Դ

հայերենի այբուբերնի տառ

Դ, դ, հայկական այբուբենի չորրորդ տառը, թվային արժեքն է չորս, չորրորդ, անվանումը՝ դա[1], սերում է հունական նախատիպարից, ըստ ոմանց կերտված է հայկական Գ-ից։

Դ, դ
ՏեսակՀայկական այբուբենի տառ
ՄեծատառԴ
Փոքրատառդ
Մասն էՀայոց գրեր
Այբուբեն(ներ)Հայերեն այբուբեն
Տեղը այբուբենում4-րդ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Դ (այլ կիրառումներ)
Հայերենի այբուբեն
Ա ա Ծ ծ Ջ ջ
Բ բ Կ կ Ռ ռ
Գ գ Հ հ Ս ս
Դ դ Ձ ձ Վ վ
Ե ե Ղ ղ Տ տ
Զ զ Ճ ճ Ր ր
Է է Մ մ Ց ց
Ը ը Յ յ Ւ ւ
Թ թ Ն ն Փ փ
Ժ ժ Շ շ Ք ք
Ի ի Ո ո և
Լ լ Չ չ Օ օ
Խ խ Պ պ Ֆ ֆ

Արտասանություն

խմբագրել

Արևելահայ գրական լեզվի այբբենական համակարգում Դ-ի դերն է առաջնալեզվային ձայնեղ պայթական պարզ բաղաձայն հնչույթի արտահայտումը։ Հին գրական հայերենում, հայերենագետների մի մասի կարծիքով, դ բաղաձայնն ունեցել է նաև շնչեղացած տարբերակ, թեև նրա շնչեղությունը հնչույթատարբերիչ նշանակություն չի ունեցել։ Ետգրաբարյան հայերենում այս բաղաձայնն ունի համապատասխանությունների շարք՝ պայմանավորված բաղաձայնների տեղաշարժով, ինչպես՝ խլացում. դ-տ (կիլիկյան հայերենում և որոշ բարբառներում), շնչեղխլացում. դ-թ (արևմտահայ գրական լեզվում և որոշ բարբառներում)։ Բարբառների մի մասում Դ-ն ունի շնչեղացած տարբերակ, մասնավորապես բառասկզբի դիրքում, թեև շնչեղությունը և ոչ շնչեղությունը այստեղ ևս չեն ներկայանում հնչույթաբանական հակադրությամբ (հակադրությունը իմաստարբերիչ դեր չունի)։

Հայերենում դ բաղաձայնի արտասանական, ձայնաբանական բնութագիրը էական տարբերություններ չի տալիս։ Արտաբերման ժամանակ լեզվի առաջամասը մեջքային կողմով հպվում և փակվածք է ստեղծում վերին ատամնաշարի մակերեսի հետ՝ ետևի (ներսի) կողմից և մասամբ՝ լնդերքի (ալվեոլների) հետ. բերանի ետատամնային խոռոչի կուտակված օդի ճնշմամբ այդ փակվածքը վայրկյանապես բացվում է, և արտաբերությունը ավարտվում է պայթյունով. ձայնալարերը թրթռում են։ Շնչեղացած տարբերակի դեպքում պայթյունին ուղեկցում է նկատելի շունչ (հագագ)։ Արտաբերական դրվածքով հարում է տ, թ պայթականներին։ Նվազագույն հնչույթաբանական հակադրություն է կազմում (մերձավոր լծորդական հարաբերության մեջ է) մի կողմից՝ տ-ի հետ (ձայնեղություն-խլություն. դեր-տեր, դատ-տատ), մյուս կողմից՝ գ-ի հետ (առաջնալեզվայնություն-ետնալեզվայնություն. դող-գող, դեր-գեր), բ-ի հետ (առաջնալեզվայնություն-շրթնայնություն՝ դուռ-բուռ)։

Հին գրական հայերենում և արևելահայ գրական լեզվում գրությունը հիմնականում համապատասխանում է արտասանությանը (դու, գունդ, անդունդ, դեղ)։ Ժամանակակից արևելահայ գրական լեզվում ավանդական գրությամբ դ տառը առանձին դիրքերում (օրինակ ր-ից հետո մի շարք դեպքերում) արտահայտում է հարաբերակից շնչեղ խուլ պայթականը՝ թ (բերդ, մարդ, վարդ, անդամ)։ Կիլիկյան հայերենում և արևմտահայ գրական լեզվում թեև հիմնականում պահպանում է ավանդական՝ մեսրոպյան ուղղագրությունը, բայց առաջինում արտասանվում է տ, երկրորդում՝ թ[2]։

Ձևակազմական բնութագիրը

խմբագրել

Ձևակազմական պլանում այս բաղաձայնով է արտահայտվում դ հոդը, որը ժամանակակից արևելահայ գրական լեզվում ապաձայնեղացած է[2]։

Կիրառությունը

խմբագրել
 
Հայկական դրամի խորհրդանիշը։

Մեծատառ Դ-ի ոճային պատկերը 1995 թվականից գործածվում է որպես հայկական դրամի խորհրդանիշ։

Բրայլով ներկայացումը

խմբագրել
   
Արլ. Արմ.
Dots
145
Dots
1456

Կրկնակ բաղաձայններ

խմբագրել
ընդդիմություն
ընդդիմախոս
դդում (կարդացվում է՝ [դըթում])
  • Կրկնակ դ-ով տեղանուն է՝
Դդմաշեն (կարդացվում է՝ [դըթմաշեն])։

Unicode

Յունիկոդում

խմբագրել
  • Մեծատառ Դ ՝ U+0534
  • Տողային դ ՝ U+0564

Աղբյուրներ

խմբագրել
  1. Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառար, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, էջ 79
  2. 2,0 2,1 Հ. Զ. Պետրոսյան, Հայրենագիտական բառարան, Երևան, «Հայաստան», 1987, էջ 170-171