (2): 189–207։ March 2012։ PMID 21414249։ doi:10.1017/S1461145711000381 
  35. ↑ «The role of antidepressants in the management of fibromyalgia syndrome: a systematic review and meta-analysis»։ CNS Drugs 26 (4): 297–307։ April 2012։ PMID 22452526։ doi:10.2165/11598970-000000000-00000 
  36. ↑ «www.enfa-europe.eu»։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 23, 2014-ին 
  37. ↑ «Duloxetine for treating painful neuropathy, chronic pain or fibromyalgia»։ Cochrane Database Syst Rev 1 (1): CD007115։ 2014։ PMID 24385423։ doi:10.1002/14651858.CD007115.pub3 
  38. ↑ 38,0 38,1 Moore R. Andrew, Derry Sheena, Aldington Dominic, Cole Peter, Wiffen Philip J. (հուլիսի 6, 2015)։ «Amitriptyline for neuropathic pain in adults»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD008242։ ISSN 1469-493X։ PMC 6447238 ։ PMID 26146793։ doi:10.1002/14651858.CD008242.pub3 
  39. ↑ Agabio Roberta, Trogu Emanuela, Pani Pier Paolo (2018)։ «Antidepressants for the treatment of people with co-occurring depression and alcohol dependence»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 4: CD008581։ ISSN 1469-493X։ PMC 6494437 ։ PMID 29688573։ doi:10.1002/14651858.CD008581.pub2 
  40. ↑ Richards Bethan L, Whittle Samuel L, Buchbinder Rachelle (նոյեմբերի 9, 2011)։ «Antidepressants for pain management in rheumatoid arthritis»։ Cochrane Database of Systematic Reviews (11): CD008920։ ISSN 1465-1858։ PMID 22071859։ doi:10.1002/14651858.cd008920.pub2 
  41. ↑ «Recent Progress in Pharmacological and Non-Pharmacological Treatment Options of Major Depression»։ Current Pharmaceutical Design 12 (4): 503–15։ 2006։ PMID 16472142։ doi:10.2174/138161206775474422 
  42. ↑ «Switching Antidepressants After a First Selective Serotonin Reuptake Inhibitor in Major Depressive Disorder»։ The Journal of Clinical Psychiatry 67 (12): 1836–55։ 2006։ PMID 17194261։ doi:10.4088/JCP.v67n1203 
  43. ↑ «Prevalence and outcome of partial remission in depression»։ Journal of Psychiatry & Neuroscience 27 (4): 241–7։ 2002։ PMC 161658։ PMID 12174733 
  44. ↑ «Loss of Antidepressant Efficacy During Maintenance Therapy»։ The Journal of Clinical Psychiatry 59 (6): 279–88։ 1998։ PMID 9671339։ doi:10.4088/JCP.v59n0602 
  45. ↑ «Antidepressant Use in Persons Aged 12 and Over: United States, 2005–2008»։ cdc.gov։ Products – Data Briefs – Number 76 – October 2011։ Centers for Disease Control and Prevention։ Արխիվացված է օրիգինալից փետրվարի 4, 2016-ին։ Վերցված է փետրվարի 4, 2016 
  46. ↑ «Strategies for managing depression refractory to selective serotonin reuptake inhibitor treatment: A survey of clinicians»։ Canadian Journal of Psychiatry 45 (5): 476–81։ 2000։ PMID 10900529։ doi:10.1177/070674370004500509 
  47. ↑ «Update on augmentation of antidepressant response in resistant depression»։ Current Psychiatry Reports 7 (6): 435–40։ 2005։ PMID 16318821։ doi:10.1007/s11920-005-0064-x 
  48. ↑ «Combining Antidepressants for Treatment-Resistant Depression»։ The Journal of Clinical Psychiatry 63 (8): 685–93։ 2002։ PMID 12197448։ doi:10.4088/JCP.v63n0805 
  49. ↑ «Modafinil augmentation therapy in unipolar and bipolar depression: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials»։ The Journal of Clinical Psychiatry 74 (11): 1101–7։ 2013։ PMID 24330897։ doi:10.4088/JCP.13r08560 
  50. ↑ Allen Arthur։ «Coping With Side Effects of Depression Treatment»։ WebMD։ Վերցված է 2019-02-04 
  51. ↑ «Serotonin syndrome: a brief review»։ CMAJ 168 (11): 1439–42։ 2003։ PMC 155963։ PMID 12771076 
  52. ↑ «The serotonin syndrome»։ N. Engl. J. Med. 352 (11): 1112–20։ 2005։ PMID 15784664։ doi:10.1056/NEJMra041867։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 18, 2013-ին 
  53. ↑ «Serotonin syndrome. Presentation of 2 cases and review of the literature»։ Medicine 79 (4): 201–9։ 2000։ PMID 10941349։ doi:10.1097/00005792-200007000-00001 
  54. ↑ «Serotonin syndrome: potentially fatal but difficult to recognize»։ Br J Gen Pract 49 (448): 867–8։ 1999։ PMC 1313553։ PMID 10818648 
  55. ↑ Salvi Virginio, Grua Ilaria, Cerveri Giancarlo, Mencacci Claudio, Barone-Adesi Francesco (հուլիսի 31, 2017)։ Meyre David, ed.։ ։ Կաղապար:CC-PMC։ «The risk of new-onset diabetes in antidepressant users – A systematic review and meta-analysis»։ PLOS ONE (Public Library of Science (PLoS)) 12 (7): e0182088։ Bibcode:2017PLoSO..1282088S։ ISSN 1932-6203։ PMC 5536271 ։ PMID 28759599։ doi:10.1371/journal.pone.0182088։ «In our meta-analysis we found an association between exposure to ADs and new-onset diabetes, with a relative risk of 1.27. When we restricted the analysis to the studies to high NOS score the association between ADs and diabetes was even stronger. The results are in line with those from two previous meta-analyses that reported a 1.5-fold increase of diabetes among AD users.» 
  56. ↑ «Hypertensive crisis and cheese»։ Indian J Psychiatry 51 (1): 65–6։ 2009։ PMC 2738414։ PMID 19742203։ doi:10.4103/0019-5545.44910 
  57. ↑ Paykel ES (1995)։ «Clinical efficacy of reversible and selective inhibitors of monoamine oxidase A in major depression»։ Acta Psychiatr Scand Suppl 386: 22–7։ PMID 7717091։ doi:10.1111/j.1600-0447.1995.tb05920.x 
  58. ↑ Malm H (December 2012)։ «Prenatal exposure to selective serotonin reuptake inhibitors and infant outcome»։ Ther Drug Monit 34 (6): 607–14։ PMID 23042258։ doi:10.1097/FTD.0b013e31826d07ea 
  59. ↑ «Pregnancy outcomes following exposure to serotonin reuptake inhibitors: a meta-analysis of clinical trials»։ Reproductive Toxicology 22 (4): 571–575։ 2006։ PMID 16720091։ doi:10.1016/j.reprotox.2006.03.019 
  60. ↑ 60,0 60,1 «Increasing the risk of spontaneous abortion and major malformations in newborns following use of serotonin reuptake inhibitors during pregnancy: A systematic review and updated meta-analysis»։ Daru 20 (1): 75։ 2012։ PMC 3556001։ PMID 23351929։ doi:10.1186/2008-2231-20-75 
  61. ↑ «A meta-analysis of the relationship between antidepressant use in pregnancy and the risk of preterm birth and low birth weight»։ General Hospital Psychiatry 36 (1): 13–8։ 2014։ PMC 3877723։ PMID 24094568։ doi:10.1016/j.genhosppsych.2013.08.002 
  62. ↑ «Do findings differ across research design? The case of antidepressant use in pregnancy and malformations»։ J Popul Ther Clin Pharmacol 19 (2): e334–48։ 2012։ PMID 22946124 
  63. ↑ «The fetal safety of fluoxetine: a systematic review and meta-analysis»։ J Obstet Gynaecol Can 35 (4): 362–9։ April 2013։ PMID 23660045։ doi:10.1016/S1701-2163(15)30965-8 
  64. ↑ «Selective serotonin reuptake inhibitors and malformations: case closed?»։ Semin Fetal Neonatal Med 18 (1): 19–22։ February 2013։ PMID 23228547։ doi:10.1016/j.siny.2012.10.004 
  65. ↑ «FDA Advising of Risk of Birth Defects with Paxil» (Press release)։ U.S. Food and Drug Administration։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 3, 2013-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 29, 2012 
  66. ↑ Ross Lori E., Grigoriadis Sophie, Mamisashvili Lana, VonderPorten Emily H., Roerecke Michael, Rehm Jürgen, Dennis Cindy-Lee, Koren Gideon, Steiner Meir, Mousmanis Patricia, Cheung Amy (ապրիլի 1, 2013)։ «Selected Pregnancy and Delivery Outcomes After Exposure to Antidepressant Medication»։ JAMA Psychiatry 70 (4): 436–43։ PMID 23446732։ doi:10.1001/jamapsychiatry.2013.684 
  67. ↑ «Antidepressant Medication Use During Breastfeeding»։ Clinical Obstetrics and Gynecology 52 (3): 483–97։ 2009։ PMC 2902256։ PMID 19661763։ doi:10.1097/GRF.0b013e3181b52bd6 
  68. ↑ Sivagnanam G (2012)։ «Antidepressants»։ Journal of Pharmacology and Pharmacotherapeutics 3 (3): 287–8։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-01-ին։ Վերցված է 2022-05-18 
  69. ↑ «Antidepressant-induced mania: An overview of current controversies»։ Bipolar Disorders 5 (6): 407–20։ 2003։ PMID 14636364։ doi:10.1046/j.1399-5618.2003.00067.x 
  70. ↑ Benazzi F (1997)։ «Antidepressant-associated hypomania in outpatient depression: a 203-case study in private practice»։ J Affect Disord 46 (1): 73–7։ PMID 9387089։ doi:10.1016/S0165-0327(97)00082-7 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 «Risk of suicidality in clinical trials of antidepressants in adults: analysis of proprietary data submitted to US Food and Drug Administration»։ BMJ 339: b2880։ 2009։ PMC 2725270։ PMID 19671933։ doi:10.1136/bmj.b2880 
  72. ↑ «Expanding the black box – depression, antidepressants, and the risk of suicide»։ N. Engl. J. Med. 356 (23): 2343–6։ 2007։ PMID 17485726։ doi:10.1056/NEJMp078015 
  73. ↑ «FDA Medication Guide for Antidepressants»։ Արխիվացված է օրիգինալից օգոստոսի 18, 2014-ին։ Վերցված է հունիսի 5, 2014 
  74. ↑ «Antidepressant Use in Children, Adolescents, and Adults»։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 19, 2016-ին 
  75. ↑ «www.nice.org.uk»։ Արխիվացված է օրիգինալից հոկտեմբերի 18, 2012-ին 
  76. ↑ «Antidepressant drug use and the risk of suicide»։ International Review of Psychiatry 17 (3): 163–172։ 2005։ PMID 16194787։ doi:10.1080/09540260500071624։ Արխիվացված է օրիգինալից հոկտեմբերի 21, 2013-ին 
  77. ↑ Grant JE, Potenza MN, eds. (2012)։ The Oxford handbook of impulse control disorders։ Oxford: Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-538971-5 
  78. ↑ Healy David, Le Noury Joanna, Mangin Derelie (հունիսի 4, 2018)։ «Enduring sexual dysfunction after treatment with antidepressants, 5α-reductase inhibitors and isotretinoin: 300 cases»։ International Journal of Risk & Safety in Medicine 29 (3–4): 125–134։ PMC 6004900 ։ PMID 29733030։ doi:10.3233/JRS-180744 
  79. ↑ «Persistent sexual dysfunction after discontinuation of selective serotonin reuptake inhibitors»։ J Sex Med 5 (1): 227–33։ 2008։ PMID 18173768։ doi:10.1111/j.1743-6109.2007.00630.x 
  80. ↑ «Incidence of sexual dysfunction associated with antidepressant agents: a prospective multicenter study of 1022 outpatients. Spanish Working Group for the Study of Psychotropic-Related Sexual Dysfunction»։ J Clin Psychiatry։ 62 Suppl 3: 10–21։ 2001։ PMID 11229449 
  81. ↑ «Treatment-emergent sexual dysfunction related to antidepressants: a meta-analysis»։ J Clin Psychopharmacol 29 (3): 259–66։ 2009։ PMID 19440080։ doi:10.1097/JCP.0b013e3181a5233f 
  82. ↑ «[Antidepressants and sexual stimulation: the correlation]»։ Encephale (French) 24 (3): 180–4։ 1998։ PMID 9696909 
  83. ↑ «Biological Perspectives»։ Perspectives in Psychiatric Care 38 (3): 111–6։ 2009։ PMID 12385082։ doi:10.1111/j.1744-6163.2002.tb00665.x 
  84. ↑ «Mirtazapine augmentation in depressed patients with sexual dysfunction due to selective serotonin reuptake inhibitors»։ Hum Psychopharmacol 23 (4): 321–6։ 2008։ PMID 18278806։ doi:10.1002/hup.929 
  85. ↑ 85,0 85,1 Schwasinger-Schmidt TE, Macaluso M (սեպտեմբերի 8, 2018)։ «Other Antidepressants.»։ Handbook of Experimental Pharmacology 250: 325–355։ ISBN 978-3-030-10948-6։ PMID 30194544 ։ doi:10.1007/164_2018_167 
  86. ↑ «Mirtazapine: An antidepressant with noradrenergic and specific serotonergic effects»։ Pharmacotherapy 17 (1): 10–21։ 1997։ PMID 9017762։ doi:10.1002/j.1875-9114.1997.tb03674.x (inactive 2020-01-16)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-25-ին։ Վերցված է 2020-01-28 
  87. ↑ «mirtazapine (Rx) – Remeron, Remeron SolTab»։ Medscape։ WebMD։ Արխիվացված է օրիգինալից հոկտեմբերի 29, 2013-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 19, 2013 
  88. ↑ Papakostas GI (2008)։ «Tolerability of modern antidepressants»։ J Clin Psychiatry 69 (Suppl E1): 8–13։ PMID 18494538 
  89. ↑ «Effexor Medicines Data Sheet»։ Wyeth Pharmaceuticals Inc։ 2006։ Արխիվացված է օրիգինալից սեպտեմբերի 17, 2006-ին։ Վերցված է սեպտեմբերի 17, 2006 
  90. ↑ «Meta-analysis: pharmacologic treatment of obesity»։ Ann. Intern. Med. 142 (7): 532–46։ April 2005։ PMID 15809465։ doi:10.7326/0003-4819-142-7-200504050-00012 
  91. ↑ 91,00 91,01 91,02 91,03 91,04 91,05 91,06 91,07 91,08 91,09 91,10 91,11 Warner CH, Bobo W, Warner C, Reid S, Rachal J (օգոստոսի 1, 2006)։ «Antidepressant discontinuation syndrome»։ American Family Physician 74 (3): 449–56։ PMID 16913164 
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 92,5 Davies J, Read J (սեպտեմբերի 4, 2018)։ «A systematic review into the incidence, severity and duration of antidepressant withdrawal effects: Are guidelines evidence-based?»։ Addictive Behaviors 97: 111–121։ PMID 30292574 ։ doi:10.1016/j.addbeh.2018.08.027 
  93. ↑ Pringle A, McCabe C, Cowen PJ, Harmer CJ (August 2013)։ «Antidepressant treatment and emotional processing: can we dissociate the roles of serotonin and noradrenaline?»։ Journal of Psychopharmacology (Oxford, England) 27 (8): 719–31։ PMID 23392757։ doi:10.1177/0269881112474523 
  94. ↑ Fornaro M, Anastasia A, Novello S, Fusco A, Pariano R, De Berardis D, Solmi M, Veronese N, Stubbs B, Vieta E, Berk M, de Bartolomeis A, Carvalho AF (հոկտեմբերի 29, 2018)։ «The emergence of loss of efficacy during antidepressant drug treatment for major depressive disorder: An integrative review of evidence, mechanisms, and clinical implications.»։ Pharmacological Research 139: 494–502։ PMID 30385364 ։ doi:10.1016/j.phrs.2018.10.025 
  95. ↑ 95,0 95,1 95,2 Brunton LL, Chabner B, Knollmann Björn C., eds. (2011)։ Goodman and Gilman's The Pharmacological Basis of Therapeutics (12th ed.)։ New York: McGraw-Hill Professional։ ISBN 978-0-07-162442-8  Կաղապար:Update inline
  96. ↑ 96,0 96,1 «The inflammatory & neurodegenerative (I&ND) hypothesis of depression: leads for future research and new drug developments in depression»։ Metabolic Brain Disease 24 (1): 27–53։ March 2009։ PMID 19085093։ doi:10.1007/s11011-008-9118-1 
  97. ↑ 97,0 97,1 «Towards a glutamate hypothesis of depression: an emerging frontier of neuropsychopharmacology for mood disorders»։ Neuropharmacology 62 (1): 63–77։ January 2012։ PMC 3205453։ PMID 21827775։ doi:10.1016/j.neuropharm.2011.07.036 
  98. ↑ «Epigenetics, depression and antidepressant treatment»։ Current Pharmaceutical Design 18 (36): 5879–5889։ 2012։ PMID 22681167։ doi:10.2174/138161212803523590 
  99. ↑ «Epigenetic mechanisms of depression and antidepressant action»։ Annual Review of Pharmacology and Toxicology 53 (1): 59–87։ January 2013։ PMC 3711377։ PMID 23020296։ doi:10.1146/annurev-pharmtox-010611-134540 
  100. ↑ Sheldon H. Preskorn, Hohn P. Feighner, Christina Y. Stanga և այլք:, eds. (2004)։ «Selective Serotonin Reuptake Inhibitors»։ Antidepressants: Past, Present and Future։ Berlin: Springer։ էջեր 241–62։ ISBN 978-3-540-43054-4 
  101. ↑ Kramer Peter (սեպտեմբերի 7, 2011)։ «In Defense of Antidepressants»։ The New York Times։ Արխիվացված է օրիգինալից հուլիսի 12, 2011-ին։ Վերցված է հուլիսի 13, 2011 
  102. ↑ Pies R (April 2010)։ «Antidepressants Work, Sort of-Our System of Care Does Not»։ Journal of Clinical Psychopharmacology 30 (2): 101–104։ PMID 20520282։ doi:10.1097/JCP.0b013e3181d52dea 
  103. ↑ Fournier JC, DeRubeis RJ, Hollon SD, Dimidjian S, Amsterdam JD, Shelton RC, Fawcett J (հունվարի 6, 2010)։ «Antidepressant drug effects and depression severity: a patient-level meta-analysis»։ JAMA 303 (1): 47–53։ PMC 3712503։ PMID 20051569։ doi:10.1001/jama.2009.1943 
  104. ↑ Pies Ronald W. (2016)։ «Antidepressants»։ Journal of Clinical Psychopharmacology 36 (1): 1–4։ PMID 26658086։ doi:10.1097/jcp.0000000000000455 
  105. ↑ Cashman JR, Ghirmai S (2009)։ «Inhibition of serotonin and norepinephrine reuptake and inhibition of phosphodiesterase by multi-target inhibitors as potential agents for depression»։ Bioorganic & Medicinal Chemistry 17 (19): 6890–7։ PMID 19740668։ doi:10.1016/j.bmc.2009.08.025 
  106. ↑ American Pharmacists Association (2013)։ «Vortioxetine: Atypical antidepressant»։ Արխիվացված է օրիգինալից նոյեմբերի 20, 2015-ին 
  107. ↑ Goldenberg MM (November 2013)։ «Pharmaceutical approval update»։ P T 38 (11): 705–7։ PMC 3875258։ PMID 24391391 
  108. ↑ Los Angeles Times (2013)։ «FDA approves a new antidepressant: Brintellix»։ Արխիվացված է օրիգինալից նոյեմբերի 20, 2015-ին 
  109. ↑ «Neurochemical evaluation of the novel 5-HT1A receptor partial agonist/serotonin reuptake inhibitor, vilazodone»։ European Journal of Pharmacology 510 (1–2): 49–57։ March 2005։ PMID 15740724։ doi:10.1016/j.ejphar.2005.01.018 
  110. ↑ Muntner Stephen M. Stahl; with illustrations by Nancy (2013)։ Stahl's essential psychopharmacology : neuroscientific basis and practical application (4th ed.)։ Cambridge: Cambridge University Press։ ISBN 978-1107686465 
  111. ↑ «Evaluation of the reinforcing effects of monoamine reuptake inhibitors under a concurrent schedule of food and i.v. drug delivery in rhesus monkeys»։ Neuropsychopharmacology 30 (4): 758–64։ April 2005։ PMID 15526000։ doi:10.1038/sj.npp.1300593 
  112. ↑ «Evaluation of the reinforcing effects of atomoxetine in monkeys: comparison to methylphenidate and desipramine»։ Drug and Alcohol Dependence 75 (3): 271–6։ September 2004։ PMID 15283948։ doi:10.1016/j.drugalcdep.2004.03.010 
  113. ↑ «Amphetamine-type central nervous system stimulants release norepinephrine more potently than they release dopamine and serotonin»։ Synapse 39 (1): 32–41։ January 2001։ PMID 11071707։ doi:10.1002/1098-2396(20010101)39:1<32::AID-SYN5>3.0.CO;2-3 
  114. ↑ 114,0 114,1 «Pharmacological profile of antidepressants and related compounds at human monoamine transporters»։ Eur J Pharmacol 340 (2–3): 249–258։ 1997։ PMID 9537821։ doi:10.1016/S0014-2999(97)01393-9 
  115. ↑ Gillman PK (July 2007)։ «Tricyclic antidepressant pharmacology and therapeutic drug interactions updated»։ British Journal of Pharmacology 151 (6): 737–48։ PMC 2014120։ PMID 17471183։ doi:10.1038/sj.bjp.0707253 
  116. ↑ Trindade E., Menon D., Topfer L. A., Coloma C. (նոյեմբերի 17, 1998)։ «Adverse effects associated with selective serotonin reuptake inhibitors and tricyclic antidepressants: a meta-analysis»։ Canadian Medical Association Journal 159 (10): 1245–1252։ PMC 1229819։ PMID 9861221 
  117. ↑ Cristancho, Mario։ «Atypical Depression in the 21st Century: Diagnostic and Treatment Issues»։ Psychiatric Times։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 2, 2013-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 23, 2013 
  118. ↑ Buigues J, Vallejo J (1987)։ «Therapeutic response to phenelzine in patients with panic disorder and agoraphobia with panic attacks»։ Journal of Clinical Psychiatry 48 (2): 55–9։ PMID 3542985 
  119. ↑ Liebowitz MR, Schneier FR, Campeas R, Hollander E, Hatterer J, Fyer A (1992)։ «Phenelzine vs atenolol in social phobia: A placebo-controlled comparison»։ Archives of General Psychiatry 49 (4): 290–300։ PMID 1558463։ doi:10.1001/archpsyc.49.4.290 
  120. ↑ Versiani M, Nardi AE, Mundim FD, Alves AB, Liebowitz MR, Amrein R. Pharmacotherapy of social phobia. A controlled study with moclobemide and phenelzine. BJP [Internet]. 1992 Sep 1 [cited 2013 Oct 4];161(3):353–60. Available from: Versiani M., Nardi A. E., Mundim F. D., Alves A. B., Liebowitz M. R., Amrein R. (1992)։ «Pharmacotherapy of Social Phobia»։ British Journal of Psychiatry 161 (3): 353–360։ PMID 1393304։ doi:10.1192/bjp.161.3.353 
  121. ↑ Heimberg RG, Liebowitz MR, Hope DA (1998)։ «Cognitive behavioral group therapy vs phenelzine therapy for social phobia: 12-week outcome»։ Arch Gen Psychiatry 55 (12): 1133–41։ PMID 9862558։ doi:10.1001/archpsyc.55.12.1133 
  122. ↑ Jarrett RB, Schaffer M, McIntire D, Witt-Browder A, Kraft D, Risser RC (1999)։ «Treatment of atypical depression with cognitive therapy or phenelzine: A double-blind, placebo-controlled trial»։ Arch Gen Psychiatry 56 (5): 431–7։ PMC 1475805։ PMID 10232298։ doi:10.1001/archpsyc.56.5.431 
  123. ↑ Liebowitz MR, Quitkin FM, Stewart JW (1984)։ «Phenelzine v imipramine in atypical depression: A preliminary report»։ Arch Gen Psychiatry 41 (7): 669–77։ PMID 6375621։ doi:10.1001/archpsyc.1984.01790180039005 
  124. ↑ Walsh B, Stewart JW, Roose SP, Gladis M, Glassman AH (1984)։ «Treatment of bulimia with phenelzine: A double-blind, placebo-controlled study»։ Arch Gen Psychiatry 41 (11): 1105–9։ PMID 6388524։ doi:10.1001/archpsyc.1983.01790220095015 
  125. ↑ «A double-blind placebo-controlled comparison of phenelzine and imipramine in the treatment of bulimia in atypical depressives»։ International Journal of Eating Disorders 15 (1): 1–9։ 1994։ PMID 8124322։ doi:10.1002/1098-108X(199401)15:1<1::AID-EAT2260150102>3.0.CO;2-E 
  126. ↑ Walsh BT, Stewart JW, Roose SP, Gladis M, Glassman AH (1985)։ «A double-blind trial of phenelzine in bulimia»։ Journal of Psychiatric Research 19 (2–3): 485–9։ PMID 3900362։ doi:10.1016/0022-3956(85)90058-5 
  127. ↑ Walsh B, Gladis M, Roose SP, Stewart JW, Stetner F, Glassman AH (May 1988)։ «Phenelzine vs placebo in 50 patients with bulimia»։ Arch Gen Psychiatry 45 (5): 471–5։ PMID 3282482։ doi:10.1001/archpsyc.1988.01800290091011 
  128. ↑ Davidson J, Ingram J, Kilts C (1987)։ «A pilot study of phenelzine in the treatment of post-traumatic stress disorder»։ The British Journal of Psychiatry 150 (2): 252–5։ PMID 3651684։ doi:10.1192/bjp.150.2.252 
  129. ↑ Soloff PH, Cornelius J, George A, Nathan S, Perel JM, Ulrich RF (1993)։ «Efficacy of phenelzine and haloperidol in borderline personality disorder»։ Arch Gen Psychiatry 50 (5): 377–85։ PMID 8489326։ doi:10.1001/archpsyc.1993.01820170055007 
  130. ↑ Mallinger AG, Frank E, Thase ME, Barwell MM, DiazGranados N, Luckenbaugh DA (2009)։ «Revisiting the Effectiveness of Standard Antidepressants in Bipolar Disorder: Are Monoamine Oxidase Inhibitors Superior?»։ Psychopharmacol Bull 42 (2): 64–74։ PMC 3570273։ PMID 19629023 
  131. ↑ Liebowitz MR, Hollander E, Schneier F, Campeas R, Welkowitz L, Hatterer J, Fallon B (1990)։ «Reversible and irreversible monoamine oxidase inhibitors in other psychiatric disorders»։ Acta Psychiatr Scand Suppl 360: 29–34։ PMID 2248064։ doi:10.1111/j.1600-0447.1990.tb05321.x 
  132. ↑ «SPRAVATO™ (esketamine) nasal spray FDA label»։ Food and Drug Administration։ մարտի 5, 2019։ Վերցված է մարտի 6, 2019 
  133. ↑ «Depressive Disorders»։ Merck Manual։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 5, 2013-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 30, 2012 
  134. ↑ Taylor D, Carol P, Shitij K (2012)։ The Maudsley prescribing guidelines in psychiatry։ West Sussex: Wiley-Blackwell։ ISBN 978-0-470-97969-3 
  135. ↑ Cox Georgina R., Callahan Patch, Churchill Rachel, Hunot Vivien, Merry Sally N., Parker Alexandra G., Hetrick Sarah E. (նոյեմբերի 30, 2014)։ «Psychological therapies versus antidepressant medication, alone and in combination for depression in children and adolescents»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 11 (11): CD008324։ ISSN 1469-493X։ PMID 25433518։ doi:10.1002/14651858.CD008324.pub3 
  136. ↑ «Lithium augmentation in treatment-resistant depression: Meta-analysis of placebo-controlled studies»։ Journal of Clinical Psychopharmacology 19 (5): 427–34։ 1999։ PMID 10505584։ doi:10.1097/00004714-199910000-00006 
  137. ↑ «Lithium treatment reduces suicide risk in recurrent major depressive disorder»։ J Clin Psychiatry 68 (3): 380–83։ March 2007։ PMID 17388706։ doi:10.4088/JCP.v68n0304 
  138. ↑ «A comparison of lithium and T(3) augmentation following two failed medication treatments for depression: A STAR*D report»։ American Journal of Psychiatry 163 (9): 1519–30։ 2006։ PMID 16946176։ doi:10.1176/appi.ajp.163.9.1519 
  139. ↑ Stahl Stephen M. (2011)։ The Prescriber's Guide (Stahl's Essential Psychopharmacology)։ Cambridge University Press։ էջ 39 
  140. ↑ «Methylphenidate hydrochloride as an antidepressant: controversy, case studies, and review»։ South. Med. J. 85 (10): 985–91։ 1992։ PMID 1411740։ doi:10.1097/00007611-199210000-00012 
  141. ↑ 141,0 141,1 Orr K, Taylor D (2007)։ «Psychostimulants in the treatment of depression : a review of the evidence»։ CNS Drugs 21 (3): 239–57։ PMID 17338594։ doi:10.2165/00023210-200721030-00004 
  142. ↑ «Amphetamine, past and present – a pharmacological and clinical perspective»։ J. Psychopharmacol. 27 (6): 479–96։ June 2013։ PMC 3666194։ PMID 23539642։ doi:10.1177/0269881113482532 
  143. ↑ 143,0 143,1 «Current and Historical Concepts of Opiate Treatment in Psychiatric Disorders»։ International Clinical Psychopharmacology 3 (3): 255–66։ 1988։ PMID 3153713։ doi:10.1097/00004850-198807000-00007 
  144. ↑ Czygan FC (2003)։ «Kulturgeschichte und Mystik des Johanniskrauts: Vom 2500 Jahre alten Apotropaikum zum aktuellen Antidepressivum» [From a 2500-year-old apotropic comes a current antidepressive. The cultural history and mistique of St. John's wort]։ Pharmazie in Unserer Zeit (German) 32 (3): 184–90։ PMID 12784538։ doi:10.1002/pauz.200390062 
  145. ↑ «Tuberculosis Chemotherapy with Hydrazine Derivatives of Isonicotinic Acid»։ Chest 21 (4): 385–438։ 1952։ PMID 14906149։ doi:10.1378/chest.21.4.385 
  146. ↑ Healy D (2001)։ «The Antidepressant Drama»։ in Weissman MM։ The treatment of depression: bridging the 21st century։ American Psychiatric Pub։ էջեր 10–11։ ISBN 978-0-88048-397-1։ Վերցված է մայիսի 28, 2009 
  147. ↑ Healy D (1996)։ The psychopharmacologists: interviews։ London: Chapman and Hall։ էջ 8։ ISBN 978-1-86036-008-4 
  148. ↑ Healy D (1998)։ The Psychopharmacologists: Volume 2։ A Hodder Arnold Publication։ էջեր 132–4։ ISBN 978-1-86036-010-7 
  149. ↑ «Isoniazid and Its Isopropyl Derivative in the Therapy of Tuberculosis in Humans: Comparative Therapeutic and Toxicologic Properties»։ Chest 23 (1): 1–15։ 1953։ PMID 12998444։ doi:10.1378/chest.23.1.1 
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 150,3 «Half a Century of Antidepressant Drugs»։ Journal of Clinical Psychopharmacology 27 (6): 555–9։ 2007։ PMID 18004120։ doi:10.1097/jcp.0b013e3181bb617 
  151. ↑ «Psychic Energizer»։ Time։ ապրիլի 15, 1957։ Արխիվացված է օրիգինալից օգոստոսի 11, 2013-ին։ Վերցված է մայիսի 28, 2009 
  152. ↑ Kuhn R (1958)։ «The treatment of depressive states with G 22355 (imipramine hydrochloride)»։ The American Journal of Psychiatry 115 (5): 459–64։ PMID 13583250։ doi:10.1176/ajp.115.5.459 
  153. ↑ 153,0 153,1 Healy D (1999)։ «The Three Faces of the Antidepressants: A Critical Commentary on the Clinical-Economic Context of Diagnosis»։ The Journal of Nervous & Mental Disease 187 (3): 174–80։ PMID 10086474։ doi:10.1097/00005053-199903000-00007 
  154. ↑ «Tranquilizers»։ Cumberland Mountain Community Services։ cmcsb.com։ Արխիվացված է օրիգինալից սեպտեմբերի 16, 2012-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 20, 2013 Կաղապար:Unreliable medical source
  155. ↑ Pletscher A (1991)։ «The discovery of antidepressants: A winding path»։ Experientia 47 (1): 4–8։ PMID 1999242։ doi:10.1007/BF02041242 
  156. ↑ «A new selective inhibitor for uptake of serotonin into synaptosomes of rat brain: 3-(p-trifluoromethylphenoxy). N-methyl-3-phenylpropylamine»։ The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics 193 (3): 804–11։ 1975։ PMID 1151730։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-19-ին։ Վերցված է 2020-01-30 
  157. ↑ Domino EF (1999)։ «History of modern psychopharmacology: A personal view with an emphasis on antidepressants»։ Psychosomatic Medicine 61 (5): 591–8։ PMID 10511010։ doi:10.1097/00006842-199909000-00002 
  158. ↑ Freeman H (1996)։ «Tolerability and safety of novel antidepressants»։ European Psychiatry 11: 206s։ doi:10.1016/0924-9338(96)88597-X 
  159. ↑ «St John's wort for depression—an overview and meta-analysis of randomised clinical trials»։ BMJ 313 (7052): 253–8։ 1996։ PMC 2351679։ PMID 8704532։ doi:10.1136/bmj.313.7052.253 
  160. ↑ Müller WE (2003)։ «Current St. John's wort research from mode of action to clinical efficacy»։ Pharmacological Research 47 (2): 101–9։ PMID 12543057։ doi:10.1016/S1043-6618(02)00266-9 
  161. ↑ Nathan PJ (2001)։ «Hypericum perforatum (St John's Wort): A non-selective reuptake inhibitor? A review of the recent advances in its pharmacology»։ Journal of Psychopharmacology 15 (1): 47–54։ PMID 11277608։ doi:10.1177/026988110101500109 
  162. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ SpravatoLabel2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  163. ↑ 163,0 163,1 White Rebecca։ «Waking up from sadness: Many find trouble getting off antidepressants»։ Al Jazeera։ Արխիվացված է օրիգինալից հուլիսի 14, 2014-ին։ Վերցված է հունիսի 8, 2014 
  164. ↑ «By the numbers: Antidepressant use on the rise»։ apa.org։ Վերցված է փետրվարի 1, 2019 
  165. ↑ Davis Rowenna (հունիսի 11, 2010)։ «Antidepressant Use Rises as Recession Feeds Wave of Worry»։ The Guardian (London)։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 15, 2010-ին։ Վերցված է հուլիսի 1, 2010 
  166. ↑ Spence Ruth։ «Focus on: Antidepressant prescribing»։ QualityWatch։ QualityWatch (Nuffield Trust/Health Foundation)։ Արխիվացված է օրիգինալից փետրվարի 4, 2015-ին։ Վերցված է հունվարի 12, 2015 
  167. ↑ «Top 200 generic drugs by units in 2010»։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 15, 2012-ին «Top 200 brand drugs by units in 2010»։ Արխիվացված է օրիգինալից ապրիլի 22, 2012-ին 
  168. ↑ «GIPdatabank»։ Gipdatabank.nl։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 6, 2008-ին։ Վերցված է նոյեմբերի 6, 2008 
  169. ↑ «Adherence to Long Term Therapies: Evidence for Action»։ World Health Organization։ 2003 
  170. ↑ Kaplan Jessica E., Keeley Robert D., Engel Matthew, Emsermann Caroline, Brody David (July 2013)։ «Aspects of patient and clinician language predict adherence to antidepressant medication»։ Journal of the American Board of Family Medicine: JABFM 26 (4): 409–420։ PMID 23833156։ doi:10.3122/jabfm.2013.04.120201 
  171. ↑ 171,0 171,1 Ho SC, Chong HY, Chaiyakunapruk N, Tangiisuran B, Jacob SA (մարտի 15, 2016)։ «Clinical and economic impact of non-adherence to antidepressants in major depressive disorder: A systematic review»։ Journal of Affective Disorders 193: 1–10։ PMID 26748881։ doi:10.1016/j.jad.2015.12.029 
  172. ↑ 172,0 172,1 «"Local Biologies and Human Difference»։ An anthropology of biomedicine (1st ed.)։ Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell։ 2010։ էջեր 83–109։ ISBN 978-1-4051-1071-6 
  173. ↑ 173,0 173,1 173,2 Ecks S (2005)։ «Pharmaceutical Citizenship: Antidepressant Marketing and the Promise of Demarginalization in India»։ Anthropology & Medicine 12 (3): 239–254։ PMID 26873669։ doi:10.1080/13648470500291360 
  174. ↑ «LeuT-desipramine structure reveals how antidepressants block neurotransmitter reuptake»։ Science 317 (5843): 1390–3։ 2007։ Bibcode:2007Sci...317.1390Z։ PMC 3711652։ PMID 17690258։ doi:10.1126/science.1147614 
  175. ↑ Fong PP (2001)։ «Antidepressants in Aquatic Organisms: A Wide Range of Effects»։ Pharmaceuticals and personal care products in the environment: scientific and regulatory issues։ Washington, DC: American Chemical Society։ էջեր 264–281։ ISBN 978-0-8412-3739-1 
  176. ↑ «Determination of select antidepressants in fish from an effluent-dominated stream»։ Environ. Toxicol. Chem. 24 (2): 464–9։ 2005։ PMID 15720009։ doi:10.1897/04-081r.1 
  177. ↑ «Ecotoxicology of human pharmaceuticals»։ Aquat. Toxicol. 76 (2): 122–59։ 2006։ PMID 16257063։ doi:10.1016/j.aquatox.2005.09.009 
  178. ↑ «Feeding rank and brain serotonergic activity in rainbow trout Onchorhynchus my kiss»։ J. Exp. Biol. 179: 197–211։ 1993 
  179. ↑ «Serotonin and aggressive motivation in crustaceans: altering the decision to retreat»։ Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 94 (11): 5939–42։ 1997։ Bibcode:1997PNAS...94.5939H։ PMC 20885։ PMID 9159179։ doi:10.1073/pnas.94.11.5939 
  180. ↑ «Fluoxetine treatment decreases territorial aggression in a coral reef fish»։ Physiol. Behav. 79 (4–5): 719–24։ 2003։ PMID 12954414։ doi:10.1016/S0031-9384(03)00211-7 
  181. ↑ «Effects of perinatal exposure to waterborne fluoxetine on memory processing in the cuttlefish Sepia officinalis»։ Aquat. Toxicol.։ 132–133: 84–91։ 2013։ PMID 23474317։ doi:10.1016/j.aquatox.2013.02.004 
  182. ↑ «Pharmacokinetics of selective serotonin reuptake inhibitors»։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 23, 2014-ին 
  183. ↑ Nentwig G (2007)։ «Effects of pharmaceuticals on aquatic invertebrates. Part II: the antidepressant drug fluoxetine»։ Arch. Environ. Contam. Toxicol. 52 (2): 163–70։ PMID 17160491։ doi:10.1007/s00244-005-7190-7 


Արտաքին հղումներ Խմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 58)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հակադեպրեսանտներ&oldid=8816455» էջից