Ա, ա, հայերեն այբուբենի առաջին տառը, ստորին բարձրացման, ըստ որոշների՝ միջին բարձրացման ետին շարքի ձայնավոր հնչույթի գրային նշանը[1]։ Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 թվականին։ Անունն է «այբ»։ Որպես թվանշան նշանակել է 1, իսկ բյուրի նշանով ա = 10.000։ Թվային կարգի արժեքով նշանակում է առաջին։ Կազմված է 3 հաստ ուղղաձիգ՝ երկար և դրա աջ կողմում հավասար հեռավորությամբ կարճ ու լայն տարրերից, երկարը ստորին ծայրից՝ հորիզոնական, իսկ կարճը 2 ուղղաձիգ նուրբերով միանում է լայնին։ Ունի գրչագիր, երկաթագիր, բոլորգիր, շղագիր և նոտրգիր տառատեսակները՝ իրենց տարբեր ձևերով, որոնց մեջ պահպանվել են նրա բուն գծագրական յուրահատկությունները[2]։

Ա, ա
Ա handwritten.svg
ՏեսակՀայկական այբուբենի տառ
ՄեծատառԱ
Փոքրատառա
Մասն էՀայոց գրեր
Այբուբեն(ներ)Հայերեն այբուբեն
Տեղը այբուբենում1-ին
Տառատեսակները
Հայերենի այբուբեն
Ա ա Ծ ծ Ջ ջ
Բ բ Կ կ Ռ ռ
Գ գ Հ հ Ս ս
Դ դ Ձ ձ Վ վ
Ե ե Ղ ղ Տ տ
Զ զ Ճ ճ Ր ր
Է է Մ մ Ց ց
Ը ը Յ յ Ւ ւ
Թ թ Ն ն Փ փ
Ժ ժ Շ շ Ք ք
Ի ի Ո ո և
Լ լ Չ չ Օ օ
Խ խ Պ պ Ֆ ֆ
Երկաթագիր ձեռագիր 1171 թվական

Որպես այբուբենի առաջին տառ, նշանակել է մեկ և առաջին, բյուրի նշանով (Ա)՝ հազար։ Արաբական թվանշանների ընդունումից հետո օգտագործվել է թվային կարգի արժեքով։ Այժմ գործածվում է միայն որպես դասական թվական (օր.՝ մաս Ա-մաս առաջին)։

Ա տառի այբ անունը բ տառի բեն անվան հետ միասին կազմավորում է հետևյալ գոյականները՝

այբուբեն
այբբենարան։
  • Անգրագետ մարդուն բնորոշելու համար ասում են՝
Փորի մեջ մի կտոր այբ չկա։
  • Ա- ն հայերենի ամենատարածված տառն է։

Յունիկոդում ներկայացված է՝

  • Մեծատառ Ա ՝ U+0531
  • Փոքրատառ՝ U+0561։

ՍտեղծումԽմբագրել

Ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 թվականին իր հորինած այբուբենի բոլոր տառերի հետ միասին։ Կազմվել է երեք հաստ ուղղաձիգ՝ երկար և դրա աջ կողմում հավասար հեռավորության վրա գտնվող կարճ և լայն տարրերից, ուր երկարը ստորին ծայրից՝ հորիզոնական, իսկ կարճը երկու ուղղաձիգ նուրբերով միացել է լայնին։ Գրի զարգացման հետ որոշ փոփոխություններ են կրել լայնը (թեքվել է դեպի աջ, երբեմն երկարել) և ուղղաձիգ նուրբերը (ներսինը իջել է կարճի վերին մասից, դրսինը երբեմն ձուլվել է կարճին)։

ՁևերԽմբագրել

Ունի գրչագիր, երկաթագիր, բոլորագիր, շղագիր և նոտրգիր տառատեսակները՝ իրենց տարբեր ձևերով, որոնց մեջ պահպանվել են նրա բուն գծագրական յուրահատկությունները։

  • Գրչագիր Ա - ունի քառանկյունի ձև, որի զուգահեռ ուղղահայաց գծերը միացել են իրար ուղիղ նուրբերով, գրվել է ուղղահայաց և դեպի աջ թեքված, մեծ միջակ և մանր չափերով։
  • Երկաթագիր կամ գլխագիր Ա, ստեղծվել է գրչագրի հենքից, երբ երկար ու լայն գծերը իրար են միացել ոչ թե ուղիղ, այլ կիսակոր նուրբով, գրվում է ուղղաձիգ և շատ քիչ՝ դեպի աջ թեքված, մեծ և միջակ չափերով։
  • Բոլորագիր կամ բոլորակ գիր Ա, մարմնածիր է, առաջ է եկել գրչագրից և կազմվել է երեք հավասար, ուղղաձիգ գծերից, որոնք գրվել են կողք-կողքի և տողի վրա ստորին ծայրերից իրար միացել երկու նուրբերով, գրվել է ուղղաձիգ և թեք, մեծ, միջակ, մանր և մանրագույն չափերով։ Միջնադարում գործածվել է մի գծով, որը կոչվել է «միագիծ այբ»։
  • Շղագիր կամ շեղագիր Ա, առաջացել է բոլորագրից։
  • Նոտրգիր Ա, ստեղծվել է շղագրից։

ԱրտասանությունԽմբագրել

Հայերեն Ա հնչյունը արտասանելիս բերանը բացվում է չափավոր, շրթունքները, ծնոտները և լեզուն ընդունում են ազատ դիրք, լեզուն փռված է բերանի հատակին այնպես, որ եզրերով հպվում է ստորին ատամնաշարին, իսկ ետևի մասը, թեթևակիորեն բարձրանալով, երկու կողմից հպվում է կարծր քիմքի ու կատիկի միջնամասին։

Ժամանակակից գրական հայերենում ա-ն հնչյունափոխության չի ենթարկվում, սակայն որոշ բառերում սղվում է (կոճակ-կոճկել, ամառ-ամռան, քաղաք-քաղքենի)։ Ծառայում է որպես հոդակապ բարդ և ածանցավոր բառերի մեջ (գրարախտակ, հուշագիր, բարձրագույն)։ Ա տառը ի սկզբանե օգտագործվել է թվային և թվային կարգի արժեքներով։

Թվային արժեքԽմբագրել

Որպես թվանշան նշանակել է 1, իսկ բյուրի նշանով ա = 10.000։ Թվային կարգի արժեքով նշանակում է առաջին (Ա հատոր - առաջին հատոր, գլուխ Ա - գլուխ առաջին)։

ԿիրառությունըԽմբագրել

Մեծատառ Ա- ն գործածվում է հոսանքի ուժի միավոր Ամպերը նշանակելու համար։

Բրայլով ներկայացումըԽմբագրել

 
Dots-1

Կրկնակ գրությունԽմբագրել

Որպես կրկնակ ձայնավոր ա տառը հանդիպում է հատուկ անուններում՝

  • վրացական՝
Պաատա
Սաակաշվիլի
  • էստոնական՝
Սաարեմաա
  • այլ լեզուների՝
Բաալբեկ
Հաագա
Մաաստրիխտ։
Սաարբրյուկեն

Տես նաևԽմբագրել

ԳրականությունԽմբագրել

  • Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի - Վենետիկ 1836
  • Ի. Հարությունյան, Հայոց գիրը - Թիֆլիս 1892
  • Հ. Տաշյան, Ակնարկ մը հայ հնագրության վրա - Վենետիկ 1898
  • Կ. Ղաքադարյան, Հայկական գրի սկզբնական տեսակները - Երևան 1939
  • Ա. Աբրահամյան, Հայկական պալեոգրաֆիա Երևան - 1948
  • Հ. Աճառյան Հայոց գրերը - Երևան 1968
  • Գ. Ջահուկյան, Հայ բարբառագիտության ներածություն - Երևան 1972

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան (խմբ. Էդ. Բ. Աղայան), Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի հրատարակչություն», 1975, էջ 1։
  2. Հայ գրատպություն և գրքարվեստ հանրագիտարան (խմբ. Հովհաննես Այվազյան), Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան Հրատարակչություն», 2015 — 7, էջեր 7 — 1120 էջ. — 1500 հատ, ISBN 978-5-89700-042-5։

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանի «Ա» հոդվածից (հ․ 1, էջ 11 )։  
Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։