Վիքիպեդիա

Իո (արբանյակ)

HS Disambig.svg Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Իո (այլ կիրառումներ)

Իո (հին հունարեն՝ Ἰώ), Յուպիտերի Գալիլեյան արբանյակներից մոլորակին ամենամոտ գտնվող արբանյակն է։ Այն Արեգակնային համակարգի արբանյակների միջև չորրորդն է մեծությամբ, ունի արբանյակների մեջ ամենա մեծ խտության ցուցանիշը, և պարունակում է ջրի ամենափոքր հարաբերական քանակ Արեգակնային համակարգի բոլոր մարմինների միջև։ Հայտնաբերել է Գալիլեո Գալիլեյը՝ 1610 թվականին։ Անունն ստացել է հին հունական առասպելներից մեկի գործող անձ Իոյի պատվին, ով Զևսի սիրուհին էր և ում հետապնդում էր Հերան։

Logo stars (green).png
Invisible.png
Invisible.png
Invisible.png
Իո
(Յուպիտեր I)
Io
Io highest resolution true color.jpg
«Գալիլեո» ԱՄԿ-ից ստացված իրական գույներում լուսանկարը
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է8 հունվար 1610[1] թ. (Գալիլեո Գալիլեյի կողմից)
Բացարձակ մեծություն (H)5,02[2]
Հեռավորությունը Յուպիտեր421 700 կմ
Ուղեծրային տվյալներ
Պերիհելին420 000 կմ
Ապոհելին423 400 կմ
Մեծ կիսաառանցք421 700 կմ
Էքսցենտրիսիտետ0,0041
Սիդերիկ պարբերություն1,769137786 օր
Ուղեծրային արագություն17,334 կմ/վ
Թեքվածություն0,05° (Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ)
2,213° (խավարածրի հարթության նկատմամբ)
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ1821,6 կմ[3]
Մակերևույթի մակերես41,91 միլիոն կմ²
Ծավալ2,53 × 1010 կմ3
Զանգված8,931938 × 1022 կգ[3]
Միջին խտություն3,528 ± 0,006 գ/սմ3[3]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն1,796 մ/վ²
Հասարակածային պտույտի արագություն271 կմ/ժ
2-րդ տիեզերական արագություն2,558 կմ/վ
Պտույտի պարբերությունՍինքրոն
Ալբեդո0,63 ± 0,02[3]
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմ90% ծծմբի երկօքսիդ
Մթնոլորտի ջերմաստիճան90

Արբանյակի վրա կան ավելին քան 400 գործող հրաբուխներ, դրանով իսկ այն համարվում է Արեգակնային համակարգի երկրաբանորեն ամենաակտիվ մարմինը[4][5]։ Այս երկրաբանական ակտիվությունը հանդիսանում է Յուպիտերի, Իոյի և մյուս Գալիլեյան արբանյակների միջև գործող մակընթացային փոխազդեցությունների հետևանք, որի արդյունքում արբանյակի ընդերքում գոյանում է զգալի ջերմություն։ Արբանյակի որոշ հրոբուխներ արտանետում են ծծումբի և ծծմբի երկօքսիդի շիթեր, որոնք հասնում են մակերևույթից 500 կմ բարձրության։ Իոյի մակերևույթի վրա նկատվում են նաև ավելին քան 100 լեռներ, որոնք հանդիսանում են արբանյակի սիլիկատե կեղևի դեֆորմացման։ Այս պիկերից որոշները ավելի բարձր են քան Էվերեստ լեռն է[6]։ Ի տարբերություն Արեգակնային համակարգի արբանյակների մեծամասնության, որոնք հիմնականում կազմված են ջրային սառույցից, Իոն հիմնականում կազմված է սիլիկատե ապարներից, որոնք ծածկում են հալված վիճակում գտնվող երկաթյա և երկաթի սուլֆիդից կազմված միջուկը միջուկը։ Իոյի մակերևույթի մեծ մասը իրենից ներկայացնում է հարթավայրեր, որոնք ծածկված են սառած ծծումբով և ծծմբի երկօքսիդով։

Իոյի հրաբխային ակտիվությունը հանգեցրել է արբանյակի բազմաթիվ յուրօրինակ առանձնահատկությունների առաջացմանը։ Նրա հրաբխային շիթերը և լավայի հոսքերը առաջացնում են մակերևույթի մեծ փոփոխություններ և ներկում են մակերևույթը դեղին, կարմիր, սպիտակ, սև և կանաչ գույների երանգներով, հիմնականում ծծմբի միացությունների և ծծմբի ալոտրոպների պատճառով։ Մակերևույթին առկա են մի քանի լավայի հոսքեր, դրանցից մի որոշները ունեն 500 կմ երկարություն։ Հրաբխային ակտիվության հետևանքով արտանետված նյութերն են կազմում արբանյակի բարակ և նոսր մթնոլորտը, իսկ Յուպիտերի հզոր մագնիսոլորտի պատճառով արտանետված գազերը առաջացնում են Յուպիտերի շուրջ պլազմայի տոր։

Իոն ունեցել է մեծ նշանակություն աստղագիտության զարգացման համար 17-րդ և 18-րդ դարերում։ Այն հայտնաբերվել է 1610 թվականի հունվարին Գալիլեո Գալիլեյի կողմից, մյուս Գալիլեյան արբանյակների հետ մեկտեղ։ Այս հայտնագործությունը բերեց հետագգայում Արեգակնային համակարգի Կոպերնիկոսի մոդելի ընդունմանը, Յոհան Կեպլերի շարժման օրենքների հայտնագործությանը, և Ռյոմերի կողմից լույսի արագության չափմանը։ Երկրից դիտելիս Իոն մնում էր լույսի կետ մինչև ուշ 19-րդ դարը, երբ հնարավոր դարձավ դիտել նրա մակերևույթի խոշոր առանձնահատկությունները, այնպիսիք, ինչես մուգ բևեռային և պայծառ հասարակածային շրջանները։ 1979 թվականին երկու Վոյաջեր կայանները անցնելով Յուպիտերի համակարգով ցույց տվեցին, որ Իոն երկրաբանորեն ակտիվ աշխարհ է, բազմաթիվ հրաբուխներով, հսկայական լեռներով և երիտասարդ մակերևույթով, առանց ակնհայտ հարվածային խառնարանների։ 1990-ականներին և 2000-ականների սկզբում Գալիլեո կայանը կատարեց մի քանի մոտ անցումներ Իոյի մոտով, բացահայտելով արբանյակի ընդերքային կազմության և մակերևույթի առանձնահատկությունների մասին տեղեկություններ։ Տիեզերակայանի միջոցով նաև պարզվել է Իոյի և Յուպիտերի մագնիսոլորտի փոխազդեցությունը և բարձր էներգիայի մասնիկների գոտու առկայությունը Իոյի ուղեծրում։ Իոն մեկ օրվա ընթացքում ստանում է մոտ 36 Sv իոնացնող ճառագայթում[7]։

Հետագա հետազոտությունները կատարվել են Կասինի-Հյուգենս կայանից 2000 թվականին, Նոր հորիզոններ կայանից 2007 թվականին և Ջունո կայանից 2017 և 2018 թվականներին, ինչպես նաև Երկրի վրա տեղակայված և Երկրի ուղեծրում գտնվող (Հաբլ) աստղադիտակներից։

ԱնվանումաբանությունԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Իոյի շրջանների ցանկ, Իոյի հրաբխային առանձնահատկությունների ցանկ, և Իոյի լեռների ցանկ
 
Չափերի համաեմատությունը՝ Իո (ներքևում ձախից), Լուսին (վերևում ձախից) և Երկիր

Չնայած Սիմոն Մարիուս չի նշվում որպես Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերող, նրա կողմից առաջարկված արբանյակների անունները ընդունվել են։ Իր 1614 թվականի Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici աշխատության մեջ նա առաջարկեց մի քանի անուններ Յուպիտերի ամենամոտ արբանյակի համար, օրինակ՝ "Յուպիտերի Մերկուրի" և "Յուպիտերյան առաջին մոլորակ"[8]: Յոհան Կեպլերի 1613 թվականի հոկտեմբերի առաջարկության վրա հիմնվելով նա վերանայեց իր անվանումաբանությունը և առաջարկեց ամեն արբանյակը անվանել Հունական դիցաբանության Զևսի կամ նրա Հռոմեական տարբերակ՝ Յուպիտերի սիրուհիների անուններով։ Նա անվանեց Յուպիտերին ամենամոտ արբանյակը Հունական դիցաբանության կերպար Իոյի անունով[8][9]։ Մարիուսի առաջարկած անունները հետագա դարերում լայնորեն չէր ընդունվել, մինչև 20-րդ դարի կեսը[10]։ Ավելի վաղ հրապարակվող աստղագիտական գրականությունում Իոն հիմնականում նշվում էր իր հերթական համարով հռոմեական թվերով՝ Յուպիտեր I, այս անվանումների համակարգը առաջարկել էր Գալիլեյը[11], կամ որպես "Յուպիտերի առաջին արբանյակ"[12][13]:

Իոյի վրա գտնվող առանձնահատկությունները անվանվում են Իոյի առասպելի տեղանուններով կամ հերոսների, տարաբնույթ առասպելների կրակի, հրաբուխների, Արեգակի և փոթորիկների աստվածությունների անուններով, ինչպես նաև Դանթեի Աստվածային կատակերգության հերոսների և տեղանունների անուններով[14]։ Քանի որ մակերևույթը հնարավոր է եղել դիտարկել առաջինանգամ միայն Վոյաջեր-1 կայանից, Միջազգային աստղագիտական միությունը միանգամից հաստատեց Իոյի հրաբուխների, լեռների, հարթավայրերի և մեծ առանձնահատկությունների 225 անուններ։

Հետազոտությունների պատմությունԽմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Իոյի հետազոտություններ
 
Գալիլեո Գալիլեյը, Իոյի հայտնաբերողը

Իոյի առաջին դիտարկումը կատարել է Գալիլեո Գալիլեյը Պադուայի համալսարանում 1610 թվականի հունվարի 7-ին, օգտագործելով 20x խոշորացնող, ռեֆրակտոր աստղադիտակ։ Սակայն դիտարկման ժամանակ Գալիլեյը չէր կարողացել առանձնացնել Իոն և Եվրոպան, աստղադիտակի թուլության պատճառով, այնպես որ այս երկուսը գրանցվել էին որպես մեկ լույսի աղբյուր։ Իոն և Եվրոպան երևացին իրարից առանձին հաջորդ օրվա դիտարկումների ժամանակ, հունվարի 8-ին (այս ամսաթիվը օգտագործվում է ՄԱՄ-ի կողմից որպես Իոյի հայտնաբերման օր)[1]։ Իոյի և այլ Գալիլեյան արբանյակների հայտնաբերման մասին Գալիլեյը գրել է իր Sidereus Nuncius աշխատության մեջ 1610 թվականի մարտին[15]։ Իր 1614 թվականի հրապարակված Mundus Jovialis աշխատության մեջ Սիմոն Մարիուսը պնդում էր, որ հայտնաբերել էր Իոն և Յուպիտերի մյուս արբանյակները 1609 թվականին, մեկ շաբաթ Գալիլեյից առաջ։ Գալիլեյը կասկածի ենթարկեց այս պնդումը և անվանեց Մարիուսի աշխատությունը որպես գրագողություն։ Չնայած այս ամենին Մարիուսը գրանցել է առաջին դիտարկման կատարումը 1609 թվականի դեկտեմբերի 29-ին Հուլյան օրացույցով, որը նույնն է ինչ 1610 թվականի հունվարի 8-ը Գրիգորյան օրացույցով, որն էլ օգտագործել է Գալիլեյը[16]։ Քանի որ Գալիլեյը հրապարակել է իր աշխատությունը Մարիուսից առաջ, նրան է շնորհվել հայտնագործության առաջնությունը[17]։

Հաջորդ երկու և կես հարյուրամյակների ընթացքում Իոն մնաց աստղագետների համար 5-րդ մեծության լույսի կետ։ 17-րդ դարում Իոն և մյուս Գալիլեյան արբանյակները ծառայել են բազմաթիվ նպատակների, ներառյալ աշխարհագրական երկայնության չափում[18], Կեպլերի երրորդ օրենքի հիմնավորում, և լույսի արագության չափումներ[15]։ Հիմնվելով Ջովանի Կասինիի կողմից հաշվարկված էֆեմերիդների վրա, Լապլասը ստեղծոց մաթեմատիկական տեսություն, որը բացատրում էր Իոյի, Եվրոպայի և Գանիմեդի միջև ուղեծրային ռեզոնանսը[15]։ Հետագայում պարզվեց, որ այս ռեզոնանսը ունի հսկայական ազդեցույթուն երեք արբանյակների երկրաբանության վրա։

19-րդ և 20-րդ դարերի ընթացքում աստղադիտակների զարգացումը թույլ տվեց աստղագետներին դիտել արբանյակի մակերևույթի մեծ առանձնահատլույունները։ 1890-ականներին Էդվարդ Բարնարդը առաջինն էր, որ դիտարկեց Իոյի պայծառության տատանումները հասարակածային և բևեռային շրջաններում, ճշմարտացիորեն նկատելով, որ դա կապված է արբանյակի մակերևույթի գույնի և ալբեդոյի տարբերություններով, ի հակադրություն ավելի վաղ առաջ քաշված Ուիլիամ Պիկերինգի վարկածի, որ Իոն ունի ձվաձև տեսք, կամ կազմված է երկու առանձին մարմիններից, ինչպես սկլզբում կարծում էր Բարնարդը[12][13][19]։ Ավելի ուշ կատարված աստղադիտակներով ուսումնասիրությունները հաստատեցին Իոյի կարմրա-շագանակագույն գույնը բևեռային շրջաններում և դեղնա-սպիտակ գույնը հասարակածային գոտում[20]։

20-րդ դարի աստղագիտական դիտարկումները ցույց տվեցին, որ Իոն արտասովոր մարմին է։ Նրա սպեկտրոսկոպիկ դիտարկումները ցույց տվեցին, որ արբանյակի մակերևույթին չկա ջրային սառույց (ինչպես դա հայտնաբերվել էր մյուս Գալիլեյան արբանյակների վրա)[21]։ Այս ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ մակերևույթին առկա են նատրիումական աղեր և ծծումբ[22]։ Ռադիոաստղադիտակներով կատարված դիտարկումները ցույց տվեցին Իոյի ազդեցությունը Յուպիտերի մագնիսոլորտի վրա[23]։

ՊիոներԽմբագրել

Առաջին տիեզերական սարքերը, որ անցան Իոյի մոտով Պիոներ-10 և 11 ԱՄԿ-ների զույգն էր, ինչը տեղի ունեցավ համապատասխանաբար 1973 թվականի դեկտեմբերի 3-ին և 1974 թվականի դեկտեմբերի 2-ին[24]։ Արբանյակի ռադիո-հետազոտությունները թույլ տվեցին ճշգրտել Իոյի զանգվածը, ինչը արդեն հայտնի արբանյակի չափերի հետ միասնին թույլ տվեցին հաշվարկել նրա խտությունը։ Արդյունքում պարզվեց, որ Իոն ունի Գալիլեյան արբանյակներից ամենամեծ խտությունը, և կազմված է հիմնականում սիլիկատայի ապարներից, այլ ոչ ջրային սառույցից[25]։ Պիոներները նաև հայտնաբերեցին բարակ մթնոլորտ արբանյակի շուրջ, ինչպես նաև Իոյի մոտ գտնվող հզոր ռադիացիոն գոտիները։ Պիոներ-11-ի վրա տեղադրված խցիկը կատարեց Իոյի ամենալավ որակի լուսանկարը երկու սարքերի միջև, այն ցույց էր տալիս արբանյակի հյուսիսային բևեռային շրջանը[26]։ Ավելի մոտիկից լուսանկարումներ պլանավորվում էին Պիոներ 10-ի դեպքում, սակայն դրանք կորսվեցին բարձր ռադիացիոն միջավայրի պայմաններում[24]։

ՎոյաջերԽմբագրել

 
Վոյաջեր-1 կայանից արված լուսանկարների խճանկար, որում ծածկվում է Իոյի հարավային բևեռը: Երևում են Իոյի երկու ամենաբարձր լեռները, Եվբեա լեռը վերին ձախ մասում և Հաեմուս լեռը ներքևում:

Վոյաջեր-1 և Վոյաջեր-2 ավտոմատ միջմոլորակային կայանները անցան Իոյի մոտով 1979 թվականին։ Դրանք զինված էին ավելի կատարելագործված լուսանկարչական խցիկներով, ինչը թույլ տվց ստանալ շատ ավելի մանրակրկիտ դետալավորմամբ լուսանկարներ։ Վոյաջեր-1 կայանը անցավ արբանյակի մոտով մարտի 5-ին, 20 600 կմ հեռավորության վրա[27]։ Լուսանկարները բացահայտեցին տարօրինակ, բազմագույն լանդշաֆտ, որում բացակայում էին հարվածային խառնարանները[28][29]։ Ամենաբարձր ճշտության լուսանկարները ցույց տվեցին համեմատաբար երիտասարդ մակերևույթ որի վրա կային տարօրինակ ձևավորված փոսեր և լեռներ, որոնք ավելի բարձր էին քան Էվերեստը և առանձնահատկություններ, որոնք հիշեցնում են հրաբխային լավայի հոսքեր։

Անցումից քիչ անց Վոյաջերի նավավարմամբ զբաղվող ճարտարագետ Լինդա Ա. Մորաբիտոն լուսանկարներից մեկի վրա նկատեց մակերևույթից բխող շիթ[30]։ Վոյաջեր-1 կայանի այլ լուսանկարների վերլուծությունը ցույց տվեց այսպիսի շիթեր տարածված ամբողջ մակերևույթով, ապացուցելով Իոյի հրաբխային ակտիվությունը[31]։ Այս հետևությունը կանխատեսվել էր Վոյաջեր-1 կայանի անցումի առաջ Ստենտոն Փիլի, Պատրիկ Կասենի և Ռ. Տ. Ռեյնոլդսի կողմից, նրանք իրենց աշխատությունում նշել էին, որ համաձայն հաշվարկների Իոյի ընդերքում պետք է կուտակվի զգալի էներգիա, որն առաջանում է մակընթացային տաքացման արդյունքում, որն էլ իր հերթին առաջանում է Եվրոպայի և Գանիմեդի հետ ուղեծրային ռեզոնանսի արդյունքում[32]։ Այս անցման արդյունքում հավաքաված տվյալները ցույց են տալիս, որ Իոյի մակերևույթը ծածկված է ծծումբի և ծծմբի երկօքսիդի սառույցներով։ Այս միացությունները նույնպես գերիշխում են մթնոլորտում և Իոյի ուղեծիրը շրջապատող պլազմայի տորում (որը նույնպես հայտնաբերել էր Վոյաջերը)[33][34][35]։

Վոյաջեր-2 կայանը անցավ 1 130 000 կմ հեռավորության վրա հուլիսի 9-ին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս սարքը անցավ արբանյակից ավելի հեռու քան Վոյաջեր-1 կայանը, երկու տիեզերանավերից ստացված լուսանկարները ցույց տվեցին մակերևույթի փոփոխությունները, որոնք տեղի էին ունեցել ընդամենը չորս ամսվա ընթացքում։ Ավելացրած դրան, բացահայտվեց, որ մարտ ամսին հայտնաբերված ինը շիթերից յոթը դեռևս ակտիվ էին 1979 թվականի հուլիսին, և միայն Պելե հրաբուխն էր դադարել ժայթքել անցումների միջև[36]։

ԳալիլեոԽմբագրել

 
Գալիլեո կայանից արված ուժեղացված գույներով լուսամկար, որում երևում է մութ կետը (շրջապատող կարմիր օղակը ենթադրվում է որ կազմված է կարճ շղթայավոր ծծումբի ալոտրոպներից ժայթքված Պելե հրաբուխից 1997 թվականին)

Գալիլեո կայանը հասավ Յուպիտերի ուղեծիր 1995 թվականին վեց տարի ձգվող ճանապարհորդությունից հետո։ Իոյի տեղակայումը Յուպիտերին մոտ հզոր ռադիացիոն գոտում թույլ չէր տալիս երկարատև անցումներ կազմակերպել արբանյակի մոտով, սակայն Գալիլեոն անցավ Իոյի մոտով իր հիմնական ուղեծիրը մտնելուց առաջ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 1995 թվականի դեկտեմբերի 7-ի մոտ անցման ընթացքում լուսանկարներ չեն կատարվել, անցման արդյունքում ստացվեցին կարևոր տվյալներ, որոնցից էր Իոյի մոտ մեծ երկաթյա միջուկի հայտնաբերումը, նման ներքին Արեգակնային համակարգի մոլորակների միջուկներին[37]։

Չնայած մոտ տարածությունից արված լուսանկարների բացակայությանը և տվյալների քանակի փոխանցման մեխանիկական խնդիրների Գալիլեոյի առաջին առաքելության ընթացքում կատարվեցին մի քանի նշանակալի հայտնագործություններ։ Գալիլեոյից դիտարկվեցին Պիլլան Պատերայի վրա մեծ ժայթքման երևույթը, որը հաստատեց արբանյակի հրաբխային ժայթքումները արտանետում են սիլիկատային մագմա և մագնեզիումով և երկաթով հարուստ ապարներ[38]։ Այս առաքելության ընթացքում համարյա ամեն ուղեծրային պտույտի ժամանակ կատարվել են Իոյի հեռահար լուսանկարներ, որոնցում բացահայտվել են բազմաթիվ ակտիվ հրաբուխներ (ջերմային էմիսիայի արտանետումներ սառող լավայից, և հրաբխային մագմայի շիթերի արտանետում), տարաբնույթ ծագման բազմաթիվ լեռներ, ինչպես նաև որոշ մակերևույթի փոփոխություններ, որոնք տեղի են ունեցել ինչպես Վոյաջերների և Գալիլեոյի առաքելությունների միջև, այնպես էլ Գալիլեոյի տարեր ուղեծրերի միջև[39]։

Գալիլեո սարքի առաքելությունը երկու անգամ երկարացվեց 1997 և 2000 թվականներին։ Այս երկարացված առաքելությունների ընթացքում կայանը անցել է Իոյի մոտով երեք անգամ՝ ուշ 1999-ին և վաղ 2000 թվականին և երեք անգամ ուշ 2001 և վաղ 2002 թվականներին։ Այս անցումների ժամանակ կատարված դիտարկումները բացահայտեցին Իոյի վրա տեղի ունեցող երկրաբանական պրոցեսները, բացառեցին արբանյակի մագնիսական դաշտի առկայությունը, և ցույց տվեցին բարձր հրաբխային ակտիվությունը[39]։ 2000 թվականի դեկտեմբերին Կասինի ԱՄԿ-ն, իր դեպի Սատուրն ճանապարհին, բավականին հեռվից անցավ Յուպիտերի համակարգի մոտով, հնարավորություն ստեղծելով կատարել Գալիլեոյի հետ զույգված հետազոտություններ կատարելու համար։ Այս դիտարկումները բացահայտեցին նոր ժայթքում Տվաշտար Պատերայում և թույլ տվեցին պատկերացում կազմել Իոյի բևեռափայլերի մասին[40]։

Հետագա հետազոտություններԽմբագրել

 
Մակերևույթի փոփոխությունները Գալիլեոյի և Նոր Հորիզոնների դիտարկումների միջև, ութ տարիների արդյունքում:

2003 թվականի սեպտեմբերին Գալիլեոյի Յուպիտերի հետ պլանավորված բախումից հետո Իոյի հրաբխային գործունեության նոր հետազոտությունները կատարվել են Երկրի վրա և ուղեծրում գտնվող աստղադիտակներից։ Մասնավորապես, Մաունա Կեա աստղադիտարանի Վ. Մ. Կեկի աստղադիտակից, ինչպես նաև Հաբլ տիեզերական աստղադիտակից[41][42]։ Այս դիտարկումները թույլ տվեցին հետևել Իոյի հրաբուխներին, նույնիսկ չունենալով ակտիվ աշխատող տիեզերական սարք Յուպիտերի համակարգում։

Նոր ՀորիզոններԽմբագրել

Նոր հորիզոններ ԱՄԿ-ն, իր դեպի Պլուտոն և Կոյպերի գոտի ճանապարհին անցավ Յուպիտերի համակարգի և Իոյի մոտով 2007 թվականի փետրվարի 28-ին։ Անցման ժամանակ կատարվել են Իոյի բազմաթիվ դիտարկումներ։ Ներառյալ՝ Տվաշտարում մեծ ժայթքումը, որը 1979 թվականի Պելեյի հրաբուխի ժայթքումից ի վեր առաջին մեծ հրաբխային ժայթքումն էր գրանցված արբանյակի վրա[43]։ Նոր Հորիզոնները նաև լուսանկարեց Գիրու Պատերայի վրա գտնվող հրաբուխի ժայթքման սկզբի պահերը, ինչպես նաև այլ հրաբուխների ժայթքումները, որոնք սկսվել էին Գալիլեոյից հետո[43]։

Ապագա պլաններԽմբագրել

Այս պահին Յուպիտերի համակարգում գործում է Ջունո ԱՄԿ-ն, որը արձակվել է 2011 թվականի օգոստոսի 5-ին։ Այն չունի լուսանկարման հնարավորություն, սակայն կարողանում է ուսումնասիրել Իոյի հրաբխային ակտիվությունը, օգտագործելով մոտ-ինֆրակարմիր սպեկտրոմետր։

2022 թվականին ԵՏԳ-ն նախատեսում է արձակել Jupiter Icy Moon Explorer (JUICE) ԱՄԿ-ն, որը հասնելով Յուպիտերի համակարգ 2030 թվականին պետք է անցկացնի արբանյակների հետազոտություններ, և ի վերջո դուրս գա Գանիմեդի ուղեծիր[44][45]։ JUICE առաքելությունը չի նախատեսում սարքի անցում Իոյի մոտով, սակայն նախատեսվում է, որ այն կիրականացնի արբանյակի հետազոտություններ Յուպիտերի համակարգում երկու տարի տևող մանևրների ընթացքում, օգտագործելով նեղ անկյունային խցիկը։

ՆԱՍԱ-յի Դիսքավերի ծրագրին է առաջարկվել Io Volcano Observer (IVO) ԱՄԿ-ի նախագիծը, որը նախատեսվում է արձակել 2021 թվականին։ Նախատեսվում է, որ տիեզերական սարքը կկատարի Իոյի մոտով բազմաթիվ անցումներ գտնվելով Յուպիտերի ուղեծրում, սկսած 2026 թվականից[46]։

Ուղեծիր և պտույտԽմբագրել

Տե՛ս նաև՝ Մակընթացային տաքացում
   
Գալիլեյան արբանյակների պտույտը Յուպիտերի շուրջ
     Յուպիտեր      Իո      Եվրոպա
     Գանիմեդ      Կալիստո
Իոյի Լապլասի ռեզոնանսը Եվրոպայի և Գանիմեդի հետ

Իոն պտտվում է Յուպիտերի շուրջ մոտ 421 700 կմ հեռավորության վրա Յուպիտերի կենտրոնից և 350 000 կմ հեռավորության վրա մոլորակի ամպերից։ Այն Գալիլեյան արբանյակներից ամենամոտն է մոլորակին։ Իոյի ուղեծիրը ընկնում է Թեբեյի և Եվրոպայի ուղեծրերի միջև։ Իոն հինգերորդն է Յուպիտերից հեռավորությամբ բոլոր արբանյակների միջև։ Մեկ ուղեծրային պտույտը Յուպիտերի շուրջ կազմում է 42,5 ժամ։

Իոն գտնվում է 2:1 ուղեծրային ռեզոնանսի մեջ Եվրոպայի և 4:1 ուղեծրային ռեզոնանսի Գանիմեդի հետ։ Այս ռեզոնանսը պահպանում է Իոյի ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը (0,0041), որը իր հերթին հանդիսանում է արբանյակի երկրաբանական ակտիվության համար տաքացման գլխավոր աղբյուրը[32]։ Առանց այս պարտադրված էքսցենտրիսիտետի, Իոյի ուղեծիրը կդառնար ավելի շրջանաձև, դրանով իսկ բերելով նրա երկաբանական գործընթացների հանդարտեցմանը։

Ինչպես մյուս Գալիլեյան արբանյակները և Լուսինը Իոն պտտվում է սինքրոն իր ուղեծրի պարբերության հետ, և նրա միայն մի կողմն է միշտ ուղղված դեպի Յուպիտեր։ Իոյի Յուպիտերին ուղղված կողմը անվանում են անդրյուպիտերյան կիսագունդ, իսկ մյուսը կողմը հակայուպիտերյան կիսագունդ[47]։

Իոյի մակերևույթից Յուպիտերը երևում է 19.5° աղեղի ակնյունով, այսինքն մոտ 39 անգամ ավելի մեծ քան երևում է Լուսինը Երկրի երկնակամարում։

Փոխազդեցություն Յուպիտերի մագնիսոլորտի հետԽմբագրել

 
Յուպիտերի մագնիսոլորտի սխեման, և պատկերի կենտրոնական մասում Իոյի կողմից ազդեցության հետևանքները, պլազմայի տորը (կարմիր), չեզոք ամպը (դեղին), հոսքերի խողովակը (կանաչ), և մագնիսական դաշտի գծերը (կապույտ)[48]

Իոն ունի կարևոր դեր Յուպիտերի մագնիսոլորտում, այն գործում է որպես էլեկտրական գեներատոր, որը առաջացնում է իր շուրջ 400 000 վոլտ լարում և ստեղծում է 3 միլիոն ամպեր հոսանքի ուժ, արձակելով իոններ, որոնք ավելին քան երկու անգամ մեծացնում են Յուպիտերի մագնիսոլորտը, քան այն կարող էր լինել Իոյի բացակայության դեպքում[49]։ Յուպիտերի մագնիսոլորտը քշում է Իոյի մակերևույթից և մթնոլորտից գազերը և փոշին մոտավորապես 1 տոննա վայրկյանում արագությամբ[50]։ Այս նյութը հիմնականում բաղկացած է իոնացված կամ ատոմային ծծմբից, թթվածնից և քլորից; ատոմային նատրիումից և կալիումից; մոլեկուլային ծծմբի երկօքսիդից և ծծմբից, ինչպես նաև նատրիումի քլորիդի փոշուց[50][51]։ Այս նյութերը արտադրվում են Իոյի հրաբխային գործունեության արդյունքում, սակայն Յուպիտերի մագնիսոլորտ արտանետվող մասնիկները արտանետվում են մթնոլորտից։ Իոյից Յուպիտերի մագնիսոլորտ արտանետված նյութերը արդյունքում կախված իրենց իոնիզացման վիճակից և կազմությունից հավաքվում են չեզոք ամպերում և Յուպիտերի ռադիացիոն գոտիներում, իսկ որոշ դեպքերում ատրանետվում են Յուպիտերի համակարգից։

Իոյին շրջապատում է (մոտ վեց Իոյի շառավիղ հեռավորության վրա նրա մակերևույթից) ծծումբի, թթվածնի, նատրիումի և կալիումի ատոմներից բաղկացած չեզոք ամպ։ Այս մասնիկները արտանետվել են Իոյի մթնոլորտի վերին շերտերից, իոնների և պլազմային տորի հետ բախումների հետևանքով, լցնելով Իոյի Հիլլի գունդը (տարածք, որտեղ Իոյի ձգողական ուժը ավելի մեծ է քան Յուպիտերինը)։ Այս նյութի որոշ մասը հաղթահարում է Իոյի ձգողական դաշտը և դուրս է մղվում Յուպիտերի շրջապատող տարածք։ Արտանետված նյութը ձևավորում է բանանի տեսք ունեցող չեզոք ամպ, որը ձգվում է մոտ վեց Յուպիտերի շառավիղ հեռավորության վրա Իոյից ետ և առաջ ուղեծրով, ինչպես նաև Իոյի ուղեծրից դուրս և ներս[50]։ Մասնիկների արտանետման աղբյուր հանդիսացող բախումների արդյունքում նաև առաջանում են նատրիումի իոններ պլազմայի տորում որոնք մանալով «արագ» չեզոք մասնիկներին տորից, պահպանելով իրենց արագությունը հեռանում են Իոյից[52]։

Իոյի ուղեծիրը ընկնում է ինտենսիվ ռադիացիա պարունակող գոտու մեջ, որն անվանում են պլազմային տոր։ Այս տորաձև օղակը, որը պարունակում է իոնացված ծծումբ, թթվածին, նատրիում և քլոր, առաջանում է երբ Իոյին շրջապատող չեզոք ամպի մասնիկները իոնիզացվում և արտանետվում են Յուպիտերի մագնիսոլորտ[50]։ Ի տարբերություն չեզոք ամպի մասնիկների, այս իոնիզացված մասնիկները պտտվում են Յուպիտերի մագնիսոլորտի հետ մոլորակի շուրջ 74 կմ/վ արագությամբ։ Ինչպես և Յուպիտերի մագնիսական դաշտը, այս տորը թեքված է Յուպիտերի հասարակածի նկատմամբ (ինչպես և Իոյի ուղեծրային հարթության նկատմամբ), այնպես որ Իոն երբենմ գտնվում է այս տորի կենտրոնական մասից վերև, երբեմն էլ ներքև։ Տորի մասնիկներ պտտվում են ավելի արագ քան արբանյակը, և դրանք մասամբ պատասխանատու են Իոյի շրջապատող չեզոք ամպից մասնիկների իոնիզացման և արտանետման համար։ Տորը բաղկացած է երեք մասերից՝ արտաքին «տաք», որն ընկնում է Իոյի ուղեծրից դուրս; միջին «ժապավեն», որը կազմված է չեզոք ամպից և սառչող պլազմայից և ընկնում է մոտավորապես Իոյի ուղեծրի շրջակայքում; և ներքին «սառը» տոր, որը բաղկացած է մասնիկներից, որոնք դանդաղորեն սպիրալաձև ուղղվում են դեպի Յուպիտեր[50]։ Մասնիկները միջինում մոտ 40 օր մնալով «տաք» գոտում մասնիկները արտանետվում են, այսպիսով մասնակիորեն նպաստելով Յուպիտերի մագնիսոլորտի ընդարձակմանը[53]։ Իոյից արտանետված նյութերը, որոնք դիտարկվել են որպես մագնիսոլորտի պլազմայի խաթարումներ, դիտարկվել են «Նոր Հորիզոններ» սարքից մագնիսական դաշտի պոչային մասի հեռավոր շրջաններում։ Պլազմայի տորի այսպիսի խաթարումների գրանցման համար դիտարկվում է տորի կողմից արտացոլած ուլտրամանուշակագույն լույսը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս խաթարումները չեն կարող միանշանակորեն կապվել Իոյի հրաբխային ակտիվության հետ (պլազմայի տորի նյութի հիմնական աղբյուր), հաստատվել է, որ դրանք կապված են չեզոք նատրիումի ամպերի հետ[54]։

1992 թվականին, Յուպիտերի մոտով անցնելիս «Ուլիս» կայանը գրանցեց փոշու չափերի մասնիկների հոսք, որը արտանետվում էր Յուպիտերի համակարգից[55]։ Այս փոշու դիսկրետ հոսքերը արտանետվում են համակարգից մի քանի հարյուրավոր կիլոմետր վայրկյանում արագութոյւններով, դրանց միջին մասնիկների չափերն են 10 μմ, և հիմնականում կազմվաշ են նատրիումի քլորիդից[51][56]։ «Գալիլեո» կայանից կատարված փոշու հետազոտությունները ցույց են տվել, որ դրանք սկիզբ են առնում Իոյից, սակայն պարզ չէ, դրանք արտանետվել են հրաբխային ակտիվության հետևանքով, թէ արտանետվել են մակերևույթից[57]։

Իոյի մթնոլորտը և արբանյակին շրջապատող չեզոք ամպը արբանյակի անցման պահին Յուպիտերի մագնիսական դաշտի գծերի միջով առաջացնում է պոտենցիալների տարբերություն Յուպիտերի բևեռային մթնոլորտի հետ և գեներացնում է էլեկտրական հոսանք, որը անվանում են Իոյի խողովակային հոսանք[50]։ Այս հոսանքը առաջացնում է բևեռափայլեր Յուպիտերի բևեռներում, որոնք անվանվում են «Իոյի ոտնահետքեր», ինչպես նաև առաջացնում է բևեռափայլեր Իոյի մթնոլորտում։ Այս բևեռափայլային փոխազդեցություններում մասնակցող մասնիկները տեսանելի լույսում տալիս են Յուպիտերի բևեռային մթնոլորտին ավելի մուգ գույն։ Իոյի տեղաբաշխումը ի համեմատություն Յուպիտերի և Երկրի տեղաբաշխմանը մեծապես ազդում են Յուպիտերի ռադիո ճառագայթման դիտարուկմների վրա Երկրի մակերևույթից, երբ Իոն Երկրից տեսանելի է այս Յուպիտերից ուղղված ազդանշանները զգալիորեն հզոր են[23][50]։ Ջունո ուղեծրակայանի հիմնական նպատակներից մեկն էլ այս երևույթների հետազոտությունն է։ Իոյի մթնոլորտով անցնող Յուպիտերի մագնիսական դաշտի գծերը նաև ինդուցում են էլեկտրական հոսանք, որը իր հերթին ստեղծում է ինդուկցված մագնիսական դաշտ Իոյի ընդերքում։ Ենթադրվում է, որ այս մագնիսական դաշտը առաջանում է մասնակիորեն հալված սիլիկատային մագմայի օվկիանոսում, մոտ 50 կիլոմետր Իոյի մակերևույթից ներս[58]։ Նման ինդուկցված մագնիսական դաշտեր են հայտնաբերվել նաև մյուս Գալիլեյան արբանյակների մոտ, որոնք գեներացվում են նրանց ընդերքում գտնվող հեղուկ ջրի օվկիանոսներում։

Տես նաևԽմբագրել

ԾանոթություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Blue Jennifer (նոյեմբերի 9, 2009)։ «Planet and Satellite Names and Discoverers»։ USGS 
  2. ↑ «Classic Satellites of the Solar System»։ Observatorio ARVAL։ Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 28 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Yeomans Donald K. (13 July 2006)։ «Planetary Satellite Physical Parameters»։ JPL Solar System Dynamics 
  4. ↑ Rosaly MC Lopes (2006)։ «Io: The Volcanic Moon»։ in Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson։ Encyclopedia of the Solar System։ Academic Press։ էջեր 419–431։ ISBN 978-0-12-088589-3 
  5. ↑ Lopes R. M. C. (2004)։ «Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys»։ Icarus 169 (1): 140–174։ Bibcode:2004Icar..169..140L։ doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013 
  6. ↑ Schenk P. (2001)։ «The Mountains of Io: Global and Geological Perspectives from Voyager and Galileo»։ Journal of Geophysical Research 106 (E12): 33201–33222։ Bibcode:2001JGR...10633201S։ doi:10.1029/2000JE001408 
  7. ↑ «2000 February 29, SPS 1020 (Introduction to Space Sciences)»։ CSUFresno.edu։ փետրվարի 29, 2000։ Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 25-ին 
  8. ↑ 8,0 8,1 Marius S. (1614)։ «Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici» [The World of Jupiter discovered in the year 1609 by Means of a Belgian spy-glass]։ The Observatory 39: 367։ Bibcode:1916Obs....39..367. 
  9. ↑ Marius S. (1614)։ «Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici»  (in which he attributes the suggestion to Johannes Kepler)
  10. ↑ Marazzini Claudio (2005)։ «I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius» [The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius]։ Lettere Italiane 57 (3): 391–407։ JSTOR 26267017 
  11. ↑ «Io: Overview»։ NASA։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 28-ին։ Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5 
  12. ↑ 12,0 12,1 Barnard E. E. (1894)։ «On the Dark Poles and Bright Equatorial Belt of the First Satellite of Jupiter»։ Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 54 (3): 134–136։ Bibcode:1894MNRAS..54..134B։ doi:10.1093/mnras/54.3.134 
  13. ↑ 13,0 13,1 Barnard E. E. (1891)։ «Observations of the Planet Jupiter and his Satellites during 1890 with the 12-inch Equatorial of the Lick Observatory»։ Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 51 (9): 543–556։ Bibcode:1891MNRAS..51..543B։ doi:10.1093/mnras/51.9.543 
  14. ↑ Blue Jennifer։ «Categories for Naming Features on Planets and Satellites»։ U.S. Geological Survey։ Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 12 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Cruikshank D. P., Nelson R. M. (2007)։ «A history of the exploration of Io»։ in Lopes R. M. C., Spencer J. R.։ Io after Galileo։ Springer-Praxis։ էջեր 5–33։ ISBN 978-3-540-34681-4 
  16. ↑ Van Helden Albert (հունվարի 14, 2004)։ «The Galileo Project / Science / Simon Marius»։ Rice University 
  17. ↑ Baalke Ron։ «Discovery of the Galilean Satellites»։ Jet Propulsion Laboratory։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին։ Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 7 
  18. ↑ O'Connor J. J., Robertson E. F. (February 1997)։ «Longitude and the Académie Royale»։ University of St. Andrews։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին։ Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 14 
  19. ↑ Dobbins T., Sheehan W. (2004)։ «The Story of Jupiter's Egg Moons»։ Sky & Telescope 107 (1): 114–120 
  20. ↑ Minton R. B. (1973)։ «The Red Polar Caps of Io»։ Communications of the Lunar and Planetary Laboratory 10: 35–39։ Bibcode:1973CoLPL..10...35M 
  21. ↑ Lee T. (1972)։ «Spectral Albedos of the Galilean Satellites»։ Communications of the Lunar and Planetary Laboratory 9 (3): 179–180։ Bibcode:1972CoLPL...9..179L 
  22. ↑ Fanale F. P. (1974)։ «Io: A Surface Evaporite Deposit?»։ Science 186 (4167): 922–925։ Bibcode:1974Sci...186..922F։ PMID 17730914։ doi:10.1126/science.186.4167.922 
  23. ↑ 23,0 23,1 Bigg E. K. (1964)։ «Influence of the Satellite Io on Jupiter's Decametric Emission»։ Nature 203 (4949): 1008–1010։ Bibcode:1964Natur.203.1008B։ doi:10.1038/2031008a0 
  24. ↑ 24,0 24,1 Fimmel R. O. (1977)։ «First into the Outer Solar System»։ Pioneer Odyssey։ NASA։ Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 5 
  25. ↑ Anderson J. D. (1974)։ «Gravitational parameters of the Jupiter system from the Doppler tracking of Pioneer 10»։ Science 183 (4122): 322–323։ Bibcode:1974Sci...183..322A։ PMID 17821098։ doi:10.1126/science.183.4122.322 
  26. ↑ «Pioneer 11 Images of Io»։ Galileo Home Page։ Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին։ Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 21 
  27. ↑ «Voyager Mission Description»։ NASA PDS Rings Node։ փետրվարի 19, 1997 
  28. ↑ Smith B. A. (1979)։ «The Jupiter system through the eyes of Voyager 1»։ Science 204 (4396): 951–972։ Bibcode:1979Sci...204..951S։ PMID 17800430։ doi:10.1126/science.204.4396.951 
  29. ↑ «Jupiter moon shows color, erosion signs»։ The Milwaukee Sentinel։ United Press International։ մարտի 6, 1979։ էջ 2։ Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 11-ին։ Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 3 
  30. ↑ Morabito L. A. (1979)։ «Discovery of currently active extraterrestrial volcanism»։ Science 204 (4396): 972։ Bibcode:1979Sci...204..972M։ PMID 17800432։ doi:10.1126/science.204.4396.972 
  31. ↑ Strom R. G. (1979)։ «Volcanic eruption plumes on Io»։ Nature 280 (5725): 733–736։ Bibcode:1979Natur.280..733S։ doi:10.1038/280733a0 
  32. ↑ 32,0 32,1 Peale S. J. (1979)։ «Melting of Io by Tidal Dissipation»։ Science 203 (4383): 892–894։ Bibcode:1979Sci...203..892P։ PMID 17771724։ doi:10.1126/science.203.4383.892 
  33. ↑ Soderblom L. A. (1980)։ «Spectrophotometry of Io: Preliminary Voyager 1 results»։ Geophys. Res. Lett. 7 (11): 963–966։ Bibcode:1980GeoRL...7..963S։ doi:10.1029/GL007i011p00963 
  34. ↑ Pearl J. C. (1979)։ «Identification of gaseous SO
    2     and new upper limits for other gases on Io»։ Nature 288 (5725): 757–758։ Bibcode:1979Natur.280..755P։ doi:10.1038/280755a0     
  35. ↑ Broadfoot A. L. (1979)։ «Extreme ultraviolet observations from Voyager 1 encounter with Jupiter»։ Science 204 (4396): 979–982։ Bibcode:1979Sci...204..979B։ PMID 17800434։ doi:10.1126/science.204.4396.979 
  36. ↑ Strom R. G., Schneider N. M. (1982)։ «Volcanic eruptions on Io»։ in Morrison, D.։ Satellites of Jupiter։ University of Arizona Press։ էջեր 598–633։ ISBN 0-8165-0762-7 
  37. ↑ Anderson J. D. (1996)։ «Galileo Gravity Results and the Internal Structure of Io»։ Science 272 (5262): 709–712։ Bibcode:1996Sci...272..709A։ PMID 8662566։ doi:10.1126/science.272.5262.709 
  38. ↑ McEwen A. S. (1998)։ «High-temperature silicate volcanism on Jupiter's moon Io»։ Science 281 (5373): 87–90։ Bibcode:1998Sci...281...87M։ PMID 9651251։ doi:10.1126/science.281.5373.87 
  39. ↑ 39,0 39,1 Perry J. (2007)։ «A Summary of the Galileo mission and its observations of Io»։ in Lopes, R. M. C., Spencer, J. R.։ Io after Galileo։ Springer-Praxis։ էջեր 35–59։ ISBN 978-3-540-34681-4 
  40. ↑ Porco C. C. (2003)։ «Cassini imaging of Jupiter's atmosphere, satellites, and rings»։ Science 299 (5612): 1541–1547։ Bibcode:2003Sci...299.1541P։ PMID 12624258։ doi:10.1126/science.1079462 
  41. ↑ Marchis F. (2005)։ «Keck AO survey of Io global volcanic activity between 2 and 5 μm»։ Icarus 176 (1): 96–122։ Bibcode:2005Icar..176...96M։ doi:10.1016/j.icarus.2004.12.014 
  42. ↑ Spencer John (փետրվարի 23, 2007)։ «Here We Go!»։ Planetary.org։ Արխիվացված է օրիգինալից օգոստոսի 29, 2007-ին 
  43. ↑ 43,0 43,1 Spencer J. R. (2007)։ «Io Volcanism Seen by New Horizons: A Major Eruption of the Tvashtar Volcano»։ Science 318 (5848): 240–243։ Bibcode:2007Sci...318..240S։ PMID 17932290։ doi:10.1126/science.1147621 
  44. ↑ Jonathan Amos (մայիսի 2, 2012)։ «Esa selects 1bn-euro Juice probe to Jupiter»։ BBC News 
  45. ↑ JUICE assessment study report (Yellow Book), ESA, 2012, http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=49837 
  46. ↑ McEwen A. S., Turtle E. P., IVO Team (2015)։ The Io Volcano Observer (IVO) for Discovery 2015։ 46th Lunar and Planetary Science Conference. 16–20 March 2015. The Woodlands, Texas.։ Abstract #1627 
  47. ↑ Lopes R. M. C., Williams D. A. (2005)։ «Io after Galileo»։ Reports on Progress in Physics 68 (2): 303–340։ Bibcode:2005RPPh...68..303L։ doi:10.1088/0034-4885/68/2/R02 
  48. ↑ Spencer J.։ «John Spencer's Astronomical Visualizations»։ Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 25 
  49. ↑ «Io: Overview»։ Solar System Exploration։ NASA։ Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 28-ին։ Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 29 
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 50,5 50,6 Schneider N. M., Bagenal F. (2007)։ «Io's neutral clouds, plasma torus, and magnetospheric interactions»։ in Lopes R. M. C., Spencer J. R.։ Io after Galileo։ Springer-Praxis։ էջեր 265–286։ ISBN 978-3-540-34681-4 
  51. ↑ 51,0 51,1 Postberg F. (2006)։ «Composition of jovian dust stream particles»։ Icarus 183 (1): 122–134։ Bibcode:2006Icar..183..122P։ doi:10.1016/j.icarus.2006.02.001 
  52. ↑ Burger M. H. (1999)։ «Galileo's close-up view of Io sodium jet»։ Geophys. Res. Lett. 26 (22): 3333–3336։ Bibcode:1999GeoRL..26.3333B։ doi:10.1029/1999GL003654 
  53. ↑ Krimigis S. M. (2002)։ «A nebula of gases from Io surrounding Jupiter»։ Nature ամսագիր 415 (6875): 994–996։ Bibcode:2002Natur.415..994K։ PMID 11875559։ doi:10.1038/415994a 
  54. ↑ Medillo M. (2004)։ «Io's volcanic control of Jupiter's extended neutral clouds»։ Icarus 170 (2): 430–442։ Bibcode:2004Icar..170..430M։ doi:10.1016/j.icarus.2004.03.009 
  55. ↑ Grün E. (1993)։ «Discovery of Jovian dust streams and interstellar grains by the ULYSSES spacecraft»։ Nature 362 (6419): 428–430։ Bibcode:1993Natur.362..428G։ doi:10.1038/362428a0 
  56. ↑ Zook H. A. (1996)։ «Solar Wind Magnetic Field Bending of Jovian Dust Trajectories»։ Science 274 (5292): 1501–1503։ Bibcode:1996Sci...274.1501Z։ PMID 8929405։ doi:10.1126/science.274.5292.1501 
  57. ↑ Grün E. (1996)։ «Dust Measurements During Galileo's Approach to Jupiter and Io Encounter»։ Science 274 (5286): 399–401։ Bibcode:1996Sci...274..399G։ doi:10.1126/science.274.5286.399 
  58. ↑ Kerr R. A. (2010)։ «Magnetics Point to Magma 'Ocean' at Io»։ Science 327 (5964): 408–409։ PMID 20093451։ doi:10.1126/science.327.5964.408-b 

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Ընդհանուր տեղեկություններԽմբագրել

ԿինոնկարներԽմբագրել

ԼուսանկարներԽմբագրել

ՔարտեզներԽմբագրել

Այլ տեղեկություններԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Իո_(արբանյակ)&oldid=8440994» էջից