Մասնակից:Sylvia Seraydarian 5/Մոսկուա

Կաղապար:Արևելահայերեն Կաղապար:Տեղեկաքարտ Բնակավայր (արեւմտահայերէն) Մոսկուա (ռուս.՝ Москва), Ռուսիոյ մայրաքաղաքը: Դաշնային նշանակութիւն ունեցող քաղաք է: Կեդրոնական դաշնային շրջանի եւ Մոսկուայի մարզի վարչական կեդրոնն է, հերոս-քաղաք է:

Բնակչութեան թուաքանակով Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի ամենամեծ քաղաքն է` 2013 թուականի տուեալներով` 11 միլիոն 979 հազար 529 մարդ:

Կարեւորագոյն փոխադրական հանգոյց է, ինչպէս նաեւ երկրի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային եւ գիտական կեդրոնը: Քաղաքը կը սպասարկեն միջազգային «Տոմոտետովօ», Շերեմետեւօ, վնուքովօ օդակայանները, 9 երկաթուղային կայարան, 3 գետային նաւակայան (ելքեր կան դէպի ատլանտեան եւ Հիւսիսայԫնսառուցեալ օւկիանոսներու ջրային տարածքներ): 1935 թուականէն սկսած քաղաքին մէջ կը գործեն մետրոպոլիտէն:

Պատմականօրէն եղած է Մոսկովեան Մեծ իշխանապետութեան, Ռուսական թագաւորութեան, Ռուսաստանի կայսրութեան (1728-1730), Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Խորհրդային Միութեան մայրաքաղաքը:

Ֆորբս ամսագրի 2011 թուականի տուեալներով Մոսկուան տոլլարային միլիարտատէրներու քանակով (79 հոգի) աշխարհի մէջ կը գրաւէ առաջին տեղը:

1980 թուականին Մոսկուայի մէջ անցած են 22-րդ ամառային օլիմբիական խաղերը:

Անուան ծագումնաբանութիւն

Քաղաքի անուան ծագումնաբանութիւնը կու գայ գետի անունէն^[1]։ Մոսկուայի տեղանուան ստուգաբանութիւնը հաստատուած չէ^[2]։ Վերջին տարիներուն մասնագետներու շրջանին մէջ մեծ տարածում ստացած են գետի պալթեան^[3] և սլավոնական^[4] ծագումնաբանութեան վարկածները։ Երկու վարկածներուն մէջ բառի հիմնական իմաստն էր «հեղուկ», «խոնաւ», «ցեխոտ» բառերը^[5]։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Մոսկուայի եւ մերձակայ քաղաքներու տեսքը LandSat-7 արբանեակէն։

Մոսկուայի հարաւային հատուածի պատկերը՝ Վնուկովո օդանաւակայան վայրէջք կատարող ինքնաթիռէն :

Մոսկուան կը գտնուի Ռուսաստանի եւրոպական մասի կեդրոնը, Վոլգա եւ Օկա գետերու միջեւ, Սմոլենսկո-Մոսկովեան բարձրութեան սահմանագծին (արեւմուտքէն), Մոսկվորեցկո-Օկաեան հարթութեան մէջ (արեւելքէն) եւ Մեշյորկեան ցածրավայրի մօտ (հարաւ-արեւելքէն)։ 2012 թուականի տուեալներով քաղաքի տարածքը կը կազմէ 2511 քմ²։ Տարածքի մէկ երրորդը (870 քմ) կը գտնուի Մոսկովեան օղակաւոր ճամբային ներսը (ռուս.՝ МКАД-Московская кольцевая автомобильная дорога), մնացած մասը՝ 1641 կմ-ին օղակավոր ճանապահից դուրս^[6]։

Ծովի մակարդակէն միջին բարձրութիւնը կը կազմէ 156 մ (աղբիւրը ցոյց տրուած չէ 662 օր)։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի Տեպլոստանեան բարձրավայրին մէջ եւ կը կազմէ 255 մ^[7], ամենացած կէտը՝ Բեսեդինեան կամուրջներու մօտ է, ուր Մոսկուա գետը կը հեռանայ քաղաքէն, այդ կէտի բարձրութիւնը հաշուած ծովու մակարդակէն կը կազմէ 114,2 մեթր^[8]։ Մոսկուայի երկարութիւնը (առանց շերտընդմեջեան տարածքները հաշուելու) հիւսիսէն հարաւ Մոսկովեան օղակաւոր ճամբայի սահմաններուն մէջ՝ 38 քմ, սահմաննեէն դուրս՝ 51,7 քմ, արեւմուտքէն արեւելք՝ 39,7 քմ։

Քաղաքը տեղակայուած է Մոսկուա գետի միջին հոսանքին՝ անոր երկու ափերուն։ Բացի այս գետէն, քաղաքի տարածքով կը հոսին տասնեակ այլ գետեր, որոնցմէ աւելի մեծերն են Մոսկուայի վտակները, Սխոդնյան, Խիմկան, Պրեսնյան, Նեգլիննայան, Յուզան եւ Նիշենկան (ձախակողմեան), ինչպէս նաեւ Սենունը, Կոտլովկան եւ Գրէոդնյան (աջակողմեան)^[9]։ Շատ մանր գետեր (Նեգլիննյան, Պրեսնյան եւ այլն) քաղաքի սահմաններուն մէջ կը հոսին ջրանցքներով։ Մոսկուայի մէջ շատ այլ ջրաւազաններ ալ կան՝ աւելի քան 400 արհեստական լճակներ եւ քանի մը լիճեր։

Ժամային գոտի

Մոսկուա կը գտնուի ժամային գոտիի մը մէջ, որ միջազգային չափանիշով կը նշուի ինչպէս Moscow Time Zone (MSK)։ Միջազգային համակարգող ժամանակից՝ UTC, շեղումը կազմին մէջ է +4։00։

27 մարտ 2011-էն՝ մշտական ամառային ժամանակը անցնելէ ետք, եւ 1930 թուականէն գործող վճռական ժամանակը հաշուի առնելով՝ Մոսկուայի կեդրոնին մէջ աստղագիտական կէսօրը կի սկսի 13։30։^[10]

Կլիմա

Մոսկուայի կլիման բարեխառն մայրցամաքային է՝ հստակ արտահայտուած սեզոնայնութեամբ։ Ձմեռը (օրական միջին ջերմաստիճանը 0 °C-ից ցած է) հիմնականին կը տեւէ նոյեմբերի երկրորդ տասնամեակէն մինչեւ մարտի վէրջ։ Օրացոյցային ձմեռուայ ընթացքին կը դիտարկուին ոչ շարունակական (3-5 օր) խիստ սառնամանիքներու շրջափուլեր (գիշերային ջերմաստիճանը մինչեւ -20 °C, աւելի հազուադէպ՝ -25..-30 °C)։ Բայց դեկտեմբերի ու յունուարի սկզբին տաքացումներ, երբ ջերմաստիճանը -5..-10 °C-էն աւելի կը ոարձրանայ մինչեւ 0 °C, երբեմն՝ +5..+10 °C։ Ըստ ՎՎՑ մետեոկաեանի տուեալներու (1981-2010 թուականներուն նորման)՝ տարուայ ամենացուրտ եղանակը փետրուարն է (միջին ջերմաստիճանը կը կազմէ -6,7 °C^[11])։ Փոփոխական եղանակները բաւական կարճ են։ Երբեմն նոյնիսկ ամառային ջերմաստիճանները կը դիտուին ապրիլի սկզբին, իսկ մայիսի վերջին եւ յունիսի սկզբին կ՛արձանագրուի ցուրտերու վերադարձ։ Ամառը (ցերեկային միջին ջերմաստիճանը բարձր է +20 °C եւ օրական միջին ջերմաստիճանը բարձր է +15 °C) կը տեւէ մայիսի կէսերէն մինչեւ սեպտեմբերի սկիզբը, ցերեկային ջերմաստիճանը հաճախ կը գերազանցէ 30 °C (միջինը 6-8 օր ամառային սեզոնի ընթացքին, 2010 թուականին՝ 1,5 ամիս։ 35 °C ջերմաստիճանը վերջին 30 տարիներու ընթացքին գերազանցած է 18 անգամ, որմէ 16-ը 2010 թուականին։) Ամենատաք ամիսը յուլիսն է (1981-2010 թուականներու միջին ջերմաստիճանը կազմած է +19,2 °C)։

1981-2010 թուականներու դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կը կազմէ +5,8 °C։ Մետեոդիտարկումներօվ ամբողջ պատմութեան ամենատաք շրջանը եղած է 2008 թուականը. միջին ջերմաստիճանը կազմած է +7,3 °C^[12], ամենացուրտը՝ 1888 թուականը (+1,7 °C)։ Նորմայով 1961-1990 թուականներուն միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմած է +5,0 °C, քամիի տարեկան միջին արագութիւնը՝ 2,3 մ/վ, օդի տարեկան միջին խոնավութիւնը՝ 77 %, դեկտոեմբերին կը հասնի 85 %, մայիսին կ՛իջնէ մինչեւ 64 %^[13]։

130-ամեայ դիտարկումներու շրջանին օդի ամենաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկուած է 29 յուլիս 2010-ին եւ ՎՎՑ մետեոկայանին մէջ կազմած է +38,2 °C, «Բալչուգ» մետեոկայանի մէջ, քաղաքի կեդրոնը եւ Դոմոդեդովո օդակայանը արտասուոր շոգի ընթացքին՝ +39,0 °C^[14]։ Ամենացածր ջերմաստիճանը արձանագրուած է 17 յունուար 1940-ին եւ կազմած է -42,2 °C ( Տիմիրեազեւսկեան գիւղատնտեսական ակադեմիոյ մետեոկաեան՝ ՏԳՏԱ), Մոսկուայի հենքային մետոկայանին մէջ բացարձակ մինիմումը կը կազմէ -38,1 °C (յունուար 1956-ին)։

Տարուայ ընթացքին Մոսկուայի եւ հարակից տարածքին մէջ կը թափի 600-800 մմ մթնոլորտային տեղումներ, որոնց մեծամասնութիւնը՝ ամառային շրջանին է։ Տեղումներու մակարդակը բաւական մեծ միջակայքով կը փոխուի. կարեւոր է, ինչպէս մեծ քանակի տեղումներ (օրինակ՝ յուլիս 2008-ին՝ 180մմ տեղումներ^[15]), այնպէս է փոքր քանակի տեղումներ՝ (օրինակ՝ յուլիս 2010-ին՝ 13 մմ)։ Ցերեկուայ տեւողութիւնը կը տատանուի 7 ժամ (21 դեկտեմբեր) մինչեւ 17 ժամ 34 վարկեան (21 յունիս)։ Հորիզոնէն արեւի առաւելագոյն բարձրութիւնը՝ 11° -էն (21 դեկտեմբեր) մինչեւ 58° (21 յունիս)։

Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Մոսկուա առաւելագոյն ցուցանիշներ գրանցման ամբողջ պատմութեան ընթացքին (1879—2010 ), նորմա 1981—2010
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	տարին
բացարձակ առավելագույնը (°C)	−42,2	−38,2	−32,4	−21,0	−7,5	−2,3	1,3	−1,2	−8,5	−20,3	−32,8	−38,8	−42,2
միջին առավելագույնը (°C)	4,0	−3,7	2,6	11,3	18,6	22,0	24,3	21,9	15,7	8,7	0,9	−,30	9,6
միջին ջերմաստիճանը (°C)	−6,5	−6,7	−1,0	6,7	13,2	17,0	19,2	17,0	11,3	5,6	−1,2	5,2	5,8
միջին նվազագույնը (°C)	−9,1	−9,8	−4,4	2,2	7,7	12,1	14,4	12,5	7,4	2,7	−3,3	−7,6	11,1 2,1
բացարձակ նվազագույնը (°C)	8,6	8,3	19,7	28,9	33,2	34,7	38,2	37,3	32,3	24,0	16,2	9,6	38,2
տեղումների քանակը (մմ)	52	41	35	37	49	80	85	82	68	71	55	52	707
Աղբյուր՝ Եղանակ և կլիմա

Հիւսիսափայլ, ամիսը ժամ, 2001—2011^[16]
Ամիս	Յունուար	Փետրուար	Մարտ	Ապրիլ	Մայիս	Յունիս	Յուլիս	Օգոստոս	Սեպտեմբեր	Հոկտեմբեր	Նոյեմեմբեր	Դեկտեմբեր	Տարի
Հիւսիսափայլ, ժամ	37	65	142	213	274	299	323	242	171	89	33	14	1902

Հիւսիսափայլի տարեկան ժամերու քանակը կը կազմէ 1731 ժամ ^[17] (2001-2010 թուականներին միջինը 1900 ժամ)։ Մոսկուայի տարածքին հազուադէպ չեն նաեւ մառախուղը եւ ամպրոպը։ Ժամանակ առ ժամանակ Մոսկուայի մէջ տեղի կ՛ունենան այնպիսի տարերային եղանակային երեւոյթներ, որոնցմէ են մրրիկները, տեղատարափ անձրեւները եւ նույնիսկ փոթորիկները։ 20 յունիս 1998-ի լոյս 21-ի գիշերը մայրաքաղաքի վրայ թափեցան քաղաքի պատմութեան ընթացքին ամենակործանարար փոթորիկները^[18]։

Բուսականութիւն

Կռիլատի շրջանի բլուրները

Չնայած Մոսկուայի մեծաքանակ կառուցապատմանը` քաղաքի կանաչ տարածքներու մակերեսը (Մոսկուայի ճարտարապետութեան յանձնաժողովի 2007 թուականի տուեալներով) 34.3 հազար հա կը կազմէ (կամ քաղաքի ընդհանուր տարածքի 1/3-ը):

Մոսկուայի մէջ կան այնպիսի անտառային եւ պուրակային զանգուածներ, որոնցմէ են Իզմայլովեան պուրակը, Տիմիրեազեւսկի պուրակը, Ֆիլեօւսկի պուրակը (անտառային պուրակ), Զամոսկուորեչնի անտառային պուրակը, Լիւբլինսկի պուրակը, Բուտովսկի անտառային պուրակը, Բուսաաանական այգին, Նեսկուչնի այգին, Բիտցեւսկի անտառային պուրակը, ցարիցինոյ եւ Կոլոմենսկոյէ արգելոց-թանգարանները, Կուզմինսկի անտառային պուրակը, Կուսկովոյ անտառային պուրակը եւ այլն:

Քաղաքի տարածքին մէջ կը գտնուին նաեւ Եղջերուի կղզի (Լոսինի Օստրով) Ազգային բնական պարկի մի մասը, բազմաթիւ զբօսայգիներ եւ հանգստի գօտիներ:

Կենդանական աշխարհ

Մոսկուայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Օրինակ, Եղջերուի կղզիի շրջանին մէջ կան ոչ միայն սկիւռներ, ոզնիներ եւ նապաստակներ, այլեւ աւելի խոշոր վայրի կենդանիներ, որոնցմէ են վարազը եւ հիւսիսային եղջերը, պտաւոր եղջերուն։ Կան նաեւ գիշատիչներ՝ աղուէս, ջրաքիս, սպիտակ կզաքիս։ Եղջերուի կղզիի Վերխնեիւզեան մասին մէջ կը բնակին բադեր եւ ձկնկուլներ, հազուագիւտ փասիաններ եւ գորշ կաքաւներ։ Իվան Ահեղի ժամանակներէն Եղջերին կզղին կը գտնուի յատուկ պահպանութեան տակ, իսկ 1983 թուականէն՝ ինչպէս բնական ազգային պարկ։^[19]

Բիտցեւսկեան անտառին մէջ նույնպէս կան բազմաթիւ գիշատիչ կենդանիներ։ Այստեղ կ՛ապրին ոզնիներ, հողափորիկներ եւ նոյնիսկ մայրաքաղաքին մէջ այդքան հազուադէպ չղջիկներ, նապաստակներ՝ սպիտակ եւ գորշ, դաշտամուկ, աքիսներ, սկիւռներ։ Մերձմոսկուայէն կու գան հիւսիսային եղջերուն եւ վարազը։ Կան բադերը, ջրահավը։]]^[20]

Մոսկուայի մէջ կը հանդիպի այնպիսի հազուագիւտ կենդանի, որոնցմէ է քնամուկը։^[21]^[22] Մոսկուայի մէջ անոր թաքստոցներ գտնուած են Բիտցեւեան անտառին մէջ, Եղջերվակղզային անտառապուրակին մէջ, Իզմայլովեան անտառին մէջ։^[21] Հազուագիւտ է սեւ ժանտաքիսը^[23], որ կ՛ապրի գետերու աւազաններու մէջ, որուն ափերով անտառ կը տեղափոխուին, բացատ եւ թփուտներ։ Փաստացի բնակման վայրեր յայտաբերուած են քաղաքի քանի մը տեղերուն մէջ՝ Սեւ լիճի մօտ, Սխոդնի գետի աւազանին մէջ, ինչպէս նաեւ Կրիլատսկայա եւ Բրատեևսկայա գետառներուն մէջ (1985-2000 թուականները ինկած ժամանակահատուածին)^[24]։

Նապաստակներ Մոսկուայի մէջ կարելի է տեսնել Իզմայլովեան անտառին, Կուզմինեան անտառապուրակին, Բիտցեւեան անտառին^[20] եւ Սերեբեանի Բորին մէջ: Աքիսները կ՛ապրին անտառային զանգաւածներու մէջ` Եղջերուի կղզիի, Իզմայլովեան, Կուզմինեան, Բիրիւլեւեան, Բիտցեւեան, Ֆիլի-կունցեւեան անտառային պուրակներու, գետերու հովիտներու` Ռուդնեւսկի, Սեւ, Ալեօշկինի, Չեչեօրնի, Սետունի, Ռամենսկի, Բրատովսկի, Սխոդնի, Կլեազմի, գետառներու մէջ` Մարինսկի, Բրատէեւսկի, Մնեօւնիկովսկի, աւելի յաճախ` Տուշինսկի, ինչպէս նաեւ Խիմկինեան ջրապահեստարանի արեւմտեան ափին:^[25]

Գոյութիւն ունի Մոսկուայի Կարմիր գիրք, ուրուարկուած են Մոսկուայի՝ հազուադէպ եւ անհետացող կենդանատեսակները։ Այնտեղ կը յիշատակուին սովորական ոզնին, գաճաճ փոքրաչղջիկը, սպիտակ կզաքիսը եւ աքիսը, սպիտակ նապաստակը, գորշ նապաստակը, անտառամուկը, սովորական գերմանամուկը^[26]։

Մոսկուայի մէջ ամենախոշոր գիշատիչը սովորական աղուէսն է, կը հանդիպի Եղջերուի կղզիի շրջանին, Կուզմինսկի անտառապուրակին^[27], Բիտցեւեան անտառին եւ այլ շրջաններու մէջ։

Թռչուններէն այստեղ կը հանդիպին մեծ եւ փոքր վարուժնակը^[28], գորշ բադը, սովորական ոսկեակնը, սեւ ուրուրը եւ ճահճային սպիտակամազը, բազեներու քանի մը տեսակ,^[29] աքարը^[30], փարփարը^[31], կիվիւը, կտցարը^[32], անտառակտցարը^[33], լճային փոքր ճայը^[34], վայրի աղաւնին^[35], սովորական տատրակը^[36], ականջաւոր եւ ճահճային բուերը^[37], տնային բուն^[38], աղւվնին, ճնճղուկը եւ ագռաւները, ինչպէս նաեւ սովորական այծկիթը^[39] եւ ծղնին^[40], գորշ եւ կանաչ փայտփորիկները եւ նոյնիսկ ափային ծիծեռնակները^[41]։

Էակներու Ուսումնասիրութիւն

Բաց հողերու աղտոտութիւն Մոսկուայի մէջ (Խորոշյովսկոյէ մայրուղիի Տարականովկա գետի կոլեկցիոներու մօտ)

Մոսկուայի էակներու փոխ յարաբերութեան ուսումնասիրութիւններու իրավիճակի վրան կ՛ազդէ քաղաքին մէջ արեւմտեան եւ հիւսիսարեւմտեան քամիներու գերիշխումը^[42]։ Քաղաքային ջրային աղբիւրներու որակը աւելի լաւ է քաղաքի հիւսիս-արեւմուտքի մէջ։ Էկոհամակարգի բարելաւման կարեւոր գործոն կը համարուի զբոսայգիներու, այգիներու պահպանումը եւ ծառերու շատացումը բակերուն մէջ, որոնք տուժած են վերջին տարիներուն կետային կառուցապատման պատճառով։

Շրջակայ միջավայրի կառավարիչները Մոսկուայի մէջ կ՛իրականացնեն 39 ինքնաշարժներու կայաններ, որոնք կը վերահսկեն օդին մէջ 22 աղտոտող իւթերու մակարդակը եւ աղտոտութեան ընդհանուր մակարդակը^[43]։

Մթնոլորտային օդի ամենաբարձր մակարդակի աղտոտումը կը նկատուի խոշոր ինքնաշարժներու կորուղիներու եւ արդիւնաբերական գոտիներու շրջանին մէջ, հատկապէս կեդրոնը, քաղաքի արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան շրջաններուն մէջ։ Մոսկուայի մէջ ամենաաղտոտուած շրջաններն են՝ Կապոտնյան, Կոսինո Ուխտոմսկին եւ Մարյինոն։ Պատճառը քաղաքի տարածքին մէջ Մոսկոուեան նաւթաարդիւնաբերական գործարանն է, Լիւբերեցկի եւԿուրեանովսկի աերացիայի կայանները^[44]^[45]։ Մոսկուայի էկոլոգիապես մաքուր շրջաններուն կը պատկանին Կրիլատսկոյէ, Կուրկինո, Միտինո, Ստրոգինո եւ Յասենևո շրջանները։

Մոսկուայի օդը աղտոտող հիմնական աղբիւրը ինքնաշարժ կառքերն են արտանետուող կազը^[46]։ Օդը կ՛աղտոտեն նաեւ ջերմաէլեկտրակայանները, ֆաբրիկաները եւ գործարանները, շիկացած մայրաձիւթի գոլորշիները։

Mercer խորհրդատուական կազմակերպութեան վարկածով, Մոսկուան ճանչցուած է իբրեւ Եւրոպայի ամենաաղտոտուած մայրաքաղաքներէն մէկը (2007 թուականին Մոսկուա վարկանիշին մէջ գրաւած է 14-րդ դիրքը ^[47])։

Պատմութիւն

Մոսկուա, 1908 թուական

Առաջին բնակեցումներ

Կարմիր հրապարակ, նկարիչ՝ Ֆեոդոր Ալեքսէեւ

Գրեմլ տանող ճանապարհը, 19-րդ դարու ջրանկար

Մոսկուայի տարիքը յստակ յայտնի չէ: Քաղաքի տարածքին մէջ յայտնաբերուած ամենահնագոյն հնագիտական գտածոները կը պատկանին քարէ դարուն: Առաջին հազարամեակի վերջերը սկսած ժամանակակից Մոսկուայի շրջանին մէջ բնակութիւն հաստատաղ են սլաւոնները` վեատիչները եւ կրիւժչնէրը: Վեատիչները կը կազմէին Մոսկուայի սկզբնական բնակչութեան հիմնական մասը: Գրեմլի տարածքին տարուած հնագիտական պեղումներկը կը վկայեն, որ 11-րդ դարու վերջերուն հոն այնտեղ արդէն բնակավայր եղած է^[48]։

Իշխանութեան մայրաքաղաք

13-րդ դարու երկրորդ կեսին իշխան Դանիիլ Ալեքսանդրովիչի (Ալեքսանտր Նեւսկիի որդին) իշխանութեան ժամանակ Մոսկուա դարձած է ինքնուրոյն անկախ իշխանութեան կեդրոն։ Քաղաքի՝ առեւտրային ուղիներու խաչմերուկին մէջ գտնուիլը նպատակ ունէր անոր զարգացման եւ աճումին^[48]։ 14-րդ դարուն Մոսկուայի կալուածքները ընդլայնուեցան, անոնց միացուեցան Կոլոմենսկի եւ Մոժայսկի իշխանութիւնները։

14-րդ դարուն տեղի կ՛ունենայ Մոսկուայի զարգացումը՝ որպէս Մոսկուայի մեծ իշխանութեան կեդրոն։ Իւրի Դանիլովիչէն սկսած Մոսկուայի իշխանները կը կրեն Վլատիմիրսկի Մեծն իշխան տիտղոսը^[48]։ 14-րդ դարուն Մոսկուա տըղափոխուած է մեթրոբոլիդներու նստավայրը, իսկ 1589 թուականին յիմնուած է Մոսկուայի պատրիարքարանը^[48]։ Այսպիսով, աճած է քաղաքի նշանակութիւնը՝ որպէս կրօնական կեդրոն։

Հին Մոսկուայի գոտիներու քարտէզ։ Գրեմլ, Չինաստան-քաղաք, Սպիտակ քաղաք, Հողէ քաղաք

Իշխան Իվան Կալիտայի օրով Մոսկուայի մէջ սկսած է մասշտաբային շինարարութիւն, կառուցած են առաջին քարէ շինութիւնները (մինչ այդ քաղաքը ամբողջովին փայտով կառուցուած էր)^[49]։ 14-րդ դարուն եւ 15-րդ դարու սկզբներուն Մոսկուա մեծ առեւտրային եւ արհեստի քաղաք էր; անոր կազմին մէջ կը մտնէին Գրեմլի, Կիտայ-քաղաքի տարածքները, ինչպէս նաեւ Զամոսկվորեչյեի, Զանեգլիմենյեի եւ Զայաուզյեի բնակավայրերը^[48]։

Ռուսական միասնական պետութեան մայրաքաղաք

Սիգիզմունդ ֆոն Գերբերշտեյնի «Մոսկուայի գրութիւնները» գիրքէն փորագրուած հատակագիծ։ Գերբերշտեյնը Մոսկուայի մէջ եղած է 1517 եւ 1526 թուականներուն, հատակագիծը կը թուագրուի 1556 թուականին։

15-րդ դարու վերջը Իվան Վասիլյեւիչ III իշխանի օրով Մոսկուան ռուսական մեծագոյն պետութեան մայրաքաղաք կը դառնայ, իսկ 16-րդ դարու սկզբին Վասիլի Իվանովիչ III իշխանի օրով՝ ռուսական միասնական պետութեան մայրաքաղաք^[48]։ Նոր կարգավիճակը նպաստած է քաղաքի աճման եւ տնտեսական եւ մշակութային կեդրոն դառնալուն։ Կը զարգանար արդիւնաբերութիւնը եւ արհեստները՝ զէնքի, գործուածքներու, կաշիէ իրերու, խեցեղենի, ոսկերչական իրերու արտադրութիւնը, շինարարութիւնը։ Մեծ բարձունքներու հասաւ Մոսկուայի ճարտարապետութիւնը։ Մոսկուայի սահմանները բաւականին ընդլայնուեցան. 16-րդ դարու վերջերուն անոր կազմին մէջ մտան Բելի քաղաքի եւ Զեմլյանոյ քաղաքի տարածքները։ Ստեղծուած է պաշտպանական կառոյցներու համակարգ^[48]։ 14-18-րդ դարերուն Մոսկուայի մէչ մի քանի անգամ տեղի ունեցած են մեծ ապստամբութիւններ եւ հրդեհներ։

Խառը շրջանին

1605 թուականին Մոսկուա մտած են ինքնակոչ կեղծ Տմիդրի I թագաւորի զօրքերը։ Ինքնակոչի իշխանութիւնը քաղաքին մէջ ինկած է 1606-ին, քաղաքացիական ապստամբութեան ընթացքին ան սպաննուած է Մոսկուայի բնակիչներու ձեռքով։ 1608-1610 թուականներուն նորընտիր Վասիլի Շույսկի թագաւորի օրով, Մոսկուան կը պաշարուի Տուշինոյի ճամբարին մէջ հաստատուած երկրորդ ինքնակոչ կեղծ Տմիդրի II-ի զօրքերու կողմէն: Այդ ժամանակահատուածին Մոսկուայի հաղորդակցութիւնը պետութեան այլ շրջաններու հետ կը բարդանայ։ Պաշարումը կը յաջողի հանել 1610 թուականին, երբ Միքայէլ Սկոպին-Շույսկի զօրքերը շուէդական վարձկաններու հետ Նովգորոդի կողմէն կը մօտենան Մոսկուային։

1610 թուկանին Վասիլի Շույսկիի զօրքերու Կլուշինսկի ճակատամարտին կրած պարտութենէն ետք Մոսկուան գրաւած են Ստանիսլավ Ժոլկեւսկիի լեհական զօրքերը։ 1611-ին Պրոկոպիյ Լյապունովի, Իվան Զարուցկիի եւ իշխան Տմիդրի Տրուբեցկիի ղեկավարութեան տակ Առաջին տարածքային աշխարհազորի՝ քաղաքը լեհերէն ազատելու փորձերը յաջողութեամբ չեն աւարտած։ 1612-ին Երկրորդ տարածքային աշխարհազորի զօրքերը Կուզմա Մինինի եւ իշխան Տմիդրի Պոժարսկիի գլխաւորութեամբ՝ 4 նոյեմբեր-ին ջախջախելով լեհական զօրքերը, ազատագրած են Մոսկուան լեհերէն՝ ստիպելով 1612-ին հանձնել իրենց կայազօրը Կրեմլում եւ հեռանալ Մոսկուայէն։

Ռոմանովներու կառավարման առաջին հարիւրեակ

Մոսկուայի մէջ 1613-ին թագաւոր օծուած է Միքայէլ Ֆյոդորովիչը, որ սկիզբ դրած է Ռոմանովների հարստութեան աւելի քան 300-ամեայ կառավարմանը։

17-րդ դարուն Մոսկուայի կազմի մէջ վերջնականապէս կը մտնէ Զեմլեանի քաղաքը, կ՛աւարտի Մոսկովեան Կրեմլի շինարարութիւնը եւ ան ձեռք կը բերէ ժամանակակից տեսք։ Կ՛ըստեղծուին Յամսկաեայ, Մեշչանսկաեայ, Նեմեցկաաեայ արուարձանները։ Մեծ նշանակութիւն ձեռք կը բերէ թագաւորական Կոլոմենսկոյէ նստավայրը։ 17-րդ դարու կէսը եւ երկրորդ կէսը Մոսկուայի մէջ յայտնի դարձած է շարք մը սոցիալական եւ քաղաքական ապստամբութիւններով։

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորուստէն ետք

1712-ին Ռուսաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխուած է Սանկտ Բեթերսպուրկ։ 1728-ին Պետրոս II-ի օրով Մոսկուա տեղափոխուած է կայսերական պալատը, եւ հոն մնացած է մինչեւ 1732 թուականը, երբ Աննա Յոհանովնան կրկին վերադարձած է այն Սանկտ Բեթերսպուրկ^[50]։ Մոսկուան պահպանած է մայրաքաղաքի «հնագոյն մայրաքաղաք» տիտղոսը եւ եղած է կայսրերու թագադրման վայր։ Այդ տիտղոսը Մոսկուայի կը կիրակուի, որպէս քաղաքի՝ պատմական տարիքը ընդգծելու համար, ուր առաջին անգամ ստեղծւած է ռուսական ցարի գահը։ Բրոքհաուսի եւԵփրոնի հանրագիտական բառարանին մէջ Մոսկուան կ՛անուանուի որպէս «Ռուսաստանի առաջին մայրաքաղաք» (ռուս.՝ первопрестольная столица России)։ Սերգէյ Օժեգովի եւ Նաթալյա Շվեդովայի բացատրական բառարանը «первопрестольный» բառը կը բացատրէ, որպէս հնագոյն մայրաքաղաք։ Այդ անուանումը լայնօրէն կը կիրառուի նաեւ այժմ հասարակական կեանքի տարբեր ոլորտներուն մէջ որպէս հոմանիշ եւ Մոսկուայի ոչ պաշտօնական անուանում։

1755 –ին Միքայէլ Լոմոնոսովի եւ Իվան Շուվալովի կողմէն կայսրուհի Ելիզավետա հրամանով կը հիմնուի Մոսկուայի համալսարանը։

1812 թուականին Հայրենական պատերազմի ժամանակ Մոսկուան գրաւած են Նապոլեոնի զօրքերը եւ մայրաքաղաքը խիստ տուժած է հրդեհէն։ Տարբեր գնահատումներով, մոսկովեան հրդեհին իբրեւ հետեւանք՝ այրած է շինունութիւններու 80%-ը։ Մոսկուայի վերականգնման գործընթացը տեւած է աւելի քան երեսուն տարի, կառուցուած է Քրիստոս Փրկիչ տաճարը (ռուս.՝ Храм Христа Спасителя)։ 19-րդ դարու վերջերուն Մոսկուայի մէջ շահագործման կ՛ենթարկուի տրամվայը։

1851-ին բացուած է Մոսկուան Սանկտ Բեթերսպուրկի հետ միացնող երկաթուղային հաղորդակցութիւնը։

1896 -ին Նիքոլայ II կայսրի թագադրման հետ կապուած միջոցառումներու ժամանակ, Խոդինսկի դաշտին մէջ տեղի ունեցած է մեծ քանակութեամբ զոհերու պատճառ դարձած խոշոր հրմշտոցը, որ ստացած է «Խոդինսկի ողբերգութիւն» անուանումը։

Դեկտեմբեր 1905-ին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են յեղափոխական անհանգստութիւններ եւ փողոցային բարիկադային մարտեր։

Մոսկվայի տեսքը 1867 թվականին: Սեղմեք այստեղ, որպեսզի տեսնեք նշումներով պատկերը։

1917-ի իրադարձութիւններ եւ քաղաքացիական պատերազմ

1917 թուականի օգոստոսի կէսերուն Մոսկուայի մէջ  Համառուսական պետական համաժողով կը սկսի, որ գումարուած է Ժամանակաւոր կառավարութեան կողմէ։

25 հոկտեմբեր 1917-ին, Բեդրոկրատի մէջ Ձմեռային պալատի վրայ գրոհի հետ միաժամանակ, սկսած է պոլշևիկներու Մոսկուայի զինուած ապստամբութիւնը, որուն, ի համեմատ Բեդրոկրատի ապստամբութեան, Մոսկուայի մէջ համառ դիմադրութիւն ցուցաբերուած էր։ Ապստամբութեան հակառակորդները, որոնց մէջ կը գերակշրէին Մոսկուայի ռազմական ուսումնարաններու յունկերները, համախմբուեցան հանրային անվտանգութեան կոմիտէի մէջ եւ գրաւեցին Գրեմլը, որպէսզի հակազդեն հարձակողներուն։ Դիմակայութիւնը աւարտեցաւ յունկերներու եւ կարմիր գուարդիականներու միջեւ տեղի ունեցած արիւնալի մարտերով, որոնք քաղաքին մէջ շարունակուեցան 25 հոկտեմբեր 1917-էն մինչեւ 2 նոյեմբեր, որուն ըստ արդիւնք վնասուած է Մոսկուայի պատմական կեդրոնը եւ Գրեմլը։

1918-ին Բեդրոկրատէն Մոսկուա կը տեղափոխուին պոլշեւիկներու կառավարութիւնը եւ Մոսկուան ՌՍՖՍՀ-ի մայրաքաղաք կը դառնայ^[51]:

1919 թուականի երկրորդ կէսի սկզբին Մոսկուայի հակապոլշեւիկեան կազմակերպութիւնները, որոնք կը ղեկավարուէին Ազգային կեդրոնի կողմէն, խորհրդային իշխանութիւնը տապալելու նպատակով քաղաքին մէջ ապստամբութիւն կազմակերպելու փորձ կը կատարեն, սակայն ձախողութեամբ կ՛աւարտի։ Մոսկուայի ընդհատակեայ հակախորհրդային կազմակերպութիւններու բազմաթիւ անդամներ գնդակահարուած են Կարմիր տեռորի իրադարձութիւններու ընթացքին Համառուսական արտակարգ կոմիտէի (ռուս.՝ Всероссийская чрезвычайная комиссия (ВЧК)) կողմէն։

Խորհրդային Մոսկուա

1920 թուականին Քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին պոլշեւիկներու յաղթանակին հետ սկսած է քաղաքի զարգացման մէջ նոր, խորհրդային ժամանակաշրջան։ Խորհրդային ժամանակներուն, Մոսկուան կրկին դարձած է պետութեան կեդրոնը, մեծացած է քաղաքի միջազգային քաղաքական նշանակութիւնը։ Մոսկուա արագօրէն կը կառուցուէր, քաղաքին միացած են նախկին արուարձանները։ Նոյն ժամանակաշրջանին քաղաքի կեդրոնի պատմական կառուցապատումը ենթարկուած է մասնակի ոչնչացման, քանդուած են շարք մը տաճարներ եւ վանքեր, որոցմէ էին Քրիստոս Փրկիչ տաճարը եւ Չարչարանաց վանքը։ 1922-ին Մոսկուան դարձած է ԽՍՀՄ մայրաքաղաք։ Քաղաքին մէջ սկսած է արագօրէն զարգանալ փոխադրամիջոցային ենթակառուցուածքը։ Այսպէս, 1924-ին Մոսկուայի մէջ բացուած է հանրակառքի երթեւեկութիւնը, 1933-ին շահագործման ենթարկուած է առաջին տրոլեյբուսային երթուղին, իսկ 1935-ին ուղեւորներու համար բացուած է առաջին մեթրոբոլիդէնի գիծը։ Մոսկուայի անուան ջրանցքի շահագործմանը հանձնելէ եւ Մոսկուա գետի ջուրի մակարդակի բարձրացումէն ետք, Մոսկուա-գետի մօտակայքին գտնուող քաղաքի տարածքի մէկ մասը անցած է ջուրի տակ։ Մասնաւորապէս, ջուրի տակ անցած են Դորոգոմիլովսկի եւ անոր հարակից Հրեական գերեզմանները։

Կեդգործկոմի նախագահութեան «ՌԽՖՍՀ տարածքին մէջ մարզային եւ տարածաշրջանային նշանակութեան վարչա-տարածքային միաւորումներու կրթութեան մասին» որոշմամբ 14 յունուար 1929-էն մինչեւ 1 հոկտեմբեր 1929 ստեղծուած է Կեդրոնական արդիւնաբերական շրջան, որուն կեդրոնը կը գտնուէր Մոսկուայի մէջ^[52]:

1931-ին ՌԽՖՍՀ երկու մեծագոյն քաղաքներ՝ Մոսկուան (16 յունիս)^[53] եւ Լենինկրատը (3 դեկտեմբեր)^[54] բաժանուեցան առանձին վարչական միաւորներու՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայութեան քաղաքներ։

Մոսկուայի մէջ արդիւնաբերութեան տարիներուն արագօրէն կը զարգանայ բարձրագոյն եւ միջին արհեստագիտական ուսումնական հաստատութիւններու ցանցը։

Մոսկուայի մէջ 30-ական թուականներուն ստեղծուած է գիտահետազոտական եւ արհեստագիտական ոլորտի նախագծային յիմնարկներու ամբողջ համակարգ մը։ Անոնց ճնշող մեծամասնութիւնը կը մտնէր ԽՍՀՄ Գիտութիւններու ակադեմիոյ համակարգի մէջ^[55]: Այդ նոյն ժամանակ, քաղաքին մէջ կը զարգանան ԶԼՄ-ները, լոյս կը տեսնեն շարք մը թերթեր, 1939 թուականէն կը կազմակերպուի կանոնաւոր հեռուստատեսային հեռարձակում^[56]^[57]: Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքին մէջ գտնուած են Պաշտպանութեան պետական կոմիտէն եւ Կարմիր բանակի գլխաւոր շտաբը, կազմաւորուած է ազգային աշխարհազորը (աւելի քան 160 հազար մարդ):

1941/1942 թուականներու ձմրան Մոսկուայի տակ տեղի ունեցած է յայտնի ճակատամարտը, ուր խորհրդային զօրքերը իրենց առաջին յաղթանակը տարած են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբէն։ Հոկտեմբեր 1941-ին գերմանական զօրքերը մօտեցան Մոսկուայի, բազմաթիւ արդիւնաբերական հիմնարկութիւններ տարհանուած էին, սկսած է կառավարական հիմնարկութիւններու տարհանում Կույբիշեւ։ 20 հոկտեմբեր 1941-ին Մոսկուայի մէջ պաշարողական դրութիւն յայտարաուած է։ Սակայն, չնայած անոր, 7 նոյեմբեր-ին Կարմիր հրապարակին մէջ տեղի ունեցած է զօրահանդէս, ուրկէ զօրքերը ուղիղ կ՛ուղեւորուէին դէպի ռազմաճակատ։ Դեկտեմբեր 1941-ին Մոսկուայի տակ «Կեդրոն» գերմանական բանակային խումբի հարձակումը կասեցուած է։ 24 յունիս 1945-ին Կարմիր հրապարակին վրայ տեղի ունեցած է Յաղթանակի շքերթը։

1952-1957 թուականներուն բարձրայարկ շինութիւններու կառուցապատման աշխատանքներ սկսած են, որոնք հետագային ստացած են «Ստալինեան բարձրայարկ շինութիւններ» անուանումը եւ որոնք դարձած են խորհրդային ժամանակաշրջանի Մոսկուայի խորհրդանիշներէն մէկը^[58]:

1960-ին կազմաւորուած է Մոսկուայի նոր սահմանը Մոսուայի օղակաձեւ ինքնաշարժի ճամբայով (ռուս.՝ МКАД), որուն սահմաններէն քաղաքը սկսաւ դուրս գալ միայն 1984 թուականին^[59]:

1960-ականներու վերջերուն եւ 1970-ականներու սկզբներուն քաղաքի կեդրոնը կրկին ենթարկուած է լուրջ վերակառուցման։ Գոյութիւն ունեցող ճամբաներու լայնացման, նոր ինքնաշարժի մայր ուղիներու եւ բարձրայարկ շինութիւններու կառուցման համար քանդուած են Մոսկուայի շարք մը ճարտարապետական յուշարձաններ։

1957 եւ 1985 թուականներուն Մոսկուայի մէջ Երիտասարդութեան եւ ուսանողներու համապատասխանաբար 6-րդ եւ 12-րդ համաշխարհային փառատոնները սկսած են։ 1980 թուականին Մոսկուայի մէջ սկսած են նաեւ 22-րդ ամառային Օլիմբիական խաղերը:

Ժամանակակից Մոսկուա

Կոմերիտական հրապարակ, որ յայտնի է նաեւ «Երեք կայարաններու հրապարակ» անունով

19-22 օգոստոս 1991 թվականին քաղաքին մէջ տեղի ունեցած է Արտակարգ իրավիճակներու հարցերով պետական կոմիտէի (ռուս.՝ Госуда́рственный комите́т по чрезвыча́йному положе́нию (ГКЧП)) կողմէն կազմակերպուած Օգոստոսեան պուտչը։ 1993 թուականին նախագահի եւ խորհրդարանի առճակատման արդիւնքին մէջ ծագած սահմանադրական պետական ճգնաժամը հասած է իր գագաթնակէտին։ 3 հոկտեմբեր-4 1993 թուականին տեղի ունեցաղ է «Օստանկինո» հեռուստակեդրոնի գրաւման փորձը եւ Գերագոյն Խորհուրդի («Սպիտակ տան») շէնքի գնդակոծումը։ Այնուհետեւ քաղաքին մէջ տեղի ունեցած են զգալի փոփոխութիւններ։ 1995 թուականին հաստատուած են մայրաքաղաքի նոր պաշտօնական խորհրդանիշերը՝ զինանշանը, դրօշը եւ քաղաքի օրհներգը։ Սկսած են տաճարներու վերականգնողական աշխատանքները, ինչպէս նաեւ սկսած է պոլշեւիկներու կողմէն պայթած Քրիստոսի Փրկիչ տաճարի լայնամասշտաբ կրկնօրինակի շինարարութիւնը։

1990-ական թուականներու վերջերուն, 2000-ականներու սկզբներուն քաղաքը առաջին անգամ առնչուած է միջազգային ահաբեկչութեան սպառնալիքի հետ։ Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են քանի մը ահաբեկչական գործողութիւններ։

Վերջին տարիներու ընթացքին Մոսկուայի մէջ բազմաթիւ միջազգային մշակութային եւ մարզական միջոցառումներ կը կատարուին։

2000-ական թուականնեու սկիզբը նշանաւորուած է ճարտարապետական գլխաւոր վերափոխումներով^[60]: Քաղաքը լրջօրէն կը վերակարուցուի՝ կը կառուցուին նաեւ բազմահարկանի գրասենեակային շինութիւններ, ժամանակակից փոխադրամիջոցային ենթակառուցուածք, էլիտար շինութիւններ, առաջացած է նոր առեւտուրի կեդրոն՝ «Մոսկուա Սիթի» շրջանը^[61]: Միեւնոյն ժամանակ կը նշուի, որ այդ «շինարարական բումը» հանգեցուած է քաղաքի պատմական տեսքի աւերմանը, ճարտարապետական յուշարձաններու եւ քաղաքային միջավայրի ոչնչացմանը^[62]^[63]^[64]: Իրենից լուրջ խնդիր կը ներկայացնէ ոչ այդքան լաւ զարգացած փոխադրամիջոցային ենթակառուցուածքը, որուն պատճառով կ՛առաջանան ինքնաշարժի խցանումներ եւ հասարակական փոխադրամիջոցային գերծանրաբեռնուածութիւն։ Հասարակական փոխադրամիջոցի համար հատկացուած գիծերը դեռեւս ցանկալի արդիւնքներ չեն բերած։

Մոսկուան նաեւ ենթարկուած է շարք մը այլ խնդիրներու: Քաղաքը դարձած է Միջին Ասիայի երկիրներէն, Չինաստանէն, Հիւսիսային Կովկասի եւ Անդրկովկասէն, հանրապետութիւններէն, ինչպէս նաեւ ՌԴ ներքին տարածաշրջաններէն աշխատանքային ներգաղթեալներու ներհոսքի կեդրոն: Ներգաղթեալներու ներհոսքը գործնականօրէն ոչ մէկ կերպ չի կարգաւորէր, օրէնսդիր մեխանիզմները, որոնք ուղղուած են այդպիսի կարգաւորումներու վրայ, յաճախ չեն աշխատիր, որուն հետեւանքով կ՛ըստեղծուի անբարենպաստ իրավիճակ` քաղաքի հաղորդակցութիւնը, հաստատութիւնը, ճանապարհային ցանցը գերծանրաբեռնուած են, յանցագործութիւններու աճ կը նկատուի, որոնցմէ մեծ մասը ը կատարուի ներգաղթեալներու կողմէն, որոնք չունին մշտական բնակութեան վայր, սոցիալական եւ կենցաղային տարրական պայմաններ: Արտասահմանեան ներգաղթեալները բացարձակապէս սոցիալապէս յարմարեցուած չեն, յաճախ ազգային խմբերով կը բնակին: Ներկայումիս թուարկուած խնդիրները միայն կ՛աճին, Մոսկուայի կառավարութիւնը եւ Քաղաքային դուման այդ խնդիրներու օրէնսդրական լուծման համար յստակ միջոցնէր չեն ձեռնարկեր:

Մինչեւ 2010 թուական Մոսկուան պատմական բնակավայրի կարգավիճակ ունէր, սակայն ՌԴ Մշակոյթի նախարարութեան 29 յուլիս 2010 թուականի № 418/339 որոշմամբ քաղաքը զրկուած է այդ կարգավիճակէն^[65]:

Մոսկուայի տեսքը Վորոբյովի լեռներէն 2011 թուականին. Մոսկուա Սիթի, Մոսկուա գետ, Լուժնիկի (մարզադաշտ), Վորոբյովի լեռներ (մեթրոբոլիդէի կայարան), Ռուսական գիտութիւններու ակադեմիոյ շէնք

Մրցանակներ

Քաղաք-հերոս կը կոչուի (8 մայիս 1965-ին)^[48] «Ոսկէ աստղ» մետալի եւ Լենինի շքանշանի պարգեւատրումով՝ ԽՍՀՄ մայրաքաղաք Մոսկուայի աշխատաւորներու կողմէն գերմանա-ֆաշիստական զաւթիչներու դէմ պայքարի ընթացքին արտայայտուած Հայրենիքի նկատմամբ նշանաւոր վաստակի, զանգուածային հերոսութեան, քաջութեան եւ վճռականութեան համար, ինչպէս նաեւ Հայրենական Մեծ պատերազմին ընթացքին խորհրդային ժողովուրդի յաղթանակի 20-ամեակի յիշատակին։
Լենինի շքանշան (6 սեպտեմբեր 1947-ին)^[48]՝ Հայրենիքի առջեւ Մոսկուայի աշխատաւորներու գերմանական զաւթիչներու դէմ պայքարի ընթացքին նշանաւոր վաստակի, քաջութեան եւ հերոսութեան համար, արդիւնաբերութեան եւ մշակոյթի ոլորտին մէջ հասած յաջողութիւններու, ինչպէս նաեւ քաղաք Մոսկուայի 800-ամեակի հետ կապուած քաղաքի վերակառուցման գլխաւոր ծրագրի իրականացման համար։
Հոկտեմբերեան Յեղափոխութեան շքանշան (4 նոյեմբեր 1967-ին)^[48]՝ Հոկտեմբերեան սոցիալիստական մեծ յեղափոխութեան 50-ամեակի յիշատակին։

Իշխանական մարմիններ

Մոսկուայի իշխանութիւններ

Մոսկուայի քաղաքապետարան

Ռուսաստանի Դաշնութեան Սահմանադրութեան համաձայն՝ Մոսկուան դաշնութեան ինքնուրւյն ենթակայ կը համարուի, այսպէս կոչուող դաշնային նշանակութեան քաղաք։

Մոսկուայի մէջ գործադիր իշխանութիւնը կ՛իրականացուի Մոսկուայի Կառավարութիւնը՝ քաղաքապետի գլխաւորութեամբ, օրենսդիրը՝ Մոսկուայի քաղաքային դուման, որ բաղկացած է 35 պատգամաւորներէ, որոնցմէ 18-ը 2009 թուականէն կ՛ընտրուին կուսակցական ընտրակարգով, 17-ը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Քաղաքապետի վերջին ընտրութիւնները եղծա են 7 դեկտեմբեր 2003-ին^[66]^[67]: 27 յունիս 2012-ին Մոսկովեան քաղաքային դուման օրէնք ընդունած է, ըստ որուն, քաղաքապետը կրկին ընտրուելու է ուղղակի գաղտնի քուեարկութեամբ։

Ղեկավարումը կ՛իրականացուի 10 վարչական միաւորներու միջոցով, որոնք կը միաւորեն Մոսկուայի շրջանները տարածքային հիմունքներով վարչական շրջաններու եւ 125 մարզային խորհուրդներու մէջ^[68]: «Մոսկուա քաղաքի տեղական ինքնավարութեան կազմակերպման մասին» օրէնքին համաձայն՝ 2003 թուականի սկզբէն տեղական ինքնավարութեան գործադիր մարմիններ են քաղաքապետարանները, ներկայացուցչական մարմիններ՝ մունիցիպալ ժողովը, որուն անդամները կ՛ընտրուին ներքաղաքային քաղաքապետական կանոնադրութեան համապատասխան։

Մոսկուայի օրենսդիր եւ գործադիր իշխանութիւններու, ինչպէս նաեւ տեղական ինքնավարութեան մարմիններու քաղաքին մէջ գործելու սկզբունքները կը սահմանուին քաղաք Մոսկուայի Կանոնադրութեամբ եւ քաղաքի այլ նորմատիւ արարքներով։

Իշխանութեան դաշնային մարմիններ

Ռուսաստանի Դաշնութեան Կառավարական Տունը

Մոսկուայի մէջ՝ որպէս քաղաքին մէջ, ՌԴ Սահմանադրութեամբ օժտուած է մայրաքաղաքային գործառոյթներով, կը գտնուին երկրի իշխանութեան օրենսդիր, գործադիր եւ դատական դաշնային մարմիններ՝ բացառութեամբ ՌԴ Սահմադրական դատարանի, որ 2008-էն կը գտնուի Սանկտ Բեթերսպուրկի մէջ^[69]:

Ռուսաստանի Դաշնութեան կառավարութիւնը իշխանութեան գործադիր մարմին է, կը գտնուի ՌԴ կառավարական տանը, Մոսկուայի կեդրոնը Կրասնոպրեսնենսկի առափնեայյի մօտ։ Պետական դուման կը գտնոիւ Օխոտնի Ռյադ փողոցի վրայ։ Դաշնութեան խորհուրդը կը գտնուի Բոլշաեայ Դմիտրովկա փողոցի վրայ տեղակայուած շէնքին մէջ։ Ռուսաստանի Դաշնութեան գերագոյն դատարանը եւ Ռուսաստանի Դաշնութեան գերագոյն իրաւարարութեան դատարանը նոյնպէս կը գտնուին Մոսկվուայի մէջ։

Բացի այդ, Մոսկովեան Գրեմլը կը համարուի Ռուսաստանի Դաշնութեան Նախագահի նստավայրը։ Նախագահի աշխատանքային նստավայրը Գրեմլի մէջ կը գտնուի Սենատի շէնքին մէջ։

Վարչատարածքային բաժանում

Մոսկուայի տարածքային փոփոխութիւնները 1922 թուականէն մինչեւ 1995 թուականը

Մոսկուայի տարածքային միաւորներն կը համարուին մարզերը, բնակավայրերը եւ վարչական շրջանները, որոնք ունին քաղաքի իրաւական արարքներու կողմէն ամրագրուած անուանումներ եւ սահմաններ:

Մոսկուա, Ռուսաստան
Վարչական շրջաններ	12
Մարզեր	125
Բնակավայրեր	21

վարչական շրջանը Մոսկուայ քաղաքի տարածքային միաւոր է, որ ձեւաւորուած է տուեալ տարածքի վարչական կառավարման համար, իր մէջ կը նեռարէ Մոսկուայի քանի մը մարզեր կամ բնակավայրեր: Վարչական շրջանի սահմանները չեն կրնար հատել մարզերու եւ բնակավայրերու սահմանները:
Մարզը ձեւաւորուած է՝ հաշուի առնելով տուեալ տարածքներու պատմական, աշխարհագրական, քաղաքաշինական առանձնայատկութիւնները, բնակչութեան թիւը, սոցիալ-տնտեսական յատկանիշները, փոխադրամիջոցային հաղորդակցութեան տեղակայումը, երկրաչափական ենթակառուցուածքի առկայութիւնը եւ տարածքի այլ առանձնայատկութիւնները:
Բնակավայրը Մոսկուայի տարածքային միաւոր է, որ կը ձեւաւորուի այն տարածքներու վրայ, որոնք 1 յուլիս 2012-էն տարածքի ընդլայնման հետ կապուած նախագծի շրջանակներուն մէջ կը մտնեն Մոսկուայի կազմին մէջ:

Մարզի եւ բնակավայրի ձեւաւորումը, վերակազմաւորումը եւ վերացումը,անոնց անուանակարգելը,սահմաններու հաստատումը եւ փոփոխութիւնը կ՛իրականացուի Մոսկովեան քաղաքային Դումայի կողմէն, Մոսկուայի քաղաքապետի առաջարկութեամբ, իսկ վարչական շրջաններինը` Մոսկուայի քաղաքապետը:

Մոսկուայի վարչական շրջանները.
1. Կեդրոնական վարչական շրջան
2. Հիւսիսային վարչական շրջան
3. Հիւսիս-Արեւելեան վարչական շրջան
4. Արեւելեան վարչական շրջան
5. Հարաւ-Արեւելեան վարչական շրջան
6. Հարաւային վարչական շրջան
7. Հարաւ-Արեւմտեան վարչական շրջան
8. Արեւմտեան վարչական շրջան
9. Հիւսիս-Արեւմտեան վարչական շրջան
10. Զելենոգրադսկի վարչական շրջան
11. Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան
12. Տրոիցկի վարչական շրջան

Մինչեւ 1 յուլիս 2012, Մոսկուայի մէջ կար 125 մարզ եւ 10 վարչական շրջան: 1 յուլիս 2012-ի Մոսկուայի տարածքի ընդլայնումէն ետք ձեւաւորուած է 2 նոր վարչական շրջան (նովոմոսկովսկի եւ տրոիցկի), իսկ անոնց կազմին մէջ 21 բնակավայր:

Մոսկուան բաժանուած է 12 վարչական շրջաններու, որոնցմէ Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի եւ Տրոիցկի շրջանները ամբողջութեամբ կը գտնուին Մոսկուայի օղակաձեւ ինքնաշարժի մայր ուղիի սահմաններէն դուրս` կենտրոնական, հիւսիսային, հիւսիսարեւելեան, արեւելեան, հարաւարեւմտեան, արեւմտեան, հիւսիսարեւմտեան, Զելենոգրադսկի, նովոմոսկովսկի, տրոիցկի շրջանները:

Իր հերթին Մոսկուայի շրջանները (բացի Նովոմոսկովսկի եւ Տրոիցկի շրջաններէն) մարզերու կը բաժնուին Մոսկուայի մէջ անոնք 125 հատ են: Մոսկուայի քանի մը մարզեր կը համարուին էքսկլաւներ: Շրջաններու ղեկավարումը կ՛իրականացնեն շրջանային քաղաքապետութիւնները, մարզերինը` մարզային վարչութիւնները:

Նովոմոսկովսկի եւ Տրոիցկի շրջանները բաղկացած են Մոսկուայի այնպիսի նոր տարածքային միաւորներէն, ինչպիսին են բնակավայրերը: Այդ բնակավայրերու սահմաններուն մէջ ստեղծուած են այնպիսի ներքաղաքային թաղապետական կառոյցներ, ինչպիսիք են բնակավայրերը եւ քաղաքային շրջանը: Շրջանները 2013 թուականի դրութեամբ կը գտնուին ընդհանուր ոստիկանութեան ղեկավարման տակ:

20-րդ հարիւրամեակի 90-ական թուականներէն սկսաած աշխոյժօրէն կը քննարկուին Մոսկուայի եւ Մոսկուայի շրջանի միաւորման հարցը։ 2011-ի ամրան ի յայտ եկած է Մոսկուայի տարածքի եւ անոր ապակեդրոնացման աւելի հստակ նախագիծ հարաւարեւմտեան տարածքներու միաւորման շնորհիւ^[70]^[71]^[72]^[73]։ Այդ նախագիծը (այսպէս կոչուած «Նոր Մոսկուա»^[74]^[75]^[76] կամ «Մեծ Մոսկուա»^[6]) իրականացուած է 2012-ի ամրան:

Պաշտօնական խորհրդանիշեր

Մոսկուայի զինանշանը, դրօշը եւ օրհներգը քաղաքի պաշտօնապէս հաստատուած խորհրդանիշերն են։

Մոսկուայի զինանշանը եւ դրօշը իրենցմէ կ՛երկայացնեն մուգ կարմիր գոյնի հերալդիկ վահան եւ ուղղանկիւնաձեւ պաստառ ձիաւորի՝ Սուրբ Գէորգ Յաղթանակաբերի պատկերով, որ նետով կը վիրաւորէ սեւ Վիշապին^[77]: Մոսկուա քաղաքի օրհներգը երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործութիւն է, որ ստեղծուած է Իսահակ Օսիպովի Դունաևսկիի երգի հիման վրայ, Մարկ Լիսյանսկիի եւ Սերգէյ Իվանի Ագրանեանի «Իմ Մոսկուա» բանաստեղծութեան վրայ^[78]:

Բնակչութիւն

Մոսկուայի բնակչութեան թիւը Ռուսաստանի պետական վիճակագրական ծառայութեան տուեալներու համաձայն 12 197 596 մարդ կը կազմէ(2015)^[79]: Բնակչութեան խտութիւնը 4857,66 մարդ/քմ² կը կազմէ (2015):

Մոսկուան Ռուսաստանի ամէնամեծ քաղաքն է բնակչութեան թիւով եւ ամենաբնակեցուածը՝ բոլոր քաղաքներու թիւին մէջ, որոնք ամբողջութեամբ կը գտնուին Եւրոպայի մէջ։ Անոր մօտ 15 միլիոն մարդ մշտական բնակչութեան թիւով նոյնպէս կը համարուի Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի ամենամեծը:

Մոսկուայի բնակչութեան թիւը 2002-ի Համառուսական մարդահամարի արդիւնքներով՝ բնակչութեան թիւը կազմած է 10 382 754 մարդ։ Ընթացիկ վիճակագրական հաշուառման պաշտօնական տուեալներով՝ 1 սեպտեմբեր 2012 դրութեամբ քաղաքի բնակչութիւնը 11 911,1 հազար մարդ կը կազմէր^[80]: Հոկտեմբեր 2010-ի մարդահամարի նախնական տուեալներով Մոսկուայի մշտապէս 11 643 060 մարդ կը բնակէր եւ միայն 30 հազարը ժամանակաւորապէս կը բնակին մայրաքաղաքին մէջ^[81], 1,2 միլիոն մոսկուայաբնակներ տարբեր պատճառներէն ելլելով հրաժարած են մասնակցիլ մարդահամարին^[82]: Մոսկուայի Դաշնային միգրացիոն ծառայութեան վարչութիւնը տեղեկացուցած է, որ Մոսկուայի մէջ մշտական արձանագրութիւն կայ 9 060 մարդու, ժամանակաւոր արձանագրութիւն կայ 1 100 հազար մարդու, տեղափոխութիւն հաշուառման վրայ կանգած են 340 հազար արտասահմանցի։ 600-800 հազար ռուսական քաղաքացի, Դաշնային գաղթը ծառայութեան վարչութեան գնահատականով, Մոսկուայի մէջ կը բնակին առանց գրանցման Դաշնայի ծառայութեան մարմիններուն մէջ^[83]:

Քաղաքի բնակչութեան մասին պաշտօնական տուեալները հաշուի միայն մշտապես բնակութիւն հաստատող քաղաքացիներուն։ Մոսկուայի դաշնային գաղթը ծառայութեան վարչութեան տուեալներով՝ 2008-ին պաշտօնական հաշուառումով արձանագրուած է եւս 1 միլիոն 800 հազար եկւոր (աշխատանքային միգրանտներ եւ գաստարբայտերներ, ուսանողներ եւ այլք), ինչպէս նաեւ քաղաքին մէջ, 2005-ի դրութեամբ, փորձագետներու գնահատումներով, կը գտնուին մօտ 1 միլիոն չարձանագրուած գաղթողներ^[84]:

Մոսկուայի բնակչութեան մշտական աճը հիմնականին կը բաձատրուի այլ տարածաշրջաններէն բնակչութեան ներգաղթով։ Այդ ներքին ներգաղթի երեւոյթը խորհրդային ժամանակներուն մէջ կ՛անուանուէին «լիմիտաւորներ» (ռուս.՝ «лимитчики»):

Մոսկովեան արտասանութիւնը կը համարուի ռուսական գրական լեզուի արտասանութեան նորմը^[85]:

Մոսկուայի բնակչութեան ազգային կազմը, 2002 թուականի մարդահամարի եւ բնակչութեան 2010 թուականի մարդահամարի տուեալներու համաձայն, բաշխուած է հետեւեալ կերպ^[86]՝ ռուսեր - 9 930 410 (91,65 %), ուքրաինացիներ - 154 104 (1,42 %), թաթարներ - 149 043 (1,38 %), հայեր - 106 466 (0,98 %), ադրբեջանցիներ - 57 123 (0,53 %), հրէաներ - 53 142 (0,49 %), պելառուսեր - 39 225 (0,36 %), վրացիներ - 38 934 (0,36 %), ուզբէկներ - 35 595 (0,33 %), տաճիկներ - 27 280 (0,25 %), մոլդովացիներ - 21 699 (0,20 %), խրխզներ - 18 736 (0,17 %), մորդվաներ - 17 095 (0,16 %), չեչեններ - 14 524 (0,13 %), չուվաշներ - 14 313 (0,13 %), օսեր - 11 311 (0,10 %), անձեր, որոնք չեն նշած իրենց ազգութիւնը - 668 409 (5,81 %):

Ռուսերու մեծ տոկոսը Մոսկուայի մէջ կը գերազանցէ միջին ցուցանիշը ամբողջ Ռուսաստանով (80%), ինչպէս նաեւ բարձր է հայերու եւ հրէաներու տոկոսային բաժինը ի համեմատ միջինռուսականի (0,78 % եւ 0,16 % համապատասխանաբար): Ռուսերու բաժինը մեծացած է 1989-ին մարդահամարի պահէն, երբ անոնք կը կազմէին 89,7 %^[87]:

Տնտեսութիւն

Մոսկուա համառուսական մասշտաբով խոշորագոյն դրամական կեդրոն կը համարուի, միջազգային առեւտուրի կեդրոն եւ երկրի տնտեսութեան մեծ մասի կառավարման կեդրոն։ Այսպէս, օրինակ՝ Մոսկուայի մէջ կեդրոնացած են Ռուսաստանի մէջ արձանագրուած բանկերու կէսը^[88]: Բացի այդ, ամենամեծ կազմակերպութիւններու մեծ մասը արձանագրուած են եւ ունին կեդրոնական գրասենեակներ Մոսկուայի մէջ, չնայած անոր, որ անոնց արտադրանքը կարող գտնուիլ Մոսկուայէն հազարաւոր քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ։

2008 -ի տուեալներով, ՀՆԱ ծաւալով (321 միլիար $) Մոսկուան կը գտնուէր 15-րդ դիրքը աշխարհի մեծ քաղաքներու շարքին մէջ^[89]:

Մանրածախ առեւտրու շրջանառութիւնը 2007-ին կազմած է 2040,3 միլիար ռուբլի (2006-ի հետ համեմատած աճը կը կազմէ 105,1%)^[90], մեծածախ առևտրի շրջանառությունը, իր հերթին, կազմել է 7843,2 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմել է 122,3 %)^[91], բնակչության տրամադրվող վճարովի ծառայությունների ծավալը կազմում է 815,85 միլիարդ ռուբլի^[92]:

«Ernst & Young» կազմակերպութեան տուեալներով 2011-ի տուեալներով, Մոսկուան եւրոպական քաղաքներու թիւին մէջ ներդրումային գրաւչութեամբ յայտնուած է 7-րդ դիրքը, ընդ որուն անոր վարկանիշը կ՛աճի^[93]:

Քաղաքին մէջ կ՛աշխատին բջիջային կապի երեք վիրահատեր GSM և UMTS (3G) չափանիշներով՝ «ՄՏՍ», «ՄեգաՖոն», «Բիլայն», CDMA հիման վրայ ծառայութիւնները կը տեղադրէ «Սքայ Լինք» վիրաբուժարանը։ Համացանցի անլար մուտքը LTE արուեստագիտութեամբ կը տրամադրէ «Yota» վիրաբուժարանը։ Վիրտուալ վիրաբուժարանի ձեւին LTE հիման վրայ ծառայութիւնները նոյնպէս կը տրամադրէ «ՄեգաՖոն» վիրաբուժարանը:

Forbes ամսագրի տեղեկութիւններով (2011 թուական), Մոսկուան առաջին դիրքը կը գրաւէ աշխարհի բոլոր քաղաքներուն մէջ տոլարային միլիարտատերերու քանակով (79 մարդ): Foreign Policy ամսագիրը 2010-ին Մոսկուան դրած է 25-րդ հորիզոնական այն համաշխարհային քաղաքներու ցանկին մէջ^[94], որոնք նշանակալի ներդրում ունին համաշխարհային քաղաքակրթութեան զարգացման գործին մէջ^[95]:

Այնուամենայնիւ, ըստ Ռուսաստանի վիճակագրական ծառայութեան 2011-ին հաշուարկուած ապրուստի արժէքի ցուցակին, պարզուեցաւ, որ Մոսկուա ապրուստի համար Ռուսաստանի ամենաթանկարժէք քաղաքը չէ՝ զիջելով սիպիրեան եւ հիւսիսային քաղաքներու ամբողջ մէկ շարքին մէջ^[96]:

2012-ին Մոսկուան առաջին դիրքը գրաւած է 1-ին Քաղաքային միջավայրի որակի վարկանիշին մէջ, որ կազմած են ՌԴ Տարածաշրջանային զարգացման նախարարութիւնը, ճարտարապետներու ռուսաստանյան միութիւնը, Շինարարութեան եւ թաղային տնտեսութեան հարցերով դաշնային գործակալութիւնը, Սպառողներու իրաւունքներու պաշտպանութեան եւ մարդու բարեկեցութեան ոլորտին մէջ վերահսկողութեան դաշնային ծառայութիւնը, ինչպէս նաեւ Մոսկուայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անուան պետական համալսարանը^[97]:

Փոխադրութիւն

Մոսկուան կը համարուի երկրի ամենամեծ փոխադրամիջոցային հանգոյցը։ Քաղաքը կը գտնուի երկաթուղային գիծերու եւ դաշնային ինքնաշարժի փոխադրամիջոցներու ցանցերու կեդրոնը։ Մոսկովեան թոխադրամիջոցային հանգոյցին մէջ ուղեւորափոխադրումներու ծաւալը 2013-ի դրութեամբ կը կազմէ 11,5 մլիլիար մարդ^[98]: Քաղաքին մէջ զարգացած են հասարակական փոխադրամիջոցային բազմաթիւ տեսակներ, 1935-էն սկսեալ կ՛աշխատի մետրոպոլիտենը: Հասարակական փոխադրամիջոցային կողմէն կ՛իրականացուի ուղեւորափոխադրումներու 76%-ը^[98]:

Երկաթգիծ

Լենինգրադեան կայարանը Մոսկուայի հնագոյն կայարանն է, կառուցուած է 1849 թուականին Նիկոլաեւսկի երկաթգծի սպասարկման համար

Մոսկուայի մէջ երկաթգծերու ցանցը ներկայացուած է տասը հիմնական ուղղութիւններով իննը կայարաններով (ութ կայարաններէն՝ Պելառուսական, Կազանի, Կուրսկի, Կիեւեան, Լենինգրադեան, Պավելեցկի, Ռիգայի, Յարոսլավլի, կ՛իրականացուին ինչպէս քաղաքամերձ, այնպէս ալ հեռու փոխադրումներ, մէկ կայարանը՝ Սավյոլովսկին, կ՛ըսպասարկէ միայն քաղաքամերձ փոխադրումները), Մոսկուայի շրջանային երկաթգիծերով, քանի մը փոխկապակցուած ճիւղերով եւ շարք մը մասնաճիւղերով, հիմնականին միակողմանի, ոչ մեծ երկարութեան, որոնց հիմնական մասը կը գտնուի քաղաքի տարածքին մէջ։

Մոսկուայի բոլոր երկաթգծերը կը պատկանի Մոսկուայի երկաթուղային գիծերուն, բացի Լենինգրադեան ուղղութենէն, որ կը պատկանի Հոկտեմբերեան երկաթուղային գիծերուն, որ նոյնպէս կը մտնէ Մոսկոուայի երկաթուղային գիծերու հանգոյցի մէջ, որ ընդ որուն ունի Ծառայողական կապակցող ճիւղ Մոսկովեան երկաթուղային գիծի քանի մը ուղղութիւններով: Ընդ որուն, գիները եւ վճարման կանոնները քաղաքամերձ էլեկրագնացքներուն մէջ միեւնոյնն են բոլոր ուղղութիւններուն մէջ առանց բացառութեան, Մոսկոուայի երկաթուղային գիծերու կանոններու համաձայն:

1990-2000-ական թուականներուն երկաթգիծերի շարք մը ճիւղեր, որոնք կը սպասարկէին արդիւնաբերական ձեռնարկութիւնները, փակուած են այն պատճառով, որ այդ ձեռնարկութիւնները դուրս բերուած են քաղաքէն կամ լրջօրէն կրճատուած է արտադրութեան ծաւալը: Քաղաքի սահմաններուն մէջ երկաթուղային գիծերու ընդհանուր ձգուածութիւնը 394,7 կքմ կը կազմէ։ Քաղաքամերձ գնացքները, որոնք կը կապեն Մոսկուայի կայարանները Մոսկուայի եւ մօտակայ շրջաններու բնակավայրերու հետ, զգալի դեր կը խաղան նաեւ ներքաղաքային փոխադրումներուն մէջ։ Մոսկուայի մէջ ուղեւորային երկաթուղային հաղորդակցութեան խոշոր նախագիծ է կը համարուի Մոսկուայի երկաթուղային գիծի Փոքր օղակի ուղեւորային շարժման կազմակերպումը^[98]:

Օդակայաններ

Դոմոդեդովո օդակայանի գագաթը

Մոսկուայի տարածգին կը գտնուին Վնուկովո եւ Օստաֆեւո միջազգային օդակայանները։ Բացի այդ, քաղաքի բնակիչները եւ հիւրերը կը գտնուին նաեւ այլ միջազգային օդակայաններու ծառայութիւններէն, որոնք կը գտնուին Մոսկուայի մարզի տարածքին՝ Դոմոդեդովո, Չկալովսկի, Շերեմետեւո:

Օդակայաններ կարել է հասնիլ ոչ միայն շարժիչ փոխադրամիջոցով, այլ նաեւ կարելի է օգտուիլ երկաթուղային կայարաններէն շարժուող արագընթաց գնացքներէն` Կիեւի կայարանէն մինչեւ Վնուկովոյ օդակայան, Պելառուսական կայարանէն` մինչեւ Շերեմետեւոյ եւ Պաւելեցկի կայարանէն` մինչեւ Դոմոդեդովոյ օդակայան:

Քաղաքին մէջ կը գործէր օդային վիրջին, սակայն 21-րդ դարու սկզբէն ան, փաստացի, կորսնցուցած է իր կիրառելիութիւնը: Այդ տարածքները վարձակալի կողմէն տրուած են որպէս առեւտրային տարածք: 2009 թուականի դրութեամբ օդային բաժնի շէնքին մէջ կը գործեն միայն երկաթուղային տոմսերու եւ աւիատոմսերու վաճառքով զբաղող գրասենեակները:

Շարժիչ փոխադրամիջոց

Մոսկուան կը համարուի զանազան ուղղութիւններով դաշնային ինքնաշարժի ճամբաներու ցանցի կեդրոն, որ մայրաքաղաքը Ռուսաստանի Դաշնութեան սուբյեկտներու վարչական կեդրոններու եւ հարեւան քաղաքներուն հետ կը միացնէ: Մոսկուան ունի զարգացած ինքնաշարժներու փոխադրամիջոցներ ենթակառուցուածք, որ իր մէջ կը ներառէ երեք փոխադրամիջոցային օղակներ` սադովոյէ, երրորդ փոխադրամիջոցային եւ Մոսկուայի օղակաձեւ շարժիչ ճանապարհը, Մոսկուայի մարզին մէջ կը ծրագրուի Կեդրոնական օղակաձեւ փոխադրամիջոցային ճանապարհի (ԿՕԱՃ) կառուցումը թրանզիթ փոխադրամիջոցային հոսքէն քաղաքը թեթեւացնելու նպատակով: 1990-ական թուականներէն սկսած Մոսկուան բախած է փոխադրամիջոցային սուր խնդիրի հետ։ Մոսկուայի մէջ կը շարնակուի ինքնաշարժ շարելու տարածքներու արագ աճը՝ եթէ 2000 -ին քաղաքին մէջ կը հաշուէր 2,6 մլն ինքնաշարժի, ապա 2012-ին՝ արդէն 4,5 մլն (աւելի քան 380 ինքնագնաց 1000 բնակիչի համար): Կը սպասուի, որ 2020 թուականին ան կաճի 4%-ով^[99]: Աճած է նաեւ քաղաքին մէջ բեռնափոխադրումներու ծաւալը շարժիչ փոխադրամիջոցով։ Տարեկան Մոսկուայի միջոցով կը տեղափոխուի մօտ 10 մլրտ տոննա բեռ, անոնցմէ մօտ 4 մլրտ տոննան բաժին կ՛ինայ թրանզիթ բեռնափոխադրումներուն^[98]: Ինքնաշարժներ շարելու յատուկ տարածքներու զգալի աճը հանգեցուց մեծ քանակութեամբ ճանապարհային խցանումներու: Որոշակի քայլեր ձեռնարկուած են խցանումներու թիւը կրճատելու համար, որոնցմէ են քաղաքին մէջ մեծ բեռնատար ինքնաշարժներու մուտքի արգելքը, շարժիչ նոր հանգոյցներու կառուցումը եւ այլն^[100]^[101]: Շարժիչ խցանումները կը հանգեցնեն հսկայական վնասներու^[102]: Խցանումներու աճին կը նպաստէին քաղաքաշինական սխալները^[103]:

Քաղաքի ղեկավարութիւնը ճանապարհային շինարարութեան ճանապարհով շարք մը քայլեր ձեռնարկած է խցանումներու խնդիրը վերացնելու համար։ Այսպէս, վերակառուցուած է օղակաձեւ ինքնաշարժի ճամբան, կառուցուած է Երրորդ փոխադրամիջոցային օղակը, 2008-ին սկսած է Չորրորդ օղակի կառուցումը, սակայն փոխադրամիջոցաին խնդիրը կը շարունակէ մնալ չլուծուած։ Իշխանութիւններու կարծիքով՝ փոխադրամիջոցներու խնդիրներու լուծման կը նպաստեն նաեւ վարչական բնոյթի միջոցառումները, մասնաւորապէս, յուլիս 2012-էն ուժի մէջ մտած կայանման կանոններու խախտման համար տուգանքներու զգալի աճը^[104], քաղաքի կեդրոնական հատուածներու փողոցներուն մէջ վճարովի ինքնաշարժներու կայաններու ստեղծումը^[98]:

Քաղաքին մէջ չլուծուած կը մնայ նաեւ ինքնաշարժներու կայաններու տեղեու պակասութեան խնդիրը։ Սեպտեմբեր 2010-ի, փոխադրամիչոցի եւ կապի վարչութեան նախկին պէտ Վասիլի Կիչեջին կը յայտնէր, որ «քաղաքին մէջ առկայ է 250 հազար ինքնաշարժի կայանի կեղի, մինչդեռ անոնց կարիքն ունի 1,2 միլիոն ինքնաշարժ»^[105]: Աւելի վաղ փորձեր շինուած են կիրառութեան մէջ դնել վճարովի ինքնաշարժի կայաններու կեղի քաղաքի փողոցներուն մէջ, սակայն 10 սեպտեմբեր 2008-ին որոշում կայացուած է, որուն համաձայն, ինքնաշարժները կարելի էր անվճար կայանել ինքնաշարժի ճամբայի երկայնքով։ Վճարովի մնացած են կայարաններուն՛ օդակայաններուն եւ քաղաքի կեդրոնին մէջ գտնուող քանի մը յատուկ առանձնացուած գոտիներուն մէջ գտնուող ինքնաշարժի կայաններու տեղերը։ Բնակելի տարածքներուն մէջ խնդիրը լուծելու համար կազմակերպուած էր «Ազգային ավտոտնակ» ծրագիրը, սակայն անոր իրագործումը կ՛երկարաձգուի^[106]^[107]: 2012-ին որոշուեցաւ վերադառնալ վճարովի ինքնաշարժի կայաններու տեղերու կազմակերպման նախագիծին^[108]: 2013 թուականի ամրան Պուլվարնոյէ կոլցո փողոցին մէջ սկսան յայտնուիլ վճարովի ինքնաշարժներու կայաններու տեղեր, 2013 թուականի վերջէն վճարովի կայանատեղիներու գօտին լայնացած էր մինչեւ Սադովոյէ կոլցո փողոցը^[109], իսկ յունիս 2014-ին կը ծրագրուէր ընդլայնել վճարովի ինքնաշարժներու կայաններու տեղերու գօտին մինչեւ Երրոորդ փոադրամիջոցային օղակը^[110]՝ ներառելով տնամերձ տարածքները^[111]: Կայանատեղիներու արժէքը սկիզբը 40 ռուբլի կը կազմէր մէկ ժամուայ համար եւ սկսաւ բարձրանալ քաղաքի իւրաքանչիւր «օղակին» համապատասխան։ Շուրջօրեայ անվճար կայանատեղու համար հնարաւոր է ձեռք բերել թոխատուութիւն^[112], իսկ շէնքերու բնակիչներուն համար, որոնլ կը բնակին վճարովի ինքնաշարժնեորու կայաններ ունեցող շէնքերու գօտիին մէջ, նախատեսուած են արտոնեալ պայմաններ։

Վերգետնիա քաղաքային փոխադրամիջոց

Մոսկուայի մէջ կը գործէ ճանապարհային հասարակական փոխադրամիջոի ճիւղաւորուած ցանց՝ ավտոբուսային, տրոլեյբուսային, տրամուայներու, երթուղային վարձկառքեու երթուղիներ, որոնք օրական կը տեղափոխեն մօտ 12 միլիոն ուղեւոր^[113]: Որոշ երթուղիներ կ՛աշխատին շուրջօրեայ։ 20-րդ դարու սկզբին Մոսկուայի մէջ աշխոյժօրէն կը զարգանար ելեկտրական ցանցը (տրամուայ)` 1930-ական թուականներուն ան իր մէջ կ՛ընդգրկէր Պուլվարնոէ եւ Սադովոէ օղակները եւ անոնց յարակից փողոցները, նաեւ երկաթուղային գիծեր շինուած են քաղաքի ծայրամասերուն: 1935 թուականին մետրոպոլիտէնի առաջին գիծերու բացումէն ետք հանուած են այդ տրամուայի գիծերը, որոնց ուղղութիւնը համընկած էր մետրոպոլիտէնի գիծերի հետ: Աւելի արմատական փոփոխութիւններ տեղի ունեցած են 1940-ական թուականներուն, երբ որոշ ալ ելեկտրական երթուղիները փոխարինուած են տրոլեյբուսային երթուղիներով եւ հեռացուած են Կրեմլէն: 1960-1970-ական թուականներուն երկաթուղային գիծերը հանուած են քաղաքի արեւմուտքին մէջ եւ մասնատուած են «տրամուայի օղակները»: 1980-ական թուականի սկզբէն նոր գիծերու շինարարութիւն գրեթէ չէր տարուէր: Վերջինը 1981 –1982 թուականներուն կառուցուած է Ստրոգինոյի մէջ գտնուող երկաթուղային գիծը: 1990-ական թուականներու կէսերուն սկսաւ տրամուայի գիծերը հանելու նոր ալիքը եւ դեպոյի փակումը, որոնք հիմնականին կը գտնուէին քաղաքի կեդրոնի մօտ: 2010-ական թուականներէն սկսաւ որոշ գիծերի մասնակի վերականգնումը: Հասարակական փոխադրամիջոցը հաճախ ստիպուած է կանգնիլ ընդհանուր խցանումներուն մէջ, սակայն ինքնաշարժներու լայն ճամբաներու վրայ կ՛ըստեղծուին առանձնացուած գիծեր։ Յուլիս 2009-ին առանձնացուած գիծ բացուած է Վոլոկոլամսկի ինքնաշարժի ճամբայի վրայ^[114]^[115], 2011-ին՝ Շչյոլկովսկի ինքնաշարժի ճամբայիի, Յարոսլավսկի ինքնաշարժի ճամբայի, Անդրոպովի պողոտայի եւ Լենինգրադյան պողոտային մէջ, կը սկսին նախապատրաստական աշխատանքներ Սեւաստոպոլի պողոտային մէջ առանձնացուած գիծ բանալու ուղղութեամբ^[116]: Սկսած են շինուիլ նաեւ շարժական թոխադրամիջոցային՝ տրոլեյբուսներու եւ հանրակառքերու թարմացում։ Անոնք ցածրայատակ կը դառնան, որպէսզի անոնց հետ կարողանան երթեւեկել հաշմանդամներն ու սայլակներով մարդիկ։ 2014 թվականէն վերգետնիա հասարակական փոխադրամիջոցին մէջ թոյլ տուին հեծանիւներու փոխադրումը^[117]:

Ոչ լայն տարածում ունին երթուղային տաքսիները, քաղաքին մէջ պաշտօնական ծառայութիւններ ստացան սովորական հանրակառքերը, այնուամենայնիւ, քաղաքին մէջ անհրաժեշտութեան ընթացքին ինքնաշարժ նգտնելը այդքան ալ բարդ չէ, քանի որ քաղաքի բազմամարդ վայրերուն մէջկը հերթապահեն այսպէս կոչուող «մասնաւոր» հանրակառքերը։

Մետրոթոլիտեն

«Մայակովսկաիա» կայարանը, որ կը համարուի Մոսկուայի մետրոթոլիտենի ամենագեղեցիկ կայարաններէն մէկը^[118]

15 մայիս  1935-էն սկսեալ, Մոսկուայի մէջ կը գործէ մետրոթոլիտենը, որ մայրաքաղաքի սահմաններուն վրայ կը համարուի փոխադրային հիմնական միջոցը։ Մոսկուայի  մեթրոն օրական կը տեղափոխէ միջինը 6,824 մլն ուղեւոր (2013 թուականի տուեալներով)^[119]: Այն ուղեւորահոսքի տարեկան ծաւալով աշխարհի մէջ հինգերոդն է եւ առաջինը Եւրոպայի մէջ: Մոսկուայի մէջ մեթրոպոլիտենի ընդհանուր երկարութիւնը 320,9 քմ կը կազմէ, գիծերու եւ կայարաններու մեծ մասը  գետնին տակը կը գտնուի։ Մոսկուայի մէջ մեթրոպոլիտենը գիծերու երկարութեամբ աշխարհի մէջ վեցերորդն է։

Ընդհանուր առմամբ մոսկուայի մէջ մեթրոն ունի 196 կայարան եւ 12 գիծ՝ ներառեալ թեթեւ մեթրոյի գիծը^[120]: Մեթրոյի բազմաթիւ կայարաններ կը հանդիսանան ճարտարագիտական յուշարձաններ^[121]^[122]:

2004-էն սկսեալ, կ՛աշխատի միագիծ ճանապարհը, որուն շահագործումը կ՛իրականացուի «Մոսկուայի մետրոթոլիտեն» ՊՄՁ-ի ուժերով^[123]:

2009-էն մելթրոպոլիտենի գիծերը սկսան դուրս գալ Մոսկուայի օղակաձեւ շարժիչ ճանապարհի սահմաններէն։ Առաջին կայարանը, որ կառուցուած է Մոսկուայի մարզի տարածքին մէջ, «Մյակինինո» կայարանն էր։ Մոսկուայի նոր տարածքներու միանալէ ետք 2011 թուականին ծրագիրներ կ՛իրականացուին Նոր Մոսկուայի մեթրոպոլիտենի զարգացման ուղղութեամբ։ Կը նախագիծուի «Ուլիցա Նովատորով» - «Ստոլբովո» ճիւղը^[124]:

2011-էն Մոսկուայի մեթրոպոլիտենի նոր օղակաձեւ երթուղիի՝ Երրորդ գնացքափոխ ուրուագիծի շինութեան աշխատանքներ կը տարուին։ 2016 թուականի վերջին կը գործարկուին մօտ 30 կայարան, իսկ 2020 թուականին կը ծրագրեն գործարկել եւս 40 կայարան։

Գետային փոխադրամիջոցներ

Հիւսիսային գետային կայարանը

Ջրանցքներու համակարգի շնորհիւ, որոնք կառուցուած են Գոմունիզմի մեծ կառուցումներու կազմին մէջ, Մոսկուա խորհրդային ժամանակներէն յայտնի էր որպէս «հինգ ծովերու նաւահանգիստ»՝ Պալթիկ, Սպիտակ, Կասպից, Ազովի եւ Սեւ^[125]^[126] (որ, սակայն, ճիշտ չէ, քանի որ օգտագործելով բացառապէս ներքին ջրային ուղիները, Մոսկուայէն կարելի է մուտք գործել թուարկուած միայն չորս ծովերը՝ դէպի Սեւ ծով Մոսկուայէն ամենակարճ նաւարկելի ուղին կ՛անցնի Ազովի ծովի միջով): Հիւսիսային եւ Հարաւային գետային կայարաններէն կը գործեն կրուիզային շոգենաւերը, որոնք Մոսկուան կը կապեն Սէն Բեթերսպուրկի, Աստրախանի, Դոնի Ռոստովի եւ Ռուսաստանի այլ քաղաքներու հետ^[127]: Կ՛իրականացուին նաեւ փոխադրումներ Խիմկիի ջրամբարի մերձքաղաքային ուղիներով։ Նաւիգացիայի ընթացքին Մոսկուա-գետի վրայ կը գործեն գետային տրամուայներու քանի մը երթուղիներ^[128]:

Բեռնատար նաւամատոյցներ կան Հիւսիսային, Արեւմտեան եւ Հարաւային գետային նաւահանգիստներուն մէջ: Գետային բեռնափոխադրումները Մոսկուա գետի վրայով հիմնականին շինարարական բնոյթի տարբեր ածովի բեռներու մատակարարումը կ՛ապահովեն, Հարաւային նաւահանգստի մէջ առկայ է մեծ բեռնարկող տար^[128]^[129]:

Հեծանիւային փոխադրամիջոց

Ըստ վիճակագրութեան՝ Մոսկուայի մէջ կայ աւելի քան 3,5 միլիոն հեծանիւ, սակայն առաջին հեծանիւային ուղին մայրաքաղաքին մէջ ստեղծուած է միայն 2011-ին^[130]: 2013 թուականին հեծանիւային ճանապարհի երկարութիւնը 100 քմ-ի հասաղ է՝ իր մէջ ներառելով բազմաքիլոմեթրանոց երթուղիներ, որոնցմէ են Բարկլաիա փողոցը «Ֆիլի» զբօսայգիի միջով մինչեւ «Կրիլատսկոյէ» մեթրոյի կայարանը (8 քմ) եւ «Մուզեոն» զբօսայգիէն մինչեւ Յաղթանակի զբօսայգի (16 մ): Ամրան կ՛աշխատին քաղաքային հեծանիւային վարձոյթի կայանները, որոնք կը հովանաւորուին Մոսկուայի Դրամատան կողմէն, ինչպէս նաեւ մասնաւոր վարձոյթի ծառայութիւնները։

Գիտութիւն

Մոսկուայի Վորոբյովի լեռներուն մէջ գտնուող Ռուսաստանի գիտութիւններու ակադեմիոյ նախագահութեան նոր շէնքը

Մոսկուան համաշխարհային մեծագոյն գիտական կեդրոններէն մէկն է` ներկայացուած գիտա-հետազօտական յիմնարկներու կողմէն, որոնք բազմաթիւ ոլորտներու մէչ կ՛աշխատին, որոնցմէ են միջուկային կենսուժը, ելեկտրոնականը, տիեզերագնացութիւնը եւ այլն:

Առաջին գիտական հետազօտութիւնները Մոսկուայի մէջ սկսած են կառուցուիլ մոսկուայի համալսարանին մէջ 1755 թուականին: 19-րդ դարոնմ համալսարանին կից սկսան ստեղծուիլ գիտական համայնքներ, որոնք կ՛ուսումնասիրէին Ռուսաստանի պատմութիւնը, բժշկութիւնը, բնագիտութիւնը, ռուսաց լեզուն եւ այլ գիտութիւններ^[131]:

1828 թուականին Բեթերսպուրկի մէջ կը հիմնաեդրուի Ռումեանցեւի թանգարանը` գիրքերու, մետաղադրամներու, ձեռագիրերու, այլ ազգագրական եւ պատմական նիւթերու մեծ հաւաքածոյ, որ արդէն 1861 թուականին կը տեղափոխուի Մոսկուա, իսկ 1924 թուականին անոր հիմքին վրայ կը ստեղծուիՎլատիմիր Լենինժ անուան ԽՍՀՄ Պետական գրադարանը (1992 թուականէն` Ռուսաստանի պետական գրադարան):

20-րդ դարուն Մոսկուայի մէջ սկսաւ ձեւաւորուիլ գիտական հաստատութիւններու ճիւղային ցանցը: Մոսկուայի մէջ բացուած են Հանքային հումքի համամիութենական յիմնարկը^[131] (1904), Ժուկովսկի անուան Կեդրոնական աէրոհիդրոդինամիկական հիմնարկը (1918), Լ. Յա. Կարպովի անուան Քիմիական հիմնարկը (1921), Մոսկուայի կապի եւ տեղեկութեան գիտարուեստական համալսարանը (1921), Կուրչատովի անուան ատոնային էներգիայի հիմնարկը (1943), Տեսական եւ փորձարարական բնագիտութեան հիմնարկը (1945) եւ այլն։

Խորհրդային տարիներուն Մոսկուայի մէջ սկսաւ կեդրոնանալ ակադեմիական ցանցը։ Ստեղծուած են կամ տեղափոխուած Մոսկուա՝ Լենինի անուան գիւղատնտեսական գիտութիւններու համամիութենական ակադեմիան (1929), ԽՍՀՄ գիտութիւններու ակադեմիա – ԽՍՀՄ գիտութիւններու ակադեմիոյ նախագահութիւնը (տեղափոխուած է Լենինգրադէն 1934 թուականին), ԽՍՀՄ բժշկական գիտութիւններու ակադեմիան (1944), ՌԽՖՍՀ մանկավարժական գիտութիւններու ակադեմիան (1943):

Կրթութիւն

Մոսկուայի պետական համալսարան

Ն. Է. Բաումանի անուան ՄՊՏՀ գլխաւոր կորպուս

Բարձրագոյն կրթութիւն

Մոսկուան կը համարուի Ռուսաստանի կարեւորագոյն կրթական կեդրոններէն մէկը։ Երկրի առաջին բարձրագոյն հաստատութեան՝ Սլավոնա-յունա-լատինական ակադեմիոյ ի յայտ գալէն ետք քաղաքին մէջ կեդրոնացած էին կրթական հաստատութիւններու մէջ զգալի թիւ։ 1755-ին Շուվալովի եւ Լոմոնոսովի նախաձեռնութեամբ հիմնուած է Մոսկուայի համալսարանը՝ Ռուսաստանի ամենահին ըվ ամենաճանչցուած համալսարանը։

2009 թուականի վերջի տուեալներով Մոսկուայի մէջ կար 264 բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն, որոնցմէ 109-ը պետական կամ համայնքային եւ 155-ը՝ ոչ պետական։ Ուսանողներու թիւը կը կազմէր 1281,1 հազար մարդ^[132]: Մոսկուայի մէջ 11 բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն ունին Ազգային հետազոտական համալսարանի կարգավիճակ։

Քաղաքին մէջ կան մօտաւորապէս 400 գրադարաններ, որոնցմէ ամենահինը Ռուսաստանի հանրային գրադարան՝ ՄՊՀ Գիտական գրադարանն է, եւ երկրի ամենամեծը՝ Ռուսական պետական (Լենինի) գրադարանը^[66]:

Միջնակարգ կրթութիւն

2010 թուականի վերջին Մոսկուայի մէջ կը հաշուէր 1727 հանրակրթական դպրոց (1588 պետական եւ 139 մասնաւոր)^[133]: Քաղաքին մէջ առկայ են 168 միջնակարգ յատուկ կրթական հաստատութիւններ (154 պետական եւ 14 մասնաւոր)^[134]: Առկայ են նախադպրոցական 2314 կրթական հաստատութիւններ^[135]:

Հասարակութիւն

Կրօն

Նովոդեւիչի վանքի տեսարանը

Մոսկուայի մէջ ներկայացուած են բոլոր հիմնական համաշխարհային կրօնները: Պաշտօնապէս քաղաքին մէջ արձանագրուած են աւելի քան 1000 կրօնական միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, որոնք կը ներկայացնեն աւելի քան 50 տարբեր կրօնադաւանական ուղղութիւններ:

Կրօնական կազմակերպութիւններէն ամենամեծը կը համարուի Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին (Մոսկովեան պատրիարքութիւնը)` ան իր մէջ կը ներառէ մօտ 500 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 711 ուղղափառ տաճարներ եւ մատուռներ, 6 տղամարդկանց եւ 6 կանանց մենաստաններ, որոնք կը մտնեն Մոսկովեան քաղաքային թեմի կազմին մէջ: Գործող կը համարուին 645 տաճար եւ մատուռ` ամենամեծը կը համարուի Քրիստոս Փրկիչ տաճարը`Ռուսաստանի կարեւոր մայր տաճարը, ինչպէս նաեւ 45 տաճար եւ մատուռ կը գտնուին կառուցման փուլին մէջ^[136]: «Վլաստ» ամսագրի (ռուս.՝ Власть) տեղեկութիւններով, նոյեմբեր 2010 թուականի դրութեամբ Մոսկվայի մէջ կը գործէր 253 հանրային ուղղափառ տաճար^[137]:

Քաղաքին մէջ կը գործեն հնածէսական ուղղափառ միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, որոնց թիւը մօտ տաս է (ամենամեծը` Ռուսական հնածէսական ուղղափառ եկեղեցի, որոնց ժամերգութիւնները կը կատարուին 13 տաճարներու եւ մատուռներուն մէջ):

Իսլամը կը ներկայացնեն 25 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, ժամերգութիւնները տեղի կ՛ունենան 4 մզկիթներու մէջ, որոնցմէ ամենամեծը կը համարուի Մոսկուայի մայր տաճարի մզկիթը:

Մոսկուայի մէջ նաեւ ներկայացուած են հիւթայականութիւն (21 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 5 սինագոգաներ), բուդդայականութիւն` 16 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 4 հոգեւոր շինութիւններ, կը կառուցուի 1 տաճար, հայ առաքելական եկեղեցի` 3 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 2 տաճար, կը կառուցուի եւս 2 տաճար, կաթոլիկութիւն` 12 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 3 տաճար, լիւթերականութիւն` 10 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 3 տաճար, բողոքականութիւն` մօտ 260 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 42 աղօթատեղի, այլ կրօնական ուղղութիւններ` մօտ 15 հոգեւոր առարկաներ:

Բացի այդ, Մոսկուայի մէջ կան 45 կրօնական կեդրոններ, 10 հոգեւոր ուսումնական հաստատութիւններ եւ նոյն թիւով մենաստաններ:

Հանցագործութիւններ

Մոսկուայի մէջ հանցագործութիւններու մասին տուեալները 2006—2008 թուականներու ընթացքին (արձանագրուած հանցագործութիւններու թիւը)^[138]
	Գողութիւններ	Կողոպուտներ	Խաբեբայութիւններ	Աւազակութիւններ	Տնտեսական հանցագործութիւններ	Թմրանիւթերու ապօրինի շրջանառութիւն	Ծանր վնասի պատճառում	Սպանութիւններ եւ մահափորձեր	Ընդհանուր
2006	101,031	25,366	13,866	5,786	27,100	9,972	1,689	1,191	237,384
2007	102,117	21,801	15,308	5,046	21,400	12,018	1,537	1,101	230,631
2008	92,866	20,085	14,429	4,650	20,800	12,039	1,558	989	211,914

Մոսկուայի մէջ արձանագրուած սպանութիւններու եւ մահափորձերու թիւը 2006 թուականի դրութեամբ մշտական բնակչութեան ամէն 100 000 մարդու հաշուով կը կազմէ 11,4, մինչդեռ միջին երկրին մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 20 արձանագրուած սպանութիւն մէկ տարուայ ընթացքին մշտական բնակչութեան ամէն 100 000 մարդու հաշուով: Արձանագրուած են ստրկութեան դէպքեր^[139]^[140]:

2007-ին ծանր եւ առանձնայատուկ ծանր հանցագործութիւններու բացայայտումներու տոկոսը կազմած է 36,8%: Այդ մէկ ամենավատ ցուցանիշն է Ռուսաստանի տարածքին վրայ Սէն Բեթերսպուրկէն ետք (25,5%)^[141]:

Առողջապահութիւն

Մոսկուան հսկայ քաղաք է, ուր միլիոնաւոր մարդիկ ամէն օր կը փոխադրուին հասարակական փոխադրամիջոցով, բան մը, որ չի կրնար չազդել առաջին հերթին նեխութեան հիւանդութիւններու տարածման վրայ: Մոսկուայի մէջ կան 1857 հիւանդանոցային եւ փոփոխական-բուժարան հաստատութիւններ: Անոնցմէ աւելի քան 250 դարմանական հիւանդանոցներ եւ շտապ օգնութեան հիւանդանոցներ կը գործեն քաղաքին մէջ: Բացի անոնցմէ, Մոսկուայի մէջ կը գործէ նաեւ փոփոխական-բուժարան հաստատութիւններու ցանկ, որոնք կը հաշուեն աւելի քան 1600, որոնցմէ 256-ը` մանկական է: Քաղաքին մէջ նաեւ կը գործեն 64 ատամնային բուժարաններ, 19 ծննդատուներ, մօտ 20 մանկատուներ^[142]:

Ըստ 2013-ի պաշտօնական տուեալներու՝ Մոսկուայի բնակիչներու կեանքի միջին տեւողութիւնը 75,8 տարի կը կազմէ^[143]:

Գերեզմանոցներ

Քաղաքի տարածքի զարգացման եւ աճի հետ կապուած շարք մը գերեզմանոցներ կրճատուած են, իսկ ուրիշներ՝ ոչնչացած։ Ներկայ դրութեամբ քաղաքի սահմաններուն մէջ կը գտնուին 63 գործող գերեզմանոցներ^[144] եւ երեք դիակիզարաններ՝ Միտինսկի գերեզմանոցի տարածքին մէջ գտնուող Միտինսկի դիակիզարանը, Նիքոլո-Արխանգելսկիի դիակիզարանը Նիքոլո-Արխանգելսկի գերեզմանոցի տարածքին եւ Խովանսկի դիակիզարանը՝ Խովանսկի գերեզմանոցի տարածքին մէջ։

Ծանօթագրութիւններ

↑ Поспелов Е. М. Топонимический словарь Московской области. — М.: Профиздат, 320. — С. 173. — 320 с. — ISBN 5–255–01342–0.
↑ Агеева Р.А., Александров Ю.Н., Бондарчук Г.П. и др. Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Отв. редактор Е.М.Поспелов. — М.: Изд. центр «Наука, техника, образование», 2003. — С. 184–185. — 336 с. — ISBN 5–9900013–1–2.
↑ Топоров, Владимир Николаевич «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. — М.: Наука, 1972. — с. 217—280
↑ Фасмер, Макс Этимологический словарь русского языка. М., 1986, стр. 660—661
↑ Смолицкая Г. П., Горбаневский, Михаил Викторович Топонимия Москвы (Серия «Литературоведение и языкознание») / Отв. редактор Иванов, Вячеслав Всеволодович. — М.: Наука, 1982. — С. 81–89. — 176 с.).
↑ ^6,0 ^6,1 С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»
↑ «Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 38 (օգնություն)
↑ «Самая высокая и самая низкая точки Москвы». «Прогулки по Москве». 2011-06-08. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 30-ին.
↑ «Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы». moscow.gramota.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12-ին.
↑ «Подготовка к зимнему времени началась». Интерфакс. 2012-09-21. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
↑ Большой энциклопедический словарь
↑ «2008 թուականը ամենատաք տարին էր Մոսկուայի պատմութեան մէջ (1-ին պարբերութիւն)». pogoda.ru.net. 2009-01-11. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)(ռուս.)
↑ «Մոսկվայի օդի ջերմաստիճան». Погода и климат. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
↑ «Մոսկուայի պատմութեան 130 տարիներու ընթացքին ջերմաստիճանը բարձրացած է 38 աստիճանով». Lenta.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին.
↑ «2008 թուականին Մոսկուայի մէջ արձանագրուեցան ամենամեծ քանակով տեղումները». NEWSru.com. 2009-01-09. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
↑ Метеовеб.ру Մոսկբւայի մէջ հիւսիսափայլի միջին տեւողութիւնը, ՄՊՀ-ի աստղադիտարան
↑ «2008 թուականը Մոսկուայի պատմութեան ըթնացքին ամենատաք տարին է». pogoda.ru.net. 2009-01-11. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «2007 թ Մոսկուայի մէջ Հիւսիսափայլի տեւողութիւնը». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 21 փետրուար-ին.
↑ «Официальный сайт национального парка Лосиный Остров». Лосиный Остров. Արխիվացված է օրիգինալից 2009-01-27-ին. Վերցված է 2009 թ․ 8 նոյեմբեր–ին-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^20,0 ^20,1 «Фауна». Битцевский лес. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.
↑ ^21,0 ^21,1 Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 90-91. — 930 с.
↑ О. Л. Россолимо, И. Я. Павлинов, С. В. Крускоп, А. А. Лисовский, Н. Н. Спасская, А. В. Борисенко, А. А. Панютина 2 ч. // Разнообразие млекопитающих. — М.: КМК, 2004. — С. 89-90 (455-456). — 213 с. — ISBN 5–87317–098–3
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 81-82. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 82. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 79-80. — 930 с.
↑ «Красная книга Москвы». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբեր 08–ին-ին.
↑ «Кузьминский лесопарк». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 110-115. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 134-136. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 139-141. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 144-147. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 162-164. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 166-168. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 172-174. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 175-176. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 176-179. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 179-181. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 190-191. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 194-196. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 197-199. — 930 с.
↑ Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 208-211. — 930 с.
↑ Алексеев А. И. и др. Москвоведение. Наш город: Учебник для 5—7 классов общеобразовательных учреждений. — АНО ИЦ «Москвоведение», АО «Московские учебники». — М., 1999. — С. 69—70. — ISBN 5785300591
↑ «ППМ от 8 ноября 2005 г. № 866-ПП. О функционировании единой системы экологического мониторинга города Москвы и практическом использовании данных экологического мониторинга». Правительство Москвы. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին.
↑ «Названы самые грязные районы Москвы». Интерфакс. Վերցված է 2012 թ․ 2 մայիս-ին.
↑ «ЧП на МНПЗ не окажет существенного воздействия на экологию — эксперты». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․13 յունուար-ին.
↑ «№ 290-ПП О расширении применения диметилового эфира и других альтернативных видов моторного топлива». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2007-05-27. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-24-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 15-ին.
↑ «Москва заняла 14 место в списке самых грязных городов мира». travel.mail.ru. 2008-03-08. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 28-ին.
↑ ^48,00 ^48,01 ^48,02 ^48,03 ^48,04 ^48,05 ^48,06 ^48,07 ^48,08 ^48,09 «Москва (столица СССР)». Большая советская энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 15-ին.
↑ Воронин Н. Н. Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66.
↑ «Исторический очерк (Москва)». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ11 յունուար-ին.
↑ «Переезд Советов». Итоги. 2001-08-14. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-19-ին. Վերցված է 2013 թ․ 18 յունուար-ին.
↑ Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения»
↑ СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года. — М.: Известия, 1974., стр. 128
↑ Там же, стр. 116
↑ Гвоздецкий В. Л. «Москва и индустриализация». Слово. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.
↑ «Телевизионное вещание в России». ubrus.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․15 յունուար-ին.
↑ Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — Մոսկուա: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 24, II. — С. 417.
↑ «Семь высоток — символ Москвы». Российская архитектура. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 26 յունուար-ին.
↑ Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам»
↑ «Москомархитектура. Исторический экскурс». Москомархитектура. Արխիվացված է օրիգինալից 2006-09-26-ին. Վերցված է 2009 թ․ 26 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Новый облик Москвы». CREDCARD 2000—2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 6 փետրուարի-ին.
↑ «Строительный бум в Москве все чаще приводит к катастрофам». NEWSru.com. 2004-03-25. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.
↑ Огонек: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало»
↑ Хранители Садового кольца // gzt.ru
↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»
↑ ^66,0 ^66,1 «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010». Официальный сервер правительства Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2011 թ․ 28 ապրիլ-ին.
↑ «Исполнительная власть Москвы». Официальный сервер Правительства Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-09-25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве»». Центр координации ГУ ИС. 2013-02-28. Վերցված է 2015-02-15-ին.
↑ «Конституционный суд переехал в Петербург». «Интерфакс»/«Московский комсомолец». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 12 յունուար-ին.
↑ «О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-07-11. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-04-ին. Վերցված է 2011 թ․ 4 օգոստոս-ին.
↑ «С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-08-18. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-20-ին. Վերցված է 2011 թ․ 20 օգոստոս-ին.
↑ «Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-08-19. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-20-ին. Վերցված է 2011 թ․ 20 օգոստոս գգ-ին.
↑ «Расширение границ Москвы». Газета.Ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ 9 մայիս-ին.
↑ Новые границы Москвы
↑ Юрий Кочетков. (2011-08-05). «Новая Москва не сразу строилась». Инвесткафе. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.
↑ «Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но…». За городом: Недвижимость / Infox.ru. 2011-07-26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.
↑ «Закон города Москвы «О гербе города Москвы»». Правительство Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ «Закон города Москвы «О гимне города Москвы»». Официальный сервер правительства Москвы. Правительство Москвы. Վերցված է 2009-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-03-8-ին.
↑ Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.
↑ Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла
↑ 23.11.2010 Предварительные результаты Всероссийской переписи населения обсуждены на расширенном заседании Комитета СФ по делам Федерации и региональной политике. Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года
↑ Информационное агентство «РосБалт». Дарья Миронова. В столице потеряли два Люксембурга
↑ «Москва, до востребования». Российская газета. 2009-02-09. Վերցված է 2013-01-18-ին.
↑ «Московское произношение». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.
↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве
↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «demoscope%ru» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
↑ «Справка о количестве действующих кредитных организаций и их филиалов». Центральный банк Российской федерации. 2008-03-01. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ В мировом рейтинге городов по размеру ВВП Москва заняла 15-е место // Rb.ru, 5 ноября 2009
↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот розничной торговли». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот оптовой торговли организаций оптовой торговли». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: объём платных услуг населению». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ Исследование инвестиционной привлекательности России, 2011 год — Ernst & Young — Россия
↑ «The Global Cities Index 2010» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2011-02-19-ին.
↑ «The 2008 Global Cities Index» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2009-11-08-ին.
↑ «Независимая газета» (05.04.2011): Москва — далеко не самый дорогой город в России
↑ Составлен проект рейтинга привлекательности российских городов
↑ ^98,0 ^98,1 ^98,2 ^98,3 ^98,4 «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»» (PDF). Правительство Москвы. 27.07.2009. Վերցված է 2013-10-24-ին.
↑ Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни». Правительство Москвы (27.07.2009)
↑ «С 15 января грузовикам запретят въезд в Москву». auto.vesti.ru. 22 ноября 2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.
↑ «Планы департамента дорожного строительства: будут расширять перекрёстки и строить развязки». NEWSmsk.com. 22 ноября 2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.
↑ «Автомобильные пробки обошлись Москве в 40 миллиардов рублей». 14 января 2009. Վերցված է 2014-07-13-ին.
↑ «Из «Москва-Сити» выдернут пробки». Деловой журнал «Финанс». 03.11.2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.
↑ «В Москве и Петербурге штрафы за неправильную парковку вырастут в разы». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2012-06-24-ին.
↑ «Москве не хватает около миллиона парковочных мест для машин». РИА Новости. 08.09.2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.
↑ Возбуждено уголовное дело в отношении экс-чиновников стройкомплекса Москвы // kommersant.ru
↑ Сроки сдачи первых «народных гаражей» в Москве затягиваются // «Ведомости» со ссылкой на «РИА Новости»
↑ «Первые платные городские парковки в центре Москвы откроют 1 ноября». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2012-06-24-ին.
↑ Садово-парковое кольцо. Платная парковка заработала внутри Садового кольца
↑ Парковки взяли третье кольцо. Платные парковки выйдут за пределы Садового кольца в июне
↑ Платные парковки вышли во двор. Платные городские парковки могут появиться во дворах домов в Москве
↑ Стоимость парковки внутри Бульварного кольца увеличат до 80 руб в час
↑ «Департамент транспорта и связи города Москвы». Официальный сайт Департамента. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ Анна Гараненко. (27 июля 2009). «Автобусам уступили дорогу». Известия. Վերցված է 2013-10-12-ին.
↑ «В Москве появилась первая выделенная полоса для общественного транспорта». Regnum. 27.07.2009. Վերցված է 2013-10-12-ին.
↑ «Следующая выделенная полоса откроется на Севастопольском проспекте». Авто.Вести.Ru. 2011-07-14. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2011-07-14-ին.
↑ Правительство Москвы разрешит провоз велосипедов в наземном транспорте
↑ Мария Макалкина. Самые красивые станции московского метро // Квадратный метр : газета. — 2008. — В. 11 (373).
↑ «Метрополитен в цифрах». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-19-ին. Վերցված է 2013-01-18-ին.
↑ «О метрополитене». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-05-ին. Վերցված է 2012-12-28-ին.
↑ «Кольцевая линия Московского метрополитена. Справка». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2009-04-23-ին.
↑ Наталия Душкина об «эстетической слепоте» в Московском метрополитене — интервью ИА REGNUM
↑ «Московская монорельсовая транспортная система». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ Ветка по-пекински. Китай вложится в строительство московского метро
↑ Мячин И. К. Москва. Краткий путеводитель.— Изд. 4-е, доп.‑ М.: Мысль, 1964.— С. 178.
↑ Бродский Я. Е. Москва. Спутник туриста: Путеводитель.‑ М.: Моск. рабочий, 1987.— С. 175.
↑ «Северный речной вокзал». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013-01-11-ին.
↑ ^128,0 ^128,1 Доходное место: Будни московских доков // Ведомости
↑ Москва. Северный речной вокзал // locman.net
↑ «Велодорожки Москвы». Москва 24. Վերցված է 2015-03-07-ին.
↑ ^131,0 ^131,1 «Наука». KM.RU. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.
↑ «Высшие учебные заведения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2011-07-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Общеобразовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.
↑ «Средние специальные учебные заведения». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.
↑ «Дошкольные образовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.
↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Религиозные организации, вероисповедание». Վերցված է 2009-02-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Чудо шаговой доступности. Журнал «Власть», № 43 (897) от 01.11.2010
↑ «Мониторинг — 2007 год. Преступность»
↑ «Рабство в Москве». Русский Репортёр. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |deadlink= (օգնություն)
↑ «Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в Российской Федерации» (PDF). Бюро Международной организации по миграции (МОМ) в РФ / Международная организация труда / Проект «Предотвращение торговли людьми в РФ». {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |deadlink= (օգնություն)
↑ «Отчёт Министерства внутренних дел РФ» (PDF). Официальный сайт Министерство внутренних дел Российской Федерации. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007-09-28-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Здравоохранение». Վերցված է 2009-02-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Средняя продолжительность жизни москвичей составила 75,8 года:: Общество:: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-14-ին. Վերցված է 2013-04-11-ին.
↑ Кладбища Москвы. ГУП Ритуал

Ռուսաստանի միլիոնանոց քաղաքներ
Մոսկվա \| Սանկտ Պետերբուրգ • Նովոսիբիրսկ • Եկատերինբուրգ • Նիժնի Նովգորոդ • Սամարա • Օմսկ Կազան • Չելյաբինսկ • Դոնի Ռոստով

Կատեգորիա:Ռուսաստանի քաղաքներ (արւմտ.) Կատեգորիա:Մայրաքաղաքներ (արւմտ.)

[1] Поспелов Е. М. Топонимический словарь Московской области. — М.: Профиздат, 320. — С. 173. — 320 с. — ISBN 5–255–01342–0.

[2] Агеева Р.А., Александров Ю.Н., Бондарчук Г.П. и др. Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Отв. редактор Е.М.Поспелов. — М.: Изд. центр «Наука, техника, образование», 2003. — С. 184–185. — 336 с. — ISBN 5–9900013–1–2.

[3] Топоров, Владимир Николаевич «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. — М.: Наука, 1972. — с. 217—280

[4] Фасмер, Макс Этимологический словарь русского языка. М., 1986, стр. 660—661

[5] Смолицкая Г. П., Горбаневский, Михаил Викторович Топонимия Москвы (Серия «Литературоведение и языкознание») / Отв. редактор Иванов, Вячеслав Всеволодович. — М.: Наука, 1982. — С. 81–89. — 176 с.).

[СобОтчёт-6] 6,0 ^6,1 С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»

[7] «Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 38 (օգնություն)

[8] «Самая высокая и самая низкая точки Москвы». «Прогулки по Москве». 2011-06-08. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 30-ին.

[9] «Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы». moscow.gramota.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12-ին.

[10] «Подготовка к зимнему времени началась». Интерфакс. 2012-09-21. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.

[11] Большой энциклопедический словарь

[12] «2008 թուականը ամենատաք տարին էր Մոսկուայի պատմութեան մէջ (1-ին պարբերութիւն)». pogoda.ru.net. 2009-01-11. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)(ռուս.)

[Климат_Москвы-13] «Մոսկվայի օդի ջերմաստիճան». Погода и климат. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.

[14] «Մոսկուայի պատմութեան 130 տարիներու ընթացքին ջերմաստիճանը բարձրացած է 38 աստիճանով». Lenta.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին.

[15] «2008 թուականին Մոսկուայի մէջ արձանագրուեցան ամենամեծ քանակով տեղումները». NEWSru.com. 2009-01-09. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.

[Meteoweb.ru-16] Метеовеб.ру Մոսկբւայի մէջ հիւսիսափայլի միջին տեւողութիւնը, ՄՊՀ-ի աստղադիտարան

[17] «2008 թուականը Մոսկուայի պատմութեան ըթնացքին ամենատաք տարին է». pogoda.ru.net. 2009-01-11. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[18] «2007 թ Մոսկուայի մէջ Հիւսիսափայլի տեւողութիւնը». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 21 փետրուար-ին.

[19] «Официальный сайт национального парка Лосиный Остров». Лосиный Остров. Արխիվացված է օրիգինալից 2009-01-27-ին. Վերցված է 2009 թ․ 8 նոյեմբեր–ին-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[qw-20] 20,0 ^20,1 «Фауна». Битцевский лес. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.

[orson-21] 21,0 ^21,1 Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 90-91. — 930 с.

[22] О. Л. Россолимо, И. Я. Павлинов, С. В. Крускоп, А. А. Лисовский, Н. Н. Спасская, А. В. Борисенко, А. А. Панютина 2 ч. // Разнообразие млекопитающих. — М.: КМК, 2004. — С. 89-90 (455-456). — 213 с. — ISBN 5–87317–098–3

[23] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 81-82. — 930 с.

[24] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 82. — 930 с.

[25] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 79-80. — 930 с.

[26] «Красная книга Москвы». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբեր 08–ին-ին.

[27] «Кузьминский лесопарк». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.

[28] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 110-115. — 930 с.

[29] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 134-136. — 930 с.

[30] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 139-141. — 930 с.

[31] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 144-147. — 930 с.

[32] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 162-164. — 930 с.

[33] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 166-168. — 930 с.

[34] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 172-174. — 930 с.

[35] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 175-176. — 930 с.

[36] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 176-179. — 930 с.

[37] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 179-181. — 930 с.

[38] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 190-191. — 930 с.

[39] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 194-196. — 930 с.

[40] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 197-199. — 930 с.

[41] Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 208-211. — 930 с.

[Наш_город-42] Алексеев А. И. и др. Москвоведение. Наш город: Учебник для 5—7 классов общеобразовательных учреждений. — АНО ИЦ «Москвоведение», АО «Московские учебники». — М., 1999. — С. 69—70. — ISBN 5785300591

[43] «ППМ от 8 ноября 2005 г. № 866-ПП. О функционировании единой системы экологического мониторинга города Москвы и практическом использовании данных экологического мониторинга». Правительство Москвы. Վերցված է 2009 թ․ 11 յունուար-ին.

[44] «Названы самые грязные районы Москвы». Интерфакс. Վերցված է 2012 թ․ 2 մայիս-ին.

[ЧП_на_МНПЗ-45] «ЧП на МНПЗ не окажет существенного воздействия на экологию — эксперты». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․13 յունուար-ին.

[46] «№ 290-ПП О расширении применения диметилового эфира и других альтернативных видов моторного топлива». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2007-05-27. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-24-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 15-ին.

[Mercer-47] «Москва заняла 14 место в списке самых грязных городов мира». travel.mail.ru. 2008-03-08. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 28-ին.

[БСЭ-48] 48,00 ^48,01 ^48,02 ^48,03 ^48,04 ^48,05 ^48,06 ^48,07 ^48,08 ^48,09 «Москва (столица СССР)». Большая советская энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 15-ին.

[Воронин-49] Воронин Н. Н. Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66.

[50] «Исторический очерк (Москва)». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ11 յունուար-ին.

[51] «Переезд Советов». Итоги. 2001-08-14. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-19-ին. Վերցված է 2013 թ․ 18 յունուար-ին.

[52] Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения»

[53] СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года. — М.: Известия, 1974., стр. 128

[54] Там же, стр. 116

[Москва_и_индустриализация-55] Гвоздецкий В. Л. «Москва и индустриализация». Слово. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013 թ․ 11 յունուար-ին.

[Телевизионное_вещание-56] «Телевизионное вещание в России». ubrus.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․15 յունուար-ին.

[БСЭ_Телевидение-57] Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — Մոսկուա: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 24, II. — С. 417.

[Семь_высоток_-_символ_Москвы-58] «Семь высоток — символ Москвы». Российская архитектура. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 26 յունուար-ին.

[59] Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам»

[Москомархитектура._Исторический_экскурс-60] «Москомархитектура. Исторический экскурс». Москомархитектура. Արխիվացված է օրիգինալից 2006-09-26-ին. Վերցված է 2009 թ․ 26 յունուար-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[Новый_облик_Москвы-61] «Новый облик Москвы». CREDCARD 2000—2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 6 փետրուարի-ին.

[62] «Строительный бум в Москве все чаще приводит к катастрофам». NEWSru.com. 2004-03-25. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.

[63] Огонек: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало»

[64] Хранители Садового кольца // gzt.ru

[65] Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»

[Facty-66] 66,0 ^66,1 «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010». Официальный сервер правительства Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2011 թ․ 28 ապրիլ-ին.

[Исполнительная_власть-67] «Исполнительная власть Москвы». Официальный сервер Правительства Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-09-25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[68] «Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве»». Центр координации ГУ ИС. 2013-02-28. Վերցված է 2015-02-15-ին.

[MK.Ру-69] «Конституционный суд переехал в Петербург». «Интерфакс»/«Московский комсомолец». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009 թ․ 12 յունուար-ին.

[Пресс-релиз-11-07-70] «О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-07-11. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-04-ին. Վերցված է 2011 թ․ 4 օգոստոս-ին.

[18_августа-71] «С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-08-18. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-20-ին. Վերցված է 2011 թ․ 20 օգոստոս-ին.

[map-72] «Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы». Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2011-08-19. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-20-ին. Վերցված է 2011 թ․ 20 օգոստոս գգ-ին.

[73] «Расширение границ Москвы». Газета.Ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-05-27-ին. Վերցված է 2012 թ․ 9 մայիս-ին.

[74] Новые границы Москвы

[75] Юрий Кочетков. (2011-08-05). «Новая Москва не сразу строилась». Инвесткафе. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.

[76] «Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но…». За городом: Недвижимость / Infox.ru. 2011-07-26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.

[Герб-77] «Закон города Москвы «О гербе города Москвы»». Правительство Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[Официальный_сервер_Правաительства_Москвы-78] «Закон города Москвы «О гимне города Москвы»». Официальный сервер правительства Москвы. Правительство Москвы. Վերցված է 2009-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[79] «Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-03-8-ին.

[1_сент_2012-80] Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.

[81] Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла

[82] 23.11.2010 Предварительные результаты Всероссийской переписи населения обсуждены на расширенном заседании Комитета СФ по делам Федерации и региональной политике. Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года

[83] Информационное агентство «РосБалт». Дарья Миронова. В столице потеряли два Люксембурга

[84] «Москва, до востребования». Российская газета. 2009-02-09. Վերցված է 2013-01-18-ին.

[85] «Московское произношение». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին.

[Per2010-86] Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве

[demoscope.ru-87] Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «demoscope%ru» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

[88] «Справка о количестве действующих кредитных организаций и их филиалов». Центральный банк Российской федерации. 2008-03-01. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[89] В мировом рейтинге городов по размеру ВВП Москва заняла 15-е место // Rb.ru, 5 ноября 2009

[90] «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот розничной торговли». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[91] «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот оптовой торговли организаций оптовой торговли». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[92] «Социально-экономическое положение России — 2007 год: объём платных услуг населению». Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[93] Исследование инвестиционной привлекательности России, 2011 год — Ernst & Young — Россия

[Global_Cities_Index_2010-94] «The Global Cities Index 2010» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2011-02-19-ին.

[Global_Cities_Index-95] «The 2008 Global Cities Index» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-02-ին. Վերցված է 2009-11-08-ին.

[96] «Независимая газета» (05.04.2011): Москва — далеко не самый дорогой город в России

[97] Составлен проект рейтинга привлекательности российских городов

[programma2013-98] 98,0 ^98,1 ^98,2 ^98,3 ^98,4 «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»» (PDF). Правительство Москвы. 27.07.2009. Վերցված է 2013-10-24-ին.

[99] Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни». Правительство Москвы (27.07.2009)

[100] «С 15 января грузовикам запретят въезд в Москву». auto.vesti.ru. 22 ноября 2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.

[101] «Планы департамента дорожного строительства: будут расширять перекрёстки и строить развязки». NEWSmsk.com. 22 ноября 2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.

[102] «Автомобильные пробки обошлись Москве в 40 миллиардов рублей». 14 января 2009. Վերցված է 2014-07-13-ին.

[103] «Из «Москва-Сити» выдернут пробки». Деловой журнал «Финанс». 03.11.2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.

[104] «В Москве и Петербурге штрафы за неправильную парковку вырастут в разы». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2012-06-24-ին.

[миллион_мест-105] «Москве не хватает около миллиона парковочных мест для машин». РИА Новости. 08.09.2010. Վերցված է 2014-07-13-ին.

[106] Возбуждено уголовное дело в отношении экс-чиновников стройкомплекса Москвы // kommersant.ru

[107] Сроки сдачи первых «народных гаражей» в Москве затягиваются // «Ведомости» со ссылкой на «РИА Новости»

[108] «Первые платные городские парковки в центре Москвы откроют 1 ноября». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2012-06-24-ին.

[109] Садово-парковое кольцо. Платная парковка заработала внутри Садового кольца

[110] Парковки взяли третье кольцо. Платные парковки выйдут за пределы Садового кольца в июне

[111] Платные парковки вышли во двор. Платные городские парковки могут появиться во дворах домов в Москве

[112] Стоимость парковки внутри Бульварного кольца увеличат до 80 руб в час

[113] «Департамент транспорта и связи города Москвы». Официальный сайт Департамента. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[114] Анна Гараненко. (27 июля 2009). «Автобусам уступили дорогу». Известия. Վերցված է 2013-10-12-ին.

[115] «В Москве появилась первая выделенная полоса для общественного транспорта». Regnum. 27.07.2009. Վերցված է 2013-10-12-ին.

[116] «Следующая выделенная полоса откроется на Севастопольском проспекте». Авто.Вести.Ru. 2011-07-14. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2011-07-14-ին.

[117] Правительство Москвы разрешит провоз велосипедов в наземном транспорте

[118] Мария Макалкина. Самые красивые станции московского метро // Квадратный метр : газета. — 2008. — В. 11 (373).

[119] «Метрополитен в цифрах». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-19-ին. Վերցված է 2013-01-18-ին.

[120] «О метрополитене». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-05-ին. Վերցված է 2012-12-28-ին.

[121] «Кольцевая линия Московского метрополитена. Справка». РИА Новости. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2009-04-23-ին.

[122] Наталия Душкина об «эстетической слепоте» в Московском метрополитене — интервью ИА REGNUM

[123] «Московская монорельсовая транспортная система». Официальный сайт Московского метрополитена. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[124] Ветка по-пекински. Китай вложится в строительство московского метро

[125] Мячин И. К. Москва. Краткий путеводитель.— Изд. 4-е, доп.‑ М.: Мысль, 1964.— С. 178.

[126] Бродский Я. Е. Москва. Спутник туриста: Путеводитель.‑ М.: Моск. рабочий, 1987.— С. 175.

[Северный_речной_вокзал-127] «Северный речной вокзал». Энциклопедия «Москва». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-01-14-ին. Վերցված է 2013-01-11-ին.

[вед_вед-128] 128,0 ^128,1 Доходное место: Будни московских доков // Ведомости

[129] Москва. Северный речной вокзал // locman.net

[130] «Велодорожки Москвы». Москва 24. Վերցված է 2015-03-07-ին.

[KM.RU-131] 131,0 ^131,1 «Наука». KM.RU. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին.

[132] «Высшие учебные заведения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-21-ին. Վերցված է 2011-07-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[133] «Общеобразовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.

[134] «Средние специальные учебные заведения». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.

[135] «Дошкольные образовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-15-ին. Վերցված է 2012-12-10-ին.

[mos.ru-136] «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Религиозные организации, вероисповедание». Վերցված է 2009-02-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[137] Чудо шаговой доступности. Журнал «Власть», № 43 (897) от 01.11.2010

[138] «Мониторинг — 2007 год. Преступность»

[139] «Рабство в Москве». Русский Репортёр. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |deadlink= (օգնություն)

[140] «Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в Российской Федерации» (PDF). Бюро Международной организации по миграции (МОМ) в РФ / Международная организация труда / Проект «Предотвращение торговли людьми в РФ». {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |deadlink= (օգնություն)

[141] «Отчёт Министерства внутренних дел РФ» (PDF). Официальный сайт Министерство внутренних дел Российской Федерации. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007-09-28-ին. Վերցված է 2009-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[142] «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Здравоохранение». Վերցված է 2009-02-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[143] «Средняя продолжительность жизни москвичей составила 75,8 года:: Общество:: Top.rbc.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-14-ին. Վերցված է 2013-04-11-ին.

[144] Кладбища Москвы. ГУП Ритуал

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]