Վիքիպեդիա

Կոսովոյի պատմություն

Կոսովոյի պատմությունը սկսվում է նախնադարի ժամանակներից, երբ տարածաշրջանում ակտիվ են եղել Ստարչևոյի, Վինչայի, Բուբանջ-Հումի և Բադենի մշակույթները: Այդ ժամանակվանից ի վեր բազմաթիվ հնագիտական վայրեր են հայտնաբերվել բնական ռեսուրսների առատության շնորհիվ, որոնք տեղի են տվել կյանքի զարգացմանը:

Հնում տարածքը եղել է Դարդանիայի թագավորության կազմում։ Այն միացվել է Հռոմեական կայսրությանը մ.թ.ա. 1-ին դարի վերջին և ընդգրկվել Մեզիա նահանգի մեջ։ Միջնադարում տարածաշրջանը եղել է Բուլղարական կայսրության, Բյուզանդական կայսրության և Սերբական միջնադարյան պետությունների կազմի մեջ: 1389 թվականին տեղի է ունեցել Կոսովոյի ճակատամարտը՝ Բալկանյան պետությունների կոալիցիայի և Օսմանյան կայսրության միջև, որի արդյունքը եղել է սերբական անկումը և վերջնականապես օսմանյան նվաճումը արդեն 1459 թվականին:

Կոսովոյի ժամանակակից պատմությանը կարելի է հետևել Պրիզրենի օսմանյան սանջակով, որի մասերը կազմավորվել են Կոսովոյի վիլայեթում 1877 թվականին: Սա այն ժամանակն է եղել, երբ Կոսովոն առաջին անգամ օգտագործվել է որպես ամբողջ տարածքի անվանում։ 1913 թվականին Կոսովոյի վիլայեթը ներառվել է Սերբիայի Թագավորության կազմում, որը 1918 թվականին կազմավորել է Հարավսլավիան: Կոսովոն ինքնավարություն է ստացել 1963 թվականին Իոսիպ Բրոզ Տիտոյի ղեկավարությամբ։ Այս ինքնավարությունը զգալիորեն երկարաձգվել է Հարավսլավիայի 1974 թվականի Սահմանադրությամբ: 2008 թվականի փետրվարի 17-ին Կոսովոյի ժողովրդի[1] ներկայացուցիչները միակողմանիորեն հռչակել են Կոսովոյի անկախությունը և այնուհետև ընդունել են Կոսովոյի Հանրապետության Սահմանադրությունը, որն ուժի մեջ է մտել 2008 թվականի հունիսի 15-ին։

Նախնադար

խմբագրել

Նախնադարում այդ տարածաշրջանում ակտիվ են եղել հաջորդող Ստարչևոյի մշակույթը, Վինչայի մշակույթը, Բուբանջ-Հումի մշակույթը, Բադենի մշակույթը[2]: Կոսովոյի և շրջակայքի տարածքը բնակեցված է եղել մոտ 10000 տարի: Նեոլիթյան դարաշրջանում Կոսովոն գտնվել է Վինչա-Տուրդաշ մշակույթի տարածքում, որը բնութագրվում է Արևմտյան Բալկանյան սև և մոխրագույն խեցեգործությամբ: Ռաֆշի ի Դուկաջինիթում հայտնաբերվել են բրոնզի և երկաթի դարաշրջանի դամբարաններ[3]:

Բարենպաստ աշխարհառազմավարական դիրքը, ինչպես նաև առատ բնական ռեսուրսները իդեալական են եղել կյանքի զարգացման համար դեռևս նախապատմական ժամանակաշրջաններից, ինչը ապացուցված է Կոսովոյում հայտնաբերված հարյուրավոր հնագիտական վայրերով[4]: Կոսովոյում իրականացված գտածոների և ուսումնասիրությունների արդյունքում հնագիտական պոտենցիալ ունեցող վայրերի թիվն ավելացել է[4]:

Կոսովոյի տարածքում փաստագրված ամենավաղ հետքերը պատկանում են քարե դարաշրջանին, մասնավորապես կան ցուցումներ, որ կարող էին գոյություն ունենալ քարանձավային կացարաններ, ինչպես օրինակ Ռադիվոյչեի քարանձավը, որը գտնվում է Դրին գետի աղբյուրի մոտ, այնուհետև կան որոշ նմուշներ Գրնչար քարանձավում։ Վիտիի մունիցիպալիտետը, Պեջայի Դեմա և Կարամակազ քարանձավները և այլն։ Այսպիսով, քանի դեռ չեն հաստատվել պալեոլիթյան և մեզոլիթյան մարդու վերաբերյալ փաստարկները, Կոսովոյի բնակեցման ժամանակագրական սկիզբը համարվում է նեոլիթյան մարդը և, համապատասխանաբար, նեոլիթյան կայանատեղիները: Այս ժամանակաշրջանից մինչ օրս Կոսովոն բնակեցվել է, և հասարակությունների գործունեության հետքերը նախապատմական, անտիկ և ընդհուպ մինչև միջնադարյան ժամանակներից տեսանելի են նրա ողջ տարածքում, մինչդեռ որոշ Հնագիտական վայրերում բազմաշերտ բնակավայրերը հստակ արտացոլում են կյանքի շարունակականությունը դարերի ընթացքում:

Վլաշնչը և Ռունիկը նեոլիթյան դարաշրջանի ամենակարևոր վայրերից երկուսն են, որոնք հայտնաբերվել և պեղվել են մի շարք արշավախմբերի ընթացքում: Վլաշնչը բազմաշերտ բնակավայր և տեղամաս է։ Հնագիտական պեղումները պարզել են տարածքի բնակեցման և օգտագործման մասին դեռևս նեոլիթյան դարաշրջանից: Mrrizi i Kobajës-ի ժայռապատկերները (ուշ նեոլիթ-վաղ բրոնզի դար) Կոսովոյի նախապատմական ժայռային արվեստի առաջին գտածոներն են։ Ուշ անտիկ ժամանակներում Վլաշնյան ամրացված բնակավայր է եղել այն ամրացման ցանցի մեջ, որը Հուստինիանոս I-ը վերակառուցել է Դարդանիայի Սպիտակ Դրինի երկայնքով: Սերբիայի Միոկովցիի մոտ գտնվող Կրկվինան և Ռունիկը ճանաչվել են որպես Ստարչևոյի մշակույթի երկու հնագույն բնակավայրեր: Դրանք վիճակագրորեն չեն տարբերվում միմյանցից և թվագրվել են մոտ մ.թ.ա 6238 և մոտ. մ.թ.ա 6185:

Հին դար

խմբագրել

Նեոլիթյան դարաշրջանում Կոսովոն գտնվել է Վինչա-Տուրդաշ մշակույթի, Ստարչևոյի և Բադենի մշակույթի տարածքում, որը բնութագրվում է Արևմտյան Բալկանյան սև և մոխրագույն խեցեգործությամբ: Բրոնզի և երկաթի դարաշրջանի դամբարաններ են հայտնաբերվել միայն Ռաֆշի ի Դուկաջինիթում, որը գտնվում է Կոսովոյում[3]:

Հին դարում Կոսովոյի տարածքը մտնել է Դարդանիայի կազմի մեջ։ Անունը գալիս է Դարդանիներից՝ ցեղից, որը բնակվել է այս տարածաշրջանում և կազմել է Դարդանիայի թագավորությունը մ.թ.ա. 4-րդ դարում։ Հնագիտական հետազոտություններում իլլիական անունները գերակշռում են արևմտյան Դարդանիայում (ներկայիս Կոսովո), մինչդեռ թրակական անունները հիմնականում հանդիպում են արևելյան Դարդանիայում (ներկայիս հարավ-արևելյան Սերբիա): Տարածաշրջանի արևելյան հատվածները գտնվել են թրակո-իլլիական շփման գոտում։ Թրակյան անունները բացակայում են արևմտյան Դարդանիայում, որոշ իլլիական անուններ հանդիպում են արևելյան մասերում։ Իլիրական անունների, այդ թվում՝ իշխող վերնախավի անունների համապատասխանությունը Դարդանիայում հարավային իլիրացիների անունների հետ ենթադրում է Դարդանիայի մասերի «թրակիականացումը»[5]: Դարդանիները դարձել են իրենց ժամանակի ամենահզոր իլիրական պետություններից մեկը՝ թագավոր Բարդիլիսի օրոք[6]: Բարդիլիսի գլխավորությամբ դարդացիները մի քանի անգամ ջախջախել են մակեդոնացիներին և մոլոսներին՝ թագավորելով վերին Մակեդոնիայի և Լինքեստիսի վրա։ Բարդիլիսը նաև արշավանքներ է ղեկավարել Էպիրոսի դեմ[6]: Արդիաների և ավտարիատների հետ մեկտեղ, դարդանները հիշատակվում են Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանում հին հունական և հռոմեական աղբյուրներում՝ որպես երեք ամենաուժեղ «իլլիական» ժողովուրդներից մեկը[7]:

Բացի այդ, Սկոպյեի մոտ հայտնաբերվել է Ալբանոյի հնագույն թաղման արձանագրությունը, որը համապատասխանում է հին Դարդանիա շրջանին[8]:

Իլլիրիայի շրջանը գրավել Է Հռոմը մ.թ. ա. 168 թվականին և մ.թ.ա 59 թվականին վերածվել է Հռոմեական Իլլիրիկում նահանգի։  Կոսովոյի շրջանը, հավանաբար, դարձել է վերին Մեզիայի մի մասը մ.թ. 87 թվականին, չնայած հնագիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ այն գուցե բաժանվել է Դալմաթիայի և Մեզիայի միջև[9]:

 
Դարդանիան և նրա շրջակայքը նախահռոմեական ժամանակներում։

284 թվականից հետո Դիոկղետիանոսը հետագայում բաժանել է Վերին Մեզիան փոքր գավառների՝ Դարդանիա, Մեսիա Պրիմա, Դակիա Ռիպենսիս և Դակիա Միջերկրական: Դարդանիայի մայրաքաղաքը եղել է Նիշը, որը նախկինում եղել է կելտերի բնակավայրը[10]: Հռոմեական Դարդանիա նահանգը ներառել է ժամանակակից Կոսովոյի արևելյան մասերը, մինչդեռ նրա արևմտյան մասը պատկանել է նորաստեղծ հռոմեական Պրևալիտանա նահանգին՝ իր մայրաքաղաք Դոկլեայով։ Հռոմեացիները գաղութացրել են տարածաշրջանը և հիմնել մի քանի քաղաքներ։

 
Հռոմեական Դարդանիա նահանգը մ.թ. 4-րդ դարում:
 
Ամրոցներ և բնակավայրեր ուշ անտիկ և միջնադարյան Կոսովոյում:

441 թվականի և 447-49 թվականների Հոոների արշավանքները առաջին բարբարոսների արշավանքներն են եղել, որոնք կարողացել են գրավել արևելյան հռոմեական ամրացված կենտրոններն ու քաղաքները։ Բալկանյան քաղաքների մեծ մասը կողոպտվել է Աթիլայի կողմից և վերականգնվել միայն մասամբ: Հուստինիանոս I-ը, որը ստանձնել է Բյուզանդական կայսրության գահը 527 թվականին, վերահսկել է բյուզանդական էքսպանսիայի շրջանը դեպի նախկին հռոմեական տարածքներ և նորից Կոսովոյի տարածքը մտցրել է կայսրության մեջ:

Սլավոնական միգրացիաներ

խմբագրել

Սլավոնական գաղթերը դեպի Բալկաններ տեղի են ունեցել 6-7-րդ դարերում։ Տարածաշրջանը եղել է Հռոմեական և Բյուզանդական կայսրությունների մաս, մինչև որ տեղի են ունեցել առաջին խոշոր սլավոնական արշավանքները Հուստինիանոսի թագավորության կեսերին։ 547 և 548 թվականներին սլավոնները ներխուժել են ժամանակակից Կոսովոյի տարածք, այնուհետև հասել մինչև Դուրս հյուսիսային ալբանական ափ և  Հունաստան[11]: Ժամանակակից Կոսովոյի մունիցիպալիտետների ճնշող թիվը, որոնք իրենց տեղանունով սլավոնական են, հուշում է, որ այս սլավոնական արշավորդները կամ ձուլել են, կամ վտարել Կոսովոյի տարածաշրջանում բնակվող տեղական ոչ սլավոնական բնակչությանը մինչև իրենց ժամանելը[12]: Հուստինիանոսի ժանտախտը սպանել էր միլիոնավոր բնիկ բալկանցիների,և արդյունքում շատ շրջաններ դատարկվել և լքվել են կառավարության կողմից՝ սլավոններին հնարավորություն տալով բնակություն հաստատել Բալկաններում[13]:

Ըստ որոշ պատմաբանների, թեև որոշ սլավոններ տարածվել են այս տարածքներում, կա մեկ հետաքրքիր փաստարկ, որը ենթադրում է, որ սլավոնական բնակեցումը Կոսովոյում և Հարավային Մորավայի հովտում թույլ է եղել սլավոնական բնակեցման առաջին մեկ-երկու դարերում[14]: Որոշ պատմաբանների և լեզվաբանների կարծիքով, եթե սլավոնները հավասարապես տարածված լինեին Բալկանների այս հատվածում, դժվար կլիներ բացատրել հստակ լեզվական բաժանումը, որը տեղի է ունեցել բուլղար-մակեդոնական և սերբո-խորվաթերեն լեզուների միջև[15]: Գիտնականը, որը առաջին անգամ առաջարկել է այս տեսությունը, նաև նկատել է, որ այն տարածքում, որը բաժանում էր հին սերբերին և բուլղարացիներին, այդ տարածքներում շատ լատինական տեղանուններ բավական երկար են պահպանվել, և ի վերջո ունեցել են իրենց ազդեցությունը սլավոնականների վրա, ինչպիսիք են Նայսուսը (Նիշ), Լիպենիոնը (Լիպլյան), Սկուպին (Սկոպյե) և այլն[16]։

Միջնադար

խմբագրել

Ըստ պատմաբան Նոել Մալքոլմի, վալախա-ռումիներենը և առումիներենը տարածաշրջանում և շրջակա տարածքներում ծագել են հռոմեական իլլիացիներից և թրակիացիներից[17][18], հավանաբար, ալբաներենի և ռումիներենի շփման գոտում[19][20][21]:

 
Կոսովոն 10-րդ դարում:

Կոսովոյի շրջանը ներառվել է Բուլղարական կայսրության կազմում Խան Պրեսյանի (836-852) օրոք[22]: Այն մնել է Բուլղարիայի սահմաններում 150 տարի մինչև 1018 թվականը, երբ կեսդարյա արշավից հետո այն վերադարձվել է Բյուզանդական կայսրության կողմից՝ Բարսեղ II-ի (976–1025 թթ.) օրոք։ 10-րդ դարի բյուզանդական կայսր Կոնստանտին Ծիրանածինի Վարչական օրենսգրքի համաձայն՝ սերբերով բնակեցված հողերը գտնվել են Կոսովոյից հյուսիս-արևմուտք, և այդ շրջանը եղել է բուլղարական: Պրիզրենը՝ Կոսովոյի պատմական քաղաքներից մեկը, առաջին անգամ հիշատակվում է 1019 թվականին որպես Պրիզդրինա։ 1072 թվականին Գեորգի Վոյտեի բուլղարական ապստամբության առաջնորդները ճանապարհորդել են իրենց կենտրոնից՝ Սկոպյեից՝ Պրիզրեների շրջանում և ժողով են անցկացրել որտեղ նրանք հրավիրել են Միխայլո Վոյսլավլևիչին՝ իրենց օգնություն ուղարկելու համար։ Միխայլոն ուղարկել է իր որդուն՝ Կոնստանտին Բոդինին իր 300 զինվորների հետ։ Դալասենոս Դուկասը որը եղել է Բուլղարիայի դուքսը, մեկնել է միացյալ ուժերի դեմ, բայց պարտվել է Պրիզրենի մոտ, որը ճակատամարտից հետո լայնորեն թալանվել է սերբական բանակի կողմից[23]: Բուլղար մագնատները այս սկզբնական հաղթանակից հետո Բոդինին հռչակել են «Բուլղարների կայսր»[24]: Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում նրանք 1072 թվականի վերջին պարտվել են Նիկեփորոս Բրիեննիոսիին։ Այն բանից հետո, երբ Բյուզանդական կայսրությունը լիովին վերահաստատվեց, տարածաշրջանը կրկին դարձել է Բյուզանդական կայսրության մաս և մնացել Բյուզանդիայի տիրապետության տակ մինչև 12-րդ դարը[25]:

Ստեֆան Նեմանյան 1185-95 թվականներին գրավել է Սպիտակ Դրինի երկայնքով հարակից տարածքը, իսկ 1219 թվականին Պատրիարքարանից եկեղեցական բաժանումը Պրիզրենում և Կոսովոյում Նեմանջիչի իշխանության հաստատման վերջնական ակտն էր։ Պրիզրենը և նրա ամրոցը Պոդրիմլյեի ժուպայի (ալբաներեն՝ Պոդրիմա կամ Անադրինի) վարչական և տնտեսական կենտրոն է եղել։ Դեմետրիոս Խոմատենոսը Օհրիդի վերջին բյուզանդական արքեպիսկոպոսն է, որը իր իրավասության մեջ ներառել է Պրիզենին մինչև 1219 թվականը[26]։ Կոսովոն այս ժամանակաշրջանում ամբողջությամբ միացվել է Սերբիային[27] և եղել է Սերբական կայսրության կազմում (1346-1371 թվականներ): 13-րդ դարի կեսերից մինչև դարի վերջ Նեմանջիչի կառավարիչները իրենց հիմնական նստավայրերն են ունեցել Կոսովոյում[28]: Մեծ կալվածքներ են հատկացվել Արևմտյան Կոսովոյի (Մետոհիա) վանքերին։ Կոսովոյի ամենահայտնի եկեղեցիները՝ Պեչի պատրիարքարանը Պեջայում,  Գրաչանիցայում գտնվող եկեղեցին և  Դեչանի մոտ գտնվող վանքը, բոլորն էլ հիմնադրվել են այս ժամանակաշրջանում: Կոսովոն տնտեսապես կարևոր է եղել, իսկ հանքարդյունաբերությունը կարևոր արդյունաբերություն է եղել Նովո Բրդոյում և Յանջևոյում, որտեղ տեղակայվել են արտագաղթած սաքսոնական հանքափորների և ռագուսացի վաճառականների համայնքները: 1450 թվականին Նովո Բրդոյի հանքերն արդյունահանել են մոտ 60000 կգ արծաթ: Այս ժամանակահատվածում Կոսովոյի բնակչության էթնիկ կազմը ներառում էր սերբեր, ալբանացիներ և վալախներ, ինչպես նաև մի շարք հույներ, խորվաթներ, հայեր, սաքսոններ և բուլղարներ:

1355 թվականին սերբական պետությունը փլուզվել է ցար Ստեֆան Դուշանի մահով և կազմալուծվեց վիճաբանությունների մեջ։ Ժամկետը կատարյալ կերպով ընկավ օսմանյան էքսպանսիայի շրջանակներում: Սա ալբանացի ցեղապետերին հնարավորություն է տվել ստեղծել փոքր իշխանություններ, որոնք մի քանի անգամ ապստամբել են կաթոլիկ արևմտյան տերությունների օգնությամբ։ Կոսովոյի առաջին ճակատամարտը տեղի է ունեցել Կոսովոյի Պոլյեի դաշտում 1389 թվականի հունիսի 28-ին, երբ Սերբիայի իշխող Կնեզ (արքայազն) Լազար Խրեբելյանովիչը կազմավորել է քրիստոնյա զինվորների կոալիցիան՝ սերբերի գլխավորությամբ, որոնց թվում եղել են նաև բոսնիացիներ, ալբանացիներ, բուլղարներ, հունգարացիներ և սաքսոնական վարձկանների զորքը։ Սուլթան Մուրադ I-ը Անատոլիայում և Ռումելիայում հավաքել է զինվորների և կամավորների կոալիցիա հարևան երկրներից: Թեև ճակատամարտը առասպելաբանվել է որպես քրիստոնեական մեծ պարտություն, այն ժամանակ կարծիքները բաժանված էին այն հարցում, թե դա քրիստոնեական պարտություն էր, փակուղի կամ, հնարավոր է, նույնիսկ քրիստոնեական հաղթանակ: Մուրադ I-ը սպանվել է Միլոշ Օբիլիչի կամ Կոբիլիչի կողմից: Սերբական իշխանությունները շարունակլ են իրենց գոյությունը, սովորաբար որպես օսմանցիների վասալներ, և պահպանել են իրենց ժամանակավոր վերահսկողությունը Կոսովոյում, մինչև Սերբիայի բռնակալության վերջնական ոչնչացումը 1459 թվականին, որից հետո Սերբիան դարձել է Օսմանյան կայսրության մի մասը: Նովո Բրդո ամրոցը, որն այն ժամանակ կարևոր է եղել իր հարուստ արծաթի հանքավայրերով, այդ տարվա ընթացքում քառասուն օր շրջափակվել է օսմանցիների կողմից՝ կապիտուլյացիայի ենթարկվելով և գրավվել օսմանցիների կողմից 1455 թվականի հունիսի 1-ին[29]։ 1389 թվականի Կոսովոյի ճակատամարտը լիովին կազմալուծել է սերբական պետությունը և դաշտը բաց է թողել ամենադինամիկ տեղական տերերի համար, որոնց թվում են եղել հյուսիսային և հյուսիս-արևելյան ալբանացի իշխանները: Նրանցից մեկը եղել է Գյոն Կաստրիոտին՝ Սկանդերբեգի հայրը, Մատիի բարձր շրջանից։ Տասնչորսերորդ դարի վերջին և տասնհինգերորդ դարի սկզբին նրան հաջողվել է Կոսովոյի շրջանի սրտում Իշմիից մինչև Պրիզրեն թագավորություն ստեղծվել[30]: Արևմտյան Կոսովոյի մի մասը մտել է Դուկաջինի ալբանական իշխանության մեջ, որից հետո արևմտյան Կոսովոն ալբաներեն հայտնի է որպես Դուկաջին[31]:

Ստեֆան Լազարևիչը՝ Ղազարի որդին, դարձել է Բայեզիդի հավատարիմ դաշնակիցը և նշանակալի ուժեր է ներդրել Բայազիդի հետագա ռազմական գործողություններում, ներառյալ Նիկոպոլիսի ճակատամարտը, որտեղ Վուկ Բրանկովիչը մեկ այլ սերբ մագնատ, որը իշխել է Կոսովոյի որոշ մասերում, միացել է հակաօսմանյան կոալիցիային։ Որպես վարձատրություն՝ Օսմանյան կայսրության հաղթանակում ունեցած ավանդի համար, Լազարևիչին տրվել է Բրանկովիչի հողերի մեծ մասը, այդ թվում՝ Կոսովոյում ունեցած հողերը (1396-97 թվականներ): Ինքը՝ Բրանկովիչը, մահացել է որպես օսմանցի բանտարկյալ, թեև բոլոր հետագա «Կոսովյան առասպել» պատմվածքներում, որոնք առաջին անգամ ստեղծվել են Ստեֆան Լազարևիչի կողմից, ներկայացված է որպես քրիստոնյաների դավաճան։ Կոսովոյի երկրորդ ճակատամարտը տեղի է ունեցել երկու օրվա ընթացքում՝ 1448 թվականի հոկտեմբերին, հունգարական ուժերի միջև՝ Յանոշ Հունյադիի գլխավորությամբ և օսմանյան բանակի միջև՝ Մուրադ II-ի գլխավորությամբ: Հունյադին միավորել է ուժերը Սկանդերբեգի հետ[32][33]: Ալբանիայի բանակը Սկանդերբեգի հրամանատարությամբ չի մասնակցել, քանի որ օսմաններն ու նրանց դաշնակիցները թույլ չեն տվել նրան միանալ Հունյադիի բանակին։ Ենթադրվում է, որ ալբանական բանակը ձերբակալվել է սերբ բռնակալ Ջուրաջ Բրանկովիչի կողմից[34]: Սերբերը հրաժարվել են միանալ Հունյադիի ուժերին թուրքերի հետ ավելի վաղ զինադադարից հետո[35]: Արդյունքում Սկանդերբեգը ավերել է Բրանկովիչի տիրույթները՝ որպես պատիժ քրիստոնեական գործից սերբական լքելու համար[36]: 1421 թվականին Մեհմեդի մահից հետո Լազարևիչը այն վասալներից մեկն է եղել, որը վճռականորեն աջակցել է կոալիցիային՝ ընդդեմ ապագա Մեհմեդ Նվաճողի, որը ի վերջո հաղթանակ է տոնել: Այս քայլը Մեհմեդին ստիպել է պատժել սերբին և մյուս բոլոր վասալներին, ովքեր աջակցել են գահի մյուս հավակնորդներին՝ նրանց դեմ ուղղակիորեն միացնելու իրենց հողերը[37]:

Օսմանյան ժամանակաշրջան

խմբագրել
 
Կոսովոյի վիլայեթը, 1875-1878 թվականներ:
 
Կոսովոյի վիլայեթ, 1881-1912 թվականներ:
 
Բալկանների ազգագրական քարտեզ 19-րդ դարի վերջին:

Օսմանյան լիակատար տիրապետության ժամանակ Արևմտյան Կոսովոյում զգալի թվով բնիկ ալբանական բնակչություն է եղել[38][39][40][41]: Ըստ Մալքոլմի, ալբանացիների ժողովրդագրական աճի հիմնական մասը կազմել է բնիկ ալբանացի բնակչության ընդլայնումը հենց Կոսովոյում[42]:                   

Թեև Սերբ գիտնականները կարող եզրակացնել են, որ տեղի բնակչությունը ճնշող մեծամասնությամբ սերբեր են եղել, այլ գիտնականներ այլ կարծիք ունեն։ Փոխարենը Մաջեարուն պնդում է, որ հարձակումների շարքը, սկսած 1455 թվականից, «ցույց է տալիս, որ Կոսովոն.. Սերբական և Ալբանական գյուղերի խճանկար էր», Մինչդեռ Պրիշտինան և Պրիզրենն ունեցել են զգալի ալբանական մուսուլման բնակչություն[43]:

1591 թվականին Պրիզրենի սանջակում քառասունմեկ նորեկներից միայն հինգն են ունեցել ալբանական անուններ։ 1485 թվականին նահիե Պեչայում նոր ժամանողների մեծ մասը սլավոնական անուններ է ունեցել։ 1580-1590-ական թվականներին Կոսովոյի մի քանի քաղաքներում գրանցվել են քսանհինգ նոր ալբանացի ներգաղթյալներ և 133 սլավոնական անուններով ներգաղթյալներ, որոնցից մի քանիսը, ըստ որոշ աղբյուրների, եկել էին Բոսնիայից:

1557 թվականին Պեչի սերբական պատրիարքությունը վերահաստատվել է և կառուցվել է բազմաթիվ նոր ուղղափառ եկեղեցիներ[44]: Ուղղափառ սերբերը ստացել են Միլետի կարգավիճակ՝ կրոնական համայնք, որը վայելել է ինքնավարության բարձր մակարդակ[45]: Մինչ պատրիարքությունը վերահաստատվել է 1557 թվականին Պեջայում, Պեջա քաղաքը ունեցել է բավականին շատ մուսուլման բնակչություն[46]: Վաղ Օսմանյան Կոսովոյում իսլամի աճը հիմնականում եղել է քաղաքային և տարածաշրջանի բնիկ մարդկանց կողմից[29]:

Ըստ Ֆրեդերիկ Անսկոմբի՝ 1500-ականների վերջին Ջյակովիցա քաղաքը հիմնվելուց ի վեր եղել է ալբանական[47]: Անտոնիո Բրունին, գրելով 1500-ականների վերջին, հայտարարել է, որ Դարդանիայի մի մասը բնակեցված է եղել ալբանացիներով[48]: Լազարո Սորանզոն գրել է ալբանացիների մասին, ովքեր ապրել են որպես կաթոլիկներ 1500-ականներին և նշել, որ նրանք բնակվել են Պրիզրեն քաղաքում[48]: Կաթոլիկ եպիսկոպոս Պյետր Մազրեկուն 1624 թվականին նշել է, որ Պրիզրենում կաթոլիկների թիվը եղել է 200, սերբերինը (ուղղափառները)՝ 600, իսկ մուսուլմանները, որոնցից գրեթե բոլորը ալբանացիներ եղել, գերազանցել է 12.000[48]: 1662 թվականի իր աշխատության մեջ օսմանցի ճանապարհորդ Էվլիյա Չելեբին նշել է, որ Վուշտրրիի բնակիչները հիմնականում ալբանացիներ են եղել[49]: Չելեբին նկարագրել է Արևմտյան և Կենտրոնական Կոսովոյի մասերը որպես ալբանացիներով բնակեցված[50]: Ըստ 17-րդ դարի Կոսովոյի աղբյուրների՝ Արևմտյան Կոսովոյի բնակիչները խոսել են ալբաներեն, իսկ Արևելյան Կոսովոյի բնակիչները՝ սերբոխորվաթերեն[29]:

Մոտ 17-րդ դարում հիշատակվում է որոշ կաթոլիկ ալբանացիների մասին, որոնք տեղափոխվել են Հյուսիսային Ալբանիայի լեռներից դեպի Կոսովոյի հարթավայրեր։ Այս ընտանիքները տեղափոխվել են այն պատճառով, որ նրանք փախել են արյան վրեժից կամ պատժվել են Լեկ Դուկաջինի կանոնով։ Այնուամենայնիվ, այդ տարածք գաղթած մարդկանց թիվը, համեմատած Կոսովոյում արդեն գոյություն ունեցող ալբանացիների հետ, չափազանց փոքր է եղել[51]:

Ալբանացի կաթոլիկ Գրեգոր Մազրեկուն 1651 թվականին հայտնել է, որ Արևմտյան Կոսովոյում նախկինում շատ կաթոլիկներ են եղել, բայց իսլամ են ընդունել՝ հարկերից և պարտադրանքներից խուսափելու համար[52]: Սուհա Ռեկայում, որտեղ նախկինում 160 կաթոլիկ տուն է եղել, բոլոր տղամարդիկ իսլամ են ընդունել[52]: Կոսովոյում շատ կաթոլիկներ նույնպես իսլամ են ընդունել քահանաների բացակայության, օսմանյան իշխանությունների և ուղղափառ եկեղեցու ճնշման պատճառով: [29] Կոսովոյի կաթոլիկ եկեղեցին աղքատ է եղել, և կաթոլիկներին ճնշել են ուղղափառ եկեղեցուն հարկեր վճարելու համար[29]: Ըստ Մալքոլմի, կաթոլիկ եկեղեցու համեմատ սերբական ուղղափառ եկեղեցին ավելի մեծ է եղել, ավելի հարուստ, ավելի կայացած և ավելի արտոնյալ, ինչը հանգեցրել է ավելի քիչ դավանափոխության[29]:

Կոսովոն թուրքական մեծ պատերազմում (1683-1699 թվականներ)

խմբագրել

1689 թվականին Ավստրիա-Օսմանյան պատերազմների ժամանակ ալբանացի կաթոլիկ Պյտեր Բոգդանին ալբանացի կաթոլիկ Թոմա Ռասպասանիի հետ միասին կազմակերպել է ավստրիամետ շարժում և դիմադրություն օսմանցիների դեմ Կոսովոյում, որտեղ եղել են և՛ մուսուլմաններ, և՛ քրիստոնյաներ[48]: 1690 թվականին Ստամբուլում Անգլիայի դեսպանատունը հաղորդում է, որ ավստրիացիները կապ են հաստատել Կոսովոյի 20,000 ալբանացիների հետ, որոնք իրենց զենքերը ուղղել են թուրքերի դեմ[48]:Մեծ թվով ալբանացիներ և սերբեր միացան ավստրիացիներին, իսկ մյուսները կռվեցին օսմանցիների կողմից: Ի վերջո, ավստրիացիները հետ մղվեցին Դանուբի միջով, ինչը հանգեցրեց փախստականների հոսքին և վայրագություններին ընդդեմ խաղաղ բնակչության:[53] Թոմա Ռասպասանին, գրելով 1693 թվականին Կոսովոյի կաթոլիկների մասին, նկատել է, որ նրանցից շատերը մեկնել է Բուդապեշտ, որտեղ նրանցից շատերը մահացել են ոմանք սովից, մյուսները՝ հիվանդությունից[29]:

Հետևանք

խմբագրել

Սերբ պատրիարք Արսենիե III Ցռնոյևիչը մեկնել է Բելգրադ, որը գտնվել է Ավստրիայի տիրապետության տակ և առաջնորդել է 30,000-40,000 փախստականների դեպի Հունգարիա: Ըստ Մալքոլմի, հավաքված փախստականների մեծ մասը Նիշից և Բելգրադից են եղել, ինչպես նաև Արևելյան Կոսովոյից ավելի փոքր թվով սերբ փախստականներ, որոնք կարողացել էին փախչել: Այս իրադարձությունը հայտնի է որպես սերբերի մեծ գաղթ: Մալքոլմը կարծում է, որ պատմական ապացույցները չեն հաստատում 1690 թվականին Կոսովոյից սերբերի հանկարծակի զանգվածային արտագաղթը: Եթե 1690 թվականին սերբ բնակչությունը սպառվել է, ապա թվում է, թե այն պետք է փոխարինվեր սերբերի ներհոսքով այլ տարածքներից[48]: Եղել է նաև ալբանացիների արտագաղթ Մալսիից, բայց դրանք դանդաղ, երկարաժամկետ գործընթացներ են եղել[48]:

Ժամանակակից պատմություն

խմբագրել

Օսմանյան տիրապետության ժամանակաշրջանում մի քանի վարչական շրջաններ, որոնք հայտնի են եղել որպես սանջակներ («դրոշակներ» կամ շրջաններ), որոնցից յուրաքանչյուրը ղեկավարվում է սանջակբեյի կողմից (մոտավորապես համարժեք է «թաղապետին») ներառել են տարածքի մի մասը։ Չնայած օսմանյան իշխանության պարտադրմանը՝ մեծ թվով քրիստոնյաներ շարունակել են ապրել և երբեմն նույնիսկ բարգավաճել օսմանցիների օրոք: Իսլամացման գործընթացը սկսվել է օսմանյան տիրապետության սկզբից անմիջապես հետո, սակայն այն զգալի ժամանակ է պահանջել՝ առնվազն մեկ դար և սկզբում կենտրոնացել է քաղաքների վրա: Կրոնափոխության պատճառի մեծ մասը հավանաբար տնտեսական և սոցիալական է եղել, քանի որ մուսուլմաններն ունեցել են զգալիորեն ավելի շատ իրավունքներ և արտոնություններ, քան քրիստոնյա հպատակները: Քրիստոնեական կրոնական կյանքը, այնուամենայնիվ, շարունակվել է մինչ այն պահը, երբ օսմանցիները սկսեցին հանգիստ թողնել նրանց, բայց սերբ ուղղափառ և հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցիները և նրանց ժողովները տուժել են հարկերի բարձր մակարդակից:

1757 թվականի հիմնադրումից մինչև 1831 թվականին օսմանցիների հետ պատերազմից հետո նրա լուծարումը՝ Կոսովոյի մեծ մասը կառավարվել է Սկյուտարի փաշալիկի և նրա ալբանական դինաստիայի կողմից՝ Կարա Մահմուդ փաշայի օրոք[54][55]։ Նա նվաճել է Հարավային Ալբանիայի մի մասը և Կոսովոյի մեծ մասը[29]։

1877 թվականին օսմանյան վարչակազմի կողմից ստեղծվել է Կոսովոյի վիլայեթը։ Սա այն ժամանակն է եղել, երբ Կոսովոն առաջին անգամ օգտագործվել է որպես ամբողջական տարածքի անուն[56], սերբական «Կոս» բառից (որ նշանակում է սև թռչուն)[57]։ Այն կրճատված է Կոսովոյի Պոլե բառից, որը նշանակում է «Սև թռչունների դաշտ»[58], որտեղ 1389 թվականին տեղի է ունեցել Կոսովոյի ճակատամարտը։

Վիլայեթը ալբանական բնակչությամբ չորս շրջաններից մեկն է եղել՝ Պրիզրենի լիգայի շրջանակներում: Լիգայի նպատակն է եղել դիմակայել ինչպես օսմանյան տիրապետությանը, այնպես էլ նոր ձևավորվող բալկանյան ազգերի ներխուժմանը:

 
Բալկանների էթնիկ քարտեզ, Հայնրիխ Կիպերտ 1882 թվական

1910 թվականին Ալբանական ապստամբությունը, որին հնարավոր է, որ գաղտնի կերպով օգնել են երիտթուրքերը՝ Բարձր Դռան վրա ճնշում գործադրելու համար բռնկվել է Պրիշտինայում և շուտով տարածվել Կոսովոյի ողջ վիլայեթում՝ տևելով երեք ամիս: Սուլթանը 1911 թվականի հունիսին այցելել է Կոսովո՝ բոլոր ալբանական տարածքներն ընդգրկող շրջաններում խաղաղ կարգավորման բանակցությունների կատարելու համար։

Ալբանիայի ազգային շարժում

խմբագրել

Ալբանիայի ազգային շարժումը ոգեշնչված է եղել տարբեր գործոններով: Բացի Ազգային Վերածննդից, որը քարոզվել է ալբանացի ակտիվիստների կողմից, նպաստող գործոներ են եղել նաև քաղաքական պատճառները: 1870-ական թվականներին Օսմանյան կայսրությունն ապրել է տարածքի ահռելի կրճատում և պարտություններ Եվրոպայի սլավոնական միապետությունների դեմ պատերազմներում: 1876-78 թվականների սերբ-օսմանյան պատերազմի ժամանակ և դրանից հետո սերբական բանակի կողմից Նիշի սանջակից վտարվել են 49000-ից 130000 ալբանացիներ և փախել Կոսովոյի վիլայեթ և Մակեդոնիա[59][60][61][62][63][64]: Ավելին, Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի ստորագրումը նշանավորել է Բալկաններում ալբանացի ժողովրդի համար բարդ իրավիճակի սկիզբը, որի հողերը Թուրքիայից պետք է հանձնվեին Սերբիայի, Չեռնոգորիայի և Բուլղարիային[65][66][67]:

Ալբանացիները, վախենալով նորաստեղծ Բալկանյան թագավորությունների միջև ալբանաբնակ հողերի բաժանումից, 1878 թվականի հունիսի 10-ին հիմնել են իրենց Պրիզրենյան լիգան  Բեռլինի կոնգրեսից երեք օր առաջ, որը վերանայելու էր Սան Ստեֆանոյի որոշումները[68]: Չնայած լիգան հիմնադրվել է սուլթանի աջակցությամբ, որը հույս ուներ պահպանել Օսմանյան տարածքները, ալբանական առաջնորդները գործել են բավական արագ և արդյունավետ՝ այն ազգային կազմակերպության և, ի վերջո, կառավարության վերածելու համար: Լիգան ունեցել է իտալա-ալբանական համայնքի աջակցությունը: Լիգան իր գոյության երեք տարիների ընթացքում ձգտել է Օսմանյան կայսրության կազմում ստեղծել ալբանական վիլայեթ, բանակ է հավաքել և պաշտպանական պատերազմ մղել։ 1881 թվականին կազմավորվել է ժամանակավոր կառավարություն, որը կառավարել է Ալբանիան՝ Յմեր Պրիզրինիի նախագահությամբ, որին օգնել են այնպիսի նշանավոր նախարարներ, ինչպիսիք են Աբդիլ Ֆրաշերին և Սուլեյման Վոկշին։ Այնուամենայնիվ, Բալկանյան պետությունների, Մեծ տերությունների, ինչպես նաև Թուրքիայի ռազմական միջամտությունը ալբանական զորքերը բաժանել է երեք ճակատների, ինչը բերել է Լիգայի ավարտին[68][69][70]:

Կոսովոն դեռևս տուն է եղել ալբանական այլ կազմակերպությունների համար, որոնցից ամենակարևորը Պեջայի լիգան է եղել, որն անվանվել է այն քաղաքի անունով, որտեղ այն հիմնադրվել է 1899 թվականին: Այն ղեկավարել է Հաջի Զեկանը որը եղել է Պրիզրենի լիգայի նախկին անդամ: Լիգան ավարտել է իր գործունեությունը 1900 թվականին՝ օսմանյան ուժերի հետ զինված ընդհարումից հետո։ Զեկան սպանվել է սերբ գործակալի կողմից 1902 թվականին՝ օսմանյան իշխանությունների աջակցությամբ[71]:

 
Բալկանների ժամանակակից քաղաքական պատմությունը 1800 թվականից սկսած:

Բալկանյան պատերազմներ

խմբագրել
 
Բալկանների սահմանները Առաջին և Երկրորդ Բալկանյան պատերազմներից հետո:

Երիտասարդ թուրքերի պահանջնները 20-րդ դարասկզբին ստացել են ալբանացիների աջակցությունը, որոնք հույս են ունեցել իրենց ազգային կարգավիճակի բարելավման գործում[72][73]: 1908 թվականին 20,000 զինված ալբանացի գյուղացիներ հավաքվել են Ֆերիզայում՝ կանխելու օտարերկրյա միջամտությունը, մինչդեռ նրանց առաջնորդները՝ Բայրամ Յուրրին և Իսա Բոլետինին, հեռագիր են ուղարկել սուլթանին՝ պահանջելով սահմանադրություն հրապարակել և բացել խորհրդարանը։

Ալբանացիները երիտթուրքական հաղթանակից խոստացված օգուտներից ոչ մեկը չեն ստացել։ Հաշվի առնելով դա՝ 1909 թվականի փետրվարին Կոսովոյում ալբանացիը կազմակերպել են անհաջող ապստամբություն։ 1910 թվականի ապրիլին Իդրիզ Սեֆերիի և Իսա Բոլետինիի գլխավորած բանակները ապստամբել են թուրքական զորքերի դեմ, բայց հակառակորդի շրջանում բազմաթիվ զոհեր տալուց հետո ի վերջո ստիպված նահանջել են[74] Լ

1912 թվականին ալբանացիների հետագա ապստամբությունը պատրվակ է հանդիսացել Հունաստանի, Սերբիայի, Չեռնոգորիայի և Բուլղարիայի համար, որոնք սկսել են Առաջին Բալկանյան պատերազմը Օսմանյան կայսրության դեմ: Կոսովոյի մեծ մասը ներառվել է Սերբիայի Թագավորության մեջ, իսկ Մետոհիայի շրջանը ալբ․՝ Dukagjini Valley) վերցվել է Չեռնոգորիայի թագավորության կողմից։ Կոսովոն բաժանվել է չորս շրջանների, երեքը եղել են Սերբիայի կազմի մեջ են (Զվեչան, Կոսովո և հարավային Մետոհիա), մեկը Չեռնոգորիայից (Հյուսիսային Մետոհիա):

1912 թվականի ալբանական ապստամբությունը թուլացրել է Օսմանյան կայսրությունը և հանգեցրել Ալբանիայի հաղթանակին։ Սա ավելի է համոզել բալկանյան մյուս պետություններին, որ ժամանակն է հակաօսմանական պատերազմի: Օսմանցիներն այնքան են թուլացել 1912 թվականի ալբանական ապստամբությունից, որ պատերազմում արագ պարտություն են կրել[75]:

Սերբիան օգտվել է ալբանական ապստամբությունից՝ տեսնելով թուլացած Օսմանյան կայսրությունը և միացրել է Կոսովոն: Ալբանացիները դիմադրություն են կազմակերպեցել Իսա Բոլետինիի գլխավորությամբ։ Սերբիան ի վերջո կարողացել է պայքարել և ճնշել ապստամբներին: Հակամարտությունների ընթացքում սերբական բանակի և պարագլուխների կողմից տեղի են ունեցել մի շարք ջարդեր։ Ալբանացիների բնակեցված հողերի գրեթե կեսը, ներառյալ Կոսովոն, դուրս է մնացել այն տարածքից, որն այն ժամանակ ձևավորվել է որպես Ալբանիա և որը միացվել է Չեռնոգորիայի և Սերբիայի կողմից[76]:

Այս ժամանակահատվածում Կոսովոյի բնակչության մեծամասնությունը ալբանացիներ են եղել և չեն ողջունել սերբերի տիրապետությունը[77]:

Ըստ պատմաբան Նոել Մալկոլմի, տարածաշրջանը նվաճվել է,  սակայն անօրինական կերպով միացվել է Սերբիային 1912 թվականին և մնացել է օկուպացված տարածք մինչև 1918 թվականը, երբ այն դարձել է Հարավսլավիայի թագավորության մի մասը[77][78]:

Շատ ալբանացիներ շարունակել են դիմադրել սերբական բանակին և պայքարել են Կոսովոն Ալբանիայի հետ միավորելու համար: Ե՛վ Իսա Բոլետինին, և՛ Իդրիզ Սեֆերին շարունակել են կռիվ[79]: Այդ ժամանակվա մյուս հայտնի ապստամբներ են եղել Ազեմ Գալիցան, որը նաև հայտնի է եղել որպես Ազեմ Բեյթա և նրա կինը՝ Շոտե Գալիցան[80]:

Միջպատերազմյան ժամանակաշրջան

խմբագրել

Սերբերի, խորվաթների և սլովենների թագավորության 1918-1929 թվականներին տարածաշրջանում սերբ բնակչության աճ և ոչ սերբերի անկում է գրանցվել: 1929 թվականին Կոսովոն բաժանվել է արևմուտքում՝ Զետա Բանովինայ ՝ մայրաքաղաքը Ցետինյեի և Վարդար Բանովինայի հարավ-արևելքում՝ մայրաքաղաք Սկոպյեի և Մորավա Բանովինայի միջև՝ հյուսիս-արևելքում՝ մայրաքաղաք Նիշով[81]:

Սերբական զորքերը փորձել են փոխել տարածաշրջանի ժողովրդագրական կառուցվածքը սպանությունների և զանգվածային վտարումների միջոցով: 1918 թվականից մինչև 1945 թվականը ավելի քան 100,000 ալբանացի լքել է Կոսովոն[82][83]:

Ալբանական դպրոցներն ու լեզուն արգելված են եղել[82]: Տարածաշրջանում բնակեցվել են տասնյակ հազարավոր սերբեր, իսկ ալբանացի գյուղացիներից խլվել են հողեր[82][83]:

1938 թվականին Կոսովոյի Դրենիցայի շրջանի 23 գյուղերում ավելի քան 6000 մարդ զրկվել է հողից[84]: Գաղութացման արդյունքում սերբերի բնակչության թիվը սկզբում 24%-ից պակաս էր մինչև 38%[84]; Առաջարկվել է բերել ևս 470,000 սերբերի և վտարել 300,000 ալբանացիներ [84] սակայն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկումը թույլ չի տվել դրա գործադրմանը[84]:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

խմբագրել
 
Կոսովոն 1941 թվականին:

1941 թվականին Հարավսլավիա առանցքի ներխուժումից հետո Կոսովոյի մեծ մասը տրվել է Իտալիայի կողմից վերահսկվող Ալբանիային, իսկ մնացածը վերահսկվել է Գերմանիայի և Բուլղարիայի կողմից: Սկսվել է եռաչափ հակամարտություն, որը ներառել է ազգամիջյան, գաղափարական և միջազգային պատկանելություններ, որոնցից առաջինն ամենակարևորն է եղել: Այնուամենայնիվ, այս հակամարտությունները համեմատաբար ցածր մակարդակի են եղել Հարավսլավիայի այլ տարածքների համեմատ պատերազմի տարիներին, սերբ պատմաբաններից մեկը գնահատել է, որ սպանվել են 3000 ալբանացիներ և 4000 սերբեր ու չեռնոգորցիներ, իսկ երկուսը պատերազմում զոհվածների թիվը գնահատում է 12000 ալբանացի և 10000 սերբեր և չեռնոգորցիներ[85], «մենք պետք է ձգտենք ապահովել, որ Կոսովոյի սերբ բնակչությունը հնարավորինս շուտ հեռացվի ...բոլոր բնիկ սերբերը, ովքեր այստեղ ապրել են դարեր շարունակ, պետք է կոչվեն գաղութարարներ և որպես այդպիսին, Ալբանիայի և Իտալիայի կառավարությունների միջոցով, պետք է ուղարկվեն Ալբանիայի համակենտրոնացման ճամբարներ: Սերբ վերաբնակիչները պետք է սպանվեն»,  հայտարարել է Ալբանիայի այն ժամանակվա վարչապետ Մուստաֆա Կրուջան 1942 թվականի հունիսին[86]: Ալբանացի կոլաբորացիոնիստների կողմից սերբ և չեռնոգորացի վերաբնակիչների հալածանքների հետևանքով հազարավոր մարդիկ սպանվել են, իսկ 70,000-ից մինչև 100,000-ը վտարվել կամ տեղափոխվել են Պրիշտինայի և Միտրովիցայի համակենտրոնացման ճամբարներ[87][88]:

1943-1944 թվականների ամանորի գիշերը ալբանացի և հարավսլավացի պարտիզանները հավաքվել են հյուսիսային Ալբանիայի Կուկասի մոտ գտնվող Բույան քաղաքում, որտեղ նրանք համաժողով են անցկացրել, որտեղ քննարկել են պատերազմից հետո Կոսովոյի ճակատագիրը: Ե՛վ ալբանացի, և՛ հարավսլավացի կոմունիստները ստորագրել են համաձայնագիր, ըստ որի Կոսովոն իրավունք կունենա ժողովրդավարական ճանապարհով որոշել՝ արդյոք ցանկանում է մնալ Ալբանիայում, թե դառնալ Սերբիայի կազմում։ Սա դիտվել է որպես Կոսովոյի մարքսիստական լուծում: Համաձայնագիրը չի ընդունվել Հարավսլավիայի կողմից, քանի որ Տիտոն գիտեր, որ Սերբիան չի ընդունի այն[89]: Որոշ ալբանացիներ, հատկապես Կենտրոնական Կոսովոյի Դրենիցայի և շրջակայքի տարածաշրջանում, ապստամբել են հարավսլավական կոմունիստների դեմ՝ համաձայնագիրը չընդունելու համար: Ի պատասխան՝ հարավսլավացիները ապստամբներին անվանել են նացիստների և ֆաշիստների համախոհներ։ Կոսովոյի ալբանացի զինվորական Շաբան Պոլյուժան, որը սկզբում կռվել է հարավսլավական պարտիզանների հետ, բայց հետո հրաժարվել է հետագա համագործակցությունից, հարձակման է ենթարկվել և սպանվել[90]: Բարում գնդակահարվել են Հարավսլավիայի բանակի 400-ից 2000 կոսովացի ալբանացի նորակոչիկներ[91]:

Հարավսլավիայի ժամանակաշրջան

խմբագրել

Պատերազմի ավարտից և կոմունիստական Հարավսլավիայի ստեղծումից հետո 1946 թվականին Կոսովոն ստացել է Սերբիայի ինքնավար շրջանի կարգավիճակ և 1963 թվականին դարձավ ինքնավար մարզ։ Կոմունիստական կառավարությունը թույլ չի տվել բոլոր փախստականների վերադարձը։         

1974 թվականի Հարավսլավիայի սահմանադրության ընդունումով Կոսովոն ձեռք է բերել տեղական ինքնակառավարում: Նահանգի կառավարությունը Կոսովոյի դպրոցներում կիրառել է ալբանական ուսումնական ծրագիր

1980-ականների ընթացքում նահանգի ալբանական և սերբ համայնքների միջև լարվածությունը սրվել է[92][93]: Ալբանական համայնքը կողմ է եղել Կոսովոյի ավելի մեծ ինքնավարությանը: 1981 թվականի մարտից սկսած Կոսովոյի ալբանացի ուսանողները բողոքի ցույցեր են կազմակերպել՝ ձգտելով, որ Կոսովոն դառնա հանրապետություն Հարավսլավիայի կազմում : Այդ բողոքի ակցիաները արագորեն վերածվել են դաժան անկարգությունների՝ «վեց քաղաքներում 20000 մարդու մասնակցությամբ»[94], որոնք խստորեն զսպվել են Հարավսլավիայի կառավարության կողմից։ 1981 թվականի մարտ և ապրիլյան ցույցեր են սկսել ալբանացի ուսանողները[95]: Պրիշտինայում՝ բողոքելով վատ կենսապայմանների և հեռանկարների բացակայության դեմ (գործազրկությունը տիրում էր նահանգում, և համալսարանական կրթություն ստացածների մեծ մասը եղել է գործազուրկի կարգավիճակում)։ Բացի այդ, կոչեր են հնչել Հարավսլավիայի կազմում առանձին ալբանական հանրապետություն ստեղծելու մասին։

 
Ազգային գրադարան Պրիշտինայում:

Կոսովոյում ապրող սերբերը խտրականության են ենթարկվել նահանգային կառավարության կողմից, հատկապես տեղի իրավապահ մարմինների կողմից, որոնք չեն կարողացել պատժել սերբերի դեմ հաղորդված հանցագործությունները[96]: Կոսովոյում գնալով ավելի կատաղի մթնոլորտը նշանակել է, որ նույնիսկ ամենաանհեթեթ միջադեպերը կարող էին զանգվածային անկարգությունների պատճառ դառնալ։ Սերբ ֆերմերը՝ Ջորջե Մարտինովիչը, հայտնվել է Կոսովոյի հիվանդանոցում՝ շիշը հետանցքում, այն բանից հետո, երբ պնդել է, որ իր դաշտում դիմակավորված անձինք հարձակվել են իր վրա (ավելի ուշ խոստովանել է, որ սրվակը հայտնվել է ուղիղ աղիքում՝ ձեռնաշարժության ժամանակ դժբախտ պատահարի պատճառով)[97][98][99]: 216 նշանավոր սերբ մտավորականներ ստորագրել են խնդրագիր՝ հայտարարելով, որ «Ջորջե Մարտինովիչի դեպքը խորհրդանշում է Կոսովոյի բոլոր սերբերի վիճակը»[100]:

Կոսովոյի սերբերի կողմից հնչեցրած քաղաքականապես ամենապայթյունավտանգ բողոքն այն է եղել, որ նրանք անտեսվել են Բելգրադի կոմունիստական իշխանությունների կողմից[101]: 1987 թվականի օգոստոսին Սլոբոդան Միլոշևիչը, այցելել է Կոսովո: Նա դիմել է սերբական ազգայնականությանը իր կարիերան շարունակելու համար: Կոսովոյի ճակատամարտը ոգեկոչող հանրահավաքին հրավիրելով հսկայական բազմություն՝ խոստացել է Կոսովոյի սերբերին՝ «ոչ ոք չի համարձակվի ծեծել ձեզ» և դարձել է Կոսովոյի սերբերի ակնթարթային հերոսը: Մինչև տարեվերջ Միլոշևիչը վերահսկել է Սերբիայի կառավարությունը։

1988 և 1989 թվականներին սերբական քաղաքականության գերիշխող ուժերը մի շարք քայլեր են ձեռնարկել, որոնք հայտնի են դարձել որպես հակաբյուրոկրատական հեղափոխություն: Կոսովոյի և հյուսիսային Վոևոդինայի նահանգի առաջատար քաղաքական գործիչները պաշտոնանկ են արվել և փոխարինվել, իսկ նահանգների ինքնավարության մակարդակը միակողմանիորեն սկսել է կրճատվել Սերբիայի դաշնային իշխանության կողմից։ Ի նշան բողոքի՝ Կոսովոյի ալբանացիները զանգվածային ցույցեր են անցկացրել, իսկ Տրեպչայի հանքափորները հացադուլ են սկսել։

Նոր սահմանադրությունը զգալիորեն նվազեցրել է մարզերի իրավունքները՝ թույլ տալով Սերբիայի կառավարությանը անմիջական վերահսկողություն իրականացնել նախկինում ինքնավար կառավարման բազմաթիվ տարածքների վրա: Մասնավորապես, սահմանադրական փոփոխությունները Սերբիայի կառավարությանը ունեցել են իշխանություն ոստիկանության, դատական համակարգի, տնտեսության, կրթական համակարգի և լեզվական քաղաքականության վրա[102]: Դրան կտրականապես դեմ են եղել Սերբիայի ազգային փոքրամասնություններից շատերը, որոնք այն համարել են մարզերի վրա էթնիկորեն հիմնված կենտրոնացված իշխանություն պարտադրելու միջոց[103]:

Ալբանիայի ներկայացուցիչները նահանգային կառավարությունում հիմնականում դեմ էին սահմանադրական փոփոխություններին և ձեռնպահ են մնացել Կոսովոյի վեհաժողովում վավերացումից[102]: 1989 թվականի մարտին, վավերացման վերջնական մղմանը նախորդելով, Հարավսլավիայի ոստիկանությունը ձերբակալել է մոտ 240 հայտնի Կոսովոյի ալբանացիների[104]: Երբ ժողովը հավաքել է առաջարկները քննարկելու համար, տանկերն ու զրահամեքենաները շրջապատել են հանդիպման վայրը[57]: Թեև վերջնական քվեարկությունը չկարողացավ հասնել անհրաժեշտ երկու երրորդ մեծամասնության շեմին, հայտարարվել է, որ այն անցել է[102]:

Կոսովոյի պատերազմ

խմբագրել

Սահմանադրական փոփոխություններից հետո Հարավսլավիայի բոլոր հանրապետությունների և մարզերի խորհրդարանները, որոնք մինչ այդ պատգամավորներ ունեին միայն Հարավսլավիայի կոմունիստական կուսակցությունից, լուծարվել են և նրանց համար անցկացվել են բազմակուսակցական ընտրություններ։ Կոսովոյի ալբանացիները հրաժարվել են մասնակցել ընտրություններին և փոխարենը անցկացրել են իրենց՝ չարտոնված ընտրությունները։ Քանի որ ընտրական օրենքները պահանջում էին 50%-ից բարձր մասնակցություն, Կոսովոյի խորհրդարանը չկարողացավ ստեղծվել:

Նոր սահմանադրությունը վերացրել է առանձին մարզերի պաշտոնական լրատվամիջոցները՝ դրանք ինտեգրելով Սերբիայի պաշտոնական լրատվամիջոցներին, մինչդեռ որոշ հաղորդումներ դեռևս պահպանվել են ալբաներեն լեզվով: Կոսովոյում ալբանալեզու լրատվամիջոցները ճնշվել են: Ֆինանսավորումը հանվել է պետական լրատվամիջոցներից: Սահմանադրությունը հնարավոր է դարձրել մասնավոր լրատվամիջոցների ստեղծումը, սակայն դրանց գործունեությունը շատ դժվար է եղել բարձր վարձավճարների և սահմանափակող օրենքների պատճառով։ Պետական սեփականություն հանդիսացող ալբանալեզու հեռուստատեսությունը կամ ռադիոն նույնպես արգելվել է հեռարձակվել Կոսովոյից[105]: Սակայն հայտնվել են մասնավոր սեփականություն հանդիսացող ալբանական լրատվամիջոցներ, Դրանցից, հավանաբար, ամենահայտնին «Koha Ditore»-ն է, որը թույլատրվել է գործել մինչև 1998 թվականի վերջը:

Սահմանադրությունը պետական ընկերությունների նկատմամբ վերահսկողությունը փոխանցել է Սերբիայի կառավարությանը (այն ժամանակ ընկերությունների մեծ մասը պետական էին)։ 1990 թվականի սեպտեմբերին մինչև 12,000 ալբանացի աշխատողներ հեռացվել են իրենց պաշտոններից կառավարությունում և լրատվամիջոցներում, ինչպես նաև ուսուցիչները, բժիշկները և կառավարության կողմից վերահսկվող արդյունաբերության աշխատողները[106], ինչի արդյունքում հրահրվել է համընդհանուր գործադուլ և զանգվածային անկարգություններ։

 
Սերբիայի զոհերը ապստամբության ժամանակ (1995–98 թվականներ)

Հին ալբանական կրթական ծրագիրն ու դասագրքերը չեղյալ են հայտարարվել, ստեղծվել են նորերը։ Ուսումնական ծրագիրը հիմնականում նույնն է եղել, ինչ Սերբիայի մյուս բոլոր ազգությունների ուսումնական ծրագիրը, բացառությամբ այն, որ այն ուներ ալբաներեն և ալբաներեն կրթություն: Ալբաներենով կրթությունը դադարեցվել է 1992 թվականին և վերահաստատվել 1994 թվականին[107]։ Պրիշտինայի համալսարանում, որը համարվել է Կոսովոյի ալբանական մշակութային ինքնության կենտրոն, ալբաներենով կրթությունը վերացվել է, իսկ ալբանացի ուսուցիչները նույնպես զանգվածաբար հեռացվել են աշխատանքից: Ալբանացիներն արձագանքեցին՝ բոյկոտելով պետական դպրոցները և ստեղծելով ալբաներեն լեզվով կրթության ոչ պաշտոնական զուգահեռ համակարգ[108]:

Ալբանացիների զանգվածային անկարգություններից հետո, ինչպես նաև միջհամայնքային բռնությունների բռնկումներից հետո հայտարարվել է արտակարգ դրություն, և Հարավսլավիայի բանակի և ոստիկանության ներկայությունը զգալիորեն ավելացել է՝ անկարգությունները ճնշելու համար։

1992 թվականին տեղի են ունեցել չարտոնված ընտրություններ, որոնք ճնշող մեծամասնությամբ ընտրել են Իբրահիմ Ռուգովային որպես ինքնահռչակ Կոսովոյի Հանրապետության «նախագահ»՞ Սակայն այս ընտրությունները չեն ճանաչվել ոչ սերբական, ոչ էլ օտարերկրյա կառավարության կողմից: 1995 թվականին Խորվաթիայից հազարավոր սերբ փախստականներ հաստատվել են Կոսովոյում, ինչն էլ ավելի է վատթարացրել հարաբերությունները երկու համայնքների միջև: Հարավսլավիայի և հատկապես Սերբիայի ինքնիշխանության դեմ ալբանացիների հակազդեցությունը ի հայտ է եկել անկարգությունների (1968 և 1981 թվականի մարտ) մայրաքաղաք Պրիշտինայում: Իբրահիմ Ռուգովան ի սկզբանե հանդես է եկել ոչ բռնի դիմադրության օգտին:

ԿԱԲ-ն սկսել է պարտիզանական պատերազմ և ահաբեկչական արշավ, որը ուղղված է եղել Հարավսլավիայի անվտանգության ուժերի, պետական պաշտոնյաների և քաղաքացիական անձանց վրա, որոնք բացահայտորեն աջակցել են ազգային կառավարությանը, այդ թվում նաև ալբանացիներին: 1998 թվականի մարտին հարավսլավական բանակի ստորաբաժանումները միացել են սերբական ոստիկանությանը՝ ռազմական ուժ կիրառելով անջատողականների դեմ պայքարելու համար։ Հաջորդող ամիսներին հազարավոր ալբանացի խաղաղ բնակիչներ են սպանվել, իսկ ավելի քան 10000-ը լքել են իրենց տները, այդ մարդկանց մեծ մասը եղել են ալբանացիներ: Շատ ալբանական ընտանիքներ ստիպված են եղել լքել իրենց տները զենքի սպառնալիքով, ազգային անվտանգության և ԿԱԲ-ի ուժերի միջև կռիվների հետևանքով, ինչը հանգեցրել է անվտանգության ուժերի՝ ներառյալ հարակից ռազմականացված զինյալների արտաքսմանը: ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարը հաշվարկել է, որ 1998 թվականի մարտից մինչև 1999 թվականի մարտին 460,000 մարդ է տեղահանվել[109]:

ՄԱԿ ՓԳՀ-ն (1999 թվականի մարտ) հաղորդել է, որ Կոսովոյի ավելի քան 90 խառը բնակչություն ունեցող գյուղեր «ներկայումս դատարկվել են սերբ բնակչությունից», իսկ մյուս սերբերը շարունակում են լքել դրանք՝ կամ տեղափոխվելով Կոսովոյի այլ տարածքներ, կամ փախչելով Կենտրոնական Սերբիա:

 
Փախստականների ճամբար Կուկեսի մոտ, Ալբանիա (1999 թվական)

Սերբիայի և Ալբանիայի ներկայացուցիչների միջև բանակցությունների խափանումից հետո, Հյուսիսատլանտյան պայմանագրի կազմակերպության (ՆԱՏՕ) հովանու ներքո, 1999 թվականի մարտի 24-ին ՆԱՏՕ-ն միջամտել է առանց Միավորված ազգերի կազմակերպության լիազորությունների: ՆԱՏՕ-ն ուժեղ ռմբակոծությունների արշավ է սկսել Հարավսլավիայի ռազմական թիրախների դեմ, այնուհետև անցել լայնամասշտաբ ռմբակոծությունների (ինչպես Նովի Սադի կամուրջները): Լայնամասշտաբ պատերազմ է սկսվել, երբ ԿԱԲ-ն շարունակել է հարձակվել սերբական ուժերի վրա, իսկ սերբ/հարավսլավական ուժերը շարունակել են կռվել ԿԱԲ-ի դեմ՝ Կոսովոյի բնակչության զանգվածային տեղաշարժի ֆոնին: Հարավսլավիայի մի շարք բարձրաստիճան պաշտոնյաների և զինվորականների, ներառյալ նախագահ Միլոշևիչը, հետագայում նախկին Հարավսլավիայի համար միջազգային քրեական տրիբունալի մեղադրանք է առաջադրվել ռազմական հանցագործությունների համար: Միլոշևիչը մահացել է կալանքի տակ՝ նախքան դատավճռի կայացումը[110]:

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը գնահատել է, որ Կոսովոյի պատերազմի ժամանակ մոտ 40,000 ալբանացի փախել կամ վտարվել է Կոսովոյից 1998 թվականի մարտից մինչև 1999 թվականի ապրիլի վերջը։ Փախստականների մեծ մասը գնացել է Ալբանիա, Մակեդոնիայի Հանրապետություն կամ Չեռնոգորիա։ Կառավարական անվտանգության ուժերը առգրավել և ոչնչացրել են բազմաթիվ փախած ալբանացիների փաստաթղթերն ու պետհամարանիշները, ինչը լայնորեն համարվել են փախստականների ինքնությունը ջնջելու փորձ, իսկ «ինքնության մաքրում» տերմինը ստեղծվել է այս գործողությունը նշելու համար: Սա դժվարացրել է պատերազմից հետո վերադարձած փախստականների ինքնությունը հստակորեն տարբերակել: Սերբական աղբյուրները պնդում են, որ շատ ալբանացիներ Մակեդոնիայից և Ալբանիայից, որոշ գնահատականներով թերևս մինչև 300,000-ը, այդ ժամանակվանից գաղթել են Կոսովո փախստականների կերպարանքով:

Անկախություն

խմբագրել

Պատերազմն ավարտվել է 1999 թվականի հունիսի 10-ին, երբ Սերբիայի և Հարավսլավիայի կառավարությունները ստորագրել են Կումանովոյի համաձայնագիրը, ըստ որի նահանգի կառավարումը փոխանցվել է Միավորված ազգերի կազմակերպությանը: ՆԱՏՕ-ի գլխավորած Կոսովոյի ուժերը (KFOR) մուտք են գործել նահանգ Կոսովոյի պատերազմից հետո՝ հանձնարարված Կոսովոյում ՄԱԿ-ի առաքելության (UNMIK) անվտանգությունն ապահովելու համար: Շաբաթների ընթացքում մոտ 164,000 ոչ ալբանացիներ, հիմնականում սերբեր, բայց նաև գնչուներ, լքել են նահանգը՝ վախենալով հաշվեհարդարից, իսկ մնացած խաղաղ բնակիչներից շատերը դարձել են բռնությունների զոհ[111]։ Շատ ալբանացիներ համարել են, որ գնչուներն օօգնել են սերբերին պատերազմի ժամանակ: Պատերազմից հետո հազարավոր մարդիկ վտարվել են ահաբեկումների, հարձակումների և հանցագործությունների ալիքի պատճառով, քանի որ KFOR-ը պայքարել է նահանգում կարգուկանոն վերականգնելու համար[111]։

Կոսովոյից մեծ թվով փախստականներ դեռևս ապրում են Սերբիայում տեղակայված ժամանակավոր ճամբարներում և ապաստարաններում: 2002 թվականին Սերբիան և Չեռնոգորիան հայտնել են, որ հյուրընկալել են 277000 ներքին տեղահանվածների (ճնշող մեծամասնությունը Կոսովոյից սերբեր և գնչուներ), այդ թվում՝ 201,641 մարդ, որոնք տեղահանվել են Կոսովոյից դեպի Սերբիա, 29,451-ը՝ Կոսովոյից Չեռնոգորիա և մոտ 46,000 տեղահանված հենց Կոսովոյում՝ ներառյալ 16,000 վերադարձած փախստականները, որոնք չեն կարող ապրել իրենց սկզբնական տներում[112][113]։ Որոշ աղբյուրներ այդ ցուցանիշը շատ ավելի ցածր են համարում, Եվրոպական կայունության նախաձեռնությունը գնահատում է, որ տեղահանվածների թիվը կազմել է ընդամենը 65,000 ևս 40,000 սերբեր մնացել են Կոսովոյում, թեև դա անհայտ է եղել մինչ 1999 թվականը: Կոսովոյում էթնիկ սերբերի ամենամեծ կենտրոնացումը գտնվել է մարզի հյուսիսում՝ Իբար գետի վերևում, սակայն Կոսովոյի սերբ բնակչության մոտ երկու երրորդը շարունակում է ապրել մարզի հարավում, որտեղ գերակշռում են ալբանացիները[114]։

2004 թվականի մարտի 17-ին և 18-ին Կոսովոյում կայացած անկարգությունները հանգեցրել են 19 զոհի (11 Կոսովոյի ալբանացի և 8 Կոսովոյի սերբեր), անկարգությունների արդյունքում մարզում այրվել է առնվազն 550 տուն և ավերվել 27-35 սերբական ուղղափառ եկեղեցիներ և վանքեր[115]։ Կոսովոյի ևս մի քանի հազար սերբեր լքել են իրենց տները, որպեսզի կարողանան ապաստան գտնել Սերբիայում կամ Կոսովոյի հյուսիսում, որտեղ գերիշխում են սերբերը:

Պատերազմի ավարտից հետո Կոսովոն դարձել է կանանց թրաֆիքինգի հիմնական աղբյուրը, որտեղ կանանց ստիպել են զբաղվել մարմնավաճառությամբ և սեռական ստրկությամբ: Սեքս-առևտրի ինդուստրիայի աճին նպաստել են Կոսովոյում ՆԱՏՕ-ի ուժերը[116][117][118]։

Միջազգային բանակցությունները սկսվել են 2006 թվականին՝ Կոսովոյի վերջնական կարգավիճակը որոշելու համար, ինչպես նախատեսված է եղել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1244 բանաձևով, որը վերջ է դրել 1999 թվականի Կոսովոյի պատերազմին։ Մինչ Կոսովոյի նկատմամբ Սերբիայի շարունակվող ինքնիշխանությունը ճանաչվել է միջազգային հանրության կողմից՝ երկրամասի բնակչության հստակ մեծամասնությունը ձգտել է անկախության:

ՄԱԿ-ի կողմից աջակցվող բանակցությունները՝ ՄԱԿ-ի հատուկ բանագնաց Մարտի Ահթիսաարիի գլխավորությամբ՝ սկսվել են 2006 թվականի փետրվարին: Թեև առաջընթաց է գրանցվել տեխնիկական հարցերում, երկու կողմերն էլ մնացել են կարգավիճակ ստացած հարցի հակառակ կողմերում[119]։ 2007 թվականի փետրվարին Ահթիսաարին Բելգրադի և Պրիշտինայի առաջնորդներին ներկայացրել է կարգավիճակի կարգավորման առաջարկի նախագիծը, որը հիմք է հանդիսացել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևի նախագծի համար, որն առաջարկում է մարցի համար «վերահսկվող անկախություն»: 2007 թվականի հուլիսի սկզբի դրությամբ բանաձևի նախագիծը, որի կողմնակիցներն են եղել Միացյալ Նահանգները, Միացյալ Թագավորությունը և Անվտանգության խորհրդի այլ եվրոպական անդամներ՝ չորս անգամ վերաշարադրվել է՝ փորձելով բավարարել Ռուսաստանի այն մտահոգությունները, որ նման բանաձևը կարող է խաթարել պետական ինքնիշխանության սկզբունքը[120]։ Ռուսաստանը, որը վետո ունի Անվտանգության խորհրդում որպես հինգ մշտական անդամներից մեկը հայտարարել է, որ չի աջակցի որևէ բանաձևի, որն ընդունելի չէ Բելգրադի և Պրիշտինայի համար[121]։

 
Կոսովոյի հանրապետության քարտեզ

2008 թվականի փետրվարի 17-ին Կոսովոն միակողմանի հռչակել է իր անկախությունը [122] և այնուհետև ընդունել Կոսովոյի Հանրապետության Սահմանադրությունը, որն ուժի մեջ է մտել 2008 թվականի հունիսի 15-ին[123]։ Կոսովոյի որոշ սերբեր, որոնք դեմ են եղել անջատմանը, բոյկոտել են այդ քայլը՝ հրաժարվելով կատարել Պրիշտինայի կենտրոնական կառավարության հրամանները և փորձել են գրավել սերբական շրջաններում ենթակառուցվածքները և սահմանային կետերը: Եղել են նաև բռնության հատուկենտ դեպքեր միջազգային հաստատությունների և կառավարական հաստատությունների նկատմամբ, հիմնականում Հյուսիսային Կոսովոյում։

2011 թվականի հուլիսի 25-ին Կոսովոյի ալբանացի ոստիկանները ապստամբության հանդերձանքով փորձել են գրավել մի քանի սահմանային հսկողության կետեր Կոսովոյի սերբերի կողմից վերահսկվող հյուսիսում՝ փորձելով կիրառել սերբական ներմուծման արգելքը, որը սահմանվել է ի պատասխան Սերբիայի կողմից Կոսովոյից ներմուծում կատարելու վերաբերյալ արգելքին: Դա ստիպել է մեծ բազմությանը արգելապատնեշներ կանգնեցնել, ինչի արդյունքում Կոսովոյի ոստիկանության ստորաբաժանումները կրակի տակ են ընկել: Ալբանացի ոստիկանը մահացել է, երբ նրա ստորաբաժանումը դարանակալվել է և ևս մեկ սպա վիրավորվել է: ՆԱՏՕ-ի գլխավորած խաղաղապահները մտել են տարածք՝ իրավիճակը հանգստացնելու համար, իսկ Կոսովոյի ոստիկանությունը հետ է քաշվել: ԱՄՆ-ն և ԵՄ-ն քննադատել են Կոսովոյի կառավարությանը, որովհետև վերջիններս սկսել են գործել առանց միջազգային կառույցների հետ խորհրդակցելու[124][125]։

Երկու կառավարությունների միջև որոշակի մերձեցում տեղի է ունեցել 2013 թվականի ապրիլի 19-ին, երբ երկու կողմերն էլ ձեռք են բերել Բրյուսելյան համաձայնագիր, որը ձեռք է բերվել ԵՄ միջնորդությամբ, այն թույլ է տվել Կոսովոյի սերբ փոքրամասնությանը ունենալ սեփական ոստիկանություն և վերաքննիչ դատարան[126]։ Համաձայնագիրը վավերացվել է Կոսովոյի վեհաժողովի կողմից 2013 թվականի հունիսի 28-ին[127][128]։

2021 թվականի ապրիլին Կոսովոյի խորհրդարանը հինգ տարի ժամկետով նախագահ է ընտրել Վյոսա Օսմանին։ Նա Կոսովոյի յոթերորդ նախագահն է եղել և երկրորդ կին նախագահը հետպատերազմյան շրջանում։ Օսմանին ստացել է վարչապետ Ալբին Կուրտիի ձախակողմյան Ինքնորոշում Շարժման (Vetevendosje) աջակցությունը, որը հաղթել է 2021 թվականի փետրվարի խորհրդարանական ընտրություններում[129]։

2021 թվականի սեպտեմբերին Կոսովոյի հյուսիսից սերբերը փակել են երկու հիմնական ճանապարհներ՝ արգելափակելով սերբական պետհամարանիշներով մեքենաների մուտքը Կոսովո՝ առանց ժամանակավոր տպագիր գրանցման տվյալների։ Կոսովոյի հյուսիսում հարձակման են ենթարկվել ներքին գործերի նախարարության երկու շենքերը, այդ թվում՝ մեքենաների գրանցման գրասենյակը: Սերբիան զորավարժություններ է սկսել սահմանի մոտ և սկսել ռազմական ինքնաթիռներ ուղարկել սահմանային անցակետի վերևում։ Կոսովոյի ՆԱՏՕ-ի առաքելությունն ուժեղացրել է պարեկությունը սահմանային անցակետերի մոտ[130]։ 2021 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Կոսովոյի և Սերբիայի միջև պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել դիմակայությունը դադարեցնելու վերաբերյալ։ Կոսովոն համաձայնել է դուրս բերել ոստիկանության հատուկ ջոկատայիններին[131]։ 2022 թվականի հուլիսի վերջին լարվածությունը կրկին բռնկվել է, երբ Կոսովոյի կառավարությունը հայտարարել է, որ սերբերի կողմից տրված անձը հաստատող փաստաթղթերը և մեքենաների համարանիշները անվավեր են լինելու, ինչը ստիպել է Հյուսիսային Կոսովոյի սերբերին ճանապարհը փակելու միջոցով բողոքի ակցիա անցկացնել: Կոսովոյի իշխանությունների որոշումը դիտարկվել է որպես փոխադարձ քայլ՝ հաշվի առնելով, որ Սերբիայում Կոսովոյի փաստաթղթերը մերժվել են: Օգոստոսին ԵՄ-ի միջնորդությամբ բանակցությունները հանգեցրել են Սերբիայի և Կոսովոյի միջև համաձայնության, ըստ որի Սերբիան կվերացնի հատուկ փաստաթղթերի պահանջները Կոսովոյի անձը հաստատող փաստաթուղթ ունեցողների համար, իսկ Կոսովոն դրանք չի ներկայացնի սերբական ID կրողների համար[132]։ Նոյեմբերին էթնիկ սերբերը զանգվածաբար հրաժարվել են Կոսովոյի պետական կառույցներից, իսկ բողոքի ակցիան և լարվածությունը շարունակվել է մինչև տարեվերջ[133]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «Accordance With International Law of the Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010-08-21-ին. Վերցված է 2012-08-19-ին.
  2. ↑ Ajdini, Sh.; Bytyqi, Q.; Bycinca, H.; Dema, I.; և այլք: (1975), Ferizaj dhe rrethina, Beograd, էջեր 43–45{{citation}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link).
  3. ↑ 3,0 3,1 Djordje Janković: Middle Ages in Noel Malcolm's "Kosovo. A Short History" and Real Facts Արխիվացված 2015-02-17 Wayback Machine
  4. ↑ 4,0 4,1 Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo, Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, p. 7.
  5. ↑ Wilkes 1992
      Whether the Dardanians were an Illyrian or a Thracian people has been much debated and one view suggests that the area was originally populated with Thracians who then exposed to direct contact with Illyrians over a long period. .. The meaning of this state of affairs has been variously interpreted, ranging from notions of Thracianization' (in part) of an existing Illyrian population to the precise opposite. In favour of the latter may be the close correspondence of Illyrian names in Dardania with those of the southern 'real' lllyrians to their west, including the names of Dardanian rulers, Longarus, Bato, Monunius and Etuta, and those on later epitaphs, Epicadus, Scerviaedus, Tuta, Times and Cinna.  
  6. ↑ 6,0 6,1 Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1967). Epirus: the Geography, the Ancient Remains, the History and Topography of Epirus and Adjacent Areas. Clarendon Press. 0198142536.
  7. ↑ Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière (1966). "The Kingdoms in Illyria circa 400-167 B.C." The Annual of the British School at Athens. British School at Athens. 61: 239–253. JSTOR 30103175.
  8. ↑ Dragojević-Josifovska 1982, p. 32.
  9. ↑ Djordje Janković: Middle Ages in Noel Malcolm's "Kosovo. A Short History" and Real Facts Արխիվացված 2015-02-17 Wayback Machine
  10. ↑ «Nis | History, Facts, & Points of Interest». Encyclopedia Britannica.
  11. ↑ Malcolm, 1998, էջ 23
  12. ↑ Kingsley, Thomas (2022). «Albanian Onomastics - Using Toponymic Correspondences to Understand the History of Albanian Settlement». 6th Annual Linguistics Conference at the University of Georgia: 117. Վերցված է 9 July 2022-ին.
  13. ↑ «The plague pandemic and Slavic expansion in the 6th–8th centuries». ResearchGate.
  14. ↑ Malcolm, 1998, էջ 26
  15. ↑ Malcolm, 1998, էջ 27
  16. ↑ Malcolm, 1998, էջ 26-27
  17. ↑ Kosovo: A Short History, Origins: Serbs, Albanians and Vlachs. "The main area of the Balkan interior where a Latin-speaking population may have continued, in both towns and country, after the Slav invasion, has already been mentioned: it included the upper Morava valley, northern Macedonia, and the whole of Kosovo. It is, therefore, in the uplands of the Kosovo area (particularly, but not only, on the western side, including parts of Montenegro) that this Albanian-Vlach symbiosis probably developed. All the evidence comes together at this point. What it suggests is that the Kosovo region, together with at least part of northern Albania, was the crucial focus of two distinct but interlinked ethnic histories: the survival of the Albanians, and the emergence of the Romanians and Vlachs. One large group of Vlachs seems to have broken away and moved southwards by the ninth or tenth century; the proto-Romanians stayed in contact with Albanians significantly longer, before drifting north-eastwards, and crossing the Danube in the twelfth century."
  18. ↑ Kosovo: A Short History, Origins: Serbs, Albanians and Vlachs. "Only the remnants of a Latin-speaking population survived in parts of the central and west-central Balkans; when it re-emerges into the historical record in the tenth and eleventh centuries, we find its members leading a semi-nomadic life as shepherds, horse-breeders and travelling muleteers. These were the Vlachs, who can still be seen tending their flocks in the mountains of northern Greece, Macedonia and Albania today. [14] The name 'Vlach' was a word used by the Slavs for those they encountered who spoke a strange, usually Latinate, language; the Vlachs' own name for themselves is 'Aromanians' (Aromani). As this name suggests, the Vlachs are closely linked to the Romanians: their two languages (which, with a little practice, are mutually intelligible) diverged only in the ninth or tenth century. While Romanian historians have tried to argue that the Romanian-speakers have always lived in the territory of Romania (originating, it is claimed, from Romanised Dacian tribes and/or Roman legionaries), there is compelling evidence to show that the Romanian-speakers were originally part of the same population as the Vlachs, whose language and way of life were developed somewhere to the south of the Danube. Only in the twelfth century did the early Romanian-speakers move northwards into Romanian territory."
  19. ↑ Kosovo: A Short History, Origins, Serbs, Albanians and Vlachs.
  20. ↑ The Early History of the Rumanian Language, Andre Du Nay.
  21. ↑ Endre Haraszti; (1977) Origin of the Rumanians (Vlach Origin, Migration and Infiltration to Transylvania) p. 60-61; Danubian Press.
  22. ↑ Elsie, 2010, էջ 54
  23. ↑ Stojkovski, 2020, էջ 147
  24. ↑ McGeer, 2019, էջ 149
  25. ↑ Malcolm, 1998, էջ 28
  26. ↑ Prinzing, 2008, էջ 30
  27. ↑ Malcolm, 1998, էջ 44
  28. ↑ Malcolm, 1998, էջ 50
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 Malcolm, 1998
  30. ↑ Lellio, Anna Di (July 10, 2006). The Case for Kosova: Passage to Independence. Anthem Press. ISBN 9781843312451 – via Google Books.
  31. ↑ Sellers, Mortimer; Tomaszewski, Tadeusz (July 23, 2010). The Rule of Law in Comparative Perspective. Springer Science & Business Media. ISBN 9789048137497 – via Google Books.
  32. ↑ Turnbull 2012, p. 35.
  33. ↑ Phillips & Axelrod 2005, p. 20.
  34. ↑ Sedlar 2013, p. 393.
  35. ↑ Sedlar 2013, p. 248.
  36. ↑ Kenneth, Setton (1997) [1978]. The papacy and the Levant, 1204–1571: The thirteenth and fourteenth centuries p. 100.
  37. ↑ Djokić, 2023, էջ 131
  38. ↑ Malcolm, 1998, էջեր 111-114
  39. ↑ A.Hanzic – Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu I Metohiji v sredinom XV vijeka pp.201–9.
  40. ↑ Milan Sufflay: Povijest Sjevernih Arbanasa pp. 61–2.
  41. ↑ Selami Pulaha – Defteri I Regjistrimit te Sanxhakut te Shkodres I vitit 1485.
  42. ↑ Malcolm, 1998, էջեր 36, 111-112
  43. ↑ Madgearu, Alexandru; Gordon, Martin (2008). The Wars of the Balkan Peninsula: Their Medieval Origins. Scarecrow Press. p. 27. 978-0-8108-5846-6.
  44. ↑ Malcolm, 1998, էջ 109
  45. ↑ Myths of Kosovo: The History of Kosovo Through the Eyes of Dusan T. Batakovic - Melle Havermans p. 30.
  46. ↑ Malcolm, 1998, էջ 111
  47. ↑ Frederick F Anscombe p. 785.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 48,6 Malcolm, 2020
  49. ↑ Çelebi, Evliya (2000). Dankoff, Robert; Kreiser, Klaus; Elsie, Robert (eds.). Evliya Çelebi in Albania and Adjacent Regions: Kossovo, Montenegro, Ohrid. BRILL. էջ 17. ISBN 978-9-0041-1624-5.
  50. ↑ Anscombe, Frederic F, (2006). "The Ottoman Empire in Recent International Politics – II: The Case of Kosovo". The International History Review. 28.(4): 767–774, 785–788.
  51. ↑ Malcolm, 1998, էջ 138
  52. ↑ 52,0 52,1 Malcolm, 1998, էջ 131
  53. ↑ Lawson, Kenneth E. (2006). Faith and hope in a war-torn land. U.S. Government Printing Office. էջ 111. ISBN 9780160872792.
  54. ↑ Vickers, Miranda (1999). The Albanians: A Modern History (անգլերեն). Bloomsbury Academic. էջ 18. ISBN 978-1-86064-541-9.
  55. ↑ Iseni, Bashkim (2008). La question nationale en Europe du Sud-Est: genèse, émergence et développement de l'indentité nationale albanaise au Kosovo et en Macédoine (ֆրանսերեն). Peter Lang. էջ 120. ISBN 978-3-03911-320-0.
  56. ↑ Fábián & Trost 2019, p. 349.
  57. ↑ 57,0 57,1 Judah, 2008
  58. ↑ Everett-Heath, John (2018). The Concise Dictionary of World Place-Names (Fourth ed.). Oxford University Press. էջ 767. ISBN 978-0-19256-243-2.
  59. ↑ Pllana, Emin (1985). "Les raisons de la manière de l'exode des refugies albanais du territoire du sandjak de Nish a Kosove (1878–1878) [The reasons for the manner of the exodus of Albanian refugees from the territory of the Sanjak of Niš to Kosovo (1878–1878)] ". Studia Albanica. 1: 189–190.
  60. ↑ Rizaj, Skënder (1981). "Nënte Dokumente angleze mbi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878–1880) [Nine English documents about the League of Prizren (1878–1880)]". Gjurmine Albanologjike (Seria e Shkencave Historike). 10: 198.
  61. ↑ Şimşir, Bilal N, (1968). Rumeli'den Türk göçleri. Emigrations turques des Balkans [Turkish emigrations from the Balkans]. Vol I. Belgeler-Documents. p. 737.
  62. ↑ Bataković, Dušan (1992). The Kosovo Chronicles. Plato.
  63. ↑ Elsie, 2010
  64. ↑ Stefanović, Djordje (2005). "Seeing the Albanians through Serbian eyes: The Inventors of the Tradition of Intolerance and their Critics, 1804–1939". European History Quarterly. 35. (3): 470.
  65. ↑ Hysni Myzyri, "Kriza lindore e viteve 70 dhe rreziku i copëtimit të tokave shqiptare", Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 151.
  66. ↑ «Lidhja Shqiptare E Prizrenit – (1878–1881)». historia.shqiperia.com.
  67. ↑ «Under Orders: War Crimes in Kosovo – 11. Prizren Municipality». www.hrw.org.
  68. ↑ 68,0 68,1 Г. Л. Арш, И. Г. Сенкевич, Н. Д. Смирнова «Кратая история Албании» (Приштина: Рилиндя, 1967) 104–116.
  69. ↑ Hysni Myzyri, "Kreu VIII: Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878–1881)", Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 149–172.
  70. ↑ «Lidhja Shqiptare E Prizrenit – (1878–1881)». historia.shqiperia.com.
  71. ↑ Hysni Myzyri, "Kreu VIII: Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878–1881)", Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 182–185.
  72. ↑ Hysni Myzyri, "Lëvizja kombëtare shqiptare dhe turqit e rinj", Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 191.
  73. ↑ Г. Л. Арш, И. Г. Сенкевич, Н. Д. Смирнова «Кратая история Албании» (Приштина: Рилиндя, 1967) 140–160.
  74. ↑ Hysni Myzyri, "Kryengritjet shqiptare të viteve 1909–1911", Historia e popullit shqiptar: për shkollat e mesme (Libri Shkollor: Prishtinë, 2002) 195–198.
  75. ↑ Malcolm, 1998, էջ 248
  76. ↑ Malcolm, 1998, էջ 251
  77. ↑ 77,0 77,1 Malcolm, Noel (February 26, 2008). «Noel Malcolm: Is Kosovo Serbia? We ask a historian». the Guardian.
  78. ↑ Malcolm, Noel (December 1998). «Kosovo: Only Independence Will Work». The National Interest.
  79. ↑ Malcolm, 1998, էջ 252
  80. ↑ Elsie, 2010, էջ XXXVI, 107
  81. ↑ Mylonas, H. (2013). The Politics of Nation-Building: Making Co-Nationals, Refugees, and Minorities. Problems of International Politics. Cambridge University Press. էջ 142. ISBN 978-1-139-61981-3.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 . Political parties of Eastern Europe: a guide to politics in the post-Communist era p. 448-449.
  83. ↑ 83,0 83,1 Anna Di Lellio The Case for Kosova p. 61.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 Anna Di Lellio - The Case for Kosova, p. 61.
  85. ↑ Malcolm, 1998, էջ 312
  86. ↑ Pinos, J.C. (2018). Kosovo and the Collateral Effects of Humanitarian Intervention. Routledge Borderlands Studies. Taylor & Francis. էջ 53. ISBN 978-1-351-37476-7.
  87. ↑ Bieber, Florian; Daskalovski, Zidas (2004). Understanding the War in Kosovo. Routledge. էջ 58. ISBN 978-1-13576-155-4.
  88. ↑ Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. էջեր 114, 141. ISBN 978-0-25334-656-8.
  89. ↑ «The Resolution of Bujan». Albanian History. Robert Elsie. Վերցված է 27 July 2019-ին.
  90. ↑ Elsie, R. (2004). Historical Dictionary of Kosova. European historical dictionaries. Scarecrow Press. էջ 140. ISBN 978-0-8108-5309-6.
  91. ↑ Fevziu, B.; Elsie, R.; Nishku, M. (2016). Enver Hoxha: The Iron Fist of Albania. Bloomsbury Publishing. էջ 134. ISBN 978-0-85772-703-9.
  92. ↑ Reuters 1986-05-27, "Kosovo Province Revives Yugoslavia's Ethnic Nightmare"
  93. ↑ Christian Science Monitor 1986-07-28, "Tensions among ethnic groups in Yugoslavia begin to boil over"
  94. ↑ New York Times 1981-04-19, "One Storm has Passed but Others are Gathering in Yugoslavia"
  95. ↑ «Die Zukunft des Kosovo». Bits.de. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  96. ↑ "Exodus of Serbians Stirs Province in Yugoslavia". The New York Times. 12 July 1982.
  97. ↑ Sabrina P. Ramet, Angelo Georgakis. Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo, pp. 153, 201. Cambridge University Press, 2005; 1-397-80521-8
  98. ↑ Sell, Louis (2003). Slobodan Milosevic and the Destruction of Yugoslavia. Durham. էջեր 78–79. ISBN 0-8223-3223-X.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  99. ↑ «Zgodovina – Inštitut za sodno medicino». Ism-mf.si. Վերցված է 20 February 2019-ին.
  100. ↑ Mertus, Julie (1999). Kosovo: How Myths and Truths Started a War. University of California Press. էջ 108. ISBN 978-0-5202-1865-9.
  101. ↑ "Belgrade Battles Kosovo Serbs". The New York Times. 27 June 1987.
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 Krieger, 2001
  103. ↑ "Yugoslavia: The Old Demons Arise", Time, 6 August 1990.
  104. ↑ Anderson, 1990
  105. ↑ «Helsinki». www.hrw.org. Արխիվացված է օրիգինալից October 27, 2004-ին.
  106. ↑ Wolfgang Plarre. «On the Record: //Civil Society in Kosovo// – Volume 9, Issue 1 – August 30, 1999 – The Birth and Rebirth of Civil Society in Kosovo – Part One: Repression and Resistance». Bndlg.de. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  107. ↑ [1] Արխիվացված Հոկտեմբեր 10, 2004 Wayback Machine
  108. ↑ Clark, Howard. Civil Resistance in Kosovo. London: Pluto Press, 2000. 0-7453-1569-0
  109. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees. «Kosovo Crisis Update». UNHCR. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  110. ↑ Seth, Michael J. (2021). Not on the Map: The Peculiar Histories of De Facto States. Rowman & Littlefield. էջ 96. ISBN 978-1-7936-3253-1.
  111. ↑ 111,0 111,1 «Abuses against Serbs and Roma in the new Kosovo». hrw.org. Human Rights Watch. August 1999.
  112. ↑ [2] Արխիվացված Հոկտեմբեր 29, 2004 Wayback Machine
  113. ↑ [3] Արխիվացված Հունիս 13, 2011 Wayback Machine
  114. ↑ «Chronology of all ESI publications – Reports – ESI». Esiweb.org. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  115. ↑ «Failure to Protect: Anti-Minority Violence in Kosovo, March 2004». hrw.org. Human Rights Watch. July 2004.
  116. ↑ «Amnesty International | Working to Protect Human Rights». Web.amnesty.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-13-ին. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  117. ↑ Ian Traynor in Zagreb (2004-05-07). «Nato force 'feeds Kosovo sex trade' | World news». The Guardian. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  118. ↑ «Conflict, Sexual Trafficking, and Peacekeeping». Արխիվացված է օրիգինալից November 21, 2006-ին. Վերցված է October 25, 2008-ին.
  119. ↑ "UN frustrated by Kosovo deadlock ", BBC News, October 9, 2006.
  120. ↑ «Russia reportedly rejects fourth draft resolution on Kosovo status». SETimes.com. 2007-06-29. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  121. ↑ «UN Security Council remains divided on Kosovo». SETimes.com. 2011-05-31. Վերցված է 2012-11-09-ին.
  122. ↑ «Accordance With International Law of the Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010-08-21-ին. Վերցված է 2012-08-19-ին.
  123. ↑ Bilefsky, Dan (15 June 2008). «Tension mounts as Kosovo Constitution takes effect». The New York Times.
  124. ↑ «Nato Steps In Amid Kosovo-Serbia Border Row».
  125. ↑ «Kosovo tense after border clash». BBC News. 27 July 2011.
  126. ↑ «Serbia and Kosovo reach EU-brokered landmark accord». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2013-04-19. Վերցված է 2022-08-02-ին.
  127. ↑ «LIGJI NR. 04/L-199 PËR RATIFIKIMIN E MARRËVESHJES SË PARË NDËRKOMBËTARE TË PARIMEVE QË RREGULLOJNË NORMALIZIMIN E MARRËDHËNIEVE MES REPUBLIKËS SË KOSOVËS DHE REPUBLIKËS SË SERBISË». 2020-10-24. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-10-24-ին. Վերցված է 2022-08-02-ին.
  128. ↑ «Kosovo MPs Defy Protests to Ratify Serbia Deal». Balkan Insight (ամերիկյան անգլերեն). 2013-06-28. Վերցված է 2022-08-02-ին.
  129. ↑ «Kosovo parliament elects Vjosa Osmani as new president». www.aljazeera.com (անգլերեն).
  130. ↑ «NATO increases patrols near Kosovo-Serbia border blockage». CNN. 28 September 2021.
  131. ↑ «Kosovo, Serbia Agree to End Border Blockade Without Solution to Licence Plate Dispute». BalkanInsight. 30 September 2021.
  132. ↑ «EU official says Serbia, Kosovo agree on IDs in step forward». ABC News. The Associated Press. 27 August 2022.
  133. ↑ Bahri, Cani; Rujevic, Nemanja (27 December 2022). «What's behind the tensions between Kosovo and ethnic Serbs?». Deutsche Welle.

Աղբյուրներ

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կոսովոյի_պատմություն&oldid=10110443» էջից