Վիքիպեդիա

Հայատյացություն

Հայատյացություն (կամ հակահայկականություն), էթնիկ այլատյացության դրսևորում[1], հակակրանքով, վախով կամ ատելությամբ պայմանավորված թշնամական վերաբերմունք, գաղափարախոսություն ընդդեմ հայերի կամ Հայաստանի նկատմամբ[2][3]։

Հայատյացությունը կարող է արտահայտվել տարբեր ձևերով՝ անձնական հակակրանքից մինչև ինստիտուցիոնալացված հետապնդում։ «Հայատյացություն» եզրույթն օգտագործվում է հանրագիտարաններում[4] և բառարաններում[2] հոդվածների հեղինակների, քաղաքագիտության և սոցիոլոգիայի բնագավառի հետազոտողների[1][5], քաղաքական գործիչների[6][7], հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների[8] և լրագրողների կողմից[9][10] և պետությունների պետական կառույցների կողմից։

Հայատյացության պատմություն

խմբագրել

Հայատյացությունը Ռուսական կայսրությունում

խմբագրել

Արևելյան Կովկասում պարսկական տիրապետության ժամանակ ոչ մուսուլմանները գտնվում էին ռայայի ենթակա վերաբերմունքի մեջ մուսուլմանների նկատմամբ։ Անդրկովկասը Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնելուց հետո հայերի մեջ առաջացավ պաշտոնյաների և կապիտալիստների ազդեցիկ խումբ, որը տեղի բնակչությանը կախյալ վիճակի մեջ դրեց։ Անդրկովկասյան թաթարները (ժամանակակից ադրբեջանցիներ) դերերի փոփոխության պատճառով սկսեցին հայերին խիստ թշնամաբար վերաբերվել։ Այնուամենայնիվ, Ռուսական կայսրության գոյության վերջին տարիներին այս երկար ազգամիջյան հակամարտության մեջ հաշտեցման միտումներ են նկատվել, ինչը կարելի է դատել բռնության դադարեցմամբ՝ առանց իշխանությունների միջամտության։ Բաթումիի շրջանում թուրքական զորքերի կողմից հայ բնակչությանը ճնշելիս տեղի մուսուլմանները, Ռուսաստանի հպատակները, պաշտպանել և թաքցրել են հայերին[11]։

1906 թվականին անգլիական «The Contemporary Review» ամսագիրը տպագրեց ուսումնասիրություններ ադրբեջանական բնակչության շրջանում հակահայկական տրամադրությունների բնույթի վերաբերյալ[12], ըստ որի․

«Թաթարների և հայերի միջև ծաղկում է տնտեսական մրցակցություն, պատերազմ, որում ակնհայտ է թաթարների վերջնական պարտությունը։ Մինչև ռուսական տիրապետությունը մուսուլմանները հայերին նայում էին որպես ստրուկների, որպես ցածրադիր արարածի, բայց երբ ռուսները հաստատեցին քաղաքակիրթ կառավարման նման մի բան, և հայերին հնարավորություն տրվեց զարգացնել իրենց բնական տաղանդները, թաթարների գերակայությունը սկսեց մարել։ Հայերը կամաց-կամաց հաստատվեցին, և նրանց հարստությունը բորբոքեց մուսուլմանների նախանձը, որոնք դառնորեն հասկանում էին, որ իրենց նախկին ծառաները շուտով կդառնան իրենց տերը»։

Հարավային դաշնային համալսարանի քաղաքական գիտությունների դոկտոր Վիկտոր Մակարենկոն հակահայկական տրամադրությունների առաջացման պատճառների մասին գրում է հետևյալը[13]․

«Քաղաքային կյանքը տալիս է բազմազանության փորձ, որից ծնվում է իր տեսակի նկատմամբ սեփականության զգացումը։ 19-րդ դարի վերջին երրորդում Անդրկովկասում սկսվեց գյուղերը քաղաքների վերածելու գործընթացը։ Բայց քաղաքները ի հայտ եկան որպես բազմաէթնիկական կենտրոններ, որոնք խթանեցին էթնիկական և սոցիալական տարբերակման համընկնման գործընթացը։ Նման զուգադիպության հետևանքը բռնությամբ հղի այլատյացության ձևավորումն էր։ Ցուցադրական օրինակ է Բաքուն։ Այստեղ քաղաքային կառավարման մեջ գերակշռում էին Ռուսաստանից ներգաղթածները, բայց ազատ և տեխնիկական մասնագիտությունները լցված էին հայերով։ 1910 թվականին Բաքվում հաշվվում էր 107 փաստաբան, 146 բժիշկ, 258 ուսուցիչ։ Նրանցից մուսուլման էին միայն համապասխանաբար 4, 10 և 10-ը։ Սոցիալ-մշակութային փոփոխությունները զարմացրել են Բաքվի բնիկ մուսուլմաններին։ Նրանք դարձան փոքրամասնություն՝ դիրքերը զիջելով հայերին։ Դրանով է բացատրվում Բաքվի առանձնահատուկ տեղն ինդուստրացման գործընթացում. Ռուսական կայսրության ոչ մի այլ քաղաքում ներգաղթյալներին չի հաջողվել ամբողջությամբ խաթարել բնիկների տնտեսական և քաղաքական կարգավիճակը։ Հենց այստեղ է թաքնված հայերի և մուսուլմանների միջև բռնության բռնկման պատճառը»։

Ինչպես նշում է պատմաբան Յորգ Բաբերովսկին, հայերի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքի նախադրյալներից մեկը, որը դրսևորվել է ռուսական Անդրկովկասում 19-րդ դարի վերջին տասնամյակներում, դարձել է մուսուլման բնակչության չներկայացվածությունը տեղական իշխանության մարմիններում։ Մասնավորապես, 1870 թվականի բարեփոխման համաձայն, ոչ քրիստոնյաները ապավինում էին քաղաքային խորհուրդների տեղերի ոչ ավելի, քան մեկ երրորդը (իսկ 1892 թվականից՝ ոչ ավելի, քան 20 %)։ Այդ միջոցները, որոնք ի սկզբանե ուղղված էին հրեաների դեմ, Անդրկովկասում առաջին հերթին վերաբերում էին մուսուլմաններին, չնայած, օրինակ, Բաքվում նրանք, լինելով սեփականության հիմնական սեփականատերերը, կազմում էին ընտրազանգվածի մոտ 80 %-ը։ Արդյունքում, 1890-ական թվականների սկզբին ընտրողների թվով գերազանցապես մուսուլման բնակչություն ունեցող այնպիսի քաղաքների քաղաքային խորհուրդներում, ինչպիսիք են Երևանը, Բաքուն և Շուշին, գերակշռում էին հայերը։

Մյուս կողմից, Անդրկովկասի քաղաքներում ռուսական մեծամասնության բացակայությունը դժվարացնում էր ռուսականացման քաղաքականության իրականացումը։ Ուստի ժամանակի ընթացքում քաղաքային կառավարման մարմիններում և արդյունաբերական ձեռնարկություններում հայերի չափազանց մեծ ներկայացվածությունը ռուսական պետական իշխանության կողմից սկսեց ընկալվել որպես սպառնալիք։ 1882 թվականին Ալեքսանդր III ցարը ներքին գործերի նախարար Տոլստոյին հանձնարարում է միջոցներ ձեռնարկել հայ ազգայնականության դեմ։

1885 թվականին փակվում են հայկական դպրոցները[14], 1889 թվականին դպրոցական ուսուցումից հանվում է Հայաստանի պատմության և աշխարհագրության կուրսը։

 
Վասիլի Վելիչկո

1890-ական թվականներին հայկական ազգայնականությունը հակասության մեջ է մտնում ուծացման քաղաքականության և ռուս-հայկական հարաբերությունների դրամատիկ շրջադարձի հետ։ Ցարական իշխանությունները սկսում են շահագործել մուսուլմանների և հայերի միջև առկա լարվածությունը։ 1896 թվականին կովկասյան փոխարքա է նշանակվում Գրիգորի Գոլիցինը։ Նա մի շարք միջոցներ է ձեռնարկում հօգուտ ադրբեջանցիների, միաժամանակ նվազում է հայերի դերը։ Օրինակ, նա հայերի մի մասին հեռացրեց պետական պաշտոններից և նրանց պաշտոններում մուսուլմաններ նշանակեց[15]։ Հակահայկական արշավի գագաթնակետը 1903 թվականին է, երբ իշխանությունները բռնագրավում են հայկական եկեղեցու ունեցվածքը։ Ի պատասխան՝ հայկական ազգային շարժումը սկսում է յուրացնել ահաբեկչական մեթոդները։ Մահափորձը կատարվել է հենց Գոլիցինի դեմ, որից հետո 1903 թվականին նա լքում է Կովկասը։ Կովկասյան փոխարքա Գրիգորի Գոլիցինի գահակալությունը ցարիզմի հայանպաստ դիրքերից հեռանալու միակ դեպքն էր։ Դաշնակցության կազմակերպության հայ ահաբեկիչների հարձակումները ցարական պաշտոնյաների վրա իշխանություններին հնարավորություն են տալիս ստուգել մուսուլմանների հավատարմությունը։ 1905 թվականի հունվարին թեյարաններում լուրեր են տարածվում, թե հայերը ցանկանում են հարձակվել մուսուլմանների վրա շիաների Մագերամ տոնի ժամանակ։ Նման պայմաններում պատվիրված սպանության ցանկացած զոհի հուղարկավորությունը, որի թատերաբեմն այն ժամանակ Բաքուն էր, վերածվում էր համազգային ցույցերի։ Փետրվարի 6-ին հայերի կողմից ադրբեջանցի բանվորի գնդակահարությունից հետո Բաքվում խուճապ է սկսվել։ Մուսուլմանների զինված խմբերը, որոնք հավաքվել էին Բաքվի կենտրոնում, սպանում էին բոլոր պատահած հայերին։ Կոտորածի երկրորդ օրը ամբոխը սկսեց թալանել հայկական կրպակները և հասավ Պիտոևի նավթային ընկերության բարաքներին, որտեղ միայն փետրվարի 8-ին սպանվեց ավելի քան 40 հայ։ Ջարդերը շարունակվել են հինգ օր։ Տեղական իշխանությունները ոչ մի միջոց չեն ձեռնարկել հրահրողների նկատմամբ։ Ինչպես նշում է Յորգ Բաբերովսկին, թեև կասկածը, որ նահանգապետն ինքն է հրահրել ջարդերը, վերջնականապես չի հաստատվել, սակայն իշխանությունների մասնակցությունը բռնություններին կասկած չի հարուցում։ Այս հակամարտությունն արագորեն դուրս եկավ վերահսկողությունից և 1905 թվականի ամռանը ընդգրկեց Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգների ամբողջ շրջանները։ Իշխանությունները կարողացան ճնշել անկարգությունները միայն 1906 թվականին՝ Կովկաս ուղարկելով արշավախումբ գեներալ Մաքսուդ Ալիխանով-Ավարսկու (հետագայում սպանվեց դաշնակցական հեղափոխականների կողմից) հրամանատարությամբ, որը սանձարձակ դաժանություն դրսևորեց և, ըստ ռուսական մամուլի, բացահայտորեն հովանավորեց թաթարներին ընդհանրապես և իր ազգականներին՝ նախիջևանյան խաններին, հատկապես հայերի կոտորածի ժամանակ[16]։ 1905 թվականի ապրիլին Կովկասի փոխարքա նշանակված իշխան Վորոնցով-Դաշկովը հասավ իշխանության հակահայ դիրքորոշման մեղմացմանը և Հայ եկեղեցու ունեցվածքի վերադարձին։ Օսմանյան կայսրության հետ արտաքին քաղաքական բախումներից հետո իշխանության դիրքորոշումը կրկին հայամետ է դառնում։

Առավել մոլի հայատյաց էր համարվում գրող և հրապարակախոս Վ. Վելիչկոն, որի ժամանակակիցները նշում էին «նրա մոլի ազգայնականությունն ու մարտական հայատյացությունը»[4], որը ներդաշնակորեն զուգորդվում էր հակասեմականության հետ։ 1897-1899 թվականներին Վելիչկոն խմբագրել է «Կովկաս» պաշտոնաթերթը, որտեղ վարել է կատաղի հակահայկական քարոզչություն։ Լիբերալ ժամանակակիցները նրա քարոզչությունը համարում էին ջարդարար և հետագայում նրան համեմատում էին Քիշնևի հրապարակախոս Պ. Կրուշևանի հետ, որի հակասեմական հոդվածները, ինչպես կարծում էին, հրահրում էին Քիշնևի ջարդը։

Բայց Վելիչկոն միայնակ չէր իր ելույթներում։ Երբ նա ստիպված եղավ լքել «Կովկաս» թերթի խմբագրի պաշտոնը, Նրա օգտին հանդես եկավ ազդեցիկ կառավարամետ «Նովոյե վրեմյա» թերթի խմբագիր Ա.Ս. Սուվորինը։ Նրա կարծիքով Վելիչկոյի հեռացումը պայմանավորված էր տեղի մտավորականության ինտրիգներով, ինչը հակասում էր վրաց և հայ ժողովուրդների շահերին[17]։ Սուվորինը, ըստ էության, պաշտպանում էր թուրքական իշխանությունների ցեղասպանությունը հայերի նկատմամբ, իսկ «Նովոյե Վրեմյա»-ն ձգտում էր արդարացնել թուրքական կառավարության գործողությունների նպատակահարմարությունը ապստամբ հայ «ավազակների» և «հեղափոխականների» նկատմամբ։ Սուվորինի թերթը դիմել է կառավարությանը՝ խնդրելով հետևել Թուրքիայի օրինակին և «մաքրել Կովկասը այդ վնասակար տարրից»՝ դաշնակցությունից։ «Ռուսաստանի համար ռուսական վառարանի կաթսան ավելի թանկ է, քան ամբողջ «հայկական հարցը», որի համար չենք ցանկանում զոհաբերել նույնիսկ այդ կաթսան... ինչքան կտրում են, կտրում են հայերին և ոչ մի կերպ չեն կտրում ... հաստատ նրանց անպատկառ ծայրը», - ասում էր Ա. Ս. Սուվորինը[18]։

Վելիչկոյի հակահայկական հրապարակումները վերահրատարակվել են նաև վրացական «Իվերիա» թերթի (որի խմբագիրն այդ ժամանակ Իլյա Ճավճավաձեն էր) և Թոփչիբաշևի կողմից Բաքվում[5]։

1990-ական թվականներին Վելիչկոյի «Կովկաս» աշխատությունը վերահրատարակվեց Ադրբեջանում և սկսեց օգտագործվել որպես հակահայկական փաստարկ հայ-ադրբեջանական դիմակայությունում։ Հենց Վելիչկոյի պատճառաբանությամբ, ըստ ռուս հետազոտող Վ. Ա. Շնիրելմանի, ոգեշնչվել են ժամանակակից ադրբեջանցի պատմաբանները, մասնավորապես՝ Ֆարիդա Մամեդովը և Զիա Բունիյատովը[19]։ Վելիչկոյի և Ճավճավաձեի հակահայկական արտահայտություններն իր «Կեղծ պատմություն» գրքում մեջբերում է ադրբեջանցի ակադեմիկոս, Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտի տնօրեն Իգրար Ալիևը։

Հայատյացությունը Գերմանական կայսրությունում

խմբագրել

1894-1896 թթվականներին հայկական ջարդերի ժամանակ գերմանական կառավարությունը խոչընդոտում էր Օսմանյան կայսրության դեմ միջազգային պատժամիջոցների կիրառմանը և հայկական հարցում բրիտանացիների առաջարկած բարեփոխումներին։ Հարցի լուսաբանման տոնը տրվել է անձամբ Վիլհելմ II-ի կողմից, ով պնդել է, թե Բրիտանիան փորձում է ապակայունացնել Օսմանյան սուլթանի իշխանությունը, ինչպես նաև մեղադրել է Բրիտանիային 80 հազար հայերի մահվան մեջ։ Գերմանիայի ԱԳՆ հուշագրի նախագծում ջարդերը բացատրվում էին հայերի սադրանքներով։ Սա արտացոլում էր Օսմանյան կայսրության գաղութացման ժամանակ Գերմանիայում հայերի մասին ձևավորված կարծրատիպը, երբ հայերը ներկայացվում էին որպես «ագահ և նենգ խաբեբաներ»։ Գերմանացիների կողմից նման բնութագրերը պետք է շահեին թուրքերի վստահությունը և դյուրացնեին գերմանական կապիտալի ներթափանցումը Օսմանյան կայսրություն[20]։

Աբխազիա

խմբագրել

1990-ականների սկզբին՝ վրաց-աբխազական պատերազմի ժամանակ, Աբխազիայում տեղի ունեցան հակահայկական դրսևորումներ։ Այն ժամանակ վրացական կողմը ձգտում էր խնդիրը լուծել Աբխազիայում ազգամիջյան հակամարտության հրահրմամբ[21]։ Աբխազիայում սադրանքներ են տեղի ունեցել նաև ազգամիջյան հողի վրա և ավելի ուշ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում։ Այսպես, 2006 թվականի դեկտեմբերի 31-ի գիշերը Սուխումի Հովհաննես Թումանյանի անվան հայկական դպրոցում երկու պայթյուն է որոտացել։ Քննությամբ պարզվել է, որ մի քանի պայթուցիկ սարքեր տեղադրված են եղել ուսումնական հաստատության դասարաններից մեկում, ինչպես նաև դպրոցի բակում տեղադրված Թումանյանի արձանի մոտ։ Պայթյունի հետևանքով ոչ ոք չի տուժել, սակայն դպրոցին և հարևան տներին զգալի վնաս է հասցվել։ Բացի այդ, չարագործների կողմից դպրոցի բակում ցրվել են ռուսերեն լեզվով տպագրված հակահայկական բովանդակությամբ թռուցիկներ[22]։

Ի թիվս այլ բաների, ազգամիջյան երկպառակության քարոզչություն են ստեղծել նաև Աբխազիայի իշխանությունները։ Հանրապետության մեծաթիվ հայկական սփյուռքը զրկված էր երկրի քաղաքական կյանքին մասնակցելու հնարավորությունից։ Հայերը, որոնք ժամանակին թվաքանակով գրեթե հավասար էին աբխազներին, արհեստականորեն կտրվում էին կառավարման գործընթացին մասնակցելուց։ Հանրապետության կառավարությունում հայ համայնքի ոչ մի ներկայացուցիչ չի եղել։ Այս ամենը, հայկական գյուղերում քաղաքակրթության տարրական բարիքների բացակայության հետ մեկտեղ, նպաստեց Աբխազիայից Ռուսաստան հայ բնակչության արտահոսքին։ Հայերի աջակցությունը ստացած Սերգեյ Բագապշի իշխանության գալը բարելավեց իրավիճակը։ Սակայն այն հույսերը, որ հայ բնակչությունը կապում էր նրա հետ, լիովին չիրականացան[22]։

Ինչպես նշում է Վ. Լիտվինենկոն, Թուրքիան իր աբխազական քաղաքականության մեջ հայկական գործոնը շահարկելով փորձում է արհեստականորեն ազգամիջյան հակասություններ առաջացնել, որոնք նրան թույլ կտան թուլացնել Ռուսաստանի դիրքերը Աբխազիայում[21]։

Ադրբեջան

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հակահայկականությունն Ադրբեջանում

«Ռուսաստանը գլոբալ քաղաքականության մեջ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Ֆյոդոր Լուկյանովի խոսքով՝ «հայատյացությունը ժամանակակից ադրբեջանական պետականության ինստիտուցիոնալ մասն է, և, իհարկե, Լեռնային Ղարաբաղն այդ ամենի կենտրոնում է»[23]։ Ինչպես գրում է բրիտանացի լրագրող Թոմ դե Վաալը, որը 2005 թվականին հրատարակել է ղարաբաղյան հակամարտության պատմության մասին «Սև այգի» փաստավավերագրական գիրքը, ժամանակակից խորհրդային պատմության մեջ զանգվածային բռնության առաջին բռնկումը Սումգայիթյան ջարդն էր[24]՝ 1988 թվականի փետրվարին Ադրբեջանական ԽՍՀ Սումգայիթ քաղաքում էթնիկ հողի վրա տեղի ունեցած անկարգությունները, որոնք ուղեկցվել են հայ բնակչության նկատմամբ զանգվածային բռնությամբ, կողոպուտներով, սպանություններով, հրկիզումներով և գույքի ոչնչացմամբ։ 1988 թվականի փետրվարի 29-ին Մոսկվայում ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոյի նիստում պաշտոնապես ընդունվեց, որ Սումգայիթում զանգվածային ջարդերն ու սպանություններն իրականացվել են ազգային պատկանելության հիման վրա[24][25]։ Արդեն այն ժամանակ ակադեմիկոս Զիյա Բունիյատովը, որին Թոմ դե Վաալն իր գրքում անվանում է «ամենահայտնի հայատյացն Ադրբեջանում», հայտնի դարձավ իր «Ինչու՞ Սումգայիթ» հոդվածով, որում հայերին մեղադրում էր ջարդեր կազմակերպելու մեջ[26]։

Սումգայիթից հետո ջարդերը տեղի են ունեցել Կիրովաբադում (Գյանջա), ապա Բաքվում (1990)։

Անդրեյ Պոլոնսկին, որն ուսումնասիրել է ադրբեջանական ազգային ինքնագիտակցության կայացումը 1980-ականների վերջին-1990-ականների սկզբին, նշել է, որ «ղարաբաղյան ճգնաժամը և աճող հայատյացությունը նպաստել են թշնամու կայուն կերպարի ձևավորմանը, որը որոշ չափով ազդել է նոր ինքնության (ի սկզբանե ագրեսիվ-հաղթական) բնույթի վրա»[27]։

Ռուս գիտնականներ Նիկոլայ Շոնինը և Ռոզալիա Յուսուպովան, զուգահեռ անցկացնելով Նացիստական Գերմանիայի հետ, որտեղ հրեաները դեմոնիզացվել են, նշում են, որ Ադրբեջանում սկսել են հայերի համապատասխան կերպար ստեղծել Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ[28]։

1991-1994 թվականներին ազգամիջյան հակամարտությունը հանգեցրեց լայնածավալ ռազմական գործողությունների՝ Լեռնային Ղարաբաղի և հարակից որոշ տարածքների վերահսկողության համար։ 1994 թվականի մայիսին ստորագրվեց անժամկետ հրադադարի մասին համաձայնագիրը, որը հանգեցրեց հակամարտության «սառեցմանը», բայց ոչ կարգավորմանը։

Ինչպես նշվում է Մարդու իրավունքների Հելսինկյան խմբի փաստաթղթերում, հայ-ադրբեջանական հակամարտության չկարգավորված լինելը ժամանակակից Ադրբեջանում ծառայում է որպես հայատյացության կատալիզատոր։ Այդ կապակցությամբ, մասնավորապես, նշվում է այսպես կոչված «Ղարաբաղի ազատագրման կազմակերպության» կանոնավոր բողոքի ակցիաները, որոնք հանդես են գալիս Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև ցանկացած շփման վերականգնման դեմ և հակամարտությունը բացառապես ուժային մեթոդներով լուծելու օգտին։ Այս գործողությունները վայելում են ադրբեջանական իշխանությունների ներկայացուցիչների աջակցությունը։

ԶԼՄ-ներում մեծ արձագանք են ստանում Ադրբեջանի պետական և հասարակական գործիչների որոշ հրապարակային արտահայտություններ, որոնք վկայում են ազգային անհանդուրժողականության մասին, ինչպես, օրինակ, Կովկասի մուսուլմանների վարչության նախագահ Հաջի Ալլահշուքյուր Փաշազադեի հայտարարությունն այն մասին, որ «սուտն ու դավաճանությունը հայերի արյան մեջ են»[29][30]։

Վ. Ն. Կազիմիրովը (ռուս դիվանագետ, պաշտոնաթող արտակարգ և լիազոր դեսպան, 1992-1996 թվականներին Ռուսաստանի միջնորդական առաքելության ղեկավար, Լեռնային Ղարաբաղի գծով ՌԴ նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մասնակից և համանախագահ Ռուսաստանից) բազմիցս հայտարարել Է Ադրբեջանում հակահայկական տրամադրություններ ներշնչող որոշակի ուժերի առկայության մասին, այդ թվում՝ պետական ղեկավարության մակարդակով[31]։ 2004 թվականի սկզբին, բնութագրելով հրադադարի մասին համաձայնագրի ստորագրումից հետո անցած տասնամյակը, նա գրել է.

Երկար ժամանակ անհարմար դրության մեջ հայտնվելով՝ Բաքուն գործնականում որդեգրել է հայերի դեմ տոտալ «սառը պատերազմի» ուղեգիծը։ Շեմից մերժվում են և տնտեսական «ամորտիզատորները», և հայերի հետ ցանկացած շփում (նույնիսկ հանրության գծով), թունավորում են նրանց, ովքեր պահպանում են այդ շփումները։ Լուսավորյալ աշխարհիկ պետությունում ոմանք ուրախ կլինեին արմատավորել ֆունդամենտալիզմի, ռևանշիզմի և հայատյացության նմանություն, ինչը միայն խանգարում է հակամարտության ինչպես պատճառների, այնպես էլ հետևանքների վերացմանը։ Մոլեռանդության և ծայրահեղականության ավելի ու ավելի շատ դրսևորումներ նույնիսկ հասարակական կազմակերպությունների մակարդակում[32]։

Թուրք հետազոտող Յասեմին Քիլիթ Աքլարը Ադրբեջանում պատմության դասավանդմանը նվիրված իր աշխատության մեջ եզրակացնում է, որ ադրբեջանական պաշտոնական պատմության դասագրքերը կարող են ատելություն և էթնիկ և ազգային գերազանցության զգացում սերմանել առաջին հերթին հայերի, ինչպես նաև ռուսների և իրանցիների նկատմամբ։ Ըստ նրա հաշվարկների՝ պատմության մեկ դասագրքի 391 էջում հայերը թշնամի են կոչվում 187 անգամ, ռուսները՝ 119 անգամ, իրանցիները՝ 44 անգամ։ Ազգային ինքնության ձևավորման և հայերի նկատմամբ ատելություն սերմանելու համար օգտագործվում են Ցեղասպանության և ջարդերի մասին մանրամասն պաթետիկ պատմություններ, ինչպես նաև ջարդերի զոհերի լուսանկարներ։ Յասեմին Աքլարի տեսանկյունից հայերի նկատմամբ նման վերաբերմունքը խնդրահարույց է դարձնում հայերի գոյությունը Լեռնային Ղարաբաղում, եթե այն մտնի Ադրբեջանի կազմի մեջ[33]։ Ինչպես գրում է կոնֆլիկտաբան, խաղաղության և ժողովրդավարության ինստիտուտի դեպարտամենտի ղեկավար Արիֆ Յունուսը․

Արդեն ուսումնառության առաջին տարվա դասագրքում ձևավորվել է հայերի կերպարը՝ որպես «Ադրբեջանի և ողջ թուրք-մուսուլմանական աշխարհի գլխավոր թշնամիների» [ ... ] Ընդ որում, հայերի նկատմամբ կիրառվում են նաև տարատեսակ բացասական էպիտետներ (ավազակներ, ագրեսորներ, կեղծավորներ և այլն)[34]։

Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ պայքարի Եվրոպական հանձնաժողովը 2011 թվականին իր զեկույցում նշել է, որ Ադրբեջանում ձևավորվում է ազգությամբ հայ մարդկանց բացասական ընկալում[35]․

Հայաստանի Հանրապետության մասին անընդհատ բացասական հիշատակումները հանգեցնում են ազգությամբ հայ մարդկանց բացասական ընկալման ձևավորմանը։ Կոչ ենք անում Ադրբեջանի իշխանություններին ակտիվ աշխատել Ադրբեջանի իրավասության տակ գտնվող հայերի նկատմամբ իրավիճակը փոխելու ուղղությամբ։ Ադրբեջանի բոլոր քաղաքական կուսակցությունները պետք է հստակ դիրքորոշում ունենան ռասիզմի, խտրականության և այլատյացության ցանկացած ձևի դեմ և հստակ քաղաքական ազդանշան ուղարկեն հօգուտ բազմազանության և բազմակարծության, նրանք նաև պետք է խուսափեն բացասական երանգի հիշատակումից հայերին առնչվող հարցերի քննարկման ժամանակ[36]։

Բրիտանական, քրդական և պարսկական թերթերի հաղորդագրությունների համաձայն՝ 2016 թվականի ապրիլի սկզբին տեղի ունեցած բախումների ժամանակ սպանված հայկական բանակի 20-ամյա զինվոր Քյարամ Սլոյանը (Հայաստանի եզդիական համայնքից) գլխատվել է։ Սոցցանցերում հայտնվել են լուսանկարներ և տեսանյութեր, որոնցում, ըստ ԶԼՄ-ների, պատկերված են ադրբեջանցի զինվորները, որոնք զինվորի կտրված գլուխը պահում են որպես ավար[37][38][39]։ Այդ վայրագությունը համեմատվել է ԻԼԻՊ-ի գործողությունների հետ, մասնավորապես, Ռեգնում լրատվական գործակալության լրագրողի[38][40]։ Ադրբեջանական կողմը տվյալ տեղեկությունը որակել է սադրանք, իսկ սոցցանցերի լուսանկարները՝ կեղծված[41].

2018 թվականի փետրվարին ՀՀ Ազգային ժողովում տեղի ունեցան լսումներ «Սումգայիթյան ջարդեր. հայատյացությունը որպես Ադրբեջանի պետական քաղաքականություն» թեմայով։ Իր ելույթում Հայաստանի առաջին օմբուդսմեն Լարիսա Ալավերդյանը նշեց, որ 1918 թվականից ի վեր Ադրբեջանի կողմից իրականացվող քաղաքականությունն ուղղված է տարածաշրջանի հայերի ոչնչացմանը, նրանց պատմական հայրենիքից զրկելուն։ «Հենց հայերի բնաջնջման սպառնալիքն է ստիպել Ղարաբաղի տեղի բնակչությանը 1988 թվականին սկսել Արցախյան շարժումը», - հայտարարել է նա խորհրդարանի ամբիոնից։ ՀՀ փոխարտգործնախարար Շավարշ Քոչարյանի խոսքով՝ հայատյացությունը վաղուց դարձել է պաշտոնական Բաքվի արտաքին և ներքին քաղաքականության մաս[42]։

 
 
Բաքվի ռազմական այգին, որտեղ ցուցադրվում են 2020 թվականի Արցախյան պատերազմում զոհված հայ զինվորների սաղավարտներն ու տիկնիկները։ ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանն այն անվանել է «ֆաշիզմի և հայատյացության բացահայտ դրսևորում»[43]

Ադրբեջանը 2020 թվականին սկսեց տարածքի համար Արցախյան երկրորդ պատերազմը, որի ընթացքում նրանց հաջողվեց օկուպացնել Արցախի մի մասը[44]։ 2020 թվականի նոյեմբերի նախազգուշացման մեջ Genocide Watch կազմակերպությունը հայտնել է, որ Ադրբեջանում հայերը ապամարդկայնացված են, նրանց անվանում են «ահաբեկիչներ», «ավազակներ», «անհավատներ», «սրի մնացորդներ» (ի նկատի ունենալով 1915 թվականի ցեղասպանությունից ողջ մնացածներին[45])[46]։

2023 թվականի մարտին Եվրախորհրդարանը ևս մեկ բանաձև ընդունեց, որով դատապարտեց Ադրբեջանի հարձակումները Հայաստանի վրա և կոչ արեց Ադրբեջանին վերացնել Արցախի շրջափակումը[47][48]։

Ադրբեջանի կողմից հայերի նկատմամբ ատելության հողի վրա կատարված հանցագործությունները տեղի են ունեցել նաև միջազգային մակարդակով՝ Ադրբեջանի սահմաններից դուրս, երբ 2004 թվականին Ռամիլ Սաֆարովը Հունգարիայում գլխատեց քնած հային։

Հայատյացությունը համացանացում

խմբագրել

Վրացի լրագրող Մագդա Գուգուլաշվիլին ուսումնասիրել է «kavkazplus.com» կայքում տեղադրված նյութերը, որը ստեղծվել է ադրբեջանցիների կողմից վրացական կայքի անվան տակ։ 2016 թվականից առ այսօր կայքը տպագրել է հայատյաց բովանդակությամբ հարյուրավոր հոդվածներ։ Կայքի մանրամասն վերլուծությունից հետո Գուգուլաշվիլին գալիս է այն եզրակացության, որ կայքը kavkazplus.com պարբերաբար հրապարակում է  հակահայկական նյութեր։ Ըստ Գուգուլաշվիլու՝ կայքում հայտնված նյութերը սխալ են մեկնաբանում իրադարձությունները, խեղաթյուրում և կեղծում փաստերը։ Կայքի գործունեությունը խոսում է այն մասին, որ հրապարակումների նպատակը հայերի վարկաբեկումն ու այլատյացության հրահրումն է, կրոնական հակասությունների ավելացումը, հայ ազգի նկատմամբ կարծրատիպերի զարգացումը, ինչպես նաև հայերի և վրացիների միջև թշնամանքի հրահրումը[49]։

Խտրականությունը սպորտում

խմբագրել

2019 թվականի օգոստոսի վերջին ազգային խտրականության ենթարկվեց հայաստանցի շախմատիստուհի Մարիա Գևորգյանը, ով չկարողացավ ելույթ ունենալ Թուրքիայում կայանալիք մրցաշարում ադրբեջանական թիմի վերջնագրի պատճառով։ Կազմակերպիչները չեղյալ են հայտարարել հայ շախմատիստուհու հրավերը՝ պատճառաբանելով, որ ադրբեջանցի շախմատիստները վերջնագիր են ներկայացրել. եթե մրցաշարին հայուհի լինի, նրանք կհրաժարվեն մասնակցությունից[50][51]։

Ռուսաստան

խմբագրել

Ռուսաստանում «կովկասցի» բառը հավաքական տերմին է, որը վերաբերում է Կովկասի բնիկ ժողովուրդների ցանկացած ժառանգի, այդ թվում՝ ադրբեջանցիներին, վրացիներին և հայերին։ Ռուսական ժարգոնով Կովկասի ժողովուրդները կոչվում են «սև», չնայած այն հանգամանքին, որ նրա բնակչությունը ունի բաց մաշկ և պատկանում է կովկասցի (սպիտակ) ռասային. այս անունը գալիս է նրանց համեմատաբար մուգ դիմագծերից[52], ինչպես Հարավային Եվրոպայի ժողովուրդների մեծ մասում[53][54]։

Հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման համառուսաստանյան կենտրոնի 2012 թվականի սոցիոլոգիական հետազոտության տվյալներով՝ Մոսկվայում հարցվածների 6%-ը և Սանկտ Պետերբուրգում 3 %-ը «թշնամանքի զգացում» են ունեցել հայերի նկատմամբ[55]։ 2000-ական թվականներին Ռուսաստանում տեղի են ունեցել ազգային հողի վրա հայերի մի շարք սպանություններ[56][57][58]։

Էթնիկ լարվածության նման դրսևորումներ են նկատվել Կրասնոդարի երկրամասում, օրինակ՝ Կուբանի Սլավյանսկում (2002 թվական)[59], Նովոռոսիյսկում։ Նովոռոսիյսկում զանգվածային անկարգություններն ու հայկական ջարդերը տեղի են ունեցել 2005 թվականի մարտին[60][61]։

Կ.Վ. Կորյակինը (Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի ազգաբանության և մարդաբանության ինստիտուտ) բերում է Կրասնոդարի երկրամասում իշխանության մարմինների և բնակչության որոշ խմբերի կողմից հայատյացության (և ընդհանրապես այլատյացության) դրսևորման բազմաթիվ օրինակներ։ Այլատյացության հիմնական աղբյուրը մարզային իշխանությունների կողմից ամբողջությամբ վերահսկվող լրատվամիջոցներն են, դպրոցներում հաշվառում են «սլավոնական» և «ոչ սլավոնական» ազգությունների աշակերտներին։ Կրասնոդարի երկրամասի որոշ շրջաններում դպրոցներում հայոց լեզվի ուսուցումն արգելված է։ Հայերի նկատմամբ թշնամական գործողությունները տեղի են ունենում նաև կենցաղային մակարդակում։ Մի շարք հասարակական կազմակերպություններ նույնպես հակահայկական ուղղվածություն ունեն։ Առաջին հերթին դրանք կազակների ջոկատներ են, որոնց գործունեությունը Կորյակինը գնահատում է որպես «բացառապես կործանարար»։ 2000 թվականի ապրիլի 10-ին երկրամասի նահանգապետ Ալեքսանդր Տկաչովը հրապարակավ հրապարակեց անանուն նամակ, որը Տուապսեում քրեածին իրավիճակի սրումը բարդում էր «հայկական հանցավոր խմբավորումների» վրա։ Սակայն Կրասնոդարի երկրամասի ՆԳ գլխավոր վարչության պետ Սերգեյ Կուչերուկը հայերին անվանել է «Կուբանի ամենաօրինապահ ժողովուրդը»։ Նրա խոսքով, հայկական հանցավորությունը երկրամասում հանցագործությունների ընդհանուր թվի մեկ տոկոսն էլ չի կազմում։

Կորյակինի կարծիքով, սկզբում նահանգապետ Տկաչովն իր «ազգային քաղաքականության» հիմնական շեշտը դրել է հայերի վրա, սակայն 2004 թվականին սկսել է տեղափոխվել թուրք-մեսխեթցիների կողմը։ Կորյակինը հայերի նկատմամբ հռետորաբանության մեղմացումը կապում է Հայաստանի ճնշումների արդյունքում կենտրոնական իշխանության ձեռնարկած միջոցների հետ[3]։

Ըստ Վ.Ա. Շնիրելմանի՝ Կուբանում հակահայկական տրամադրությունները հրահրվել են, այդ թվում՝ Ռուսաստանի նկատմամբ հայերի տարածքային հավակնություններով։ Ըստ Ֆ. Վ. Շելովով-Կովեդյաևի ունեցած տեղեկատվության, դեռևս 1992 թվականի գարնանը Բաքու-Մոսկվա գնացքով Ռուսաստանի հարավային շրջաններ էին հասցվում սադրիչ բրոշյուրների և թռուցիկների բազմաթիվ օրինակներով լի պարկեր, որոնք այնուհետև տարածվեցին 1992 թվականի ամռանը Ռուսաստանի հարավում։ Դրանք նախատեսված էին տեղի բնակչության շրջանում տարածելու համար՝ նպատակ ունենալով ստիպել Ռուսաստանի ԱԳՆ-ին աջակցել Ադրբեջանին Հայաստանի հետ նրա կոնֆլիկտում։ Այդ քարոզչությունն իրականացվում էր այն պայմաններում, երբ Կրասնոդարի երկրամաս և Ստավրոպոլ զանգվածներով հայ փախստականներ էին ժամանում։ Այն մասամբ հասավ իր նպատակին, և 1992 թվականի աշնանը Կրասնոդարի երկրամասում արձանագրվեցին կազակների կողմից հայերի և Կովկասի այլ ժողովուրդների ներկայացուցիչների վրա հարձակման դեպքեր։ Այդ փաստաթղթերում հայերի անունից հայտարարվում էր Հյուսիսային Կովկասի հայ ազգային-ազատագրական ոմն ճակատի ստեղծման մասին, որն իբր իր նպատակն էր դրել Հյուսիսային Կովկասի հողերի միացումը Հայաստանին։ Այդ փաստաթղթերի մեջ տեղ է գտել «պատմական տեղեկանք», որը, իբր, հրապարակվել է 1992 թվականին Ստեփանակերտում՝ ժողովրդավարական Ռուսաստանի ակտիվիստ Ֆ.Վ. Շելովով-Կովեդյաևի անունից, որն այն ժամանակ ծառայում էր որպես Ռուսաստանի արտաքին գործերի փոխնախարար։ Այդ փաստաթղթում հայերի իրավունքները Ռուսաստանի Հարավային հողերի նկատմամբ արդարացվում էին գոյություն ունեցող իբր հնագիտական և պատմական նյութերի հղումներով (այդ փաստաթղթի կոպիտ կեղծումը հաստատվում է ոչ միայն նրանով, որ այդպիսի նյութերն ամբողջությամբ բացակայում են, այլև նրանով, որ նույնիսկ հայ ռեվիզիոնիստ արմատականները երբեք չեն համարձակվել իրենց պահանջներում այդքան հեռու գնալ)։ Վրդովմունք հայտնելով Ռուսաստանի հարավում հակահայկական քարոզչության բռնկումից, որի մաս էին կազմում վերոնշյալ նյութերը, հայ համայնքը լրացուցիչ ապացույցներ էր բերում այն բանի օգտին, որ այդ քարոզչության աղբյուրը գտնվում էր Բաքվում։ Դրանցից մեկը «Սովետական Ռուսաստան» թերթի խմբագրություն ուղարկված նամակն էր, իբր Բաքվի ռուսական համայնքից, որը ռուսներին զգուշացնում էր «հայկական վտանգի» դեմ, որում մասնավորապես խոսվում էր ծովից ծով «Մեծ Հայաստան» ստեղծելու ծրագրերի, ինչպես նաև հայերի՝ քրիստոնյաներին մուսուլմանների հետ հաշտեցնելու ձգտման և այն մասին, որ հայերն իբր խոչընդոտել են Հյուսիսային և Հարավային Ադրբեջանների միավորմանը։

Վրաստան

խմբագրել

Որոշ կարծիքով, հայատյացությունը Վրաստանում այլատյացության ամենատարածված ձևն է[62]։

Լովել Բարինգթոնը նշում է, որ ժամանակակից վրացական վերնախավի շատ ներկայացուցիչներ հակահայկական հռետորաբանությամբ քողարկում են իրենց իրական նպատակները՝ իշխանության հասնելը[63]։ Ինչպես հայ-վրացական եկեղեցական հակամարտության մասին գրում է Թբիլիսիում բնակվող անկախ լրագրող Մոլլի Կորսոն, «հակահայկական տրամադրությունների պոռթկումը հստակ դրսևորվեց հեռուստատեսային թոք-շոուներում, բլոգներում և Facebook սոցիալական ցանցում տվյալ հարցի շուրջ քննարկումներում»[64]։ Մտավորականների շրջանում բացահայտ հայատյացներից մեկը ռեժիսոր Ռոբերտ Ստուրուան է, ում հակահայկական արտահայտությունները քննադատության են ենթարկվում[65]։ Մեկ այլ հայատյաց՝ Սուխումի համալսարանի պրոֆեսոր Գուրամ Մարխուլիան, որը լայն հանրությանը հայտնի է միայն մեկ կարգավիճակով՝ որպես մոլի հայատյաց, իր դիրքորոշման համար անհավանական ճանաչման ու հարգանքի է արժանացել Ադրբեջանում, որտեղ նա հաճախակի է այցելում իբրև հյուր[66].

Լրագրող Թենգիզ Աբլոտիայի կարծիքով, ներկայիս հայատյացությունը Վրաստանում ոչ մի տրամաբանական բացատրություն չունի, ի տարբերություն 18-րդ դարի, երբ Վրաստանում հայկական բուրժուազիայի գերիշխանությամբ պայմանավորված այդ երևույթը նոր-նոր էր ծնվել[65]։ Վրացի քաղաքագետ Գեորգի Վեկուան ենթադրում է, որ հայատյացության ակունքները Վրաստանում սկիզբ են առնում «վրաց-հայկական եկեղեցական պառակտումից, որի պատճառով դարեր շարունակ Հայ Առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայերը հերետիկոս են եղել վրաց եկեղեցու համար և հակառակը»[67]։

Միջազգային ճգնաժամային խմբի զեկույցի համաձայն՝ հայ բնակչությունը 2006 թվականին դեռևս խտրականության է ենթարկվել[68]։ Արձանագրվել են մի քանի միջադեպեր երբ տեղի բնակչությունը հայկական համարվող եկեղեցիներում պատարագներ են մատուցվում վրացական ծիսակարգով[69]։ Վրաց ուղղափառ եկեղեցին փորձում է յուրացնել կաթոլիկ և հայկական եկեղեցիների շենքերը[69]։ Առավել ուժեղ հակամարտությունը Թբիլիսիում և Ախալքալաքում է, որտեղ կա հինգ հայկական առաքելական եկեղեցի և մեկ Վրաց ուղղափառ եկեղեցի[69]։ Այսպես, Նորաշեն եկեղեցում հանվել են երկու խաչքարեր, տեղադրվել է բետոնե պարիսպ, հանվել են գերեզմանաքարերից հայկական արձանագրությունները, բերվել են վրացական գերեզմանաքարեր[69]։ 13-րդ դարի Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցին 2009 թվականին ավերվել է՝ իշխանությունների թողտվությամբ[69]։

Վրաստանում հակահայկական տրամադրությունների կատալիզատորը վրաց-աբխազական պատերազմն էր, որում հայերը կռվում էին հակամարտության երկու կողմերում։ Չնայած դրան, Վրաստանում պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո Աբխազիայի հայերին ուղղակի կամ անուղղակի մեղադրել են հակավրացական դիրքորոշման և անջատողականությանը աջակցելու մեջ։ Հայերին մեղսագրվում էր երկու քրիստոնյա ժողովուրդների պատմական արժեքների «դավաճանությունը» և այլն։ Բացի այդ, որոշ վրացի հրապարակախոսներ և հասարակական գործիչներ աբխազահայության դեմ մեղադրանքներն օգտագործում էին որպես գաղափարական պրակտիկայում փաստարկ Վրաստանի և Հայաստանի ողջ հայ բնակչության դեմ։ Ընդ որում, հաճախ խոսելով աբխազների կողմից հայկական զինված կազմավորումների մասնակցության մասին, Վրաստանում անտեսվում և լռում է հայերի մասնակցությունն իրենց զինված ուժերի կազմում։ Այսպիսով, վրացական քարոզչությունը մի կողմից արդարացնում է ներքին հայատյացությունը Վրաստանում և այդ նույն փաստարկներն օգտագործում է արտաքին քաղաքական հռետորաբանության համար՝ մյուս կողմից Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ իր հարաբերություններում[70]։

Թուրքիա

խմբագրել

Հայերի ցեղասպանություն

խմբագրել
 
Թուրք. «դեռ քանի՞ հայ է մնացել», Le Figaro, 1923 թվականի օգոստոս
Հիմնական հոդված՝ Հայերի ցեղասպանություն

Թուրքիայում հայատյացությունը հայտնի է միջնադարից, ի սկզբանե ունեցել է զուտ կրոնական բնույթ, սակայն ժամանակի ընթացքում սկսել է ընդունել ռասիստական հատկանիշներ[71]։

Այնուամենայնիվ, Օսմանյան կայսրությունում, ինչպես մյուս քրիստոնյա փոքրամասնությունների դեպքում, հակահայկական տրամադրությունները հասել են իրենց սահմանագծին 1850-ական թվականների բարեփոխումների ընթացքում՝ քաղաքացիական իրավունքների հավասարության պաշտոնական հռչակման պատճառով բոլոր նրանց միջև, ովքեր ներկայացված են անկախ իրենց դավանանքից[71][72][73][74][75]։

Օսմանյան Թուրքիայում հայատյաց տրամադրությունների պատճառներից առանձնացավ նաև տնտեսական ասպեկտը։ 1914 թվականին հայերը կազմում էին Թուրքիայի բնակչության 10 %-ը, սակայն իրենց մոտ կենտրոնացնում էին ներմուծման 60 %-ը և արտահանման 40 %-ը։ Ներքին առևտրում նրանց մասնաբաժինը հասնում էր 80 %-ի[76]։ Էրզրումում Գերմանիայի փոխհյուպատոսը, խոսելով 1915 թվականի հակահայկական ջարդերի պատճառների մասին, գրում է[77]․

Չեմ կարծում, որ կարելի էր այլ կերպ ոչնչացնել մի մշակույթ, որն ավելի հին է և շատ ավելի բարձր, քան թուրքականը։ Բացի այդ, ինձ թվում է, որ հայերը, ինչպես հրեաները, դիմադրության մեծ ուժ ունեցող ռասա են։ Կրթության, առևտրային կարողությունների, բարձր հարմարվողականության շնորհիվ նրանց հաջողվել է տեղավորվել իրենց համար անբարենպաստ պայմաններում [ ... ] նրանք տնտեսապես գերակշռում են քաղաքներում։ Գրեթե ամբողջ առևտուրը կենտրոնացած է նրանց ձեռքում։ Նրանց աշխատասիրությունն ու ակտիվ ձեռներեցությունը գրգռում են առաջացնում։

Հայերի լայնածավալ ջարդերը ձեռնարկվել են 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ (Բայազետում և Ալաշկերտում)։ Սակայն այս դեպքերում, ի տարբերություն հետագա իրադարձությունների, թուրքական վարչակազմի դերն ավելի շուտ հանգում էր «երկրորդ կարգի» քրիստոնյա հպատակներին պաշտպանության տակ վերցնելու թողտվության և անկարողության[78]։

Իրավիճակը կտրուկ փոխվեց այս պատերազմից հետո, երբ հայկական հարցը (հայերի իրավունքների երաշխավորման և նրանց ինքնավարություն տրամադրելու հարցը) դրվեց միջազգային քննարկման, և հայերը միջազգային երաշխիքներ ստացան Բեռլինի կոնգրեսում, մինչդեռ հենց հայերի մեջ ծնվեց ուժեղ ազգային շարժում՝ ՀՅԴ։ Այդ պահից թուրքական կառավարությունը նպատակ ունի ահաբեկել հայերին և հնարավորինս ոչնչացնել նրանց՝ որպես վտանգավոր տարր[79]։ 1894-1896 թվականներին սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի կողմից կազմակերպվում են մի շարք զանգվածային հայկական ջարդեր Արևմտյան Հայաստանում և հենց Ստամբուլում[80][81]։ 1904 թվականին նոր խոշոր կոտորած է տեղի ունեցել արևմտահայ Սասուն գավառում։ Այնուհետև 1908 թվականին Թուրքիայում տեղի ունեցած հեղափոխությունը, որը խանդավառությամբ աջակցվեց հայերի կողմից, նրանց հավասարություն տվեց օրենքի առջև և լիարժեք քաղաքացիական իրավունքներ, և, ինչպես սկզբում թվում էր, «լուծեց հայկական հարցը»։ Սակայն շուտով իշխանության եկած երիտթուրքերը հայտնաբերեցին, որ հայերը, ստանալով քաղաքացիական իրավունքներ, չեն ցանկանում հրաժարվել իրենց ազգային պահանջներից և ձուլվել մեկ թուրքալեզու «Օսմանյան ազգի» հետ․ իրենց կողմից հայերը հասկացան, որ երիտթուրքերը ձգտում են իրենց ուծացմանը, բայց ոչ նրանց ինքնավարություն տրամադրելուն[82]։ Արդյունքում արդեն 1909 թվականին Կիլիկիայում կազմակերպվեց նոր կոտորած։ Շուտով սկսված առաջին համաշխարհային պատերազմը երիտթուրքերին հնարավորություն տվեց հայերի բնաջնջմամբ լուծել «Հայկական հարցը», ինչից էլ երիտթուրքերը փորձեցին օգտվել[83]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության կառավարությունը նպատակաուղղված կերպով ոչնչացրեց 1,5 միլիոն հայ[84][85][86][87]։ Ժամանակակից թուրքական կառավարությունը ժխտում է Հայոց ցեղասպանությունը։ Այս դիրքորոշումը քննադատության է ենթարկվել Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցության կողմից Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին ուղղված նամակում[88]։ Թաներ Աքչամի կարծիքով, Թուրքիայի կառավարության նման քաղաքականության պատճառն այն է, որ «Ցեղասպանության հարցի շուրջ բանավեճը վերջ կդնի այն սրբազան պատկերացմանը, որ պետությունն ավելի շուտ ոչ թե հակաիմպերիալիստական պատերազմի արդյունք էր, այլ ավելի շուտ հույն և հայկական փոքրամասնությունների դեմ պատերազմի»[89]։

2011 թվականին Թուրքիայում անցկացված հարցման համաձայն՝ հայերի հանդեպ հակակրանքի մասին հայտնել Է հարցվածների 73,9 %-ը[90]։ «Minority Rights Group» միջազգային կազմակերպության ուսումնասիրության մեջ եզրակացվում է, որ այն ժամանակ, երբ կառավարությունը հայերին ճանաչում է որպես ազգային փոքրամասնություն, թուրքական հասարակության մեջ այդ հասկացությունը նշանակում է երկրորդ կարգի քաղաքացիներ[91]։

Անկարայի համալսարանի սոցիոլոգիայի պրոֆեսոր Ջենք Սարաչօղլուն պնդում է, որ «թուրքական լրատվամիջոցներն ու պետությունը բացահայտ քարոզում և տարածում են ատելություն հայերի նկատմամբ»[92]։

2014 թվականի օգոստոսին Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը հեռուստատեսային հարցազրույցում հայտարարել էր. «...ինչ-որ մեկն ասել է, որ ես վրացի եմ, բայց ինձ ավելի զզվելի բան են ասել, որ ես հայ եմ»[93]։ 2019 թվականի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, իր ելույթում Էրդողանը նշել է, որ «Արևելյան Անատոլիայում իսլամադավան ժողովրդին, այդ թվում է կանանց և երեխաներին սպանող հայկական ավազակախմբերի և նրանց կողմնակիցների վերաբնակեցումը ամենախելացի գործողությունն էր, որը կարելի էր ձեռնարկել նման ժամանակահատվածում։ Դա տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ մուսուլմանները, այդ թվում՝ կանայք և երեխաներ, սպանեցին իսլամադավան ժողովրդին»[94]։ Նիդերլանդների խորհրդարանը Հայոց ցեղասպանության մասին Էրդողանի հայտարարությունը դատապարտող բանաձև է ընդունել[95]։

Ույղուրներ

խմբագրել

Ույղուրական անջատողականների առաջնորդ Իսա Ալպտեկինը, գտնվելով Թուրքիայում, հանդես է եկել հակահայկական հռետորաբանությամբ և պնդել, որ անմեղ թուրք մուսուլմանների դեմ հայերը կոտորած են կազմակերպել[96]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 «Сергей Маркедонов: Кавказский регион «sine ira et studio»». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Chris Aldrich. The Aldrich Dictionary of Phobias and Other Word Families. Trafford Publishing, 2002. ISBN 1-55369-886-X. стр. 225
  3. ↑ 3,0 3,1 Корякин К. В. Условия адаптации и интеграции мигрантов-армян в Краснодарском крае // Полевые исследования Института этнологии и антропологии. / Институт этнологии и антропологии РАН. — М.: Наука, 2004. — С. 34-49
  4. ↑ 4,0 4,1 «Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона», статья Василий Львович Величко.
  5. ↑ 5,0 5,1 Ronald Grigor Suny. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press, 1993. ISBN 0-253-20773-8. Стр. 81. «The violent upsurge of Russian chauvinism and Armenophobia in the Caucasus was in part stimulated by the editor of the official newspaper, Kavkaz (Caucasus), V. L. Velichko, a poet known as the „Katkov of the Caucasus“ for his broadly conservative views and his advocacy of Russian national pride. His attacks on Armenians were republished in Ilya Chavchavadze’s Iveria and in Topchibashev’s Kaspii in Baku. Liberals, like Niko Nikoladze, Khristafor Vermishev, and Georgii Tumanov, tried through their newspaper, Novoe obozrenie (New Review), to deflect the growing hostilities between the Caucasian peoples and to preach peace and cooperation but, in November 1899, the paper was closed down by the government for nearly a year for allegedly expressing „separatist ideas“ and antigovernment opinions.»
  6. ↑ «Католикос всех армян Гарегин II обсудил с Николаем Рыжковым случаи проявления армянофобии в РФ». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  7. ↑ «Советник администрации президента РФ: «В России нет политики армянофобии»». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  8. ↑ ««Армянофобия в Азербайджане пускает всё более глубокие корни» — заявление». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 2-ին.
  9. ↑ ««РУССКИЙ ВЗГЛЯД» — ГРУЗИЯ». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  10. ↑ «Том де Ваал: Главы из русского издания книги «Чёрный сад»». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  11. ↑ Зубов А. Б. Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа // Журнал «Знамя», 2000, #4 Արխիվացված 2019-03-25 Wayback Machine

    Армяно-азербайджанский конфликт имеет давнюю историю. Во времена персидского владычества Восточным Кавказом христиане-армяне находились в зависимом и подчинённом мусульманам положении райя. После включения края в состав России армянам как христианам стало оказываться предпочтение и среди них быстро возникла влиятельная группа чиновников и капиталистов, которые поставили теперь уже мусульман в подчинённое положение. С новым порядком вещей татары мирились с трудом. В докладе помощника Наместника Кавказа по военной части от 4 июля 1915 года отмечалось, что мусульмане Закавказья относятся к армянам «крайне неприязненно»<…>О том, что даже в этом наиболее глубоком и длительном из межэтнических кавказских конфликтов в последние годы Империи наметились положительные тенденции к взаимному примирению, свидетельствует не только прекращение прямых насилий тогда, когда они жёстко пресекались имперской властью, но и тогда, когда они стали возможны. В начале мировой войны турецкие войска вторглись в Батумскую область России и оккупировали приграничные селения. Затем они были вытеснены, и обнаружилось, что турки творили страшные злодеяния над мирным армянским населением этих оккупированных деревень: имущества были раскрадены, взрослое мужское население почти поголовно вырезано. При этом в ряде случаев местные мусульмане, российские подданные, защищали и укрывали армян.
  12. ↑ Яковлева Татьяна Владимировна Газета в эпоху Российской империи: сравнительный анализ российских и зарубежных исследований // МедияАльманах. — 2018-05-19. — Т. 7. — С. 9—11. — ISSN 1998-6711.
  13. ↑ В.П. Макаренко Цивилизаторская диктатура империи: от этнического разнообразия к универсальному доносительству // Политическая концептология. —ЮФУ, 2016. — № 3. — С. 275—288. Архивировано из первоисточника 29 Մարտի 2018.
  14. ↑ Хомизури Г. П. Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении) Արխիվացված 2014-02-23 Wayback Machine. М., 1997, стр. 29
  15. ↑ Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community (Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1985), p. 40

    In response to their resentment over the disproportionately strong representation of Armenians in the civil service — allegedly 50 to 90 percent of the positions, he reduced the number of their officials and filled the vacancies with Muslims
  16. ↑ «Санкт-Петербургские ведомости», 27.7.1905
  17. ↑ А. С. Суворин. «Маленькие письма». CCCLXXIII // Новое время, 1900, 7 (19) февраля
  18. ↑ Е. А. Диннерштейн, «А. С. Суворин: человек, сделавший карьеру», ROSSPĖN, 1998. ISBN 5-86004-123-3, 9785860041233 стр. 91(374)
  19. ↑ Албанский миф // Шнирельман: Войны памяти. — С. 216—222.

    Չի կարելի չնշել, որ այդ հայեցակարգն Ադրբեջանում լայն պահանջարկ է գտել (տես, օրինակ., Ախունդով, Ախունդով, 1986. էջ 106-107)։

    Ուշադրություն է գրավում այն փաստը, որ այս ամբողջ կառույցը ներշնչված էր ռուս շովինիստ Վ. Լ. Վելիչկոյի պատճառաբանությամբ, որը 1897-1899 թվականներին ղեկավարում էր «Կովկաս» կիսապաշտոնական թերթը, որտեղ նա բացահայտ անհանդուրժողականություն էր ցուցաբերում հայերի նկատմամբ և փորձում էր նրանց դեմ «քսի տալ» Կովկասի մնացած բնակչությանը…

    Հետաքրքրական է, որ նրա աշխատանքները նորից սկսեցին տպագրվել Ադրբեջանում 1990-ականների սկզբին և այնտեղ լայն ժողովրդականություն ձեռք բերեցին (տես, օրինակ., Բունիյատով, 1990 Ա. էջ 62-74)։
  20. ↑ Hilmar Kaiser Imperialism, Racism, and Development Theories: The Construction of a Dominant Paradigm on Ottoman Armenians.
  21. ↑ 21,0 21,1 В. Т. Литвиненко / Политические процессы становления государственности Абхазии, Южной Осетии и Приднестровья в контексте обеспечения безопасности граждан России, проживающих в этих республиках /Северо-Кавказская академия государственной службы. Ростов-на-Дону —2010 г.— стр. 336

    Էթնիկ խաղաքարտը շահագրգիռ ուժերը փորձում են խաղարկել նաև չճանաչված պետությունների տարածքում ։ Այսպես, Աբխազիայում հակահայկական դրսևորումներ տեղի են ունեցել դեռևս 1990-ականների սկզբին վրաց-աբխազական պատերազմի ժամանակ, երբ վրացական կողմը փորձում էր խնդիրը լուծել Աբխազիայում ազգամիջյան հակամարտության հրահրմամբ։ Ցավոք, ազգամիջյան երկպառակության քարոզչության հաջողության համար հող են ստեղծում երբեմն նաև Աբխազիայի չճանաչված հանրապետության իշխանությունները։ Այս ամենը նպաստում է Աբխազիայից դեպի Ռուսաստանի հարևան Կրասնոդարի երկրամաս հայ բնակչության արտահոսքին։ Ընդ որում, Կուբանում բնակվող հայերը չճանաչված հանրապետության հայկական գյուղերից այժմ էլ իրենց Աբխազիայի քաղաքացիներ են զգում և չեն հրաժարվում հայրենիք վերադառնալու մտադրությունից։
  22. ↑ 22,0 22,1 В. Т. Литвиненко / Проблемы межэтнических отношений в период становления государственности в Абхазии / «Наука и современность» № 1-2; 2010 г.— стр. 8-11
  23. ↑ «Взгляд. «Первый и неразрешимый»». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 «Том де Ваал. «Чёрный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 23-ին.
  25. ↑ «Стенограмма заседания Политбюро ЦК КПСС 29 февраля 1988 г.». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 28-ին.
  26. ↑ Том де Ваал. «Чёрный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан Արխիվացված 2016-04-14 Wayback Machine. "В мае 1989 года историк Зия Буниятов, бывший тогда президентом республиканской Академии Наук, самый известный азербайджанский армянофоб, предложил очень экзотичную версию погромов. В статье, озаглавленной «Почему Сумгаит?», он сделал вывод, что армяне сами спланировали сумгаитские погромы с целью дискредитировать Азербайджан и подстегнуть армянское националистическое движение. «Сумгаитскую трагедию тщательно подготовили армянские националисты, — писал Буниятов. — За несколько часов до её начала армянские фоторепортёры и съёмочные группы телевидения тайно въехали в город и будучи в состоянии полной готовности стали дожидаться развития события. Первое преступление было совершено неким Григоряном, выдавшим себя за азербайджанца, который убил в Сумгаите пятерых армян»
  27. ↑ Андрей Полонский. Ислам в контексте общественной жизни современного Азербайджана Արխիվացված 2014-06-22 Wayback Machine // Газета «История». № 28/1999. Издательский дом «Первое сентября»
  28. ↑ Шонин Н.Е и Юсупова Р.Р / Информационные войны — угроза международному праву и международным отношениям / Сборник научных трудов по материалам II Международной научно-практической конференции.— 2017 г.—Издательство «Профессиональная наука» — стр. 164—179

    Տեղեկատվական պատերազմում դարեր ի վեր օգտագործվում է իրենց երկրի բնակչության շրջանում կարծրատիպերի ստեղծումը, առաջին հերթին, թշնամուն դեմոնացնելու և ապամարդկայնացնելու համար։ Արդեն Թուկիդիդեսը մ.թ. ա. 5-րդ դարում նշել է հին Հունաստանում թշնամու դեմոնացման դեպքեր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ պետդեպարտամենտը և ԱՄՆ այլ պետական հաստատություններ թողարկեցին վավերագրական ֆիլմեր, որոնք դեմոնացնում էին Ճապոնիայի կերպարը։ Նացիստական Գերմանիայում հրեաները դիվահարվեցին։ Ադրբեջանում Լեռնային Ղարաբաղի համար Հայաստանի և Ադրբեջանի պատերազմի ժամանակ սկսել են ձևավորել հայերի համապատասխան կերպարը
  29. ↑ Глава Духовного управления мусульман Кавказа: «Ложь и предательство в крови у армян» Արխիվացված 2008-07-27 Wayback Machine. «Мы делаем всё возможное для урегулирования конфликта мирным путём. С этой целью проводим встречи. Однако не видим результатов этих встреч. Потому что ложь и предательство в крови у армян. Они сидели за нашим столом и ели наш хлеб, а, выйдя на улицу, говорили против нас.»[1]
  30. ↑ Ильгар Ибрагимоглу: «Никакие причины и аргументы не могут и не должны приводить к ксенофобским заявлениям, и тем более, со стороны последователя Исламской веры» Արխիվացված 2008-08-13 Wayback Machine. «Никакие причины и аргументы не могут и не должны приводить к подобного рода ксенофобским заявлениям со стороны человека, исполняющего миссию духовного лица, и тем более, последователя Исламской веры».
  31. ↑ Регнум. 13.12.2005. Что делать?! А не «Кто виноват?»: ответ Владимира Казимирова армянским НПО Արխիվացված 2014-11-03 Wayback Machine. «…Ադրբեջանում ավելի շատ ռասկրուտկա են անում հայերի հանդեպ թշնամանքի և նույնիսկ ատելության արշավը, քան հակառակը, ավելի շատ սպառնում են վերադառնալ ուժային լուծմանը, արհամարհում են պարտավորություններն ու խոստումները։ Բայց այս ամենը ոչ թե ադրբեջանական ժողովրդից է գալիս, ոչ թե ՀԿ-ներից, այլ հենց Ադրբեջանի ղեկավարությունից»։
  32. ↑ Регнум. 17.03.2004. Владимир Казимиров: Опиум для своего народа: Как пропагандисты вредят урегулированию по Карабаху Արխիվացված 2005-09-14 Wayback Machine
  33. ↑ Yasemin Kilit Aklar (Kocaeli University Արխիվացված 2013-10-11 Wayback Machine). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // Ab imperio 2/2005
  34. ↑ Ариф Юнус Мифы и образы «врага» в исторической науке и учебниках по истории независимого Азербайджана. «Архивированная копия» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 19-ին.
  35. ↑ «Против расизма и ксенофобии в Азербайджане выступила авторитетная европейская комиссия». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  36. ↑ «ECRI обвиняет Азербайджан в умышленном формировании негативного образа армянина». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 21-ին.
  37. ↑ «Former Russian states on brink of renewing war, Dmitry Beliakov in Nagorno-Karabakh, Mark Franchetti, The Sunday Times, 10 April 2016». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 10-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 «Karabakh conflict: Azerbaijani soldiers behead Ezidi from Armenia – EzidiPress English». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 8-ին.
  39. ↑ «Azerbaijani soldiers behead Armenian Yazidi Kurd: Karabakh conflict, April 4, 2016 by Editorial Staff, EKurd Daily». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 8-ին.
  40. ↑ ИГИЛ в Карабахе: азербайджанские военные отрезали голову армянскому солдату Արխիվացված 2016-04-23 Wayback Machine; ИА REGNUM, 2 Апреля 2016, 17:49
  41. ↑ «Армяне организовали в соцсетях тотальную провокацию». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 10-ին.
  42. ↑ «АРМЯНОФОБИЯ КАК ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОЛИТИКА АЗЕРБАЙДЖАНА: В НС РА прошли слушания» (ռուսերեն). Армяне Мира - Новости Армении, Армения Сегодня. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 21-ին.
  43. ↑ «Baku's newly-opened "park" a proof of state supported Armenophobia – Ombudsman». Հայաստանի հանրային ռադիո. 2021 թ․ ապրիլի 13. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 17-ին.
  44. ↑ «Second report on Azerbaijan» (PDF). Strasbourg: European Commission against Racism and Intolerance. 2007 թ․ մայիսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 23-ին.
  45. ↑ Watch, Genocide (2020 թ․ մայիսի 11). «Turkey: Erdogan uses "Leftovers of the Sword" anti-Christian hate speech». genocidewatch (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 13-ին.
  46. ↑ Watch, Genocide (2020 թ․ նոյեմբերի 6). «Genocide Emergency Alert on the War in Artsakh (Nagorno-Karabakh)» (PDF). genocidewatch (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 13-ին.
  47. ↑ KOVATCHEV, Andrey. «REPORT on EU-Armenia relations | A9-0036/2023 | European Parliament». www.europarl.europa.eu (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 18-ին.
  48. ↑ «Azerbaijani Parliament issues protest statement regarding European Parliament's resolution». Apa.az (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մարտի 18-ին.
  49. ↑ მაგდა გუგულაშვილი (2019 թ․ օգոստոսի 24). «არმენოფობიური ტექსტები "კავკაზ პლიუსზე"». mediachecker. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  50. ↑ ««Азербайджанцы не хотели играть с армянкой». Шахматистку сняли с турнира из-за национальности». Sport24. 2019 թ․ օգոստոսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  51. ↑ «Армянскую шахматистку сняли с турнира в Турции по требованию азербайджанской делегации». BBC Russia. 2019 թ․ օգոստոսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  52. ↑ Сравнительно со славянскими народами.
  53. ↑ DONALD G. McNEIL JrPublished: 11 October 1998 (1998 թ․ հոկտեմբերի 11). «Taboos, Globally Speaking; Like Politics, All Political Correctness Is Local». Nytimes.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 30-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  54. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 13-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  55. ↑ «Москвичи и петербуржцы - о своих этнических симпатиях и антипатиях» [Residents of Moscow and St. Petersburg about their ethnic sympathies and antipathies]. Russian Public Opinion Research Center. 2012 թ․ հունվարի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 5-ին.
  56. ↑ Armenian student killed in Moscow race attack Արխիվացված 2019-04-30 Wayback Machine Nick Paton Walsh in Moscow, The Guardian, Monday 24 April 2006
  57. ↑ Six Russians Jailed For Racist Killing Of Armenian Արխիվացված 2016-08-22 Wayback Machine March 14, 2007, (Reuters)
  58. ↑ Mibchuani, Teimuraz Armenian Battalion Named After Bagramyan and Ethnic Cleansing of Georgians in Abkhazia(անգլ.) // Georgian Foundation for Strategic and International Studies : journal. — 2009. — ISBN 9941126798. Архивировано из первоисточника 4 Հունիսի 2016.
  59. ↑ «Милиция предотвратила скинхедский погром». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 13-ին.
  60. ↑ «В Новороссийске происходят столкновения казаков с армянами». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7-ին.
  61. ↑ На армянский погром наконец отреагировали и власти Кубани. Новые Известия. 7 Апреля 2005 г.
  62. ↑ «Почему Грузия во всём винит армян? — ИА REGNUM». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 26-ին.
  63. ↑ Lowell W. Barrington (Associate Professor of Political Science, Marquette University). After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial & Postcommunist States. University of Michigan Press, 2006. ISBN 0-472-06898-9. Стр. 269. "Many in the Georgian elite continue to voice strong anti-Abkhazian, anti-Osetian, and, less openly, anti-Armenian sentiments, but as Lieven points out in his intelligent dissection of Chechen nationalism, «the world is full of nations which regularly indulge in outbursts of nationalist rhetoric, and still more of elites who use such rhetoric to mask their real and ugly motives for holding onto state power. How many, though, actually have the ability or will to carry out their rhetoric in reality?»
  64. ↑ «Грузия: Антиармянский подтекст в конфликте между церковью и государством». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  65. ↑ 65,0 65,1 «Армянофобия по привычке | Точка зрения | Новости-Грузия». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 12-ին.
  66. ↑ «С работы уволен главный армянофоб Грузии». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 29-ին.
  67. ↑ «В Грузии принято во всём винить армян, так же как в некоторых странах все беды приписывались евреям». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 26-ին.
  68. ↑ Øverland, Indra The Closure of the Russian Military Base at Akhalkalaki: Challenges for the Local Energy Elite, the Informal Economy and Stability // The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies. Pipss.org. — 2009-12-07. — В. Issue 10. — С. параграф 25. — ISSN 1769-7069. Архивировано из первоисточника 22 Մարտի 2018.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 Silvia Serrano De-secularizing national space in Georgia // Identity studies in the Caucasus and the Black Sea Region. — 2010. — Т. 2. Архивировано из первоисточника 22 Մարտի 2018.
  70. ↑ М. В. Кузуб /Армяне в Грузино-Абхазском конфликте/ Журнал «Современная научная жизнь» № 2; 2015г Стр. 90-100; Издательство: АНО «Научно-исследовательский институт истории, экономики и права» (Москва) ISSN: 2308-264X
  71. ↑ 71,0 71,1 Танер Акчам. Турецкое национальное «Я». Москва. 1995. с. 151.
  72. ↑ Doc. Dr. Gulnihal Bozkurt, Alman-lngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelismelerin isigi altinda Gayrimuslim Ostanli Vatandaslarinin Hukuki Durumu (1839—1914), s.60, T.T.Kurumu Yayini, Ankara 1989.
  73. ↑ Cevdet Pasa, Tezakir, Tezakir No:10, s.67-68, T.T.Kurumu, Ankara 1986.
  74. ↑ Doc. Dr. Gulnihal Bozkurt, a.g.e., s.60-61.
  75. ↑ Yusuf Akcura, Uc Taiz-i Siyaset, a.g.e., s.28.
  76. ↑ Киракосян Д. С. Младотурки перед судом истории. Ер., 1986.
  77. ↑ Deutschland und Armenian. 1914—1918. Sammlung diplomatischer Aktenstueke. Herausgegeben und eingeleitet von Dr. Johannes Lepsius. Potsdam, 1919. S. 124.
  78. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7. Стр. 602
  79. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 604—610
  80. ↑ А.Дж. Тойнби. Цивилизация перед судом истории. С-Пб, Ювента, 1995 год. ISBN 5-87399-032-8. Стр. 357
  81. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 605—610
  82. ↑ Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. Москва, «Крон-пресс», 1999 г. ISBN 5-232-00732-7.Стр. 601
  83. ↑ Джон Киракосян «Младотурки перед судом истории». Ереван, Издательство «Айастан», 1986. Глава 6. Младотурки и геноцид армянского народа в Турции
  84. ↑ Levon Marashlian. Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire. Cambridge, MA: Zoryan Institute, 1991.
  85. ↑ Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing, 2008, 0-313-34642-9, p. 19.
  86. ↑ Noël, Lise. Intolerance: A General Survey. Arnold Bennett, 1994, 0-7735-1187-3, p. 101.
  87. ↑ Schaefer, Richard T (2008), Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society, էջ 90.
  88. ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2006 թ․ ապրիլի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) from the International Association of Genocide Scholars to Prime Minister Recep Tayyip Erdogan, June 13, 2005
  89. ↑ Танер Акчам ДОЛГАЯ ИСТОРИЯ ОТРИЦАНИЯ ГЕНОЦИДА АРМЯН // Лё Монд Дипломатик (Le Monde Diplomatique). — 2001.
  90. ↑ «Turkish citizens mistrust foreigners, opinion poll says». Hürriyet Daily News. 2011 թ․ մայիսի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  91. ↑ «Minority Rights Group International : Turkey : Armenians». 2015 թ․ մայիսի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 8. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 5-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  92. ↑ Saraçoğlu, Cenk. Kurds of modern Turkey: migration, neoliberalism and exclusion in Turkish society. — London: I.B. Tauris, 2011. — 1 online resource (xiv, 228 pages) с. — ISBN 9780857719102, 0857719106
  93. ↑ Taylor, Adam (2014 թ․ օգոստոսի 6). «Is 'Armenian' an insult? Turkey's prime minister seems to think so». The Washington Post. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  94. ↑ «Эрдоган оправдал». MIGnews.com - Новости Израиля и Ближнего Востока, Арабо-израильский конфликт. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 19-ին.
  95. ↑ Նիդերլանդների խորհրդարանը ընդունել է Հայոց ցեղասպանության մասին Էրդողանի հայտարարությունը դատապարտող բանաձևը
  96. ↑ «İsa Yusuf Alptekin ve Türkiye'nin Siyasal Hayatına Etkileri». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.

Գրականություն

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայատյացություն&oldid=9523453» էջից