Վիքիպեդիա

Մարդու իրավունքներ

անօտարելի հիմնարար իրավունքներ, որոնք տրված են անձին

Մարդու իրավունքներ, բոլոր մարդիկ ունեն հավասար իրավունքներ, և այդ իրավունքներն անօտարելի են՝ անկախ իրավունքի տեսակից, բնակության վայրից, էթնիկ կամ սոցիալական ծագումից, ազգային պատկանելությունից կամ կրոնից։

Հայաստանի Սահմանադրության[1] 3-րդ հոդվածը սահմանում է․

  1. Հայաստանի Հանրապետությունում մարդը բարձրագույն արժեք է։ Մարդու անօտարելի արժանապատվությունն իր իրավունքների և ազատությունների անքակտելի հիմքն է։
  2. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ու պաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են։
  3. Հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք։

«Մարդու իրավունքներ» արտահայտությունը հանրաճանաչ արտահայտություն է, քանի որ մեր օրերում չկան այնպիսի անձինք, ովքեր գոնե մեկ անգամ լսած չլինեն այս արտահայտության մասին։ Մարդու իրավունքների սահմանման վերաբերյալ կան բազմաթիվ բացատրություններ տարբեր մասնագետների կողմից։ Դրանցից որոշներն էլ հաճախ այնքան տարբեր են լինում, որ հակասությունների տեղիք են տալիս։ Սակայն ավելի հաճախ օգտագործվում են մարդու իրավունքների վերաբերյալ հետևյալ սահմանումերը[2]։

  1. Մարդու իրավունքները կոչված են ապահովելու յուրաքանչյուր անձի` հասարակության մնացած անդամների և պետական մարմինների կողմից իր մարդկային արժանապատվությանն ու պատվին համապատասխան վերաբերմունքի արժանանալու իրավունքը։
  2. Մարդու իրավունքներն ամեն տեսակ անարդարությունների դեմ պայքարելու բարոյապես արդարացված միջոց են։
  3. Մարդու իրավունքներն ստիպում են, որ դատարաններն ու ոստիկանությունը պաշտպանեն հանցագործներին և ահաբեկիչներին` ի հաշիվ ժողովրդի մեծամասնության միջոցների և անվտանգության։

Մարդու իրավունքները մարդկանց վարքագիծը բնութագրող բարոյական սկզբունքներն ու նորմերն են, որոնք պաշտպանված են ներպետական և միջազգային իրավական ակտերով։ Սահմանման բովանդակությունից պարզ է դառնում, որ մարդու իրավունքները հիմնարար և անօտարելի իրավունքներ են, որոնք մարդը ձեռք է բերում ի ծնե, քանի որ մարդը բանական էակ է։ Մարդու իրավունքները տրված են բոլոր մարդկանց՝ անկախ ազգային պատկանելությունից, բնակության վայրից, լեզվից, կրոնից, ազգային ծագումից և այլ կարգավիճակից։ Դրանք գործում են միշտ և ամենուր, քանի որ դրանք համընդհանուր են և հավասարազոր են բոլոր մարդկանց համար։ Սրանք հիմնված են փոխադարձ հարգանքի և օրենքի ուժի վրա ու պարտավորեցնում են մարդկանց՝ հարգելու մեկը մյուսի իրավունքները։ Դրանք չեն կարող օտարվել, բացառությամբ հատուկ նախատեսված դեպքերի։ Մարդու իրավունքների օրինակ կարող է լինել ազատությունը։ Ոչ ոք չի կարող ապօրինի ձերբակալվել, ենթարկվել խոշտանգումների, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի, ինչպես նաև ոչ ոք չի կարող ենթարկվել մահապատժի։

Մարդու իրավունքների դոկտրինը իր ազդեցությունն է ունեցել միջազգային իրավունքի, համաշխարհային և տարածաշրջանային կառույցների վրա։ Պետությունների և ոչ պետական կազմակերպությունների գործունեության արդյունքում ձևավորվում է համաշխարհային քաղաքականությունը։ Մարդու իրավունքները իրենցից ենթադրում են՝ եթե համաշխարհային խաղաղաստեղծ հանրությունը ունի մեկ ընդհանուր բարոյական լեզու, ապա դա հենց մարդու իրավունքներն են։ Մարդու իրավունքների բովանդակության, ծագման, արդարացիության մասին պնդումները առ այսօր թերահավատության բանավեճի առարկա են դառնում։ «Իրավունք» տերմինի նշանակությության վերաբերյալ կան շատ հակասություններ, և դրանք ևս շատ հաճախ բանավեճերի առարկա են դառնում։ Սակայն համաձայնություն կա այն մասին, որ «մարդու իրավունքներ»-ը լայն հասկացություն է, որն իր մեջ ներառում է տարատեսակ իրավունքներ, ինչպիսիք են՝ արդար դատավարության իրավունքը, ստրկության չենթարկվելու իրավունքը, ցեղասպանության բացառումը, ազատ խոսքի իրավունքը կամ կրթության իրավունքը։ Ինչպես նաև կան հակասություններ այն մասին, թե այս իրավունքներից որոնք պետք է ներառվեն մարդու իրավունքների ընդհանուր շրջանակում։ Որոշ մասնագետների կարծիքով՝ մարդու իրավունքները պետք է լինեն այն նվազագույն պահանջները, որոնք պետք է կանխեն իրավունքների չարաշահումները, իսկ մասնագետների մյուս մասը կարծում է, որ դրանք ավելի բարձր չափորոշիչներ են։

Մարդու իրավունքների շարժման հիմնական գաղափարները զարգացել են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից և Հոլոքոսթից[3] հետո։ Իրենց զարգացման գագաթնակետին են հասել 1948 թվականին Փարիզում, երբ ՄԱԿ-ի Գերագույն խորհուրդը ընդունեց Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը։ Հին ժամանակներում մարդիկ չունեին մարդու իրավունքների վերաբերյալ այսօրվա ժամանակակից ընկալումները։ Մարդու իրավունքների գաղափարական առաջատարը բնական իրավունքն էր, որն ի հայտ է եկել որպես միջնադարյան բնական օրենքի ավանդույթ և գերակա է դարձել Եվրոպական Լուսավորության դարաշրջանում[4] այնպիսի փոլիսոփաների շնորհիվ, ինչպիսիք են՝ Ջոն Լոքը, Ֆրանսիս Հաչիսոնը, Ժան ժակ Բորլամեկին, ովքեր իրենց ուրույն տեղն են գտել Ամերիկյան և Ֆրանսիական հեղափոխությունների[5] ընթացքում։ Մինչև 20-րդ դարի վերջը մարդու իրավունքների վերաբերյալ ժամանակակից պնդումները զարգանում էին որպես հակազդեցություն ընդդեմ ստրկության, խոշտանգումների, ցեղասպանության և պատերազմների, որպես մարդու խոցելիության պաշտպան և արդար հասարակության երաշխիք։

Քանզի մարդկության ընտանիքի բոլոր անդամներին հատուկ արժանապատվության և հավասար ու անօտարելի իրավունքների ճանաչումն աշխարհի ազատության, արդարության և խաղաղության հիմքն է։
- Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր (1948 թվական, դեկտեմբերի 10)[6]
Բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար` իրենց արժանապատվությամբ և իրավունքներով։ Նրանք օժտված են բանականությամբ ու խղճով, և պարտավոր են միմյանց նկատմամբ վարվել եղբայրության ոգով։
- Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր (հոդված 1)[7]

Պատմություն խմբագրել

Մարդու իրավունքներն ունեն գերակայություն մարդկային համակեցության բոլոր կանոնների նկատմամբՔաղվածելու սխալ՝ Closing </ref> missing for <ref> tag և Հին Հռոմում[8], դրանք ամրագրում էին օրենքի ու օրինականության արժեքն ու կարևորությունը։ Մարդկության ամբողջ պատմությունն իրենից ներկայացնում է մարդու անընդմեջ պայքար պետության հետ` առավել շատ իրավունքներ ու ազատություններ ձեռք բերելու համար։ Այդ պայքարը ներառում էր նաև արդեն իսկ նվաճած իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության համար առավել գործուն մեխանիզմներ ձեռք բերելու միտում։ Մարդկության զարգացման յուրաքանչյուր փուլի հետ զուգահեռ ավելի շատ սոցիալական շերտեր են սկսում ձեռք բերել իրավունքներ ու ազատություններ։ Իսկ ժամանակակից հասարակության մեջ արդեն յուրաքանչյուր մարդ՝ անկախ իր դիրքից, ունի որոշակի անօտարելի իրավունքներ ու ազատություններ։ Մարդու իրավունքների պաշտպանության հիմնական կոնցեպցիաները զարգացել են 18-19-րդ դարերում[9]։ Բացառապես դատավճռի հիման վրա անձին մեղավոր ճանաչելը, իրավախախտման և պատժի համաչափության սկզբունքը, պատշաճ իրավական ընթացակարգերի նախատեսումը, անմեղության կանխավարկածը[10], խոսքի, կրոնի ազատությունը, ազատ տեղաշարժման իրավունքը շարադրվել են Մեդինայի Սահմանադրությունում (622), Առ Ռիսալա Ալ Հաքաքում (VII դար վերջ - VIII դար սկիզբ), «Ազատությունների մեծ խարտիա»-ում (Magna Carta, 1215 թվական), իրենց հետագա զարգացումն են ստացել Հաբեաս կորպուս ակտում[11] (Habeas Corpus Amendment Act, 1679 թվական), «Իրավունքների մասին բիլլ»-ում[12] (The Bill of Rights, 1689 թվական), ԱՄՆ Անկախության հռչակագրում[13] (The Declaration of Independence United States Code, 1776 թվական), Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագրում (Ֆրանսիա, 1789 թվական), Գերմանական գյուղացիական պատերազմի տասներկու հոդվածում (1525 թվական) և այլն[14]։

Մարդու իրավունքների վերաբերյալ նախնական իրավական ձևակերպումներն առաջին անգամ տեղ են գտել 1215 թվականի՝ Անգլիական «Մագնա կարտա»[15] կոչվող փաստաթղթում, որը պայմանագիր էր անգլիական թագավորի և բարոնների միջև։ Այդ պայմանագրով երաշխավորվում էր, որ ազատ մարդիկ չեն կարող ձերբակալվել, բանտարկվել կամ զրկվել իրենց ունեցվածքից այլ կերպ, քան դատարանի օրինական վճռով։ Այլ կերպ ասած՝ դրանով կաշկանդվեց թագավորի կամ այլ արտոնյալ անձանց իրավունքը, որով մինչ այդ նրանք կարող էին ազատ մարդկանց կամայականորեն զրկել ազատությունից կամ ունեցվածքից։ Թվարկված իրավունքներն այսօր մարդու իրավունքներ չեն կարող համարվում, քանի որ վերաբերում էին միայն մարդկանց այն խմբերին, ովքեր ազատ էին, ովքեր սեփական ունեցվածք ունեին։ Սակայն, եթե հաշվի առնենք, որ դա ժամանակակից ընկալմամբ մարդու իրավունքների ձևակերպման և կիրառման առաջին հաջող փորձն էր, ապա դրա արժեքն անգնահատելի է։

1689 թվականի անգլիական իրավունքների բիլլը[16] պայմանագիր էր արդեն անգլիական պառլամենտի և թագավորի միջև։ Այս պայմանագիրը՝ «Մագնա կարտա» կոչվող փաստաթղթի նման, իրավունքներ էր վերապահում մարդկանց մեկ խմբի միայն, սակայն այն շարունակում է «Մագնա Կարտա»[17]-ի տրամաբանությունը։ Այս փաստաթղթի շնորհիվ պաշտպանված էին նաև այլ խմբերի անձանց իրավունքներն ու ազատությունները թագավորի և այլ պաշտոնատար անձանց կամայականություններից։ Սա կարելի է կարևորագույն քայլ համարել, քանի որ դրանով ուղղակիորեն ճանաչվում էր մարդկանց տվյալ խմբի ինքնիշխանութունը, ինչը առաջնային խնդիր էր համարվում։

Տարիների ընթացքում թվարկված փաստաթղթերից յուրաքանչյուրն իր ուրույն տեղն է գտել տարբեր երկրների օրենսդրություններում, ինչպես նաև դրանք հիմք են դարձել տարբեր երկրների հասարակություններում մարդու իրավունքների վերաբերյալ քննարկումնների համար։ Մարդու իրավունքների հասկացության վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումներն են հայտնել բազմաթիվ մտածողներ։ Օրինակ՝ Ջոն Լոքի[18] կարծիքով՝ բնական իրավունքը մարդու բնական վիճակն է, երբ մարդը ազատ է և առանց խոչընդոտների կարող պաշտպանել իրեն ի ծնե տրված իրավունքները։ Եվ քանի որ մարդը պաշտպանված է, նա պետք է պետք է շարունակի պաշտպանել ոչ միայն իր իրավունքներն ու օրինական շահերը, այլև պետք է շարունակի պաշտպանել, պահպանել, ինչպես նաև հարգել այլ անձանց իրավունքներն ու ազատությունները։ Ըստ Լոքի՝ յուրաքանչյուր մարդ իրավունք ունի պատժել իրեն վնասողին և դրանով իսկ լինել բնության իրավունքի իրականացնողը, սակայն դա կարող է անել միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ այդ մարդու և մնացած մարդկանց միջև չի ձևավորվում այնպիսի պայմանավորվածություն, որն իր հերթին ձևավորում է որոշակի քաղաքական հասարակություն։ Այդ համաձայնությամբ մարդիկ իրենց ինքնիշխանությունը որոշակիորեն զիջում են կառավարությանը, որպեսզի վերջինս ապահովի օրենքների կիրառումը այնքան ժամանակ, քանի դեռ արդարացնում է իրեն տրված վստահությունը։ Իսկ երբ կառավարությունը սկսում է կամայականություններ գործել և ոտնձություններ կատարել մարդկանց կյանքի, ազատությունների և ունեցվածքի դեմ, ապա, ըստ Լոքի, կառավարությունը զրկվում է իշխանությունից, և վերջինս վերադառնում է մարդկանց։

Մարդու իրավունքների հասկացության վերաբերյալ իր դիրքորոշումն է հայտնել նաև Ժան-Ժակ Ռուսոն[19]։ Ըստ Ժան-Ժակ Ռուսոյի՝ յուրաքանչյուր անձ ունի ինքնուրույն կամք և շահեր, որոնք բնական ազատություններ են, և որոնց իրականացումը կարող է չհամընկնել ընդհանուրի կամքի և շահերի հետ։ Հասարակության մեջ մարդը սոցիալական պայմանագիր է կնքում, որով զիջում է իր բնական ազատությունները և ձեռք է բերում քաղաքացիական ազատություններ ու սեփականության իրավունք՝ իր ամբողջ ունեցվածքի նկատմամբ։ Ժան-Ժակ Ռուսոն գրել է շատ աշխատություններ, որոնցից կարևոր է 1755 թվականին լույս տեսած «Դատողություն հասարակական անհավասարության մասին»[20] աշխատությունը, որի մեջ նույնպես քննադատում է մշակույթը և քաղաքակրթությունը, ձգտում ապացուցել, որ ժամանակակից քաղաքակրթությունն է փչացնում մարդուն։ Նա այս աշխատության մեջ փորձում է գտնել քաղաքակրթության բարոյալքող ազդեցության և, առհասարակ, սոցիալական չարիքների սկզբնապատճառը։ Այս սկզբնապատճառը նա համարում է մասնավոր սեփականությունը։ Ռուսոն պնդում է, որ մասնավոր սեփականությունից է ծնվել սոցիալական անհավասարությունը, դրանից են առաջացել մի կողմից՝ աղքատները, ովքեր ապրում եմ սեփական վաստակով, իսկ մյուս կողմից՝ հարուստները, ովքեր ապրում են ուրիշների հաշվին։ Առաջինները թեպետ զուրկ են լուսավորությունից, բայց բարոյապես ազնիվ են ու անկեղծ, իսկ երկրորդները, լինելով կեղծ քաղաքակրթության կրողներ, զուրկ են բարոյական առաքինություններից։ Այսպիսով՝ բացահայտելով հասարակական կյանքում եղած անտոգոնիզմը, Ռուսոն հանգում է տնտեսական անհավասարության և սոցիալական արտոնությունների ժխտմանը, իսկ այստեղից էլ՝ ազատության, հավասարության և եղբայրության սկզբունքներին։

1776 թվականին Ամերիկյան անկախության հռչակագրով[21] սահմանվեց, որ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար, Աստված նրանց օժտել է որոշակի անօտարելի իրավունքներով։ Դրանց թվում են՝ կյանքի, ազատության և երջանկության ձգտման իրավունքները։ 1789 թվականի՝ Մարդու և քաղաքացու իրավունքների ֆրանսիական հռչակագիրը նույնպես արձանագրեց, որ մարդիկ ծնվում են ազատ և ունեն հավասար իրավունքներ, որ յուրաքանչյուր քաղաքական կազմակերպության նպատակը մարդու բնական և անօտարելի` ազատության, սեփականության, անվտանգության և բռնություններին դիմադրելու իրավունքների պաշտպանությունն ու պահպանությունն է։

1800 թվականից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմ խմբագրել

18-րդ և 19-րդ դարերի ընթացքում շատ փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են՝ Թոմաս Փեյնը[22], Ջոն Սթյուարտ Ֆիլը[23] և Հեգելը[24], հետազոտել և ներկայացրել են իրենց դիրքորոշումները՝ տարբեր համընդհանուր թեմաներով։ 21-րդ դարի[25] սկզբին մարդու իրավունքների հետազոտությունների ուսումնասիրության կենտրոնում էր ստրկության վերացումը։ Մի շարք հեղափոխականների թվում հիշատակման արժանի Բրիտանիայի խորհրդարանի անդամ Վիլիամ Վիլբերֆորսը աշխատել է ստրկության և ստրուկների Ատլանտյան առևտրի վերացման համար։ Այս նպատակն իրագործվեց Բրիտանական կայսրությունում՝ «Ստրուկների առևտրի մասին» ընդունված 1807-րդ ակտով, որը միջազգայնորեն ուժի մեջ մտավ Արքայական նավատորմի կողմից այլ երկրների հետ համագործակցության պայմանագրերով և Ստրկության վերացման 1833-րդ ակտով։ ԱՄՆ-ում 1777-1804 թվականների ընթացքում բոլոր հյուսիսային երկրները վերացրին ստրկության ինստիտուտը, մինչդեռ հարավայինները դեռ սերտորեն կապված էին այս «յուրահատուկ» ինստիտուտին։ Նոր տարածքներում ստրկության ընդլայնման վերաբերյալ կոնֆլիկտներն ու բանավեճերը հարավային երկրների միջև պառակտումների և Ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմի պատճառերից մեկն էին։ Պատերազմին միանգամից հաջորդող Վերածննդի շրջանում ԱՄՆ Սահմանադրության մեջ մի քանի փոփոխություններ ընդունվեցին։ Դրանք ներառում էին 13-րդ փոփոխությունը՝ ստրկության արգելում, 14-րդ փոփոխությունը ՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում ծնված բոլոր մարդկանց լիարժեք քաղաքացիության և քաղաքացիական իրավունքների երաշխավորում, և 15-րդ փոփոխությունը՝ բոլոր աֆրիկյան ամերիկացիներին ընտրելու իրավունքի շնորհում։ 1861 թվականին Ռուսաստանում հեղափոխական Ալեքսանդր II-ը վերացնում է ճորտատիրությունը, չնայած ազատված ճորտերը հաճախ իրենց երկրի ներսում հանդիպում էին տեղաշարժման հետ կապված սահմանափակումների։ 1831 թվականին Վիլյամ Լլոյդ Հարիսոնը The Liberator[26] թերթում գրում է, որ ինքը փորձում է իր ընթերցողներին ներգրավել «մարդու իրավունքների մեծագույն գործին», ուստի «մարդու իրավունքներ» տերմինը, հավանաբար, գործածության մեջ է մտել Թոմաս Փեյնի «Մարդու իրավունքներ» և Վիլյամ Լլոյդ Գաիսոնի «Ազատարարը» աշխատություններին զուգահեռ։ 1849 թվականին ժամանակակից գրող Հենրի Դեվիդ Տորոյը[27] գրել է մարդու իրավունքների մասին իր աշխատությունը՝ «On the Duty of Civil Disobedience»[28], ինչը հետագայում մեծ դեր է խաղացել մարդու իրավունքների և քաղաքացիական իրավունքների ոլորտում մտածողների դիրքորոշումների հարցում։ Միացյալ Նահանգների Գերագույն դատարանի դատավոր Դեյվիդ Դևիսը 1867 թվականին իր կարծիքն է գրել Ex Parte Milligan-ում[29].

  Օրենքը պաշտպանելու միջոցով մարդու իրավունքները երաշխավորվում են, վերացրեք այս պաշտպանությունը, և նրանք գտնվում են պռովակատորների իշխանությունների ներքո։  

20-րդ դարի[30] ընթացքում մի շարք խմբերի և շարժումների հաջողվեց խորը սոցիալական փոփոխությունների հասնել մարդու իրավունքների վերաբերյալ։ Արևմտյան Եվրոպայում[31] և Հյուսիսային Ամերիկայում[32] արհեստակցական միությունները[33] աշխատողներին հնարավորություն են տվել օգտվելու իրենց գործադուլի իրավունքից, նվազագույն աշխատանքային պայմաններ են ստեղծել և արգելել կամ կարգավորել են երեխաների աշխատանքը։ Կանանց իրավունքների շարժման[34] շնորհիվ բազմաթիվ կանայք կարողացել են քվեարկելու[35] իրավունք ստանալ։ Շատ երկրներում ազգային ազատագրական շարժումները[36] կարողացան հաղթել գաղութատիրական[37] ուժերին։ Ամենահզորներից մեկը Մահաթմա Գանդիի[38] շարժումն էր, ով ցանկանում էր բրիտանական[39] իշխանությունից ազատագրել իր հայրենի Հնդկաստանը[40]։ Ճնշված ռասայական և կրոնական փոքրամասնությունների շարժումները հաջողության են հասել աշխարհի շատ մասերում՝ ներառյալ քաղաքացիական իրավունքների[41] շարժումը[41], ինչպես նաև վերջերս ճանաչում գտած քաղաքական ինքնուրույն շարժումները[42]՝ ԱՄՆ-ի կանանց և ազգային փոքրամասնությունների շարժումները։

Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի[43]՝ 1864 թվականին Ազատություն օրենսգրքի[44] և 1864 թվականի՝ Ժնևի առաջին[45] կոնվենցիայով դրվեցին միջազգային[45] մարդասիրական իրավունքի հիմնասյուները։ Մարդասիրական իրավունքն ավելի զարգացավ երկու համաշխարհային պատերազմներից հետո։

Առաջին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած ժամանակահատվածում խմբագրել

Ժամանակակից մարդու իրավունքների պաշտպանման մեխանիզմների ձևավորման համար շարժիչ ուժ են հանդիսացել համաշխարհային պատերազմները, մարդկային հսկայական կորուստներն ու մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումները, որոնք տեղի էին ունենում դրանց ընթացքում։ Ազգերի լիգան[46] ստեղծվել է 1919 թվականին՝ Առաջին աշխարհամարտի[47] ավարտից հետո՝ Վերսալյան պայմանագրի[48] շուրջ բանակցությունների ընթացքում։ Լիգայի նպատակները ներառում էին՝ զինաթափում՝ կոլեկտիվ անվտանգության միջոցով կանխարգելելով պատերազմը երկրների միջև, առկա վեճերը բանակցությունների, դիվանագիտության և գլոբալ բարեկեցության բարելավման միջոցով լուծելուն ուղղված քայլեր։ Ազգերի լիգայի կանոնադրությունը սահմանում է բազմաթիվ իրավունքներ, որոնք հետագայում ընդգրկվել են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում։

Ազգերի լիգան իրավունքներ էր տրամադրել Արևմտյան Եվրոպային՝ գաղութից դեպի անկախ պետության անցնելու ժամանակ գաղութատիրական ուժերի նախկին գաղութներին աջակցելու համար։

1945 թվականին Ղրիմի կոնֆերանսում, միավորված երկրները համաձայնության եկան ստեղծել մի նոր կառույց, որը պետք է կատարեր Լիգայի դերը։ Ստեղծվեց Միավորված ազգերի կազմակերպությունը։ Հիմնադրումից ի վեր՝ ՄԱԿ-ը հսկայական դեր է կատարել մարդու իրավունքների միջազգային օրենքի շրջանակներում։ Համաշխարհային պատերազմներից հետո՝ ՄԱԿ-ը և իր անդամները զարգացրել են օրենքի քննարկման մարմիններ, որոնք այժմ ստեղծում են միջազգային մարդասիրական իրավունքը և միջազգային իրավունքը։ Վերլուծաբան Բելինդա Կուպերը պնդում է, որ մարդու իրավունքների կազմակերպությունները մեծ թափ են առել 1990-ական թվականներին՝ Սառը պատերազմի արևմտյան և արևելյան բլոկների վերցման արդյունքում։ Լյուդվիգ Հոֆմանը պնդում է, որ մարդու իրավունքները ավելի լայն արտահայտություն են ստացել 20-րդ դարի երկրորդ կիսամյակում. հանդես են եկել որպես քաղաքական պնդումների և հակադարձ պահանջների լիբերալ-դեմոկրատ, բայց նաև սոցիալիստ և հետգաղութային գաղափարների արտահայտման համար ընդհանուր լեզու։ Ազգերի լիգայի և ներկայումս ՄԱԿ-ի[49] մի մասի ստեղծմամբ՝ Աշխատանքի միջազգային[50] կազմակերպությունը ևս իրավասու է խթանել և պաշտպանել ՄԻՀՀ-ին հաջորդող որոշակի իրավունքներ։

  Այսօր ՄԱԿ-ի հիմնական նպատակն է նպաստել, որպեսզի կանայք և տղամարդիկ արժանապատիվ և արդյունավետ աշխատանք ստանալու հնարավորություն ունենան` ազատության, արդարության, անվտանգության և մարդկային արժանապատվության պայմաններում։
- Աշխատանքի միջազգային համաժողովի 87-րդ նստաշրջանի գլխավոր տնօրենի զեկույց
  

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո խմբագրել

 
«Դա պայմանագիր չէ ... [Ապագայում դա] կարող է դառնալ միջազգային Magna Carta»: Էլեոնոր Ռուզվելտը 1949 թվականին Համընդհանուր հռչակագիր- ի իսպանական տեքստի հետ

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր[51]

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը (ՄԻՀՀ), որը նդունվել է 1948 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից ընդունված ոչ պարտադիր հռչակագիր է, այն մասնակիորեն պատասխանում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի[52] բարբարոսություններին; Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը կոչ է անում անդամ պետություններին նպաստել մի շարք մարդու իրավունքների, քաղաքացիական, տնտեսական և սոցիալական իրավունքների՝ հաստատելով, որ այդ իրավունքների մի մասը «ազատության, արդարության և խաղաղության հիմքում ընկած են ամբողջ աշխարհում»։ Հռչակագիրը միջազգային իրավունքի առաջին փորձ էր, որը սահմանափակում էր պետությունների վարքագիծը և նրանց քաղաքացիների վրա պարտականություններ է սահմանում իրավունքի և պարտավորությունների երկակիության մոդելի համաձայն[53]։

  Մարդկային ընտանիքի բոլոր անդամների արժանապատվության և՛ հավասար, և՛ անքակտելի իրավունքների[54] ճանաչումը ազատության, արդարության և համաշխարհային խաղաղության հիմքն է։
- Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի Նախաբան 1948 թվական
  

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը ստեղծվել է Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի անդամների կողմից, երբ Էլանի Ռուզվելտը նախագահ էր, և նա էլ սկսեց քննարկել 1947 թվականի՝ Մարդու իրավունքների միջազգային օրինագիծը։ Հանձնաժողովի մասնակիցները միանգամից համաձայն չէին այդպիսի օրինագծի ձևի հետ, կամ՝ ինչպես դա պետք է կատարվեր։ Հանձնաժողովը սկսեց ձևավորել Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր, ինչպես նաև համապատասխան պայմանագրերը, բայց Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը արագ դարձավ առաջնահերթություն։ Կանադայի համալսարանի իրավունքի պրոֆեսոր Ջոն Հապիրին և ֆրանսիացի փաստաբան Ռենե Կասսենսին[55] պատասխանատու էին խաչքարերի ազգային հետազոտությունների, ինչպես նաև փաստաթղթի կառուցվածքի մեծ մասի համար, որտեղ հայտարարագրի հոդվածները մեկնաբանում էին նախաբանի ընդհանուր սկզբունքներով։ Փաստաթուղթը կազմված էր Կասսինի կողմից` առաջին երկու հոդվածներում ներառում էր արժանապատվության, ազատության, հավասարության և եղբայրության հիմնական սկզբունքները, որին որ հետևում էր հաջորդաբար ֆիզիկական անձանց իրավունքները, միմյանց և խմբերի նկատմամբ մարդկանց իրավունքները, հոգևոր, սոցիալական և քաղաքական իրավունքները. և տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքները։ Վերջին երեք հոդվածներում, ըստ Կասսինի, իրավունքները դիտարկվում են սահմանափակումների, պարտականությունների և՛, սոցիալական և՛ քաղաքական կարգի համատեքստում, որտեղ դրանք պետք է իրականացվեն։ Համփրեյը և Կասսինը ենթադրել էին, որ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրի իրավունքը օրինականորեն կիրագործվի որոշակի միջոցներով, ինչպես արտացոլված է երրորդ նախաբանի պարբերությունում։

  Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ինչ որ մեկի համար անձը ստիպված չլինի ապստամբել դաժանության և ճնշման դեմ, կարևոր է, որ մարդու իրավունքները պաշտպանված լինեն օրենքի գերակայությամբ։
- Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի Նախաբան, 1948 թվական
  

ՄԻՀՀ-ի մի մասը հետազոտվել և գրվել է մարդու իրավունքների միջազգային փորձագետների հանձնաժողովի կողմից՝ ներառյալ բոլոր մայրցամաքների ներկայացուցիչների և բոլոր հիմնական կրոնների, այն խորհրդակցել են այնպիսի առաջնորդների հետ, ինչպիսին է՝ Մահաթմա Գանդին[56]։ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների, ինչպես նաև տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների ներգրավումը հիմնված էր այն ենթադրության հիման վրա, որ մարդու հիմնարար իրավունքներն անբաժանելի են, և թվարկված իրավունքների տարբեր տեսակներ անխուսափելիորեն փոխկապակցված են միմյանց հետ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այդ սկզբունքը չէր հակասում որևէ անդամ պետության կողմից այն ընդունման պահին (հռչակագիրը միաձայն ընդունվեց ԽՍՀՄ[57], ապարտեիդի[58], Հարավային Աֆրիկայի[59] և Սաուդյան Արաբիայի[60] կողմից), այս սկզբունքը հետագայում կարևորագույն խնդիրներ էր առաջ բերում։

Սառը պատերազմի[61] սկիզբին, ամենայն հավանականությամբ, ՄԻՀՀ-ի ստեղծվելուց կարճ ժամանակ անց ի հայտ եկան առաջին անհամաձայնությունները, որոնք կապված էին հռչակագրում առկա տնտեսական և սոցիալական իրավունքների, ինչպես նաև քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների ներգրավման տարբերությունների հետ։ Կապիտալիստական պետությունները ավելի շատ մեծ ուշադրություն էին դարձնում քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների վրա (օրինակ՝ միավորման և արտահայտվելու ազատության) և ցանկություն էին հայտնել ընդգրկել տնտեսական և սոցիալական իրավունքները (օրինակ՝ աշխատելու իրավունք և արհմիությանը միանալու իրավունք)։ Սոցիալիստական պետությունները շատ ավելի հաճախ կարևորում էին տնտեսական և սոցիալական իրավունքները ու հաստատակամորեն աջակցում էին դրանց ներգրավմանը։

Թեև ՄԻՀՀ-ը լրացուցիչ բանաձև է, այն ներկայումս համարվում է սովորական միջազգային իրավունքի[62] կենտրոնական բաղադրիչը, որոնք կարող են կիրառվել ներպետական և այլ դատական մարմինների կողմից վերաբերելի հանգամանքներին համապատասխան։

Մարդու իրավունքների պայմանագիր խմբագրել

1966 թվականին ՄԱԿ-ը ընդունեց Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը[63] (ICCPR), ինչպես նաև «Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագիրը[64] (ICESCR), որի արդյունքում ՄԻԵԴ-ի իրավունքը պարտադիր դարձավ բոլոր պետությունների համար։ Այնուամենայնիվ, նրանք ուժի մեջ են մտել միայն 1976 թվականին, երբ դրանք վավերացվել են բավականաչափ թվով երկրների կողմից (չնայած նրան, որ ICCPR-ի դաշնագիրը, որը չի ներառում տնտեսական կամ սոցիալական իրավունքներ, ԱՄՆ-ն 1992 թվականին վավերացրել է միայն ICCPR-ը )։ ICESCR-ն պարտավորեցնում է 155 անդամ պետություններին աշխատել ֆիզիկական անձանց տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների տրամադրման ուղղությամբ (ESCR):

Այդ ժամանակից ի վեր միջազգային մակարդակով առաջարկվել են բազմաթիվ այլ պայմանագրեր (օրենսդրական ակտեր)[65]։ Նրանք լայնորեն հայտնի են որպես մարդու իրավունքների գործիքներ։ Որոշ կարևորագույն հարցերից են`

Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի ստատուտ (ICC) (ուժի մեջ է մտել 2002 թվականին)

Միջազգային կազմակերպություններ խմբագրել

Միավորված ազգերի կազմակերպություն խմբագրել

 
ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեա
Հիմնական հոդված՝ Միավորված ազգերի կազմակերպություն

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը (ՄԱԿ) համարվում է միակ բազմակողմ պետական մարմինը, քանի որ միջազգային իրավունքը[66] ընդհանուր իրավասությանն է`մարդու իրավունքների համընդհանուր օրենքի համար։ ՄԱԿ-ի բոլոր մարմիններն ունեն խորհրդատվական գործառույթներ, ՄԱԿ-ի շրջանակներում կան բազմաթիվ հանձնաժողովներ, ինչպիսիք են՝ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը[67], ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդը[68], որոնք պատասխանատու են մարդու իրավունքների վերաբերյալ տարբեր պայմանագրերի պաշտպանության համար։ Մարդու իրավունքների գերագույն մարմինը համարվում է ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն մարմնի գրասենյակը։ Միավորված ազգերի կազմակերպությունը միջազգային մանդատ ունի։

  Ապահովել միջազգային համագործակցությունը տնտեսական, սոցիալական, մշակութային կամ մարդասիրական բնույթի միջազգային խնդիրների լուծման գործում, ինչպես նաև խրախուսել՝ հարգելու մարդու իրավունքները և հիմնարար ազատությունները բոլոր անձանց համար՝ առանց ռասայի, սեռի, լեզվի կամ կրոնի խտրականության։
- Միավորված ազգերի կազմակերպության Կանոնադրության 1-3-րդ հոդվածներ[69]
  

Միջազգային պաշտպանություն մակարդակում խմբագրել

Մարդու իրավունքների խորհուրդ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդ

ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդն ստեղծվել է 2005 թվականի Համաշխարհային գագաթնաժողովում[70],որը փոխարինելու է եկել ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովին[71], այն իրավասու է ուսումնասիրելու մարդու իրավունքների խախտումները։ Մարդու իրավունքների խորհուրդը Գլխավոր ասամբլեայի օժանդակ մարմինն է և ուղղակիորեն ներկայացնում է այն։ Այն գտնվում է Անվտանգության խորհրդի ներքո, որը ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը մեկնաբանելու[69] վերջնական լիազորություն ունի։ 199 անդամ պետություններից միայն 47 անդամները ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի[72] գաղտնի քվեարկությամբ, պարզ մեծամասնությամբ կարող են ընտրվել խորհրդի անդամ; Անդամները ծառայում են ոչ ավելի, քան վեց տարի ժամկետով, և նրանց անդամակցությունը կարող է կասեցվել մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների դեպքում։ Խորհուրդը հիմնվել է Ժնևում[73], և այն հրավիրվում է տարին երեք անգամ, ինչպես նաև արտակարգ իրավիճակներ արձանագրելու դեպքում հրավիրվում են լրացուցիչ նիստեր։

Անկախ փորձագետները (զեկուցողները) Խորհրդի կողմից վարձվում են մարդու իրավունքների ոտնահարման ենթադրյալ խախտումների հետաքննության և Խորհրդին ներկայացնելուհամար։

Մարդու իրավունքների խորհուրդը[68] կարող է պահանջել, որ Անվտանգության խորհուրդը իրեն փոխանցի նույնիսկ այն գործերը, որոնք գտնվում են Միջազգային քրեական դատարանում[74] (ICC), նույնիսկ եթե քննարկվող գործը գտնվում է ՄՔԴ-ի իրավազորության ներքո։

ՄԱԿ-ի պայմանագրային մարմինները խմբագրել

Բացի քաղաքական մարմիններից, որոնց մանդատը բխում է ՄԱԿ-ի կանոնադրությունից, ՄԱԿ-ը սահմանել է մի շարք պայմանագրային մարմիններ, որոնք բաղկացած են անկախ փորձագետների հանձնաժողովներից, դրանք հետևում են, որ մարդու հիմնական իրավունքների միջազգային պայմանագրերից բխող մարդու իրավունքները լինեն ստանդարտներին և նորմերին համապատասխան։ Դրանք աջակցում են և ստեղծվում են պայմանագրեր որոնք գտնվում են իրենց հսկողության տակ, բացառությամբ Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների հանձնաժողովից, որը ստեղծվել է Տնտեսական և սոցիալական խորհրդի կողմից, դաշնագրին համապատասխան, նախապես նշանակված մոնիտորինգային գործառույթները իրականացնելու համար, նրանք պայմանագրերի համաձայն ստեղծվել են որպես տեխնիկական ինքնավար մարմիններ։ Նրանք վերահսկում և զեկուցում են մասնակից պետություններին այդ պայմանագրերի վերաբերյալ, հակառակ դաշնային միավորումների, որոնք, գործնականում ոչ թե աջակցում են Միավորված ազգերի կազմակերպությանը, չնայած գործնականում նրանք սերտորեն կապված են ՄԱԿ-ի համակարգի հետ և աջակցում են ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների բարձրագույն հանձնակատարի[75] (UNHCHR) և ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կենտրոնին։

  • ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեն խթանում է մասնակցությունը ՔՔԻՄԴ-ի[63] նորմերին։ Կոմիտեի անդամները կարծիք են հայտնում անդամ երկրների վերաբերյալ և որոշում են անհատական բողոքների վերաբերյալ, որոնք վավերացրել են պայմանագրին կից Լրացուցիչ արձանագրություններում։ «Դիտողություններ» կոչված դատողությունները օրենքով պարտադիր չեն։ Կոմիտեի անդամները հանդիպումներ են անցկացնում տարին երեք անգամ։
  • Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների կոմիտեն վերահսկում է ՏՍՄԻՄԿ-ին և ընդհանուր մեկնաբանություններ է տալիս երկրի արտադրողականության վավերացման վերաբերյալ։ Նա իրավունք կստանա ընդունել բողոքներ, որոնք ուժի մեջ մտնելուց հետո ընդունվել են Ընտրովի արձանագրություն ընդունած երկրներից կողմից։ Կարևոր է նշել, որ, ի տարբերություն այլ պայմանագրային մարմինների, տնտեսական հանձնաժողովը ոչ թե ինքնավար կառույց է, որը պատասխանատու է պայմանագրի կողմերի առջև, այլ անմիջականորեն հաշվետու է Տնտեսական և սոցիալական խորհրդի առջև, և իհարկե, ընդհանուր ժողովի։ Սա նշանակում է, որ Տնտեսական կոմիտեն իր առանձնահատուկ դժվարությունները լուծում է միայն համեմատական «թույլ» միջոցների կիրառման միջոցով համեմատած այլ պայմանագրային մարմինների հետ։
  • Մեկնաբանողների կողմից ներկայացված առանձնահատուկ դժվարությունները ներառում են `պայմանագրի սկզբունքների ակնհայտ անորոշությունը, իրավական տեքստերի և լուծումների հարաբերական բացակայությունը, բազմաթիվ պետությունների տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների լուծման անհամապատասխանությունը, այս ոլորտում ներգրավված ոչ կառավարական կազմակերպությունների համեմատաբար փոքր թվաքանակը և խնդիրները, ժամանակակից և ճշգրիտ տեղեկություններով։
  • Ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեն մոնիտորինգ է իրականացնում Ռասայական խտրականության վերացման մասին հանձնաժողովում[76] և պարբերաբար անցկացնում է երկրների վերանայումներ։ Այն կարող է բողոքարկել այն բողոքները, որոնք թույլ են տալիս անդամ պետություններին, սակայն դրանք իրավաբանորեն պարտադիր բնույթ չեն կրում։ Նա նախազգուշացնում է, որ փորձեն կանխել կոնվենցիայի լուրջ խախտումները։
  • Կանանց նկատմամբ խտրականության վերացման կոմիտեն վերահսկում է Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին հանձնաժողովը[77]։ Նա ստանում է պետությունների զեկույցները իրենց աշխատանքների և մեկնաբանությունների վերաբերյալ և կարող է վճիռներ կայացնել այն բողոքների վերաբերյալ, որոնք ընտրվել են 1999 թ. Լրացուցիչ արձանագրությամբ։
  • Խոշտանգումների դեմ կոմիտեն հետևում է ՄԱԿ-ի խոշտանգումների դեմ հանձնաժողովը[78] և յուրաքանչյուր չորս տարում ստանում է պետական հաշվետվություններ դրանց կատարման վերաբերյալ և մեկնաբանություններ է տալիս դրանց վերաբերյալ։ Նրա ենթահանձնաժողովը կարող է այցելել և հաստատել Օպտիմալ Արձանագրությունը ընտրած երկրները։
  • Երեխայի իրավունքների հանձնաժողովը[79] հետևում է Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայն[80] և յուրաքանչյուր հինգ տարվա ընթացքում ներկայացրած պետությունների կողմից ներկայացված զեկույցների վերաբերյալ։ Նա բողոքներ ստանալու իրավունք չունի։
  • Միգրանտ աշխատողների կոմիտեն ստեղծվել է 2004 թվականին և այն վերահսկում է բոլոր միգրանտ աշխատողների և նրանց ընտանիքների անդամների իրավունքների պաշտպանության մասին միջազգային կոնվենցիայով[81] և մեկնաբանություններ է տալիս յուրաքանչյուր հինգ տարին մեկ անգամ պետությունների ներկայացրած զեկույցների վերաբերյալ։ Այն կունենա լիազորություն ընդունելու որոշակի խախտումների վերաբերյալ բողոքներ միայն այն դեպքում, երբ տասը անդամ պետությունները թույլ են տալիս դա։
  • Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հանձնաժողովը[82] ստեղծվել է 2008 թվականին, հաշվի առնելով Հաշմանդամների իրավունքների մասին կոնվենցիան[83]։ Նա իրավունք ունի բողոքներ ընդունել այն երկրների դեմ, որոնք ընտրել են Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիայի Կամընտրական արձանագրությունը[84]։
  • Անհայտ կորածների հանձնաժողովը վերահսկում է բոլոր անձանց իրավունքների պաշտպանության մասին միջազգային կոնվենցիան[85] չկիրառման դեպքում։ Բոլոր մասնակից պետությունները պարտավոր են հանձնաժողովներին ներկայացնել հաշվետվություններ, թե ինչպես են իրականացնում իրենց վերապահվաշ իրավունքները։ Հանձնաժողովը ուսումնասիրում է յուրաքանչյուր զեկույցը, վերանայում է իր խնդիրներն ու առաջարկությունները հաշվի է առնում մասնակից պետությունների կարծիքները, «դիտորդական եզրակացությունների» ձևով։

Յուրաքանչյուր պայմանագրային մարմին ստանում է քարտուղարության աջակցությունը Ժնևում Մարդու իրավունքների խորհուրդի և Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնաժողովի գրասենյակի միջազգային պայմանագրերի բաժնի կողմից (բացառությամբ CEDAW- ի, որը աջակցում է Կանանց առաջխաղացման բաժին (OUR): Կանանց նկատմամբ խտրականության վերացման հանձնաժողովը նախկինում իր բոլոր նիստերը անցկացնում էր Նյու Յորքի Միավորված ազգերի կազմակերպության կենտրոնական շտաբում, սակայն այժմ հաճախ հանդիպումները հրավիրվում են Ժնևում ՄԱԿ-ի գրասենյակում։ մնացաց բոլոր պայմանագրային մարմինները իրենց հանդիպումներն իրականացնում են Ժնևում։ Մարդու իրավունքների կոմիտեն սովորաբար անցկացնում է իր մարտյան նիստը Նյու Յորքում։

Տարածաշրջանային մարդու իրավունքներ խմբագրել

Տես նաև՝ Մարդու իրավունքների վերաբերյալ հոդվածների ցանկը ըստ երկրի[86] մարդու իրավունքների ազգային հաստատությունները[87]։

Գոյություն ունեն բազմաթիվ տարածաշրջանային համաձայնագրեր և կազմակերպություններ, որոնք ներգրավված են մարդու իրավունքների խրախուսման և կարգավորման մեջ։

Աֆրիկա խմբագրել

 
Աֆրիկայի Միության դրոշը

Հիմնական հոդված՝ Մարդու իրավունքները Աֆրիկայում[88]

Աֆրիկյան միությունը[89] (ԱՄ) հանդիսանում է վերազգային միություն, որը բաղկացած է հիսուն երեք աֆրիկյան պետություններից։ Այն հիմնադրվել է 2001 թվականին `ԱՀ-ի նպատակն է աջակցել Աֆրիկայում ժողովրդավարությանը, մարդու իրավունքների և կայուն տնտեսության կայացմանը, հատկապես` վերջնականապես ներգրավելով աֆրիկյան հակամարտությունը և ստեղծելով արդյունավետ ընդհանուր շուկա։

Մարդու և ազգային իրավունքների Աֆրիկյան հանձնաժողովը[90] (ՄԱԻԱՀ) համարվում է Աֆրիկյան Միության կեղծ դատական մարմինը, ինչպես նաև այն համարվում է աֆրիկյան մայրցամաքում որպես մարդու իրավունքների և կոլեկտիվ (ժողովուրդների) իրավունքների խթանման և պաշտպանության միջոց, ինչպես նաև Մարդու և ժողովրդների իրավունքների մասին աֆրիկյան խարտիայի մեկնաբանումը ինչպես նաև և Խարտիայի խախտումների անհատական բողոքների քննարկումը։ Հանձնաժողովն ունի երեք խոշոր պատասխանատվության ողղություններ։

  • Մարդու իրավունքների և ժողովուրդների խրախուսումը
  • Մարդու իրավունքների և ժողովուրդների պաշտպանությունը
  • Մարդու և ժողովուրդների իրավունքների մասին Աֆրիկյան խարտիայի մեկնաբանումը

Այս նպատակներին հասնելու համար Հանձնաժողովը լիազորված է «փաստաթղթեր հավաքել, անցկացնել հետազոտություններ և ուսումնասիրություններ կատարել աֆրիկյան հարցերի վերաբերյալ մարդու իրավունքների և ժողովուրդների, մարդու իրավունքների, կազմակերպել սեմինարներ, միջազգայի գիտական համախորհրդակցություններ և կոնֆերանսներ, տեղեկատվություն տարածել, խթանել ազգային և տեղական իրավապաշտպան հաստատություններին»․ և ժողովուրդների իրավունքները, ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում, իրենց կարծիքը արտահայտել կամ առաջարկություններ ներկայացնել կառավարությանը» (Կանոնադրություն, հոդված 45)։

Մարդու և ժողովուրդների իրավունքների Աֆրիկյան դատարանի[91] ստեղծման հետ կապված (Հռչակագրի համաձայն, որը ընդունվել է 1998 թ. և ուժի մեջ է մտել 2004 թ. հունվարին), Հանձնաժողովը կստանձնի լրացուցիչ պարտականություններ գործերի նախապատրաստման դատարանի իրավասությանը, 2004 թ. Հուլիսին ընդունված որոշմամբ ԱՄ վեհաժողովը որոշեց, որ Մարդու և ժողովուրդների ապագա դատարանը կմիավորվի Աֆրիկայի դատարան հետ։

Աֆրիկյան Միության դատարանը[92] կոչված է դառնալու «Միության հիմնական դատական մարմինը» (Աֆրիկյան միության դատարանի արձանագրության, հոդված 2.2): Թեև այն դեռևս չի ստեղծվել,այն նախատեսում է ստանձնել Մարդու և ժողովուրդների Աֆրիկյան Հանձնաժողովի իրավունքները և պարտականությունները, ինչպես նաև հանդես գալ որպես Աֆրիկյան Միության Գերագույն դատարան `բոլոր անհրաժեշտ օրենքներն ու պայմանագրերը մեկնաբանելու համար։ Մարդու և ժողովուրդների իրավունքների Աֆրիկյան դատարանի ստեղծման մասին արձանագրությունը ուժի մեջ է մտել 2004 թ. Հունվարին, սակայն նրա միաձուլումը դադարեցրեց իր ստեղծումը։ Դատարանը հաստատող արձանագրությունը ուժի մեջ կմտնի այն 15 երկրների կողմից վավերացնելուց հետո։

Աֆրիկայի շատ երկրներ մեղադրվում են միջազգային հանրության և հասարակական կազմակերպությունների կողմից մարդու իրավունքների խախտման մեջ։

Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկա խմբագրել

Ամերիկյան պետությունների կազմակերպությունը[93] (ԱՊԿ) միջազգային կազմակերպություն է, որը գլխամասային գրասենյակը գտնվում է Վաշինգտոնում, Կոլումբիայի շրջանում[94], ԱՄՆ-ում։ Նրա անդամները Ամերիկայի երեսունհինգ անկախ պետություններ են։ 1990-ական թվականների ընթացքում, Սառը պատերազմի[95] ավարտից հետո, Լատինական Ամերիկայում[96] ժողովրդավարության վերադարձը և հետապնդումը գլոբալացման[97], ԱՊկ-ն լուրջ ջանքեր գործադրեց, որպեսզի նոր համատեքստում տեղավորի իրեն։ Նրա հայտարարած գերակայությունները ներառում են հետևյալները՝

  • Ժողովրդավարության ամրապնդում
  • Աշխատում է աշխարհի համար
  • Մարդու իրավունքների պաշտպանություն
  • Կոռուպցիայի դեմ պայքարում
  • Բնակչության հիմնական իրավունքներ
  • Նպաստել կայուն զարգացմանը

Մարդու իրավունքների Ամերիկյան միջազգային հանձնաժողովըը (ՄԻԱՄՀ) Վաշինգտոնում հիմնված ամերիկյան պետությունների կազմակերպության ինքնավար մարմինն է։ Բացի դրանից Մարդու իրավունքների միջգերատեսչակա դատարանը, տեղակայված է Սան Խոսե-ում[98], Կոստա Ռիկայում[99] այն նույն մարմիններից է, որոնք կազմում են մարդու իրավունքների խրախուսման և պաշտպանման միջամերիկյան համակարգը։ ՄԻԱՄՀ- ը համարվում է մշտական մարմին, որը տարեկան մի քանի անգամ պարբերաբար հանդիպումներ է հրավիրում ինչպես նաև հատուկ նիստեր, որպեսզի վերանայի կիսագնդում մարդու իրավունքների խախտումների մասին հայտարարությունները։ Նրա պարտականությունները մարդու իրավունքների ոլորտում բխում են երեք փաստաթղթերից՝

  • ԱԵԿ Կանոնադրություն[100]
  • Մարդու իրավունքների և պարտականությունների ամերիկյան հռչակագիր[101]
  • Մարդու իրավունքների ամերիկյան կոնվենցիա[102]

Մարդու իրավունքների միջամերիկյան դատարանը ստեղծվել է 1979 թ. որի նպատակն է եղել Մարդու իրավունքների մասին ամերիկյան կոնվենցիայի դրույթները կիրառել և մեկնաբանել։ Այսպիսով, նրա երկու հիմնական գործառույթներն են`դատական և խորհրդատվական։ Առաջինի համաձայն, նա լսում և կարգավորում է մարդու իրավունքների խախտումների կոնկրետ դեպքեր, որոնք ներկայացվում են քննարկման համար։ Վերջինի համաձայն, նա հրապարակում է այլ ԱՄԿ-ի մարմինների կամ անդամ պետությունների կողմից իր ծանուցման մեջ բերված իրավական մեկնաբանությունների վերաբերյալ կարծիքներ։

Ասիա խմբագրել

 
Ասիական անդամակցությունը և ընդլայնումը երկխոսությan համագործակցություն է: Դա չի նշանակում, որ այն ճանաչվել է որպես Չինաստանի Հանրապետություն (ՉՀ), սակայն որևէ ներկայացուցչություն չունի:

Հիմնական հոդվածներ. Ասիայում մարդու իրավունքներ[103], Արևելյան Ասիայում մարդու իրավունքներ[104], Կենտրոնական Ասիայում մարդու իրավունքներ[105] և Մերձավոր Արևելքում[106] մարդու իրավունքներ։

Մարդու իրավունքների խթանման կամ պաշտպանման համար համաեվրոպական կազմակերպություններ կամ կոնվենցիաներ չկան։ Երկրները շատ են տարբերվում մարդու իրավունքների և մարդու իրավունքների պաշտպանության իրենց մոտեցումներում։

Հարավարևելյան ասիական ազգերի ասոցիացիան[107] (ՀԱԱԱ) համարվում է 10 երկրների աշխարհաքաղաքական և տնտեսական կազմակերպություն է Արևելյան Ասիայում, որը հիմնադրվել է 1967 թվականին Ինդոնեզիայում[108], Մալազիայում[109], Ֆիլիպիններում[110], Սինգապուրում[111] և Թաիլանդում[112]։ Կազմակերպությունը այժմ ներառում է նաև Բրունեյը[113], Վիետնամը[114], Լաոսը[115], Մյանմարը[116] և Կամբոջան[117]։ 2009 թ. հոկտեմբերին բացվեց ASEAN-ի Մարդու իրավունքների միջկառավարական հանձնաժողովը[118], այնուհետև ASEAN- ի Մարդու իրավունքների հռչակագիրը միաձայն ընդունվեց ASEAN անդամների կողմից 2002 թ․ նոյեմբերի 18-ին[119]։

Մարդու իրավունքների արաբական խարտիան[120] (ՄԻԱԽ) ընդունվել է 2004 թվականի մայիսի 22-ին Արաբական պետությունների լիգայի խորհրդի կողմից։

Եվրոպա խմբագրել

Հիմնական հոդված, Մարդու իրավունքները Եվրոպայում[121]

Տես նաև՝ Մարդու իրավունքները Խորհրդային Միությունում[122] և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։

Եվրոպայի խորհուրդը[123], որը հիմնադրվել է 1949 թվականին, եվրոպական ինտեգրման համար աշխատող ամենահին կազմակերպությունն է։ Այն միջազգային կազմակերպություն է, որը ճանաչված է իրավաբանական անձի կողմից, միջազգային հանրության կողմից ճանաչված և դիտորդի կարգավիճակ ունի Միավորված ազգերի կազմակերպության հետ։ Եվրոպայի խորհրդի նստավայրը գտնվում է Ֆրանսիայում[124] Ստրասբուրգում[125]։ Եվրոպայի խորհուրդը պատասխանատու է ինչպես Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի[126], այնպես էլ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի[127] համար; Այս հաստատությունները Խորհուրդի անդամներին կապում են մարդու իրավունքների կոդեքսին, որոնք թեև թվում են խիստ, սակայն դրանք ավելի հանդուրժող են, քան ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների մասին կանոնադրությունը։ Խորհուրդը նպաստում է նաև Տարածաշրջանային կամ փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիային[128] և Եվրոպական սոցիալական խարտիային[129]։ Անդամակցությունը բաց է բոլոր եվրոպական երկրների համար, որոնք ձգտում են եվրաինտեգրմանը[130], ընդունում են օրենքների գերակայության[131] սկզբունքը կարող են և պատրաստակամորեն երաշխավորել ժողովրդավարությունը[132], մարդու հիմնարար իրավունքները և ազատությունները[133]։

Եվրոպայի խորհուրդը առանձնացված է Եվրոպական միությունից[134], սակայն վերջինս ակնկալում է, որ միանալու է Եվրոպական կոնվենցիային և, հնարավոր է հենց Խորհուրդին։ ԵՄ-ն ունի նաև մարդու իրավունքների առանձին փաստաթուղթ՝ Եվրոպական Միության Հիմնարար Իրավունքների Խարտիան[135]։

Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան սահմանում և երաշխավորում է 1950 թվականից ի վեր Եվրոպայում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին; Եվրոպայի խորհրդի բոլոր 47 անդամ պետությունները սույն Կոնվենցիան ստորագրել են և հետևաբար Ստրասբուրգում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավասության տակ են։ Խոշտանգումների և անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կանխարգելման նպատակով (Կոնվենցիայի 3-րդ հոդված), ստեղծվել է Խոշտանգումների կանխարգելման մասին եվրոպական կոմիտեն[136]։

Փիլիսոփայություն խմբագրել

Մի քանի տեսական մոտեցումներ են առաջ բերվել, թե՛ ինչպես, և, թե՛ ինչու են մարդու իրավունքները դառնում են սոցիալական ակնկալիքների մաս։

Մարդու իրավունքների ամենահին արևմտյան փիլիսոփայություններից մեկն այն է, որ դրանք բնական իրավունքի արդյունք են, որը բխում է տարբեր փիլիսոփայական կամ կրոնական հիմքերից։

Այլ տեսությունները հաստատում են, որ մարդու իրավունքներն ամրապնդում են բարոյական վարքագիծը, որը կենսաբանական և սոցիալական էվոլյուցիայի գործընթացով մշակված մարդկային սոցիալական ապրանք է (կապված Հումեի[137] հետ)։ Մարդու իրավունքները նաև բնութագրվում են, որպես կանոնների ստեղծման սոցիոլոգիական օրինակ (ինչպես իրավունքի սոցիոլոգիական տեսությանը և աշխատությունը Վիբեռի[138]): Այս մոտեցումները ներառում են այն հասկացությունները, որոնց հասարակության անդամները ընդունում են օրինական իշխանության կանոնները անվտանգությունը և տնտեսական առավելությունը (ինչպես նաև Ռոլսը[139]) փոխարեն `սոցիալական պայմանագիր։

Բնական իրավունքներ խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ՝ Բնական օրենքներ[140] և բնական իրավունքներ[54]։

Բնական օրենքի տեսությունները մարդու իրավունքների հիմքում ընկած են «բնական» բարոյական, կրոնական կամ նույնիսկ կենսաբանական կարգի վրա, որը անկախ է մարդկային օրինական օրենքներից կամ ավանդույթներից։

Սոկրատեսը[141] և նրա փիլիսոփայական ժառանգները, Պլատոնը[142] և Արիստոտելը[143], հաստատեցին բնական արդարության կամ բնական իրավունքի գոյությունը (dikaion physikon, δικαιον φυσικον, լատիներեն ius naturale): Նրանցից Արիստոտելը հաճախ ասում է, որ բնական իրավունքը հայրն է, թեև դրա ապացույցը հիմնականում պայմանավորված է Թոմաս Աքվինսի[144] իր աշխատանքի մեկնաբանությունների վրա։

Բնական արդարադատության[145] այս ավանդույթի բնական ձևով զարգացումը սովորաբար վերագրվում է Ստոյքներին[146]։

Նախկին եկեղեցու հայրերից[147] ոմանք ձգտում էին ընդգրկել բնական օրենքի հեթանոսական հասկացությունը քրիստոնեության մեջ:։ Բնական իրավագիտության տեսությունները մեծապես ցուցադրվեցին Թոմաս Աքվինասցու[144], Ֆրանցիսկո Սուարեսի[148], Ռիչարդ Հուքերի[149], Թոմաս Հոբսի[150], Հյուգո Գրիտիուսի[151], Սամուել Ֆոն Փուֆենդորֆի[152] և Ջոն Լոկկի[153] փիլիսոփայությունների[154] մեջ։

Տասնյոթերորդ[155] դարում Թոմաս Հոբսը[150] ստեղծեց պայմանագրային տեսությունը[156], որոնք վերաբերում էին պոզիտիվիստական իրավունքին[157], համաձայն որի բոլոր մարդիկ կարող էին համաձայնության գալ։ Նրանք, ովքեր փնտրում էին (երջանկություն), վիճաբանության տեղիք էր տալիս, սակայն ընդհանուր համաձայնությունը կարող էր ձևավորել այն ինչից նրանք վախենում էին (բռնի մահը մեկ ուրիշի ձեռքում)։ Բնական օրենքն այնպիսին էր, թե ինչպես կարող է գործել ռացիոնալ մարդը, ձգտելով գոյատևել և բարգավաճել։ Այն հայտնաբերվել է, հաշվի առնելով մարդկության բնական իրավունքները[54], մինչդեռ նախկինում կարելի էր ասել, որ բնական իրավունքներն են հայտնաբերվել, հաշվի առնելով բնական օրենքը։ Հոբսի կարծիքով, միակ ձևը, որ կարող էր հաղթել բնական օրենքը, դա գերագույն իշխանություն կրող անձանց ներկայացլելն է։ Այստեղ ընկած է հանրային պայմանագրի տեսությունների հիմքը՝ կառավարողների և նահանգապետերի մինջև։

Հյուգո Գրոթիոսը հիմնեց միջազգային իրավունքի փիլիսոփայությունը բնական օրենքի վերաբերյալ։ Նա գրեց, որ «նույնիսկ ամենահզոր[158] արարչի կամքը չի կարող փոխել կամ վերացնել «բնական իրավունքը,» որը պահպանում է իր օբյեկտիվ ուժը, նույնիսկ եթե մենք անհնարին դարձնենք այն, որ չկա Աստված[159] կամ նա գործ չունի մարդկային գործերում» (De iure belli ac pacis, Prolegomeni XI): Սա etiamsi daremus (այլ ոչ թե non-esse Deum) հայտնի փաստարկն է, որն այլևս օրինականություն չի արել աստվածաբանությունից։

Ջոն Լոկը բնական օրենքն ընդգրկել է բազմաթիվ իր տեսությունների և փիլիսոփայությունների մեջ, հատկապես Կառավարության երկու տրակտատները[160]։ Լոկկը փոխեց Հոբսիի իրավական բանաձևը, որը ասում էր որ եթե իշխանը դեմ գնա բնական օրենքին և չկարողանա պաշտպանել« կյանքը, ազատությունը և ունեցվածքը », մարդիկ կարող էին արդարացիորեն տապալել գոյություն ունեցող պետությունը և ստեղծել նորը։

Բելգիայի իրավունքի փիլիսոփա Ֆրեն Վան Դաննը[161] այն մարդկանցից էր, ով լիբերալ ավանդույթի մեջ ձևավորում է բնական իրավունքի աշխարհիկ հասկացություն։ Բնական իրավունքի տեսության աշխարհիկ ձևերը, որոնք սահմանում են մարդու իրավունքները `որպես համամարդկային արժանապատվության հասկացության ածանցյալ։

«Բնական իրավունքներ»[54] տերմինը փոխարինվել է «Մարդու իրավունքներ» տերմինով, այն ավելի հանրաճանաչ էր, քանի որ իրավունքներն ավելի ու ավելի հաճախ են դիտվում `որպես իրենց բնական իրավունքի[140] գոյության պահանջողներ։

Մարդու իրավունքների այլ տեսություններ խմբագրել

Փիլիսոփա Ջոն Ֆիննիսը հաստատում է, որ մարդու իրավունքը հիմնավորված է նրանց գործիքային արժեքով`ստեղծելով անհրաժեշտ պայմաններ մարդկային բարեկեցության համար։ Հետաքրքրությունների տեսությունը ընդգծում է ուրիշների իրավունքները հարգելու իրենց պարտավորությունը։

Մարդու իրավունքների մասին օրենքը, որը վերաբերում է իր քաղաքացիներին, ծառայում է պետությունների շահերին, օրինակ, նվազագույնի հասցնելով բռնության և բողոքի վտանգը և պահպանելով կառավարության դժգոհության մակարդակը։

- Նիռաժ Նատվանի փախստականների մասին օրենք։

Կենսաբանական տեսությունը[162] վերանայում է մարդկային սոցիալական վարքի համեմատական վերարտադրողական առավելությունը` հիմնվելով բնական ընտրության[163] համատեքստում, ներողամտության և ալտրուիզմի[164] վրա։

Մարդու իրավունքների հասկացությունները խմբագրել

Անբաժանելիություն և իրավունքների դասակարգում խմբագրել

Մարդու իրավունքները կարող են դասակարգվել և կազմակերպվել մի քանի եղանակներով։ Միջազգային մակարդակում ընդունված բաժանել հետևյալ խմբերի՝ քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքներ, տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքներ։

Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները ամրագրված են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 3-21 հոդվածներում և Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային ակտում։ Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքները ամրագրված են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի և Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիր 22-28 հոդվածներում։ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը ներառում է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ սոցիալական և մշակութային իրավունքները, ինչպես նաև քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները, քանի որ այն հիմնված է այն սկզբունքի վրա, որ տարբեր իրավունքներ կարող են հաջողության հասնել միայն միմյանց հետ համակցության մեջ։

Կատարյալ ազատ մարդը ունի քաղաքացիական ու քաղաքական ազատություններ, ազատված է վախից, և ապրում է այնպիսի պայմաններում, որտեղ նա վայելում է իր քաղաքացիական ու քաղաքական, ինչպես նաև սոցիալական, տնտեսական ու մշակութային իրավունքները։

- Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիր և տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիր (1966 թվական)։

Սա ճշմարիտ է, քանի որ առանց քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների հասարակությունը չի կարող վայելել իր տնտեսական, սոցիալական ու մշակութային իրավունքները։ Նմանապես, առանց ապրուսի և աշխատող հասարակության, հանրությունը չի կարող իրացնել իր քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները (հայտնի է որպես կուշտ փորի տեսություն)։

Թեև դրանք ստորագրվում են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր կողմից, նրանցից շատերը գործնականում հավասարապես կարևորում են տարբեր տեսակի իրավունքներ։ Արևմտյան մշակույթները հաճախ առաջնային են դարձնում քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները, երբեմն էլ տնտեսական և սոցիալական իրավունքների վնասները, ինչպիսիք են աշխատանքի, կրթության, առողջապահության և բնակարանային իրավունքը։ Օրինակ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում չկան համընդհանուր մուտք անվճար բժշկական օգնության[165] օգտագործմանը։ Սա չի նշանակում, որ արևմտյան մշակույթները լիովին անտեսել են այդ իրավունքները (Դրա վկայությունն են համարվում Արևմտյան Եվրոպայում գոյություն ունեցող բարեկեցության կառավարությունը։ Նմանապես, նախկին խորհրդային բլոկի երկրները և ասիական երկրները, որպես կանոն, առաջնահերթություն են տալիս տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքներին, սակայն հաճախ չեն կարողանում ապահովել քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները։

Կարել Վասակի[166] կողմից ներկայացվել է մեկ այլ դասակարգում ևս, այն է․ գոյություն ունեն մարդու իրավունքների երեք սերունդներ . Առաջին սերունդ - քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները (կյանքի և քաղաքական իրադարձություններ իմասնակցության իրավունքը), երկրորդ սերունդ - տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքները (սննդի իրավունքը) և երրորդը սերունդը - համերաշխության իրավունքները (խաղաղության իրավունք, մաքուր միջավայրի իրավունք)։ Այս սերունդներից երրորդ սերունդը առավել հակասական է և ունի ո՛չ իրավական, ո՛չ քաղաքական ճանաչում։ Այս դասակարգումը հակասում է իրավունքների անբաժանելիությանը, քանի որ անուղղակիորեն հաստատում է, որ որոշ իրավունքներ գոյություն ունեն առանց այլ իրավունքների։ Այնուամենայնիվ, պրագմատիկ պատճառներով իրավունքների առաջնահերթությունը լայնորեն ճանաչված պահանջ է։ Մարդու իրավունքների հարցերով փորձագետ Ֆիլիպ Ալստոնն[167] ասում է.

Եթե մարդու իրավունքների յուրաքանչյուր տար համարվի կարևոր և անհրաժեշտ, ապա ոչ մի այլ բան այլևս չի համարվի կարևոր, եթե անգամ իրապես կարևոր լինի։

- Ֆիլիպ Ալսթո

Նա և մյուսները կոչ են անում զգույշ լինել առաջնային իրավունքներից.

Առաջնահերթություն տալը իրենից չի ենթադրում, որ մարդու իրավունքների որևէ խախտում կարող է անտեսվել։

- Ֆիլիպ Ալսթո

Առաջնահերթությունները, անհրաժեշտության դեպքում, պետք է կառչեն կարևորագույն գաղափարներիվ (առաջընթացի ձգտման խելամիտ փորձեր) և սկզբունքներից (խտրականության բացառում, հավասարություն և մասնակցություն)։

- Օլիվիա Բոլ, Փոլ Գրիդի

Ասում են, որ որոշ մարդու իրավունքներ համարվում են «Անօտարելի իրավունքներ»[54]։ Անօտարելի իրավունքներ (կամ անքակտելի իրավունքներ) տերմինը վերաբերում է «մարդու իրավունքների մի շարք հիմնարար սկզբունքներին, որոնք չեն տրվում մարդկային իշխանության կողմից և չեն կարող փոխանցվել»։

1995 թվականին միջազգային հանրությունը վերահաստատեց իր պարտադիրությունը անբաժանելիության սկզբունքի։

Բոլոր մարդկանց իրավունքները համընդհանուր, անբաժանելի և փոխկապակցված են։ Միջազգային հանրությունը պետք է ողջ աշխարհում վերաբերվի մարդու իրավունքներինց արդար և հավասար հիմունքներով, նույն հիմքով և նույն շեշտադրմամբ։

- Վիեննայի հռչակագիր և գործողությունների ծրագիրը, Մարդու իրավունքների համաշխարհային խորհրդաժողով, 1995 թ.։

Այս հայտարարությունը կրկին հաստատվել է Նյու Յորքի 2005 թվականի Համաշխարհային գագաթնաժողովում (121-րդ կետ)։

Համընդհանրությունը ընդդեմ մշակութային հարաբերականության խմբագրել

Հիմնական հոդվածներ. Մշակութային հարաբերականություն[168], բարոյական հարաբերականություն[169], բարոյական համընդանուրություն[170] և համընդհանուև էթիկա[170]։

 
Քարտեզ: Աֆրիկայում կանանց ամլացվածության (FGC) տարածվածությունը: Անորոշ գնահատումների հիման վրա տվյալները:

Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը սահմանում է այն սահմանափակումները, որոնք հավասարապես կիրառվում են բոլոր մարդկանց նկատմամբ, անկախ աշխարհագրական դիրքի, պետության, ռասայի կամ մշակույթի, որոնց նրանք պատկանում են։

Մշակութային հարաբերականության կողմնակիցները ենթադրում են, որ մարդու իրավունքները համընդհանուր չեն և հակասում են որոշ մշակույթներին և սպառնում են իրենց գոյատևմանը։

Իրավունքները, որոնք առավել հաճախ վիճարկվում են ռելիվիստական փաստարկներով, կանանց իրավունքներն են։ Օրինակ, կանանց սեռական օրգանների վիրահատություններ[171] տեղի են ունենում Աֆրիկայի[172], Ասիայի[173] և Հարավային Ամերիկայի[174] տարբեր մշակույթներում։ Այն չի սահմանվում որևէ կրոնով, այլ ավանդույթ է հաստատվել բազմաթիվ մշակույթներում։ Սա համարվում է միջազգային հանրության կողմից կանանց և աղջիկների իրավունքների ոտնահարում և որոշ երկրներում արգելված է։

Համընդհանրությունը նկարագրված է որպես մշակութային, տնտեսական կամ քաղաքական իմպերիալիզմ։ Մասնավորապես, մարդու իրավունքների հայեցակարգը հաճախ պնդում է, որ այն արմատավորված է քաղաքական ազատական տեսանկյունից, որը, սակայն, ընդհանուր առմամբ ընդունված է Եվրոպայում[175], Ճապոնիայում[176] կամ Հյուսիսային Ամերիկայում[177], պարտադիր չէ, որ ընդունվեն այդ ստանդարտները այլ վայրերում։

Օրինակ՝ 1981 թվականին, Միավորված ազգերի կազմակերպության[178] Իրանի ներկայացուցիչ Սաիդ Ռաջայ-Խորասանիը ձևակերպեց իր երկրի դիրքորոշումը Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի վերաբերյալ, ասելով, որ ՄԻՀՀ-ը «աշխարհաքաղաքական[179] հասկացություն է հուդա-քրիստոնեական[180] ավանդույթի մասին», որը չի կարող իրականացվել իսլամական օրենքի խախտմամբ։ Սինգապուրի[181] նախկին վարչապետները, Լի Կուան Յու[182] և Մալայզիա[109], Մահաթիր Մոհամադը[183] 1990-ականներին հաստատել են, որ ասիական արժեքները զգալիորեն տարբերվում են արևմտյան արժեքներից և ներառում են հավատարմություն զգացումը և անհատական ազատությունը `սոցիալական կայունության և բարգավաճման համար, հետևաբար, ավտորիտար կառավարությունը ավելի պիտանի է Ասիայի համար, քան ժողովրդավարությունը։ Այս կարծիքին դեմ է նախկին պատգամավոր Մախաչիինը։

Ասել է թե, ազատությունը արևմտյան կամ ոչ ասիական է՝ նշանակում է վիրավորել մեր ավանդույթները, ինչպես նաև մեր նախնիներին, ովքեր իրենց կյանքը տվել են բռնապետության և անարդարության դեմ պայքարում։

- Իբրահիմը Ասիայի ֆորումի իր հիմնական խոսքը անվանել է «Մեդիա և հասարակություն Ասիայում» խորագրով․ 1994 թ. Դեկտեմբերի 2-ին

Ինչպես նաև Սինգապուրի ընդդիմության առաջնորդ Ջի Սուն Ջուանը[184] նշում է, որ ռասիզմի հաստատումը, ապացևցում է, որ ասիացիները չեն ցանկանում մարդու իրավունքները։

Հաճախ բողոքարկվում է այն փաստը, որ հեղինակավոր հեղինակները, ինչպիսիք են՝ Ջոն Լոկը[153] և Ջոն Ստյուարտը[23], բոլորը արևմտյան մտածողներ էին, իսկ նրանցից ոմանք ներգրավված են եղել կայսրությունների[185] կառավարման գործում։

Ռեալիստական փաստարկները հակված են անտեսել այն փաստը, որ ժամանակակից մարդու իրավունքները նոր են բոլոր մշակույթների համար, սկսած 1948 թ.։ Նրանք նաև անտեսում են այն փաստը, որ ՄԻՀՀ-ը բաղկացած էր տարբեր մշակույթներից և ավանդույթներից, ներառյալ ամերիկացի կաթոլիկներից, չինական կոնֆուցիացի փիլիսոփաներից, ֆրանսիացի սիոնիստից և արաբական լիգայի ներկայացուցիչներից, և հենվում էին այնպիսի մտածողներ խորհրդների հիման վրա, ինչպիսիք են Մահաթմա Գանդին։

Միխայիլ Իգնատևը[186] պնդում էր, որ մշակութային հարաբերականությունը գրեթե բացառիկ փաստարկ է, որն օգտագործվում է այն մարդկանց կողմից, ովքեր ունեն իշխանություն, հենց նրանք են կատարում մարդու իրավունքների խախտումները, և որ նրանք, ովքեր խախտում են մարդու իրավունքները, անզոր են։ Սա արտացոլում է այն փաստը, որ համընդանուրությունը և հարաբերականությունը գնահատելու դժվարությունը կայանում է նրանում, թե ով է հաստատում, ներկայացված տարբեր մշակույթները։

Թեև համընդանուրությունը և հարաբերականության միջև վեճը շատ հեռու է լուծումից, սա ակադեմիական քննարկում է, որտեղ մարդու իրավունքների բոլոր միջազգային փաստաթղթերը համահունչ են մարդու իրավունքների համընդհանուր սկզբունքի հետ։ 2005 թ. Համաշխարհային գագաթնաժողովը[187] վերահաստատեց միջազգային հանրության հավատարմությունը այս սկզբունքին։

Մարդու իրավունքների և ազատությունների համընդհանուր բնույթը կասկածելի չէ։

- 2005 թ. Համաշխարհային գագաթնաժողով, կետ՝ 120։

Պետական և ոչ պետական սուբյեկտներ խմբագրել

Ընկերությունները, հասարակական կազմակերպությունները, քաղաքական կուսակցությունները, ոչ ֆորմալ խմբերը և անհատները հայտնի են որպես ոչ պետական սուբյեկտներ։ Ոչ պետական սուբյեկտները կարող են նաև կատարել մարդու իրավունքների խախտումներ, սակայն նրանք չեն ենթարկվում մարդու իրավունքների մասին օրենքի, բացառությամբ միջազգային մարդասիրական իրավունքի, որն առնչվում է ֆիզիկական անձանց։

Բազմազգ ընկերությունները[188] աշխարհում ավելի շատ կարևոր դեր են կատարում և պատասխանատվություն են կրում մարդու իրավունքների խախտումների մեծ քանակի համար։ Չնայած կառավարական գործողությունները շրջապատող իրավական և բարոյական միջավայրը բավականին լավ զարգացած է, բազմազգ ընկերությունների այս միջավայրը հակասական և վատ սահմանված է։ Միջազգային ընկերությունների առաջնային պատասխանատվությունը կրում են իրենց բաժնետերերը[189] և ոչ թե նրանց գործողությունների հետևանքով տուժածները։ Նման ընկերությունները հաճախ ավելի մեծ են, քան այն երկրների տնտեսությունները որտեղ, որ նրանք գործում են, որոնք կարող են զգալի տնտեսական և քաղաքական ուժեր ունենալ։ Չկան միջազգային պայմանագրեր, որոնք հատկապես վերաբերում են ընկերությունների վարքագծին` կապված մարդու իրավունքների հետ, և ազգային օրենսդրությունը շատ փոփոխական է։ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովին[190] սննդի իրավունքի վերաբերյալ հատուկ զեկուցող Ժան Զիգլերը[191] 2003 թվականի Զեկույցում ասել է․

Անդրազգային կորպորացիաների աճող ուժը և սեփական ուժերի ընդլայնումը սեփականաշնորհման միջոցով, ապականոնավորումը և պետության վերադարձը նույնպես նշանակում է, որ այժմ ժամանակն է մշակելու պարտադիր իրավական նորմեր, որոնք կհանգեցնեն կորպորացիաների մարդու իրավունքների չափանիշներին և սահմանափակելու նրանց իշխանության հնարավոր չարաշահումները։

- Ժան Զիգեր

2003 թ. Օգոստոսին Մարդու իրավունքների խթանման և պաշտպանության վերաբերյալ Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի ենթահանձնաժողովը պատրաստել է անդրազգային կորպորացիաների և այլ ձեռնարկությունների պատասխանատվության մասին օրենքի նախագիծը՝ մարդու իրավունքների վերաբերյալ։ Դրանք վերանայվեցին Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի կողմից 2004 թվականին, սակայն պարտադիր չեն կորպորացիաների համար և չեն վերահսկվում։

Մարդու Իրավունքների օրենքները խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մարդու իրավունքներ օրենք[192]

Մարդու իրավունքները ազգային անվտանգության դեմ խմբագրել

 
Գուանտանամոյի Բեյի գերիների բացառիկ կալանքը:

Տես նաև՝ Ազգային անվտանգության[193], ահաբեկչության դեմ օրենսդրությունը[194] և ահաբեկչության դեմ պայքարը[195]։

Ռեալիզմի և ազգային հավատարմությունը բնութագրվում են որպես ապակառուցողական ազդեցություն մարդու իրավունքների շարժման վրա, քանի որ ժխտում են մարդկանց բնածին մարդկային հատկությունները։

Բացառությամբ չկարգավորվող մարդու իրավունքները (միջազգային կոնվենցիաները դասակարգում են՝ կյանքի իրավունքը, ստրկությունից ազատվելու իրավունքը, խոշտանգումներից ազատվելու իրավունքը և քրեական օրենքների հետադարձ կիրառման իրավունքը ազատ չլինելու իրավունքը, որպես անանցանելի), ՄԱԿ-ը ընդունում է, որ մարդու իրավունքները կարող են սահմանափակվել կամ նույնիսկ արտակարգ դրության ժամանակ մեկուսանալ, չնայած

արտակարգ իրավիճակը պետք է լինի փաստացի, ազդի ողջ բնակչությանը վրա և սպառնալիքը պետք է լինի ազգի գոյությունը։ Արտակարգ դրության հայտարարումը պետք է լինի նաև վերջին միջոց և ժամանակավոր միջոց

- Միացյալ Ազգերի կազմակերպություն. (Աղբյուր)

Իրավունքները, որոնք չեն կարող վերացվել ազգային անվտանգության նկատառումներից որևէ հանգամանքներում, կոչվում են իմպեռատիվ նորմեր կամ jus cogens[196]: Միջազգային իրավունքի համաձայն այդ պարտավորությունները պարտադիր են բոլոր պետությունների համար և չեն կարող փոփոխվել պայմանագրով։

Իրավական գործիքներ և իրավասություններ խմբագրել

 
ԱՄՊ-ի պաշտոնական լոգոն

Իրավաբանական անձինք, ԶԼՄ-ները, Ժնևյան կոնվենցիաները և տարբեր կոնկրետ պայմանավորվածություններ, Համաձայնագրով հաստատված են, որ ունեն իրավաբանական ուժ։ Գործնականում շատ իրավունքներ շատ դժվար է ապահովել իրավական պաշտպանություն որոշակի իրավունքների կիրառման վերաբերյալ համաձայնության բացակայության պատճառով, համապատասխան ներպետական օրենսդրության բացակայության կամ նրանց պաշտպանելու իրավական միջոցներ ձեռնարկելու լիազորված մարմինների բացակայության պատճառով։

Կան մի շարք միջազգային ճանաչում ունեցող կազմակերպություններ, որոնք ունեն գլոբալ մանդատ կամ իրավաբանական[66] իրավասություն մարդու իրավունքների որոշակի ասպեկտների համար։

  • Արդարադատության միջազգային դատարանը[197] ՄԱԿ-ի[178] առաջին դատական մարմինն է։ Այն ունի համաշխարհային իրավասություն[198]։ Այն ուղղված է Անվտանգության[197] խորհրդի կողմից։ Արդարադատության միջազգային դատարանը թույլ է տալիս ազգերի միջև վեճերը։ Արդարադատության միջազգային դատարանն իրավասություն չունի ֆիզիկական անձանց նկատմամբ։

Միջազգային քրեական[74] դատարանը այն մարմինն է, որը պատասխանատվություն է կրում պատերազմական[199] հանցագործությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների քննության և պատժելու[200] համար, երբ դա տեղի է ունենում իր իրավասության ներքո, որը 2002 թ. իր ստեղծումից հետո տեղի ունեցավ, ՄԱԿ-ի անդամները չեն միացել դատարանին, և ԱՄՊ-ն իրավասություն չունի իր քաղաքացիների նկատմամբ, մինչդեռ մյուսները ստորագրել են, բայց դեռ չեն վավերացրել Հռոմի կանոնադրությունը[201], որը հաստատել է դատարանը։

ԱՄՊ-ը և միջազգային այլ դատարանները (տես`« Մարդու տարածաշրջանajin իրավունքում», որոնք գործում են այն դեպքերում, երբ պետության ներպետական իրավական համակարգը չի կարող զբաղվել տվյալ գործերով։ Եթե ներպետական օրենսդրությունը կարող է պաշտպանել մարդու իրավունքները և պատժել նրանց, ովքեր խախտում են Մարդու իրավունքներ, միջազգային իրավունքը առաջնային իրավասություն ունի կատարել լրացումների միջոցով, միայն այն բանից հետո, երբ բոլոր տեղական միջոցները սպառվել են, միջազգային իրավունքն ուժի մեջ է մտնում;

Ավելի քան 110 երկրներում մարդու իրավունքներին վերաբերող ազգային ինստիտուտները[87] (ՄԻԱԻ) ստեղծվել են՝ երկրում մարդու իրավունքները պաշտպանելու, խթանելու կամ վերահսկելու համար։ Թեև ոչ բոլոր ազգային իրավապաշտպան հաստատությունները չեն համապատասխանում Փարիզի սկզբունքներին, սակայն այդ հաստատությունների թիվը և արդյունավետությունը մեծանում է։ Փարիզյան սկզբունքները սահմանվել են Փարիզում 1991 թվականի հոկտեմբերի 7-ից 9-ը Փարիզում,որը մարդու իրավունքների խթանման և պաշտպանության ազգային ինստիտուտների առաջին միջազգային սեմինարի ընթացքում և ընդունվել են ՄԱԿ-ի 1992/54 1992 թթ. Բանաձևում,ինչպես նաև 48/134 Ընդհանուր ժողովի բանաձևում՝ 1993 թվականից։ Փարիզի սկզբունքները թվարկում են ներպետական ինստիտուտների մի շարք պարտականություններ։

Համընդհանուր իրավասությունը[202] միջազգային իրավունքի մեջ հակասական սկզբունք է, համաձայն որի պետությունները հայտարարում են քրեական իրավազորություն այն անձանց նկատմամբ,որոնց ենթադրյալ հանցագործությունները կատարվել են մեղադրյալի պետության սահմաններից դուրս, անկախ ազգությունից, բնակության երկիրից կամ որևէ այլ փոխհարաբերությունից, դատախազության հետ։ Պետությունը պաշտպանում է իր պահանջը` պատճառաբանելով, որ կատարված հանցագործությունը համարվում են հանցագործություններ բոլորի նկատմամբ, որոնք իրավունք ունեն ցանկացած երկիրին պատժելու։ Համընդհանուր իրավասության հայեցակարգը սերտորեն կապված է այն մտքի հետ, որ որոշ միջազգային նորմեր ինչպիսիք են՝ Էրգա Օմնեսը[203] կամ համաշխարհային հանրության շնորհիվ, ինչպես նաև ընդհանուր միջազգային իրավունքի[196] հայեցակարգը։ 1993 թ.-ին Բելգիան[204] ընդունեց համընդհանուր իրավունքի մասին օրենք, այլ երկրներում մարդկանց դեմ հանցագործությունների նկատմամբ իրավազորություն տալով իր դատարաններին, և 1998 թ. Օգոստոսին[205] Պինոչետը ձերբակալվեց Լոնդոնում[206] համընդհանուր դատավոր Բալթասար Գարզոնի[207] մեղադրանքով։ Այս սկզբունքն աջակցում է Amnesty International- ին[208] և այլ իրավապաշտպան կազմակերպությունների կողմից, քանի որ կարծում են, որ որոշ հանցագործություններ վտանգ են ներկայացնում միջազգային հանրության համար, և համայնքը բարոյական պարտականություն ունի գործելու, մյուսները՝ ներառյալ Հենրի Քիսինջերը[209] (ով մի քանի մեկնաբանների կողմից պատերազմական հանցագործությունների մեջ էր մեղադրվում ), պնդում էր, որ պետական ինքնիշխանությունն[210] առաջնային նշանակություն ունի, քանի որ այլ երկրներում իրավունքի խախտումներ են դրված պետությունների ինքնիշխան շահից դուրս, և, քանի որ պետությունները կարող են օգտագործել այս սկզբունքը քաղաքական պատճառներով։

Մարդու իրավունքների խախտումներ խմբագրել

Տես նաև՝ Ցեղասպանության պատմությունը[211]

Մարդու իրավունքների խախտումները տեղի են ունենում այն ժամանակ, երբ պետական կամ ոչ պետական սուբյեկտները խախտում է ՄԻՀՀ-ի կամ այլ միջազգային մարդու իրավունքների կամ մարդասիրական իրավունքի դրույթները։ Ինչ վերաբերում է ՄԱԿ-ի[178] մարդու իրավունքների խախտմանը ապա ՄԱԿ-ի կանոնադրության[69] 39-րդ հոդվածում ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը[212] (կամ նշանակված մարմինը) նշանակում է մեկ դատարան, որը կարող է որոշել ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խախտումները։

Մարդու իրավունքների խախտումները վերահսկվում են ՄԱԿ-ի հանձնաժողովների, երկրների ներպետական հաստատությունների և կառավարությունների կողմից, ինչպես նաև բազմաթիվ անկախ հասարակական ոչ կառավարական կազմակերպությունների[213] կողմից, ինչպիսիք են՝ Amnesty International-ը[208], Human Rights Watch-ը[214], Խոշտանգումների դեմ համաշխարհային կազմակերպությունը[215], Freedom House-ը[216], Խոսքի ազատության միջազգային հիմնադրամը[217] և Պայքարի միջազգային կազմակերպություն[217] ստրկության դեմ[218]։ Այս կազմակերպությունները հավաքում են մարդու իրավունքների խախտումների մասին ապացույցներ և փաստաթղթեր և ճնշում են մարդու իրավունքների խթանման համար։

Ագրեսիվ[199] պատերազմներ, պատերազմական հանցագործություններ[199] և մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություններ, այդ թվում ցեղասպանություն[219], միջազգային մարդասիրական իրավունքի[220] խախտումներ են։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «DocumentView». www.arlis.am. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 26-ին.
  2. ↑ «ՄԱրդու իրավունքների սահմանման տեսակները».
  3. ↑ «Հոլոքոսթ». 2017 թ․ հուլիսի 2. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  4. ↑ «Լուսավորության դարաշրջան». 2018 թ․ հոկտեմբերի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  5. ↑ «Ֆրանսիական հեղափոխություն». 2018 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  6. ↑ «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  7. ↑ «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  8. ↑ «Ancient Rome» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  9. ↑ 3 Международные механизмы защиты прав человека; И. Ю. Лищина, Харьков 2001; ст. 34.
  10. ↑ «Անմեղության կանխավարկած».
  11. ↑ «Habeas Corpus Act 1679» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 9. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  12. ↑ «Bill of Rights 1689» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  13. ↑ «United States Code: The Declaration of Independence - 1776 (1958)». Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 1-ին.
  14. ↑ «A Short History of Human Rights». hrlibrary.umn.edu. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 26-ին.
  15. ↑ «Ազատությունների մեծ խարտիա». 2017 թ․ մարտի 5. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  16. ↑ «United States Bill of Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  17. ↑ «Magna Carta» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  18. ↑ Tuckness, Alex (2018). Zalta, Edward N. (ed.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2018 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  19. ↑ «Jean-Jacques Rousseau» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 25. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  20. ↑ «Ժան-Ժակ Ռուսո». 2019 թ․ հունվարի 6. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  21. ↑ «United States Code: The Declaration of Independence - 1776 (1970)». Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 27-ին.
  22. ↑ «Thomas Paine» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  23. ↑ 23,0 23,1 «John Stuart Mill» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  24. ↑ «Georg Wilhelm Friedrich Hegel» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  25. ↑ «19th century» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  26. ↑ «The Liberator (newspaper)» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  27. ↑ «Henry David Thoreau» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  28. ↑ «Civil Disobedience (Thoreau)» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 17. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  29. ↑ «Ex parte Milligan» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  30. ↑ «20th century» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  31. ↑ «Western Europe» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  32. ↑ «North America» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 12. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  33. ↑ «Trade union» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 25. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  34. ↑ «Women's rights» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  35. ↑ «Voting» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  36. ↑ «Wars of national liberation» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 7. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  37. ↑ «Colony» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  38. ↑ «Mahatma Gandhi» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  39. ↑ «United Kingdom» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  40. ↑ «India» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  41. ↑ 41,0 41,1 «Civil rights movement» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  42. ↑ «Identity politics» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 10. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  43. ↑ «International Committee of the Red Cross» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  44. ↑ «Lieber Code» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  45. ↑ 45,0 45,1 «Geneva Conventions» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  46. ↑ «League of Nations» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  47. ↑ «World War I» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  48. ↑ «Treaty of Versailles» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  49. ↑ «United Nations» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  50. ↑ «International Labour Organization» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. ↑ «Universal Declaration of Human Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  52. ↑ «World War II» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  53. ↑ «Corelative» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  54. ↑ «René Cassin» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 11. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  55. ↑ «Mahatma Gandhi» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  56. ↑ «Eastern Bloc» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 19. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  57. ↑ «Apartheid» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 23. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  58. ↑ «South Africa» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  59. ↑ «Saudi Arabia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  60. ↑ «Cold War» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  61. ↑ «Custom (law)» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  62. ↑ 63,0 63,1 «International Covenant on Civil and Political Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  63. ↑ «International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  64. ↑ «International human rights instruments» (անգլերեն). 2018 թ․ հունիսի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  65. ↑ 66,0 66,1 «Jurisdiction» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  66. ↑ «United Nations Security Council» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  67. ↑ 68,0 68,1 «United Nations Human Rights Council» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  68. ↑ 69,0 69,1 69,2 «Charter of the United Nations» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  69. ↑ «2005 World Summit» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 4. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  70. ↑ «United Nations Commission on Human Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  71. ↑ «United Nations General Assembly» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  72. ↑ «Geneva» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  73. ↑ 74,0 74,1 «International Criminal Court» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  74. ↑ «Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  75. ↑ «International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  76. ↑ «Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 15. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  77. ↑ «United Nations Convention against Torture» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 14. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  78. ↑ «Committee on the Rights of the Child» (անգլերեն). 2018 թ․ մարտի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  79. ↑ «Convention on the Rights of the Child» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  80. ↑ «International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  81. ↑ «Committee on the Rights of Persons with Disabilities» (անգլերեն). 2017 թ․ հուլիսի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  82. ↑ «Convention on the Rights of Persons with Disabilities» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  83. ↑ «Optional Protocol to the Convention on the Rights of Persons with Disabilities» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 6. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  84. ↑ «International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  85. ↑ «List of human rights articles by country» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 5. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  86. ↑ 87,0 87,1 «National human rights institution» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 2. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  87. ↑ «Human rights in Africa» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  88. ↑ «African Union» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 23. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  89. ↑ «African Commission on Human and Peoples' Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 3. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  90. ↑ «African Court on Human and Peoples' Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  91. ↑ «Court of Justice of the African Union» (անգլերեն). 2018 թ․ ապրիլի 17. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  92. ↑ «Organization of American States» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  93. ↑ «Washington, D.C.» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  94. ↑ «Cold War» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  95. ↑ «Latin America» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  96. ↑ «Globalization» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  97. ↑ «San José, Costa Rica» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  98. ↑ «Costa Rica» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  99. ↑ «Charter of the Organization of American States» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 3. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  100. ↑ «American Declaration of the Rights and Duties of Man» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 15. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  101. ↑ «American Convention on Human Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 6. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  102. ↑ «Human rights in Asia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 5. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  103. ↑ «Human rights in East Asia» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 6. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  104. ↑ «Human rights in Central Asia» (անգլերեն). 2017 թ․ փետրվարի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  105. ↑ «Human rights in the Middle East» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  106. ↑ «Association of Southeast Asian Nations» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  107. ↑ «Indonesia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  108. ↑ 109,0 109,1 «Malaysia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  109. ↑ «Philippines» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  110. ↑ «Singapore» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  111. ↑ «Thailand» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  112. ↑ «Brunei» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  113. ↑ «Vietnam» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  114. ↑ «Laos» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  115. ↑ «Myanmar» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  116. ↑ «Cambodia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  117. ↑ «ASEAN Intergovernmental Commission on Human Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 4. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  118. ↑ «ASEAN Human Rights Declaration» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  119. ↑ «Arab Charter on Human Rights» (անգլերեն). 2018 թ․ մայիսի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  120. ↑ «Human rights in Europe» (անգլերեն). 2018 թ․ մայիսի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  121. ↑ «Human rights in the Soviet Union» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  122. ↑ «Council of Europe» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 10. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  123. ↑ «France» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  124. ↑ «Strasbourg» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  125. ↑ «European Convention on Human Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  126. ↑ «European Court of Human Rights» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  127. ↑ «European Charter for Regional or Minority Languages» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 7. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  128. ↑ «European Social Charter» (անգլերեն). 2018 թ․ մայիսի 10. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  129. ↑ «European integration» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 16. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  130. ↑ «Rule of law» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  131. ↑ «Democracy» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  132. ↑ «Freedom» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  133. ↑ «European Union» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  134. ↑ «Charter of Fundamental Rights of the European Union» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  135. ↑ «Committee for the Prevention of Torture» (անգլերեն). 2018 թ․ ապրիլի 18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  136. ↑ «David Hume» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  137. ↑ «Max Weber» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  138. ↑ «John Rawls» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  139. ↑ 140,0 140,1 «Natural law» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 19. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  140. ↑ «Socrates» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  141. ↑ «Plato» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  142. ↑ «Aristotle» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  143. ↑ 144,0 144,1 «Thomas Aquinas» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  144. ↑ «Natural justice» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 12. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  145. ↑ «Stoicism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  146. ↑ «Church Fathers» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 17. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  147. ↑ «Francisco Suárez» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 2. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  148. ↑ «Richard Hooker» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  149. ↑ 150,0 150,1 «Thomas Hobbes» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  150. ↑ «Hugo Grotius» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  151. ↑ «Samuel von Pufendorf» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 14. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  152. ↑ 153,0 153,1 «John Locke» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  153. ↑ «Philosophy» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  154. ↑ «17th century» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  155. ↑ «Social contract» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  156. ↑ «Legal positivism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  157. ↑ «Omnipotence» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 3. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  158. ↑ «God» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  159. ↑ «Two Treatises of Government» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  160. ↑ «Frank Van Dun» (անգլերեն). 2018 թ․ փետրվարի 22. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  161. ↑ «Biology» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  162. ↑ «Natural selection» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  163. ↑ «Altruism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 23. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  164. ↑ «Health care» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  165. ↑ «Karel Vasak» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 14. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  166. ↑ «Philip Alston» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  167. ↑ «Cultural relativism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  168. ↑ «Moral relativism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  169. ↑ 170,0 170,1 «Moral universalism» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 7. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  170. ↑ «Female genital mutilation» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  171. ↑ «Africa» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 25. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  172. ↑ «Asia» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  173. ↑ «South America» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  174. ↑ «Europe» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  175. ↑ «Japan» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  176. ↑ «North America» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  177. ↑ 178,0 178,1 178,2 «United Nations» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  178. ↑ «Secularism» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  179. ↑ «Judeo-Christian» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 23. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  180. ↑ «Singapore» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  181. ↑ «Lee Kuan Yew» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  182. ↑ «Mahathir Mohamad» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  183. ↑ «Chee Soon Juan» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  184. ↑ «Empire» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  185. ↑ «Michael Ignatieff» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  186. ↑ «2005 World Summit» (անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 4. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  187. ↑ «Multinational corporation» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 25. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  188. ↑ «Shareholder» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  189. ↑ «Human rights commission» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 7. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  190. ↑ «Jean Ziegler» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  191. ↑ «International human rights law» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  192. ↑ «National security» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 4. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  193. ↑ «Anti-terrorism legislation» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 8. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  194. ↑ «War on Terror» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  195. ↑ 196,0 196,1 «Peremptory norm» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  196. ↑ 197,0 197,1 «International Court of Justice» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  197. ↑ «Jurisdiction of the International Court of Justice» (անգլերեն). 2017 թ․ նոյեմբերի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  198. ↑ 199,0 199,1 199,2 «War crime» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  199. ↑ «Crimes against humanity» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 17. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  200. ↑ «Rome Statute of the International Criminal Court» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 19. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  201. ↑ «Universal jurisdiction» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 20. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  202. ↑ «Erga omnes» (անգլերեն). 2017 թ․ հոկտեմբերի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  203. ↑ «Belgium» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  204. ↑ «Augusto Pinochet» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  205. ↑ «London» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 29. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  206. ↑ «Baltasar Garzón» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 14. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  207. ↑ 208,0 208,1 «Amnesty International» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  208. ↑ «Henry Kissinger» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  209. ↑ «Westphalian sovereignty» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  210. ↑ «Genocides in history» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 30. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  211. ↑ «United Nations Security Council» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 31. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  212. ↑ «Non-governmental organization» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 24. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  213. ↑ «Human Rights Watch» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  214. ↑ «World Organisation Against Torture» (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 12. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  215. ↑ «Freedom House» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 13. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  216. ↑ 217,0 217,1 «IFEX (organization)» (անգլերեն). 2018 թ․ հոկտեմբերի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  217. ↑ «Anti-Slavery International» (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  218. ↑ «Genocide» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 28. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  219. ↑ «International humanitarian law» (անգլերեն). 2019 թ․ հունվարի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարդու_իրավունքներ&oldid=9807412» էջից