Վիքիպեդիա

Սերգեյ և Յուլիա Սկրիպալների թունավորում

Սերգեյ Սկրիպալի և նրա դստեր՝ Յուլիայի թունավորումը տեղի է ունեցել 2018 թվականի մարտի 4-ին Սոլսբերիում (Մեծ Բրիտանիա)։ Բրիտանական հատուկ ծառայությունների հետախուզական վարչության նախկին աշխատակից Սերգեյ Սկրիպալը, որն ունի երկու քաղաքացիություն՝ Ռուսաստանի[1] և Մեծ Բրիտանիայի[2], և նրա դուստրը՝ Ռուսաստանի քաղաքացի Յուլիան, որը Մոսկվայից ժամանել էր տեսակցելու հորը, թունավորվել են նյարդակաթվածահարական նյութով և անգիտակից վիճակում տեղափոխվել են հիվանդանոց։ Ստացված թունավորման հետևանքով հոսպիտալացվել է նաև քրեական ոստիկանության սերժանտ Նիկ Բեյլին, որն առաջինն էր, որ ստուգում էր տուժածների տունը։ Մարտի 29-ին Յուլիան ուշքի է եկել և սկսել է խոսել, ապրիլի 10-ին նրան դուրս են գրել հիվանդանոցից և տեղափոխել բրիտանական ռազմաբազայի հոսպիտալ։ Մայիսի 18-ին Սերգեյ Սկրիպալը նույնպես դուրս է գրվել հիվանդանոցից[3]։ 2018 թվականի հուլիսի 4-ին հայտնի է դարձել «Նովիչոկ» տեսակի նյութից թունավորման ևս մեկ դեպքի մասին, այս անգամ դրա զոհ են դարձել Էյմսբերի քաղաքի բնակիչները, որը գտնվում է Սոլսբերիից 11 կմ հյուսիս։

Բրիտանացի փորձագետները «Պորտոն դաուն» քիմիական գաղտնի լաբորատորիայից պարզել են, որ թունավորման ժամանակ օգտագործվել է «Նովիչոկ» տեսակի A-234 մարտական թունավոր նյութ, սակայն դրա արտադրության վայրը չեն պարզել։ Ավելի ուշ բրիտանացի փորձագետների եզրակացությունները թունավոր նյութի տեսակի մասին հաստատել են քիմիական զենքի արգելման կազմակերպությունում։

Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը Ռուսաստանին մեղադրել է Սկրիպալների սպանության փորձին մասնակցության և քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի խախտման մեջ։ Մոսկվան այդ մեղադրանքները կտրականապես մերժել է և հայտարարել, որ թունավորումը սադրանք է, որը կարող էր կազմակերպվել Մեծ Բրիտանիայի կամ ԱՄՆ-ի հատուկ ծառայությունների կողմից։ Սկսվել է դիվանագիտական հակամարտություն։ Թունավորմանը ի պատասխան Լոնդոնն արտաքսել է 23 ռուս դիվանագետի։ Եվրամիության երկրների մեծ մասը, ինչպես նաև ԱՄՆ-ը, Կանադան, Ավստրալիան և մի շարք այլ երկրներ համերաշխությունից համանման քայլեր են ձեռնարկել։ Ռուսաստանը դրան պատասխանել է հայելային միջոցներով։ 2018 թվականի օգոստոսին ԱՄՆ-ը Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցներ է սահմանել քիմիական և կենսաբանական զենքի վերահսկողության և դրա ռազմական կիրառման արգելքի մասին 1991 թվականի օրենքին համապատասխան։ 2019 թվականի օգոստոսին ԱՄՆ-ի Պետդեպարտամենտը հայտարարել է Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների երկրորդ փաթեթի սահմանման մասին։

2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ին բրիտանական ոստիկանությունը հրապարակել է Սկրիպալների թունավորման մեջ կասկածվող երկու ռուս քաղաքացիների անունները և հրապարակել նրանց լուսանկարները։ Բրիտանական հատուկ ծառայությունների տվյալներով՝ նրանք ԳՀՎ սպաներ են, որոնք Մեծ Բրիտանիա են ժամանել կեղծ անուններով[4]։ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Թերեզա Մեյը հայտարարել է, որ թունավորումն արտոնվել է Ռուսաստանի ղեկավարության կողմից, իսկ Մեծ Բրիտանիայի անվտանգության նախարար Բեն Ուոլեսը թունավորման պատասխանատվությունը բարդել է անձամբ Վլադիմիր Պուտինի վրա։ Ռուսաստանը հերթական անգամ մերժել է բոլոր մեղադրանքները։

The Mill բարը, որը Սկրիպալը թունավորումից առաջ այցելել էր դստեր հետ
Սոլսբերիի շրջանային հոսպիտալ, որտեղ տեղափոխվել են թունավորումից տուժածները
Սոլսբերիի մոտակայքում գտնվող «Պորտոն դաուն» գաղտնի ստորգետնյա քիմիական լաբորատորիայի տարածք մուտք գործելը[5]

ԹունավորումԽմբագրել

Թունավևոման հանգամանքներԽմբագրել

2018 թվականի մարտի 4-ին՝ տեղական ժամանակով ժամը 13:40-ին, Սերգեյ Սկրիպալը դստեր հետ սեփական ավտոմեքենայով ժամանել է Maltings առևտրի կենտրոն։ Նրանք կարճ ժամանակով մտել են The Mill փաբ, որից հետո մոտավորապես 14:20-ից մինչև 15:35-ը ճաշել են իտալական Zizzi ռեստորանում, որը գտնվում է նույն առևտրի կենտրոնում։ Հանկարծ երկուսն էլ իրենց վատ են զգացել, և դուրս են եկել մաքուր օդ շնչելու։ Կենտրոնի աշխատակիցները «շտապօգնություն» են կանչել (առաջին զանգը ստացվել է 16:15-ին), որի ժամանումից առաջ Սերգեյն ու Յուլիան մնացել էին առևտրի կենտրոնի մոտ գտնվող նստարանին[4][6]։ 17:10-ին տուժածները տեղափոխվել են շրջանային հոսպիտալ[7]։

Յոդի հետքերը, որի զոհ են դարձել Սերգեյ և Յուլիա Սկրիպալը, հայտնաբերվել են ինչպես Zizzi ռեստորանում, որտեղ նրանք ճաշել են[8], այնպես էլ «The Mill» պանդոկում[9]։ Սակայն թունավորող նյութի առավելագույն կոնցենտրացիան (ինչպես հետևում է մարտի 28-ին հրապարակված դատաբժշկական հետաքննության արդյունքներից) հայտնաբերվել է տան մուտքի դռան բռնակի վրա, որտեղ բնակվում էր Սկրիպալը[10]։ Բացելով դուռը առաջինը, Սերգեյը ստացել է թույնի ամենամեծ մասը, Ջուլիան երկրորդն է դիպել դռանը, հետևաբար ավելի քիչ չափաբաժնով է թունավորվել։ Երրորդ տուժողը՝ սերժանտ Նիկ Բեյլին, առաջին ոստիկանն էր, որը ստուգում էր Սկրիպալների տունը, որտեղ նա նույնպես դիպել է թունավորված դռանը։ Ավելի ուշ բժշկական օգնության համար դիմել է ևս 46 մարդ[11], այդ թվում՝ քրեագետ փորձագետը, որն անմիջականորեն ուսումնասիրել է Սկրիպալներին պատկանող իրերը[12]։

Հետաքննության սկզբում լրատվամիջոցները հայտնել էին թունավորման այլ վարկածների մասին։ Միջադեպից հետո առաջին մի քանի օրերին վարկած է հայտնվել այն մասին, որ թունավոր նյութը Սկրիպալին է փոխանցվել ծաղիկների ծաղկեփնջի հետ միասին[13] (առավոտյան հայրն ու դուստրը այցելել են Սոլսբերիի գերեզմանատուն, որտեղ թաղված են Սերգեյ Սկրիպալի կինն ու որդին[14]): Այնուհետև հայտնվել է ևս մեկ վարկած, ըստ որի Նովիչոկը եղել է Յուլիա Սկրիպալի ճամպրուկում[15][16][17]։ Լեոնիդ Ռինկը, որը խորհրդային տարիներին մասնակցել է քիմիական զենքի մշակմանը, այդ վարկածն անվանել է «լիակատար ախինեա» և հայտարարել, որ այդ տարբերակի դեպքում Յուլիա Սկրիպալը չէր կարողանա կենդանի հասնել Լոնդոն[18]։ Մարտի կեսերին ամերիկյան ԶԼՄ-ներում հայտնվել է ևս մեկ վարկած, որի համաձայն Սկրիպալները թունավորվել են ավտոմեքենայում օդափոխության համակարգի միջոցով[19]։

Ոստիկանության գնահատումների համաձայն՝ միջադեպի ժամանակ շուրջ 500 մարդ կարող էր ներկա գտնվել նույն վայրերում, որտեղ կարող էին թունավորվել Սկրիպալն ու նրա դուստրը, իսկ ընդհանուր առմամբ թունավոր նյութի հետ շփմանը կարող էր մասնակցել 131 մարդ[11][20][21]։

2018 թվականի ապրիլին Վիլ Միրզայանովը (որին լրատվամիջոցները անվանում են «Նովիչոկ» մշակողներից մեկը) կարծիք է հայտնել, որ Սերգեյն ու Յուլիա Սկրիպալին չեն մահացել այն պատճառով, որ այդ օրը Սոլսբերիում ուժեղ մառախուղ ու բարձր խոնավություն է եղել, ինչն անհնար է դարձրել թույնի լիարժեք օգտագործումը[22] (այդ խմբի թունավոր նյութերը ոչնչացվում են ջրում)։ Այլ գիտնականներ նաև կարծիք են հայտնել այն մասին, որ Սկրիպալները ողջ են մնացել նաև այն պատճառով, որ խոնավությունը թուլացրել է «Նովիչոկի» թունավոր ուժը[23][24]։

Տեղանքի մաքրումը թույնիցԽմբագրել

Այն օբյեկտները, որտեղ հայտնաբերվել են թունավոր նյութի հետքեր, երեք մետր երկարությամբ ցանկապատով են ծածկել։ 2018 թվականի ապրիլի կեսերին Մեծ Բրիտանիայի շրջակա միջավայրի պաշտպանության նախարարությունը Սոլսբերիում կազմակերպել էր տեղանքը թույներից մաքրելու աշխատանքներ[25]։ Նախարարությունից հայտնել են, որ մաքրման աշխատանքները կտևեն մի քանի ամիս։ Ընդ որում, բրիտանական իշխանությունները հայտարարել են, որ Սոլսբերին «անվտանգ» է, և որ բնակիչներին և եկողներին պետք չէ նախազգուշական միջոցներ ձեռնարկել[26][27]։

Մեծ Բրիտանիայում Ռուսաստանի դեսպանատունը ենթադրել է, որ Սոլսբերիում տեղանքի վարակազերծման անվան տակ իրականացվում է իրեղեն ապացույցների ոչնչացման գործողություն, որպեսզի խանգարի միջադեպի թափանցիկ հետաքննությանը[28]։

Սերգեյ և Յուլիա Սկրիպալների հետագա ճակատագիրըԽմբագրել

Մարտի 29-ին պաշտոնապես հայտարարվեց, որ Յուլիա Սկրիպալը գիտակցության է եկել և սկսել է խոսել։ Մեկ շաբաթ անց հայտարարվեց, որ Սերգեյ Սկրիպալը նույնպես դուրս է եկել կոմայից և ապաքինվել է։ Բրիտանական կառավարության աղբյուրը ապրիլի 8-ին The Sunday Times թերթին հայտնել է, որ Սկրիպալները շուտով կսկսեն օգնել հետաքննությանը, և որ Մի-6 գաղտնի ծառայությունը ԿՀՎ-ի հետ քննարկել է հորինված անուններով նրանց ԱՄՆ տեղափոխելու հնարավորությունը՝ նրանց նոր մահափորձերից պաշտպանելու նպատակով[29]։ Թերթը նաև հայտնել է, որ Յուլիա Սկրիպալը հրաժարվել է Ռուսաստանի կողմից հյուպատոսական աջակցությունից, ինչը վկայել է Արևմուտքում մնալու նրա ցանկության մասին[29]։ Ապրիլի 10-ին Յուլիա Սկրիպալը դուրս է գրվել հիվանդանոցից և տեղափոխվել Ուիլթշիրի կոմսության Բրիտանական ռազմակայաններից մեկի հոսպիտալ[30]։ Մայիսի 18-ին հայտարարվել էր, որ Սերգեյ Սկրիպալը նույնպես դուրս է գրվել հիվանդանոցից[31]։ Ենթադրվում էր, որ վերամիավորումից հետո Սկրիպալների ընտանիքը կմնա Լոնդոնի բրիտանական հատուկ ծառայությունների գաղտնի բնակարանում[32]։ Մայիսի 23-ին Յուլիա Սկրիպալը թունավորումից հետո առաջին անգամ հայտնվել է տեսախցիկների առաջ։ Նա հայտարարել է, որ իր բախտը բերել է թունավորումից հետո ողջ մնալու համար, շնորհակալություն է հայտնել Սոլսբերիի հոսպիտալի աշխատակիցներին և հույս հայտնել, որ երբևէ կվերադառնա Ռուսաստան[33]։

Հատուկ ծառայություններին մոտ The Telegraph հրատարակության աղբյուրի տվյալներով՝ 2019 թվականի հունվարի դրությամբ Սկրիպալին մնացել է բժիշկների հսկողության տակ և հատուկ ծառայությունների պահպանության տակ, իսկ Յուլիա Սկրիպալը աշխատանքի է տեղավորվել և հանդիպել իր մտերիմ ընկերներից մի քանիսի հետ։ Պարբերականի աղբյուրները նաև հայտնել են, որ Սկրիպալներն արտաքնապես փոխվել են։ Սերգեյ Սկրիպալը շատ է նիհարել և, հնարավոր է, չի ցանկանում հարցազրույց տալ, որպեսզի չբացահայտի իր ներկայիս տեսքը[34]։

2020 թվականի հունիսի 7-ին The Sunday Times-ը հայտնել էր, որ Սկրիպալները տեղափոխվել են Նոր Զելանդիա[35][36]։

ՀետաքննությունԽմբագրել

Բրիտանական ոստիկանության ներկայացուցիչների խոսքով՝ Սկրիպալի և նրա դստեր թունավորման հանգամանքների հետաքննությունը դարձել է «ամենամասշտաբային և ամենաբարդերից մեկը, որոնք երբևէ ձեռնարկել է բրիտանական ոստիկանության հակաահաբեկչական բաժինը»[37][38]։

Թունավորող նյութի նույնականացումԽմբագրել

 
A-234 տեսակի նյարդապարալիտիկ նյութի բանաձևը[39]

Թունավորումից հետո առաջին օրերին բրիտանական ԶԼՄ-ները հայտնել են, որ թունավորումը կատարվել է հազվագյուտ նյարդապարալիզացնող նյութով, որը արտադրում են աշխարհի միայն մի քանի լաբորատորիաներում[40]։ Մարտի 7-ին ոստիկանությունը հայտնել էր, որ թույնը նույնականացվել է, բայց մի քանի օրվա ընթացքում քննության շահերից ելնելով՝ այդ փաստը թաքցվել է[41]։ Մարտի 12-ին Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Թերեզա Մեյը խորհրդարանի առջև ունեցած ելույթում հայտնել էր, որ թունավորումը պայմանավորված է եղել «Նովիչոկ» տեսակի մարտական նյարդապարալիտիկ նյութով, որը, նրա խոսքով, մշակվել է Ռուսաստանում[42]։

Մարտի 22-ին բրիտանական դատարանը թույլատրել է Սերգեյ Սկրիպալի և կոմայի մեջ գտնվող նրա դստերից արյան անալիզներ վերցնել[43]։ Ավելի ուշ դատավորը հայտարարել է, որ փորձաքննության արդյունքները հաստատել են, որ Սկրիպալը և նրա դուստրը թունավորվել են «Նովիչոկ» դասի նյարդապարալիտիկ նյութով կամ նրան մոտ նյութով[44]։ Այս տեղեկությունը դատարանին տրամադրել է «Պորտոն դաուն» լաբորատորիայի փորձագետը, որտեղ արյան անալիզ է իրականացվել[44]։

2018 թվականի ապրիլի 3-ին Պորտոն Դաունի լաբորատորիայի ղեկավար Գարի Էյթքենհեդը հայտարարել էր, որ բրիտանացի գիտնականները չեն պարզել «Նովիչոկ»-ի ծագման երկիրը և նման խնդիր չեն դրել իրենց առջև[45][46]։ Նա, մասնավորապես, նշել է. «մեր աշխատանքն այն է, որ գիտական ապացույցներ ներկայացնենք, որ դա նյարդապարալիտիկ նյութ է։ Մենք հայտնաբերեցինք, որ այն վերաբերում է այս որոշակի դասին, և որ այն ռազմական նշանակության է, բայց դա մեր գործը չէ պարզել, թե որտեղ է այն արտադրվել»[45][47]։ Էյթքենհեդի խոսքով՝ նյութի աղբյուրը պետք է որոշեն այլ մեթոդներով, որոնք առկա են բրիտանական կառավարության զինանոցում[45]։ Ընդ որում Էյթքենհեդը հաստատել է ավելի վաղ արված ենթադրություններն այն մասին, որ «Նովիչոկը», ամենայն հավանականությամբ, կարող էր արտադրվել միայն պետական մակարդակի հզորությունների վրա, քանի որ դրա արտադրության համար պահանջվում են բարձր տեխնոլոգիական մեթոդներ[45][48]։ Էյթքենհեդը նաև հերքել է ռուսական կողմի հայտարարություններն այն մասին, որ նյութի հնարավոր աղբյուրը Պորտոն Դաունում գտնվող իրենց լաբորատորիան է, որը գտնվում է Սոլսբերիից 13 կմ հեռավորության վրա[45]։

Ապրիլի 12-ին քիմիական զենքի արգելման կազմակերպությունը (ՔԶԱԿ) հրապարակել է զեկույցի հակիրճ տարբերակը, որը «հաստատում է բրիտանական կողմի եզրակացությունները գործակալի տեսակի մասին», որը կիրառվել է Սոլսբերիում։ Փաստաթղթում նշվում է, որ գործակալի տեսակի մասին եզրակացություններն արվել են տուժածների վիճակի, արյան անալիզների, ինչպես նաև դեպքի վայրում ՔԶԱԿ-ի փորձագետների վերցրած նմուշների հիման վրա։ Վերլուծության ընթացքում պարզվել է նաև, որ կիրառված նյութն առանձնանում է բարձր մաքրությամբ և գրեթե չի պարունակում աղտոտող խառնուրդներ։ Միևնույն ժամանակ զեկույցում բացակայում է քիմիական նյութի կոնկրետ անվանումը։ Բացի այդ, չի նշվում նյութի հնարավոր ծագումը, քանի որ դա չի եղել փորձագետների առաջադրանքների մեջ[49][50][51]։ Բացի այդ, ՔԶԱԿ-ը հայտարարել է, որ իր կողմից հրապարակվել է ամբողջական զեկույց, որի տեքստը գաղտնի է, սակայն հասանելի է կազմակերպության անդամ բոլոր երկրներին։ ՔԶԱԿ-ի հաղորդագրության համաձայն՝ այս զեկույցում տեղ է գտել հետազոտված նյութի անվանումը և բերված քիմիական կառուցվածքը[49]։

2018 թվականի ապրիլի 14-ին ՌԴ արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարություն է արել՝ վկայակոչելով Շպից քաղաքում շվեյցարական ռադիոլոգիական և քիմիակենսաբանական վերլուծության կենտրոնի զեկույցի չհրապարակված տվյալները, որը Սոլսբերիից մասնակցել է նմուշների վերլուծությանը, որ փորձաքննությունը դրանցում հայտնաբերել է BZ և A-234 («Նովիչոկ-7») թունավոր նյութերի առկայությունը, ընդ որում վերջինիս՝ ինչպես քայքայման մթերքների տեսքով, այնպես էլ մահացու համակենտրոնացման սկզբնական տեսքով։ Լավրովի կարծիքով՝ կլինիկական պատկերն ավելի շատ համապատասխանում է BZ-ի ազդեցությանը։ ՔԶԱԿ-ի պաշտոնական զեկույցում տեղ են գտել միայն A-234-ի մասին տեղեկությունները[52][53]։ Ապրիլի 18-ին ՔԶԱԿ-ի գործադիր խորհրդի նիստում դրա գլխավոր տնօրեն Ահմեդ Ուզյումջյուն բացատրել է, որ BZ-ի պրեկուրսորը օգտագործվել է որպես հսկիչ փորձանմուշներ լաբորատորիաներում աշխատանքի որակը ստուգելու և Սոլսբերիից նմուշների հետ կապ չունի[54][55][56]։ Ռուսաստանն այդ բացատրությունները չի ընդունել[57]։

Ապրիլի 20-ին Լոնդոնում ՌԴ դեսպանատունը ենթադրել է, որ բրիտանական հատուկ ծառայությունները Յուլիա Սկրիպալին ներարկել են ՔԶԱԿ-ի լաբորատորիաներից նմուշներ վերցնելուց առաջ[58][59][60]։

Թունավոր նյութի ծագումԽմբագրել

ԽՍՀՄ-ում քիմիական զենքի մշակմանը մասնակցած քիմիկոս Վիլ Միրզայանովը պնդում է, որ «Նովիչոկ»-ի փորձառու նմուշները կարող են ունենալ շատ երկրներ, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիան, բայց դրա արտադրությունը «կատարվել է միայն ԽՍՀՄ-ում և Ռուսաստանում»։

The Times թերթի հաղորդմամբ, հղում անելով անանուն աղբյուրին, ՆԱՏՕ-ի անդամների համար փակ խորհրդակցության ժամանակ բրիտանական հետախուզությունը հայտնել է, որ «Նովիչոկը», որոնց թունավորել են Սերգեյ Սկրիպալը և նրա դուստրը՝ Յուլիան, արտադրվել է Սարատովի մարզի Շիխանա քաղաքի ռազմական գիտահետազոտական բազայում[61]։ Դրա հետ մեկտեղ թերթը պարզաբանել է, որ հատուկ ծառայությունների աղբյուրները 100 %-ով վստահ չեն, որ լաբորատորիան գտնվում է հենց նշված վայրում[62]։

Ռուսաստանի դիրքորոշումը հայտնել Է Վլադիմիր Պուտինը, որը հայտարարել է, որ քիմիական արդյունաբերության զարգացման ժամանակակից մակարդակում «Նովիչոկին» նման թունավոր նյութերը կարող են արտադրվել աշխարհի 20 երկրներում[63]։ 2008 թվականին նույն Վիլ Միրզայանովը իր գրքում (անգլերեն լեզվով հրատարակված ԱՄՆ-ում) հրապարակել է А-234 գաղտնի թունավոր նյութի բանաձևը և դրա արտադրության ողջ տեխնոլոգիան[64]։

Մարկ Սեդվիլի նամակըԽմբագրել

2018 թվականի ապրիլի 12-ին բրիտանական առաջատար ԶԼՄ-ները հրապարակել են Մեծ Բրիտանիայի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Մարկ Սեդվիլի նամակը ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Ստոլտենբերգին, որում ներկայացվել են բրիտանական հետախուզության տվյալները, որոնք, ըստ Սեդվիլի, հաստատում են թունավորմանը Ռուսաստանի մասնակցության վարկածը[65]։ Մասնավորապես, նամակում նշվում է, որ ԽՍՀՄ-ում մշակված «Նովիչոկի» վրա աշխատանքը շարունակվել է Ռուսաստանում 1993 թվականից հետո, երբ Ռուսաստանը միացել է քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիային, և որ վերջին տասը տարում արտադրվել է դրա փոքր քանակությունը։ Հեղինակի խոսքով՝ 2000-ական թվականների կեսերին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինն ինքն էր «ներգրավված» քիմիական զենքի մշակման ծրագրում[65]։ Ինչպես հետևում է նամակի տեքստից, 2000-ական թվականներին Ռուսաստանում զբաղվել են քիմիական զենքի կիրառման մեթոդների ուսումնասիրությամբ (այդ թվում՝ դռան բռնակի միջոցով թույնի տարածման վարկածը) և հատուկ ստորաբաժանումների համապատասխան ուսուցում են անցկացրել[65]։ Սեդվիլն իր նամակում նաև պնդում է, որ առնվազն 2013 թվականից ԳՀՎ-ի մասնագետները փորձել են մուտք գործել Յուլիա Սկրիպալի էլեկտրոնային փոստը։ Այսպիսով, նամակի հեղինակը ընդգծում է, որ «...միայն Ռուսաստանն ունի և տեխնիկական միջոցներ, և օպերատիվ փորձ, և Սկրիպալների վրա հարձակման դրդապատճառ»[65][66]։

Կասկածյալների և թունավորման հանգամանքների պարզումԽմբագրել

2018 թվականի ապրիլի 20-ին The Daily Telegraph թերթը հայտնել էր, որ բրիտանական ոստիկանությունն ու հատուկ ծառայությունները պարզել են Սկրիպալների դեմ մահափորձի գլխավոր կասկածյալներին և որ նրանք գտնվում են Ռուսաստանի տարածքում[67]։ Հոդվածում, վկայակոչելով հատուկ ծառայությունների անանուն ներկայացուցիչներին, ասվում էր, որ հանցագործությունն իրականացնողները, գործելով Ռուսաստանի ղեկավարության ուղղակի ցուցումով, Սերգեյ Սկրիպալի տան դռան բռնակ են հասցրել «Նովիչոկ» տեսակի նյարդապարալիտիկ նյութ պարունակող հեղուկ։ Հեղինակի պնդմամբ՝ ենթադրյալ կատարողները կարող էին հաստատվել Մեծ Բրիտանիա ժամանած և երկրից շուտով հեռացած մարդկանց մասին տվյալների ստուգման միջոցով, ինչպես նաև դիտարկման տեսախցիկների տեսագրությունների և ավտոմոբիլային համարների ճանաչման տեսախցիկների տվյալները ուսումնասիրելու միջոցով[67][68]։

2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Սքոթլենդ Յարդի հակաահաբեկչական բաժնի պետ Նիլ Բասուն հայտնել Է Մեծ Բրիտանիայի մոտ բավարար ապացույցների առկայության մասին, որպեսզի մեղադրանքներ առաջադրեն Ռուսաստանի երկու քաղաքացիների, ԳՀՎ սպաների դեմ, որոնք Մեծ Բրիտանիայի տարածք են մուտք գործել «Ալեքսանդր Պետրով» և «Ռուսլան Բոշիրով» կեղծ անուններով[69][70]։ Ինչպես պնդում էին, նրանց իրական անուններն այդ պահին արդեն հայտնի էին քննությանը[69][71]։ Պետրովն ու Բոշիրովը Մեծ Բրիտանիա են ժամանել մարտի 2-ին և լքել երկրի տարածքը մարտի 4-ին[69]։ Նշվում է, որ Լոնդոնի City Stay Hotel հյուրանոցի համարում, որտեղ նրանք կանգ են առել, հայտնաբերվել են «Նովիչոկի» հետքեր[69]։ Հետաքննության ընթացքում պարզվել է, որ «Նովիչոկը» գտնվել է իր տեղափոխման համար հատուկ պատրաստված տարայում, որը նմանակում է Nina Ricci օծանելիքի «Premier Jour» սրվակը[69]։ Թագավորական դատախազական ծառայությունը հայտարարել է, որ կասկածյալների ձերբակալման եվրոպական օրդեր Է տրվել, սակայն նրանց արտահանձնման մասին հարցում չի լինի, քանի որ ՌԴ քաղաքացիների արտահանձնումն արգելված է ՌԴ Սահմանադրությամբ[72]։

Սեպտեմբերի 12-ին Վլադիվոստոկի Արևելյան տնտեսական համաժողովում իր ելույթի ժամանակ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարել էր, որ ռուսական իշխանությունները գտել են նրանց, ում Մեծ Բրիտանիան կասկածյալ է համարում։ Նա հավելել է, որ այդ մարդիկ քաղաքացիական են, և նրանց գործողություններում ոչ մի հատուկ և քրեական բան չկա[73], ինչպես նաև հույս է հայտնել, որ նրանք կհայտնվեն և կպատմեն իրենց մասին։ Սեպտեմբերի 14-ին RT հեռուստաընկերությունը YouTube-ում հրապարակել Է հեռուստաալիքի գլխավոր խմբագիր Մարգարիտա Սիմոնյանի հարցազրույցը երկու տղամարդկանց հետ, որոնց լուսանկարները Մեծ Բրիտանիայի կողմից հրապարակվել են որպես կասկածյալների լուսանկար։ Նրանք հայտնել են, որ Ալեքսանդր Պետրովն ու Ռուսլան Բոշիրովը իրենց իրական անուններն են, և հայտարարել են, որ Սոլսբերի այցելել են որպես զբոսաշրջիկներ[74]։

«Ֆոնտանկա.ռու»-ն, «The Insider»-ը և «Bellingcat»-ը կատարել են Պետրովի և Բոշիրովի անձնագրերի տրամադրման դաշնային միգրացիոն ծառայության ծառայողական փաստաթղթերի պատճենների հրապարակումը, որոնցում եղել են «տեղեկություններ չտալու» նշումներ[75]։ Սեպտեմբերի 25-ին ԱԴԾ-ն սկսել է ՆԳՆ աշխատակիցների հետախուզումը, որոնք լրագրողներին արտասահմանյան անձնագրեր ստանալու հարցաթերթիկներ և Պետրովի և Բոշիրովի ավիաթռիչքների վերաբերյալ տվյալներ են տրամադրել[76]։

Սեպտեմբերի 26-ին «The Insider» և «Bellingcat» ինտերնետ-հրատարակությունները հայտարարել էին, որ «Ռուսլան Բոշիրովը» Ռուսաստանի Գլխավոր հետախուզական վարչության գնդապետ Անատոլի Չեպիգան է[77][78][79][80][81]։

Սեպտեմբերի 28-ին The Telegraph թերթը, վկայակոչելով բրիտանական հետախուզությանը, հայտնել էր երրորդ կասկածյալի մասին, որը մեկնել էր Սոլսբերիում, որպեսզի տեղեկություններ հավաքի Ալեքսանդր Պետրովի և Ռուսլան Բոշիրովի համար, որոնք, ըստ Լոնդոնի վարկածի, արդեն ավելի ուշ «Նովիչոկը» բերել էին երկիր[82]։

Հոկտեմբերի 8-ին The Insider ինտերնետ-հրատարակությունը հրապարակել է ՌԴ-ի Ալեքսանդր Եվգենևիչ Միշկինի անունով անձնագրի լուսանկարը, որը, հրատարակության տվյալներով, հանդիսանում է «Ալեքսանդր Պետրովը»՝ Սերգեյ Սկրիպալի թունավորման մեջ երկրորդ մեղադրվողը[83]։ Հոկտեմբերի 9-ին The Insider-ը և Bellingcat-ը լրացուցիչ հաղորդել են, որ Ալեքսանդր Միշկինը ծնունդով Արխանգելսկի մարզի Լոյգա գյուղից է[84]։

Հոկտեմբերի 10-ին «Չեխական ռադիո» ռադիոընկերությունը, վկայակոչելով Չեխիայի հատուկ ծառայություններում իր աղբյուրը, հայտնել էր, որ Ռուսլան Բոշիրովը և Ալեքսանդր Պետրովը 2014 թվականին լրտեսել են Սերգեյ Սկրիպալին, երբ Սկրիպալը պետք է հանդիպեր չեխական հատուկ ծառայությունների ներկայացուցիչների հետ[85]։

2018 թվականի դեկտեմբերի 19-ին ԱՄՆ ֆինանսների նախարարությունը պատժամիջոցներ է սահմանել Անատոլի Չեպիգիի (նա Ռուսլան Բոշիրովն է) և Ալեքսանդր Միշկինի (նա Ալեքսանդր Պետրովն է) դեմ։ Գերատեսչության հայտարարության մեջ նրանք անվանվել են ԳՀՎ աշխատակիցներ, որոնք պատասխանատու են Սերգեյ Սկրիպալի և նրա դստեր վրա հարձակման համար[86][87]։

2019 թվականի հունվարի 6-ին The Telegraph հրատարակությունը հաղորդել էր, որ բրիտանական իշխանությունները պարզել են Սկրիպալների դեմ մահափորձի բոլոր մանրամասները[88]։

Ռուսական կողմը հրաժարվել է մեկնաբանել կասկածյալների մասին ցանկացած ոչ պաշտոնական հաղորդագրություն[89]։

2019 թվականի հունվարի 21-ին Եվրամիությունը պատժամիջոցներ է սահմանել ռուսական ռազմական հետախուզության չորս աշխատակիցների՝ Անատոլի Չեպիգիի (Ռուսլան Բոշիրովի), Ալեքսանդր Միշկինի (Ալեքսանդր Պետրովի), Գլխավոր հետախուզական վարչության ղեկավար Իգոր Կոստյուկովի և նրա տեղակալ Վլադիմիր Ալեքսեևի դեմ, որոնք, Եվրամիության կարծիքով, պատասխանատու են Սոլսբերիում քիմիական զենքի պահպանման, փոխադրման և կիրառման համար[90][91][92]։

2019 թվականի փետրվարին «The Insider» և «Bellingcat» ինտերնետ-հրատարակությունները գրել էին թունավորման մեջ երրորդ կասկածյալի ինքնությունը պարզելու մասին։ Նրանց տեղեկատվության համաձայն՝ նա եղել է Գլխավոր հետախուզական վարչության բարձրաստիճան սպա 1973 թվականին ծնված Դենիս Վյաչեսլավովիչ Սերգեևը, որը ստացել է Սերգեյ Վյաչեսլավովիչ Ֆեդոտովի կեղծ տվյալներով անձնագիր[93]։

Հետաքննության արդյունքների արձագանքԽմբագրել

2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ին, ելույթ ունենալով Համայնքների պալատում, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Թերեզա Մեյը հայտարարել է, որ թունավորումն արտոնվել է Ռուսաստանի ղեկավարության կողմից։

Մեծ Բրիտանիայի անվտանգության նախարար Բեն Ուոլեսը թունավորման պատասխանատվությունը բարդել է անձամբ Վլադիմիր Պուտինի վրա. «Ի վերջո պատասխանատվություն է կրում նա, քանի որ նա նախագահ չէ իր երկրի, իր կառավարությունը ֆինանսավորում և կառավարում է գործունեության հատուկ ծառայությունների հետախուզական վարչության միջոցով պաշտպանության նախարարությունը։ Չեմ կարծում, որ որևէ մեկը կարող է ասել, որ ինքը չի վերահսկում այն, ինչ կատարվում է իր երկրում»[94]։

Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, ԱՄՆ-ի, Կանադայի և Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարության մեջ ողջունել է բրիտանական կողմի կողմից Սկրիպալների թունավորման հետաքննության առաջընթացը[95][96][97]։

Պետական մակարդակի արձագանքԽմբագրել

Մեծ ԲրիտանիաԽմբագրել

Մարտի 12-ին Սոլսբերիում տեղի ունեցած միջադեպի հետաքննության վերաբերյալ Համայնքների պալատում իր զեկույցում Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Թերեզա Մեյը հայտարարել է, որ Սերգեյ Սկրիպալը և նրա դուստրը թունավորվել են Ռուսաստանում մշակված «Նովիչոկ» մարտական թունավոր նյարդապարալիտիկ նյութով[98]։ Նրա խոսքով՝ նյութը նույնականացվել է պաշտպանության, գիտության և տեխնոլոգիաների ոլորտի առաջատար փորձագետների կողմից Պորտոն Դաունի լաբորատորիայից։

Վարչապետը Ռուսաստանին մեկ օր է տվել կատարվածի վերաբերյալ վստահելի բացատրություններ տալու համար։ Նա ավելացրել է. «Եթե Ռուսաստանը «ճշմարտանման բացատրություն» չտրամադրի, ապա Սկրիպալի թունավորումը կհամարվի ռուսական պետության կողմից Մեծ Բրիտանիայի տարածքում ուժի անօրինական օգտագործում»։ Ինչպես հայտարարել Է Մեյը, այդ դեպքում Մեծ Բրիտանիան պետք է պատրաստ լինի զգալիորեն ավելի լայն միջոցներ ձեռնարկել, որոնք խորհրդարանում կհայտարարվեն մարտի 15-ին։

Մարտի 12-ին Մեծ Բրիտանիայի ԱԳՆ-ն Լոնդոնում Ռուսաստանի դեսպանից բացատրություն էր պահանջել։ ՌԴ արտգործնախարար Բորիս Ջոնսոնը ՌԴ դեսպան Ալեքսանդր Յակովենկոյին հայտարարել է, որ Մոսկվան պետք է ամբողջական տեղեկատվություն տրամադրի քիմիական զենքի արգելման կազմակերպության «Նովիչոկ» թույնի մասին։ Նախարարը ռուսական կառավարությանը նախազգուշացրել է հնարավոր պատժամիջոցների մասին, եթե ապացուցվի, որ թունավորման հետևում կանգնած է Մոսկվան։

  • Մարտի 20-ին Deutsche Welle-ին տված հարցազրույցում արտաքին գործերի նախարար Բորիս Ջոնսոնը հայտարարել է, որ «Նովիչոկը» արտադրվել է միայն Ռուսաստանում[99]: Հետագայում այդ հայտարարությունը հերքվել է:

Մարտի 14-ին Թերեզա Մեյը Ռուսաստանին պաշտոնապես մեղադրել էր Սկրիպալի և նրա դստեր սպանության փորձի մեջ։ Մեյը հայտարարել է, որ ի պատասխան թունավորման, Ռուսաստանի հետ բարձր մակարդակի երկկողմ շփումները կդադարեցվեն և Մեծ Բրիտանիայից կարտաքսվեն 23 ռուս դիվանագետներ, որոնք, հնարավոր է, լրտեսական գործունեությամբ են զբաղվում[100]։ Հայտնի է դարձել նաև, որ Մեծ Բրիտանիան կնվազեցնի ներկայացվածության մակարդակը ֆուտբոլի աշխարհի առաջիկա առաջնությունում. Ռուսաստան չեն մեկնի բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ու թագավորական ընտանիքի անդամները։ Մեյը նաև հայտարարել է, որ ակնկալում է նոր միջազգային միջոցներ ձեռնարկել Ռուսաստանի նկատմամբ և այդ նպատակով Մեծ Բրիտանիան ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի արտահերթ նիստ կհրավիրի։ Բացի այդ, Մեյը նշել է բրիտանական բանկերում ռուսական պետական միջոցների սառեցման հնարավորությունը[101][102][103]։ Նույն օրը՝ մարտի 14-ին, The Independent թերթը հաղորդել է, որ Թերեզա Մեյը ծրագրում է Ռուսաստանի դեմ տնտեսական պատերազմ սկսել[104][104][105]։ Աղբյուրի տվյալներով՝ բրիտանական կառավարությունը չի ցանկանում թույլ տալ, որ Վլադիմիր Պուտինի «գանգստերական» արարքները անպատիժ մնան[104]։ Հաղորդվում էր, որ բրիտանացի բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ու թագավորական ընտանիքի անդամները կբոյկոտեն Ռուսաստանում կայանալիք ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունը[106]։

Մարտի 14-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստի ընթացքում Մեծ Բրիտանիան պաշտոնապես մեղադրել Է Ռուսաստանին քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի խախտման մեջ։ ՄԱԿ-ում բրիտանական մշտական ներկայացուցչի պաշտոնակատարը հայտարարել է, որ «Ռուսաստանը չի տեղեկացրել «Նովիչոկ» նյարդապարալիտիկ նյութի մշակման ծրագրի մասին»[107]։

Մարտի 15-ին Բորիս Ջոնսոնը հայտարարել է, որ բրիտանական կառավարությունն ունի Սկրիպալի թունավորմանը Ռուսաստանի մասնակցության «ապշեցուցիչ» ապացույցներ, սակայն նա չի հստակեցրել, թե կառավարությունն ինչ ապացույցներ ունի[108]։ Նույն օրը Մեծ Բրիտանիայի պաշտպանության նախարար Գևին Ուիլյամսոնը հայտարարել էր Պորտոն Դաունի քիմիական, կենսաբանական, ռադիոլոգիական և միջուկային պաշտպանության կենտրոնին կից գաղտնի ռազմական լաբորատորիայի արդիականացման համար 48 միլիոն ֆունտ ստեռլինգ հատկացնելու մասին[109]։

Մեծ Բրիտանիայում ուժեղացվել են մասնավոր ավիափոխադրողների վերահսկողության միջոցառումները, կառավարությունը հայտարարել է օտարերկրյա պետությունների թշնամական գործունեության դեմ նոր օրենք ընդունելու մտադրության մասին, բրիտանական բանակի զինծառայողներին առաջարկվել է սիբիրախտի դեմ պատվաստում անցնել[110]։

Մարտի 26-ին Մեծ Բրիտանիայի պաշտպանության նախարար Գևին Ուիլյամսոնը հայտարարել էր «Սկրիպալի գործի» կապակցությամբ կասկածելի ծագում ունեցող ռուսական ունեցվածքի ձերբակալման թույլտվություն տալու մասին[111][112][113][114][115][116]։

ՌուսաստանԽմբագրել

Մարտի 6-ին ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը, կապված արևմտյան ԶԼՄ-ներում տարածված այն պնդումների հետ, թե ռուսական կողմը մեղսակից է միջադեպին, հայտարարել է, որ Կրեմլում որևէ տեղեկություն չունեն նախկին հետախույզի թունավորման մասին, սակայն Մոսկվան պատրաստ է համագործակցել հետաքննության հետ[117]։

Նույն օրը Մեծ Բրիտանիայում Ռուսաստանի դեսպանատունը բրիտանական իշխանություններին խնդրել էր միջադեպի մասին տեղեկություններ տրամադրել։ Նշվել է նաև, որ «մեդիա տարածության իրադրությունը արագորեն վերաճում է Մեծ Բրիտանիայում ընթացող հակառուսական արշավի նոր փուլի։ Ընթերցողի ուշադրությանն են առաջարկվում տարբեր շահարկումներ, որոնց էությունը վերջին հաշվով հանգում է Ռուսաստանի սևացմանը»[118][119]։

Մարտի 7-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան հայտարարել էր, որ Սկրիպալի «պատմության» հետ կապված իրավիճակը նույնական է Բորիս Բերեզովսկու և Ա. Վերելիչնիի դեպքերին[120]։

Մարտի 12-ին Վլադիմիր Պուտինը և նրա մամուլի քարտուղարը չեն պատասխանել միջադեպի մասին մամուլի հարցերին՝ հայտարարելով, որ ինքը կապ չունի Ռուսաստանի հետ։ Պեսկովը բացատրել է, որ այդ հարցի վերաբերյալ Մեծ Բրիտանիայի կառավարության պաշտոնական հայտարարություն չի արվել, այն դեպքում, երբ «Ռուսաստանի վերոհիշյալ քաղաքացին աշխատել է Մեծ Բրիտանիայի գաղտնի ծառայություններից մեկում», և միջադեպը տեղի է ունեցել բրիտանական հողում[121][122][123]։

Մարտի 13-ին ի պատասխան Թերեզա Մեյի վերջնագրի, որում նա Ռուսաստանից պահանջել էր 24 ժամվա ընթացքում բացատրություն տալ Սերգեյ Սկրիպալի և նրա դստեր թունավորմանը Ռուսաստանի մասնակցության մասին, ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարել էր, որ Ռուսաստանը ոչ մի կապ չունի այդ միջադեպի հետ[124]։ Նախարարը պահանջել է Մոսկվային փոխանցել թունավոր նյութի նմուշները, որով թունավորվել են Սկրիպալը և նրա դուստրը[125], և կշտամբել է Մեծ Բրիտանիային քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիայի պահանջները չպահպանելու համար[126]։

Մարտի 16-ին Ռուսաստանի Քննչական կոմիտեն քրեական գործ է հարուցել ՌԴ ՔՕ 105-րդ հոդվածի 2-րդ մասի «ե» կետով (մահափորձ, որը կատարվել է ընդհանուր վտանգավոր եղանակով)՝ ՌԴ քաղաքացի Յուլիա Սկրիպալի՝ Սերգեյ Սկրիպալի դստեր սպանության փորձի կապակցությամբ[127]։ Մարտի 28-ին Ռուսաստանի Քննչական կոմիտեն Ռուսաստանի Գլխավոր դատախազության միջոցով պաշտոնական հարցում է ուղարկել Մեծ Բրիտանիայի իրավասու մարմիններին՝ Յուլիա Սկրիպալի սպանության գործով քրեական գործին իրավական օգնություն ցուցաբերելու վերաբերյալ և հանցագործության հետաքննության հարցում համագործակցելու պատրաստակամություն է հայտնել[128]։

Մարտի 31-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հրապարակել է 14 հարցից բաղկացած ցանկը, որոնք Լոնդոնում Ռուսաստանի Դաշնության դեսպանատունը Մեծ Բրիտանիայի ԱԳՆ է ուղարկել «Սկրիպալների գործի» կապակցությամբ[129]։ Մասնավորապես, Ռուսաստանը բրիտանական կողմից պահանջել է պարզաբանել, թե ինչու է իրեն մերժել բրիտանական տարածքում տուժած երկու ռուս քաղաքացիների հյուպատոսական հասանելիության իրավունքը, ինչ հակադոտներ և ինչ ձևով են մտցվել տուժածներին, ինչպես նաև ինչպես են այդ հակադոտները հայտնվել բրիտանացի բժիշկների մոտ՝ միջադեպի վայրում[130]։

Նույն օրը Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հրապարակել է 10 հարցից բաղկացած ցանկը, որոնք Փարիզում Ռուսաստանի Դաշնության դեսպանատունը ուղարկել է Ֆրանսիայի ԱԳՆ-ին[131]։ Մասնավորապես, Ռուսաստանը պահանջել է ֆրանսիական կողմից պարզաբանել, թե ինչ հիմքով են Ֆրանսիային ներգրավել համագործակցության Սոլսբերիում տեղի ունեցած միջադեպի հետաքննության գործում և արդյոք ֆրանսիական կողմը պաշտոնական ծանուցում է ուղարկել ՔԶԱԿ-ին գործին միանալու վերաբերյալ։ Ռուսաստանը նաև կցանկանար տեղեկություն ստանալ այն մասին, թե գործով ինչ ապացույցներ են բրիտանական մարմինները փոխանցել Ֆրանսիային, արդյոք ֆրանսիացի փորձագետները ներկա են եղել Սկրիպալների բիոմյութերի վերցմանը և արդյոք Ֆրանսիայում կատարվել են փորձանմուշների հետազոտություններ[132]։

Ապրիլի 1-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հրապարակել է 13 հարցից բաղկացած ցուցակը, որոնք քիմիական զենքի արգելման կազմակերպությանն առընթեր Ռուսաստանի Դաշնության մշտական ներկայացուցչությունը կազմակերպության տեխնիկական քարտուղարություն է ուղարկել «Սկրիպալների գործի» կապակցությամբ[133]։ Մասնավորապես, Ռուսաստանը պահանջում է պարզաբանել, թե մտադիր է արդյոք ՔԶԱԿ-ի տեխնիկական քարտուղարությունը սահմանված կարգով կիսվել Գործադիր խորհրդի (այդ թվում՝ Ռուսաստանի հետ) հետ այն տեղեկատվությամբ, որը բրիտանացիները տրամադրում են տեխնիկական քարտուղարությանը, ինչպիսին էր նմուշառման ընթացակարգը, արդյոք ՔԶԱԿ-ի հիմնարար սկզբունքը պահպանվել է հետաքննությունների անցկացման ժամանակ (այսպես կոչված «chain of custody»)[134]:

Սոլսբերիում տեղի ունեցած միջադեպի երկրորդ տարելիցի կապակցությամբ Լոնդոնում Ռուսաստանի դեսպանատունը պատրաստել է Սոլսբերիում թունավորման և դրա հետաքննության մասին զեկույցի նորացված տարբերակը[135]՝ գործի հանգամանքների և պարզաբանման կարիք ունեցող ասպեկտների շարադրանքով։ Դեսպանատանը նաև հայտարարել են, որ 2020 թվականի մարտի 4-ի դրությամբ «պաշտոնական վարկածի համոզիչ ապացույցներ չեն ներկայացվել»[136]։

ԱՄՆԽմբագրել

Մարտի 12-ին՝ Համայնքների պալատում Թերեզա Մեյի հայտարարությունից հետո, ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Ռեքս Թիլերսոնը հայտարարություն է հրապարակել, որում լիովին պաշտպանում էր Մեծ Բրիտանիայի կառավարության դիրքորոշումը Սերգեյ Սկրիպալի թունավորման վերաբերյալ, այդ թվում՝ նրա կարծիքը, որ Ռուսաստանը, հավանաբար, պատասխանատու է այդ միջադեպի համար[137]։ Մարտի 13-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը Թերեզա Մեյի հետ հեռախոսազրույցում իր համերաշխությունն է հայտնել Մեծ Բրիտանիայի դիրքորոշմանը[138][139]։

BBC-ի տվյալներով՝ Թերեզա Մեյի հետ հեռախոսազրույցում իրենց համերաշխությունն են հայտնել նաև Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնը և Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելը[140]։

ՊատժամիջոցներԽմբագրել

2018 թվականի օգոստոսի 22-ին ԱՄՆ-ը Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցներ է սահմանել քիմիական և կենսաբանական զենքի վերահսկողության և 1991 թվականի ռազմական կիրառման արգելքի մասին օրենքի համաձայն։ Արգելվել է Ռուսաստանի կողմից երկակի նշանակության արտադրանքի մատակարարումը, ԱՄՆ ազգային անվտանգության ոլորտի հետ կապված ապրանքների և տեխնոլոգիաների արտահանումը Ռուսաստան, ինչպես նաև նավթագազային ոլորտի համար էլեկտրոնային սարքավորումների, բաղադրիչների և տեխնոլոգիաների մատակարարումը։

Օրենքը նախատեսում է պատժամիջոցների երկրորդ փաթեթի սահմանման հնարավորություն այն դեպքում, եթե Ռուսաստանը երաշխիքներ չտրամադրի, որ այն այլևս չի խախտի քիմիական զենքի մասին միջազգային իրավունքի դրույթները, և թույլ կտա ՄԱԿ-ին և միջազգային անկախ դիտորդներին ստուգումներ անցկացնել այն վայրերում, որոնք երաշխավորում են, որ Ռուսաստանի կառավարությունը քիմիական զենք չի կիրառում միջազգային իրավունքի խախտմամբ[141]։

2019 թվականի օգոստոսի 2-ին ԱՄՆ-ի Պետդեպարտամենտը հայտարարել է 1991 թվականի օրենքի համաձայն Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների երկրորդ փաթեթի սահմանման մասին։ ԱՄՆ-ն մտադիր է խոչընդոտել միջազգային ինստիտուտների (ԱՄՀ կամ Համաշխարհային բանկի) կողմից Ռուսաստանին ցանկացած փոխառություն, ֆինանսական կամ տեխնիկական օգնություն տրամադրելուն։ ԱՄՆ-ի բանկերին արգելվում է մասնակցել ռուսական սուվերեն պարտքային պարտավորությունների սկզբնական վաճառքին ոչ ռուբլիով և ոչ ենթաօրենսդրական վարկեր տրամադրել Ռուսաստանի կառավարությանը[142]։ ԱՄՆ-ն նաև լրացուցիչ արտահանման սահմանափակումներ է մտցրել այն արտադրանքի վրա, որի առևտուրը վերահսկվում է քիմիական և կենսաբանական զենքի տարածման դեմ պայքարի շրջանակներում[143]։

2018 թվականի դեկտեմբերի 19-ին ԱՄՆ-ի ֆինանսների նախարարությունը պատժամիջոցներ է սահմանել Անատոլի Չեպիգիի (Ռուսլան Բոշիրովի) և Ալեքսանդր Միշկինի (Ալեքսանդր Պետրովի) դեմ[144][145][146]։

ՉինաստանԽմբագրել

Մարտի 27-ին Չինաստանի ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Խուա Չունյինը հայտարարել էր, որ Ռուսաստանն ու Բրիտանիան պետք է գործը լուծեն միմյանց հետ իրական փաստերի հիման վրա։ Նա նաև նշել է, որ հարկ է «հրաժարվել սառը պատերազմի ժամանակների մտածողությունից» (Չինաստանի կողմից արևմտյան երկրների, բայց ոչ Ռուսաստանի նկատմամբ հաճախ օգտագործվող արտահայտություն)[147]։

Ապրիլի 3-ին Չինաստանի ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Գեն Շուանը հայտարարել էր, որ կողմերը պետք է հասկանան փաստերը և վեճը լուծեն փոխադարձ հարգանքի և իրավահավասար քննարկումների հիման վրա[148]։

Չեխիայի ՀանրապետությունԽմբագրել

Չեխիայի նախագահ Միլոշ Զեմանը մայիսի 3-ին Barrandov հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ Չեխիայում արտադրվել և ստեղծվել է «Նովիչոկ» նյարդապարալիտիկ գազ։ Նրա խոսքով՝ «Նովիչոկ» խմբից А-230 թունավոր նյութը փորձարկվել է 2017 թվականի նոյեմբերին Բռնոյի պաշտպանության նախարարության գիտահետազոտական ինստիտուտում, թեստավորումից հետո, պնդում Է Զեմանը, նյութն ամբողջությամբ ոչնչացվել է[149]։

Այլ երկրներԽմբագրել

Մարտի 15-ին ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Գերմանիայի ղեկավարները հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ, որում դատապարտել են Սկրիպալի և նրա դստեր թունավորումը, նրանք հայտարարել են, որ բրիտանական իշխանությունները դաշնակիցներին տեղեկացրել են, որ, ամենայն հավանականությամբ, Ռուսաստանը պատասխանատու է քիմիական հարձակման համար։ Հայտարարությունը ստորագրողները համաձայնություն են հայտնել բրիտանական իշխանությունների այն տեսակետի հետ, որ կատարվածն այլ ճշմարտանման բացատրություն չունի[150][151]։ Միջադեպը անվանել են «Մեծ Բրիտանիայի ինքնիշխանության նկատմամբ ոտնձգություն» և քիմիական զենքի և միջազգային իրավունքի կոնվենցիայի ակնհայտ խախտում[150]։

Մարտի 15-ին միջադեպի վերաբերյալ հայտարարությամբ է հանդես եկել նաև Իսրայելը։ Իսրայելի ԱԳՆ հայտարարության մեջ ասվում է. «Իսրայելը վճռականորեն դատապարտում է Մեծ Բրիտանիայում տեղի ունեցածը»։ Մենք հույս ունենք, որ միջազգային հանրությունը ապագայում դա թույլ չտալու ուղիներ կգտնի։ Մեծ Բրիտանիան բողոք է հայտնել Իսրայելին այն կապակցությամբ, որ հայտարարության մեջ ոչ մի կերպ չի հիշատակվել Ռուսաստանի պատասխանատվության մասին։ Մեծ Բրիտանիայի բողոքն Իսրայելն անտեսել է[152][153][154][155][156]։ Մարտի 16-ին իսրայելական Մոսադ հատուկ ծառայությունը հրաժարվել է հաստատել Սկրիպալի գործում ռուսական հետքը՝ անկախ Մեծ Բրիտանիայի համառ պահանջներից[157]։

Մեքսիկան դատապարտել է Սկրիպալի թունավորումը և հայտարարել այդ գործի հետ կապված հնարավոր դիվանագիտական քայլերի մասին։ Դրա հետ մեկտեղ Մեքսիկան չի հստակեցրել, թե ում դեմ կարող են ուղղվել այդ քայլերը, և հրաժարվել է Ռուսաստանին ուղղակիորեն մեղադրել կատարվածին մեղսակից լինելու մեջ[158][159][160]։

Սկրիպալի գործում Ռուսաստանի կառավարության և ժողովրդի հետ համերաշխություն է հայտնել նաև Վենեսուելայի նախագահ Նիկոլաս Մադուրոն՝ Վենեսուելայի կառավարության և ժողովրդի անունից։ Մադուրոն «անհիմն է համարում ՌԴ-ի մեղադրանքները նախկին լրտես Սերգեյ Սկրիպալի գործին ենթադրյալ մասնակցության համար»[161]։

Ապրիլի 3-ին ՌԴ-ի դեմ արշավին Սերբիայի չմասնակցելու մասին հայտարարել Է հանրապետության պաշտպանության նախարար Ալեքսանդր Վուլինը[162]։

Վերազգային կազմակերպությունների արձագանքԽմբագրել

ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդԽմբագրել

Սերգեյ Սկրիպալի և նրա դստեր թունավորման կապակցությամբ Մեծ Բրիտանիան արտակարգ խորհրդակցություն է հրավիրել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում, որը տեղի է ունեցել մարտի 14-ին[163]։ ՄԱԿ-ում Մեծ Բրիտանիայի մշտական ներկայացուցչի տեղակալ Ջոնաթան Ալենը հայտարարել է, որ Մեծ Բրիտանիան այլընտրանք չունի, քան Ռուսաստանին համարել Սկրիպալի և նրա դստեր թունավորման պատասխանատու։ Ալենը Ռուսաստանին մեղադրել է քիմիական զենքի արգելման մասին կոնվենցիան խախտելու մեջ, քանի որ նա չի հայտնել «Նովիչոկ» ծրագրի գոյության մասին[164]։ Մեծ Բրիտանիայի ներկայացուցիչը հավելել է, որ Ռուսաստանը պետության կողմից կազմակերպված ընդդիմախոսների սպանությունների վաղեմի պատմություն ունի։ Այդ կապակցությամբ նա հիշել է Լոնդոնում ռադիոակտիվ նյութից թունավորված Ալեքսանդր Լիտվինենկոյին[164]։

ՄԱԿ-ում ԱՄՆ մշտական ներկայացուցիչ Նիկի Հեյլին հայտարարել է, որ Սերգեյ Սկրիպալի թունավորման պատասխանատվությունը կրում է Ռուսաստանը[165]։

Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Վասիլի Նեբենզյան հերքել է Ռուսաստանի նկատմամբ մեղադրանքները և հայտարարել, որ Մոսկվային ձեռնտու չէ նման միջադեպը ընտրությունների և ֆուտբոլի Աշխարհի առաջնության նախօրեին[166]։ Նրա խոսքով՝ Սկրիպալը ոչ մի սպառնալիք չի ներկայացրել, սակայն «նա հիանալի է մոտենում զոհի դերին, որին կարելի է արդարացնել Ռուսաստանի նկատմամբ ցանկացած աներևակայելի սուտ, կեղտ և սև PR»[167]: Նեբենզյան կրկնել է Ռուսաստանի պաշտոնական ներկայացուցիչների խոսքերն այն մասին, որ «Նովիչոկ» գազը չի մշակվել Ռուսաստանում[168], իսկ դրա ծագման ամենահավանական աղբյուրներից մեկը կարող է լինել Մեծ Բրիտանիան[164]։

Չինաստանը չեզոք դիրք է գրավել։ Մարտի 16-ին ՄԱԿ-ում ՉԺՀ-ի մշտական ներկայացուցիչ Մա Չժաոսյուն հայտարարել է. «Մենք հուսով ենք, որ փաստերի վրա հիմնված հանգամանալից, օբյեկտիվ և անկախ հետաքննություն կանցկացվի»։ Մի շարք երկրներից ռուս դիվանագետների արտաքսման մասին հայտարարությունից հետո Չինաստանի ԱԳՆ-ն հայտարարել է, որ «այդ խնդիրը պետք է լուծվի փաստերի հիման վրա՝ Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև պատշաճ կերպով»[169][170]։

Քիմիական զենքի արգելման կազմակերպությունԽմբագրել

Մարտի 13-ին քիմիական զենքի արգելման կազմակերպության (ՔԶԱԿ) գլխավոր տնօրեն Ահմեթ Ուզյումջյուն ելույթ է ունեցել կազմակերպության գործադիր խորհրդի նիստում՝ «լուրջ մտահոգություն» հայտնելով, որ «քիմիական նյութերը դեռևս օգտագործվում են մարդկանց վնաս հասցնելու համար», և կոչ է արել պատժել մեղավորներին[171]։ ՔԶԱԿ-ում Ռուսաստանի մշտական ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Շուլգինը հայտարարել է, որ Ռուսաստանում երբեք «Նովիչոկ» կոդային անվանումով ծրագիր չի եղել։ Նրա խոսքով՝ քիմիական զենքի բոլոր աշխատանքները Ռուսաստանի կողմից դադարեցվել են 1992 թվականին, և քիմիական զենքի մշակումն այդ անվանմամբ իրականացրել են ԱՄՆ-ն և Մեծ Բրիտանիան, այլ ոչ թե Ռուսաստանը[172]։

Մարտի 28-ին Ահմեդ Ուզյումջյուն հայտարարել է, որ նյութի անալիզը, որով թունավորվել են Սերգեյ Սկրիպալը և նրա դուստրը, երկու-երեք շաբաթ պետք է տևի[173]։ Նա նաև պարզաբանել է, որ վերլուծությունների բոլոր արդյունքները կփոխանցվեն Մեծ Բրիտանիային, իսկ հետո ինքն է որոշելու՝ հրապարակել դրանք, թե ոչ[174]։

2018 թվականի ապրիլի 4-ին Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ տեղի է ունեցել քիմիական զենքի արգելման կազմակերպության արտահերթ նստաշրջանը[175]։ Ռուսաստանը Չինաստանի և Իրանի հետ համատեղ քվեարկության է դրել Մոսկվային Սոլսբերիում թունավորման հետաքննության մեջ ներգրավելու առաջարկը։ Արդյունքում այդ առաջարկին կողմ են քվեարկել ՔԶԱԿ-ի գործադիր խորհրդի 41 անդամներից 6-ը (նախաձեռնող երկրները, Ադրբեջանը, Սուդանը և Ալժիրը)[175][176]։ ՔԶԱԿ-ի 15 երկրներ պաշտպանել են Մեծ Բրիտանիայի դիրքորոշումը և 17-ը ձեռնպահ են մնացել։ Նախաձեռնությունը հաստատելու համար անհրաժեշտ էր հավաքել գործադիր խորհրդի անդամների ձայների երկու երրորդը[177]։ Ավելի վաղ ՔԶԱԿ-ին առընթեր բրիտանական ներկայացուցչությունը Ռուսաստանի առաջարկը «անընդունելի» էր անվանել՝ այն բնութագրելով որպես շեղում մանևրից և ևս մեկ ապատեղեկատվություն՝ այն հարցերից խուսափելու նպատակով, որոնց պետք է պատասխանեն ռուսական իշխանությունները[178]։

2018 թվականի մայիսի 4-ին ՔԶԱԿ-ի ներկայացուցիչները հայտարարել են, որ թունավորման ժամանակ թույնի չափաբաժինը կազմել է 50-ից մինչև 100 մգ՝ ճշգրիտ թիվը հնարավոր չէ գնահատել[179]։

ՆԱՏՕԽմբագրել

ՆԱՏՕ-ի պաշտոնական ներկայացուցիչները խորը մտահոգություն են հայտնել կազմակերպության անդամ պետության տարածքում նյարդակաթվածահարական նյութի կիրառման կապակցությամբ[180]։ ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղար Յենս Սթոլթենբերգը Ռուսաստանին կոչ է արել բացահայտել հետխորհրդային շրջանում քիմիական զենքի մշակման իր ծրագրի մանրամասները։ Նա նաև նշել է, որ ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցներն արդեն Մեծ Բրիտանիային առաջարկել են համակողմանի աջակցություն ցուցաբերել Սոլսբերիում տեղի ունեցած միջադեպի հետաքննությանը[181]։

ԵվրամիությունԽմբագրել

2019 թվականի հունվարին Եվրամիությունը պատժամիջոցներ է սահմանել Գլխավոր շտաբի գլխավոր վարչության ղեկավար փոխծովակալ Իգոր Կոստյուկովի, նրա առաջին տեղակալ գեներալ-լեյտենանտ Վլադիմիր Ալեքսեևի, Ալեքսանդր Միշկինի (Ալեքսանդր Պետրովի) և Անատոլի Չեպիգիի (Ռուսլան Բոշիրովի) դեմ։ ԵՄ-ի կարծիքով՝ նրանք «պատասխանատու են Սոլսբերիում (Մեծ Բրիտանիա) թունավոր նյարդապարալիտիկ գործակալի պահպանման, փոխադրման և օգտագործման համար»[182]։ Այն մասին, որ Եվրամիության 28 երկրների դեսպանները համաձայնեցրել են սահմանափակիչ միջոցները ԳՀՎ չորս սպաների դեմ, ավելի վաղ հաղորդվել էր հունվարին։

Դիվանագիտական հակամարտությունԽմբագրել

Ռուսաստանի ԱԳՆ մամուլի ասուլիսԽմբագրել

Մարտի 21-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հանդիպում էր կազմակերպել դիվանագիտական առաքելությունների ներկայացուցիչների համար՝ Սկրիպալի թունավորման հետ կապված Մոսկվայի դիրքորոշումը հստակեցնելու նպատակով։ Հանդիպմանը ներկա էին շուրջ 150 երկրների դիվանագետներ։ Ռուսաստանի ԱԳՆ սպառազինությունների չտարածման և վերահսկողության դեպարտամենտի տնօրեն Վլադիմիր Երմակովը պատմել է Սոլսբերիում տեղի ունեցածի նկատմամբ Ռուսաստանի վերաբերմունքի և բրիտանական իշխանությունների նկատմամբ Մոսկվայի գլխավոր հավակնությունների մասին՝ իր խոսքը հղելով զգացմունքային ռեմարկներով և փոխաբերություններով[183]։ Հանդիպման ժամանակ Երմակովն անուղղակիորեն մեղադրել Է Մեծ Բրիտանիային սադրանքի մեջ՝ Սկրիպալի և նրա դստեր վրա հարձակումը անվանելով «կոպիտ կեղծված հակաիրավական արկածախնդրություն», և հավելել, որ Ռուսաստանը Սկրիպալների թունավորման հետ կապ չունի, քանի որ դա իր համար շահավետ չէ։ Նա կոչ է արել Մեծ Բրիտանիային համատեղ հետաքննել հանցագործությունը բաց ձևաչափով։ Միջադեպի գլխավոր մեղավոր է ճանաչվել գիտնական-քիմիկոս Վիլ Միրզայանովը, որը 2008 թվականին իր գրքում հրապարակել էր «Նովիչոկ» խմբի գաղտնի թունավոր նյութի բանաձևը։ Ռուսաստանի Դաշնության զինված ուժերի ռադիացիոն, քիմիական և կենսաբանական պաշտպանության զորքերի պետ, գեներալ-մայոր Ի. Ա. Կիրիլովը հայտարարել է, որ դրանով Միրզայանովը կատարել է «ահաբեկչությանն օժանդակելու ակտ»։ Բացի այդ, հայտարարվեց, որ միրզայանների արտագաղթից հետո «աշխատում է ԱՄՆ կառավարության համար»[184][185]։

Ճեպազրույց Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատանըԽմբագրել

Մարտի 22-ին, Ռուսաստանի ԱԳՆ մամուլի ասուլիսի հաջորդ օրը, Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատանը օտարերկրյա դեսպանությունների 80 բարձրաստիճան ներկայացուցիչների համար անցկացվել է փակ շնորհանդես, որը բաղկացած է վեց սլայդներից, ներառյալ «Սոլսբերիում տեղի ունեցած միջադեպը» վերնագրով տիտղոսաթերթը[186]։ Մարտի 27-ին «Կոմերսանտ» թերթում հրապարակվել է մի փաստաթուղթ, որը Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատունն այդ շնորհանդեսի ժամանակ տարածել է օտարերկրյա դիվանագետների շրջանում[187][188]։

Մարտի 22-ին Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատունը ճեպազրույցի ժամանակ հրապարակել է Մեծ Բրիտանիայի դեսպանի զեկույցի ամբողջական տեքստը[189]։ Բացի այդ, զեկույցում նշվել է, որ Պորտոն Դաունի լաբորատորիան հաստատել է «Նովիչոկ» խմբին վերաբերող նյարդապարալիտիկ գործողության նյութի ռուսական ծագումը։ Դեսպանն ընդգծել է, որ նման զենքը չի կարող ստեղծվել ոչ պետական կազմակերպությունների կողմից՝ կապված նրա բարձր վտանգի և բարձր որակավորում ունեցող անձնակազմի արտադրության համար անհրաժեշտ լինելու հետ։ Դեսպանի խոսքով՝ Մեծ Բրիտանիայի տարածքում վտանգավոր թույնի հայտնվելու բացատրություն տալու փոխարեն Ռուսաստանը դիմում է ապատեղեկատվության, ուշադրության շեղման և մեղադրում ուրիշներին։ Դեսպանը Ռուսաստանին մեղադրել է այն բանում, որ նա խախտել է քիմիական զենքի արգելման Կոնվենցիան՝ չհայտնելով «Նովիչոկ»-ի մշակման մասին։ Ընդ որում, դեսպանը նշել է, որ կոնվենցիան չի պարտավորեցնում Մեծ Բրիտանիային Ռուսաստանին տրամադրել Սոլսբերիում կիրառված նյութի նմուշներ, և հավելել է, որ մի քանի միջադեպերից հետո, այդ թվում՝ Լոնդոնում Ալեքսանդր Լիտվինենկոյի թունավորումից հետո, Մեծ Բրիտանիան Ռուսաստանի հետ համագործակցելու կամ վստահելի և անկախ վերլուծության ակնկալիք չունի այն հարցերում, որտեղ կարող են շոշափվել նրա շահերը։

 
Քարտեզի վրա կանաչ գույնով նշվում են այն երկրները, որոնք արտաքսել են ռուս դիվանագետներին։ Կապույտ գույնով նշվում են այն երկրները, որոնք հետ են կանչել Մոսկվայում իրենց դեսպաններին։ Կարմիր գույնով նշվում է Ռուսաստանը

Ռուս դիվանագետների արտաքսում և դեսպանների հետկանչԽմբագրել

Մարտի 14-ին Թերեզա Մեյը հայտարարել է, որ թունավորմանը ի պատասխան Մեծ Բրիտանիայից կարտաքսվեն 23 ռուս դիվանագետներ, որոնց Լոնդոնը համարում է հետախուզության աշխատակիցներ։ Նաև հայտարարվել է Ռուսաստանի իշխանությունների հետ բարձր մակարդակի երկկողմ շփումների դադարեցման մասին։ Տեղեկացվել է, որ Մեծ Բրիտանիան կնվազեցնի ներկայացվածության մակարդակը ֆուտբոլի աշխարհի առաջիկա առաջնությունում. Ռուսաստան չեն մեկնի բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ու թագավորական ընտանիքի անդամները[190]։

Մարտի 26-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմը հայտարարել է երկրից 60 ռուս դիվանագետների (ԱՄՆ-ում դիվանագիտական առաքելության 48 աշխատակիցների և ՄԱԿ-ին առընթեր առաքելության 12 աշխատակիցների, որոնք անվանվել են Հիզեր Նաուերթ «ռուսական հետախուզության օպերատորներ») արտաքսելու և Սիեթլում Ռուսաստանի գլխավոր հյուպատոսությունը փակելու որոշման մասին[191][192]։ Ռուսաստանում ԱՄՆ-ի դեսպան Ջոն Հանթսմանը ենթադրել է, որ ԱՄՆ-ում Ռուսաստանի դիվանագիտական սեփականությունը կարող է կալանավորվել՝ չնայած Վիեննայի կոնվենցիային[193]։

Մարտի 27-ին ՆԱՏՕ-ի խորհուրդը 10 մարդով կրճատել է ՌԴ ներկայացուցչության կազմը, որից հետո ռուս աշխատակիցների թիվը կազմել է 20 մարդ[194]։ ՆԱՏՕ-ի կենտրոնակայանում յոթ ռուս սպաներ կուղարկվեն, ևս երեքին կհրաժարվեն հավատարմագրումից[195]։

Ռուս դիվանագետների արտաքսման մասին նույնպես հայտարարել են. Ուկրաինան (13 դիվանագետ[196], այդ թվում՝ դեսպանատան առաջին և երկրորդ քարտուղարները[197]), Կանադան (4 դիվանագետ, նաև մերժել է 3 լրացուցիչ հայտեր Ռուսաստանից[196]), Գերմանիան (4 դիվանագետ[196]), Լեհաստանը (4 դիվանագետ[196]), Ֆրանսիան (4 դիվանագետ[196]), Լիտվան (3 դիվանագետ[196], այդ թվում՝ 2 ռազմական կցորդ[198][199]), Ավստրալիան (2 դիվանագետ[196]), Ալբանիան (2 դիվանագետ[196]), Դանիան (2 դիվանագետ[196]), Իսպանիան (2 դիվանագետ[196][196]), Նիդերլանդները (2 դիվանագետ[196]), Բելգիան (1 դիվանագետ[200]), Լատվիան (1 դիվանագետ և «Աէրոֆլոտ»-ի 1 աշխատակից[198]), Էստոնիան (1 ռազմական կցորդ), Հունգարիան (1 դիվանագետ[196]), Մակեդոնիան (1 դիվանագետ[196]), Նորվեգիան (1 դիվանագետ[196]), Ռումինիան (1 դիվանագետ[196]), Ֆինլանդիան (1 դիվանագետ[196]), Խորվաթիան (1 դիվանագետ[196]), Շվեդիան (1 դիվանագետ[196]), Վրաստանը (1 դիվանագետ[201]), Չեռնոգորիան (1 դիվանագետ), Իսլանդիան հայտարարել Է Ռուսաստանի հետ բարձր մակարդակի երկխոսության դադարեցման մասին, նրա ղեկավարները նաև բոյկոտ են հայտարարել 2018 թվականի ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությանը[196]։ Մոլդովան արտաքսել է 3 ռուս դիվանագետների՝ չնայած դրան երկրի նախագահ Իգոր Դոդոնի հակազդեցությանը[202]։ Չեխիան որոշում է կայացրել արտաքսել երեք ռուս դիվանագետների՝ չնայած Չեխիայի նախագահ Միլոշ Զեմանի դիրքորոշմանը «Սկրիպալի գործին» Ռուսաստանի մասնակցության ապացույցների բացակայության մասին[196][203]։ Բուլղարիան ռուս դիվանագետներին արտաքսելու որոշում չի կայացրել[204]՝ հարկ համարելով պահպանել չեզոքությունը ԵՄ-ում նախագահության ժամանակ[205]։ Ավստրիան (ընդ որում երկրի ԱԳՆ-ն հայտնել է Մեծ Բրիտանիայի կողմից ճնշումների մասին[206][207]), Հունաստանը, Պորտուգալիան և Մալթան հայտարարել են, որ մտադիր չեն արտաքսել դիվանագետներին[205], բայց աջակցություն են հայտնել Մեծ Բրիտանիային և դատապարտել են թունավորումը[196]։ Իռլանդիան հայտարարել է, որ մտադիր է միանալ ակցիային ավելի ուշ։ Կիպրոսը հրաժարվել է արտաքսումից[208]։ Իր հերթին Նոր Զելանդիայի կառավարությունը, աջակցություն հայտնելով Թերեզա Մեյին, հայտարարել է սեփական երկրում ռուսական լրտեսների բացակայության մասին[209]։

Բուլղարիան, Լյուքսեմբուրգը, Մալթան, Սլովակիան, Սլովենիան, Պորտուգալիան և Եվրամիությունը չեն արտաքսի ռուս դիվանագետներին, բայց «խորհրդակցությունների համար» հետ կկանչեն իրենց դեսպաններին Ռուսաստանից[210][211][212][213][214][215][216][217][218]։

Մարտի 24-ին Եվրամիության երկրների ղեկավարները որոշում են ընդունել մոտ մեկ ամսով հետ կանչել Ռուսաստանում ԵՄ դեսպան Մարկուս Էդերերին Բրյուսել կոնսուլտացիաների համար[219]։

Ռուսաստանի պատասխան քայլերԽմբագրել

 
Վլադիմիր Պուտինը խորհրդակցություն է անցկացնում Ռուսաստանի Անվտանգության խորհրդի հետ, որը հրավիրվել է արևմտյան երկրների կողմից ռուս դիվանագետների արտաքսման պատասխան միջոցների քննարկման համար, 2018 թվականի մարտի 30

Մարտի 17-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն հայտարարել էր Մեծ Բրիտանիայի պատժամիջոցների հայելային պատասխան միջոցների մասին՝ Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատան 23 դիվանագիտական աշխատակիցների արտաքսման մասին։ Տեղեկացվել է Ռուսաստանում բրիտանական խորհրդի փակման մասին «նրա գործունեության չկարգավորված լինելու կապակցությամբ» և հետ է կանչվել Պետերբուրգում Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոսության բացման վերաբերյալ ռուսական կողմի համաձայնությունը[220]։

ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան «Ռոսիա-24» հեռուստաալիքի եթերում հայտարարել է. «Ոչ Խորհրդային Միության տարածքում, ոչ Խորհրդային Միության ժամանակ, ոչ Ռուսաստանի Դաշնության ժամանակ, ոչ էլ Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում երբևէ չեն եղել հետազոտություններ, որոնք ուղղակի կամ կոդային «Նովիչոկ» անվանում կունենան»[221]։ Զախարովայի խոսքով՝ նյութի ծագման ամենահավանական աղբյուրը կարող են լինել ԱՄՆ-ը կամ Մեծ Բրիտանիան։

Մարտի 25-ին Ռուսաստանի նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը «Սկրիպալի գործում» Մեծ Բրիտանիայի գործողությունները «անտեսանելի գռեհիկություն» է անվանել[222]։

Մարտի 29-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը հայտարարել էր ռուս դիվանագետներին արտաքսած երկրների նկատմամբ հայելային միջոցներ ձեռնարկելու մասին։ Կփակվի նաև Սանկտ Պետերբուրգում ԱՄՆ-ի հյուպատոսությունը[223][224][225]։ Մարտի 30-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ են կանչվել Ավստրալիայի, Ալբանիայի, Գերմանիայի, Դանիայի, Իռլանդիայի, Իսպանիայի, Իտալիայի, Կանադայի, Լատվիայի, Լիտվայի, Մակեդոնիայի, Մոլդովայի, Նիդեռլանդների, Նորվեգիայի, Լեհաստանի, Ռումինիայի, Ուկրաինայի, Ֆինլանդիայի, Ֆրանսիայի, Խորվաթիայի, Չեխիայի, Շվեդիայի, Էստոնիայի դեսպանները[226][227]։

Մարտի 30-ին Ռուսաստանի ԱԳՆ-ն Մեծ Բրիտանիայից պահանջել է մեկամսյա ժամկետում կրճատել Ռուսաստանում իր դիվանագիտական անձնակազմը և Մոսկվայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատան և Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոսարանների աշխատակիցների ընդհանուր թիվը համապատասխանեցնել Մեծ Բրիտանիայում աշխատող ռուս դիվանագետների թվին։ Տարբերությունը կազմում է ավելի քան 50 աշխատակիցներ[228]։

Սոլսբերիի միջադեպից հետո կողմերի գործողություններըԽմբագրել

Ռուս դիվանագետների արտաքսումը և Ռուսաստանի Դաշնության պատասխան միջոցները
Պետություն Ամսաթիվ Ձեռնարկված միջոցառումներ Ամսաթիվ Ռուսաստանի Դաշնության պատասխան միջոցներ
  Մեծ Բրիտանիա 14.03. 23 ռուս դիվանագետի հայտարարել են «persona non grata»

Ռուսաստանի հետ երկկողմ շփումների դադարեցում

Ռուսաստանում ֆուտբոլի ԱԱ-2018-ի այցելության արգելքը բարձրաստիճան պաշտոնյաներին և թագավորական ընտանիքի անդամներին[229]

 17.03. 23 բրիտանացի դիվանագետի հայտարարել են «persona non grata»

Սանկտ Պետերբուրգում Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոսության բացման համաձայնության հետկանչ

Բրիտանական խորհրդի գործունեության դադարեցում

Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի դիվանագիտական ներկայացուցչությունը մեկամսյա ժամկետում կրճատելու ՌԴ ԱԳՆ պահանջը 50 մարդով[230]

  ԱՄՆ 26.03. 48 ռուս դիվանագետի հայտարարել են «persona non grata»

ՄԱԿ-ում առաքելության 12 աշխատակիցների արտաքսումը

Սիեթլում ՌԴ գլխավոր հյուպատոսության փակում[231]

 29.03. ԱՄՆ 60 դիվանագետի «persona non grata» են հայտարարել

Սանկտ Պետերբուրգում ԱՄՆ գլխավոր հյուպատոսության փակում[232]

  Ուկրաինա 26.03. 13 ռուս դիվանագետի հայտարարել են «persona non grata»[233]
ԱՄՆ-ից և Մեծ Բրիտանիայից արտաքսված ռուս դիվանագետների մուտքն Ուկրաինա արգելված է 5 տարվա ընթացքում[234]		 30.03. 13 դիվանագետի հայտարարել են «persona non grata»[235]
ՆԱՏՕ 27.03. ՌԴ ներկայացուցչության կազմի կրճատումը 10 անձի համար (30-ից մինչև 20)
  Կանադա 26.03. 4 դիվանագետ[236] 30.03. 4 դիվանագետ[235]
  Գերմանիա 26.03. 4 դիվանագետ 30.03. 4 դիվանագետ[235]
  Ֆրանսիա 26.03. 4 դիվանագետ 30.03. 4 դիվանագետ[235]
  Լեհաստան 26.03. 4 դիվանագետ 30.03. 4 դիվանագետ[235]
  Լիտվա 26.03. 3 դիվանագետ 30.03. 3 դիվանագետ[235]
  Չեխիա 26.03. 3 դիվանագետ 30.03. 3 դիվանագետ[235]
  Իտալիա 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Իսպանիա 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Դանիա 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Նիդերլանդներ 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Ալբանիա 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Լատվիա 26.03. 1 դիվանագետ + 1 «Աերոֆլոտի» աշխատակից 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Հունգարիա 26.03. 1 դիվանագետ 04.04. 1 դիվանագետ[227]
Հյուսիսային Մակեդոնիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Ռումինիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Ֆինլանդիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Խորվաթիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Շվեդիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Էստոնիա 26.03. 1 Ռուսաստանի դեսպանատան ռազմական կցորդ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Ավստրալիա 26.03. 2 դիվանագետ 30.03. 2 դիվանագետ[235]
  Նորվեգիա 26.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Մոլդովա 27.03. 3 դիվանագետ 30.03. 3 դիվանագետ[235]
  Իռլանդիա 27.03. 1 դիվանագետ 30.03. 1 դիվանագետ[235]
  Բելգիա 27.03. 1 դիվանագետ 04.04. 1 դիվանագետ[237]
  Չեռնոգորիա 28.03. 1 դիվանագետ 02.04. 1 դիվանագետ[238]
  Վրաստան 29.03. Վրաստանում Շվեյցարիայի դեսպանատանը կից Ռուսաստանի շահերի բաժնի 1 աշխատակից 13.04. Մոսկվայում Շվեյցարիայի դեսպանատանը կից Վրաստանի շահերի բաժնի 1 աշխատակից[239]
Ընդհանուր 157 146 + 50
  • Բրիտանական լրատվամիջոցները պնդում են, որ արտաքսված բոլոր դիվանագետները ռուսական հատուկ ծառայությունների գաղտնի գործակալներ են եղել։
  • Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին հետախուզության ծառայության տնօրեն Ս. Ե. Նարիշկինը հայտնել է, որ արտաքսված ռուս դիվանագետների թվում իսկապես եղել են Ռուսաստանի Դաշնության Անվտանգության դաշնային ծառայության սպաներ, որոնք զբաղվել են այսպես կոչված «գործընկերական ալիքով» գտնվելու երկրների հատուկ ծառայությունների հետ փոխգործակցությամբ, բոլոր այդ սպաները պաշտոնապես ներկայացվել են գտնվելու երկրներում որպես Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության աշխատակիցներ։ Նման սպաները, Նարիշկինի խոսքով, քիչ էին, և նրանք ապահովում էին ռուսական դեսպանությունների անվտանգությունը[240]։
  • Ռուսաստանից 23 բրիտանացի դիվանագետների արտաքսումից հետո Մեծ Բրիտանիան, հնարավոր է, որպես նոր միջոց փակի Լոնդոնում ՌԴ-ի առևտրային ներկայացուցչությունը[241]։
  • Ապրիլի 3-ին ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի ներկայացուցիչները հայտարարել են 60 ռուս դիվանագետների հավատարմագրում տրամադրելու պատրաստակամության մասին՝ ամերիկյան տարածքում ՌԴ դեսպանատանը թափուր դիրքերը փոխարինելու համար։ Ընդ որում, Միացյալ Նահանգները ելնում է նրանից, որ Մոսկվան նույնպես պատրաստ է ընդունել ամերիկացի նոր դիվանագետներին այն դիվանագետների փոխարեն, որոնք պարտավոր են լքել Ռուսաստանը, որպեսզի լրացնեն սեփական դիվանագիտական առաքելության աշխատակիցների ընդհանուր թիվը[242]։

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ «Лондон отказался предоставить российской стороне доступ к Сергею Скрипалю»։ Interfax.ru (ռուսերեն)։ 2018-03-18։ Վերցված է 2018-03-23 
  2. ↑ «Russian spy: May to announce measures against Russia»։ BBC։ 2018-03-14։ Վերցված է 2018-03-14 
  3. ↑ Сергея Скрипаля выписали из больницы РИА Новости, 18 мая 2018 года
  4. ↑ 4,0 4,1 «В отравлении Скрипалей обвинили двух офицеров ГРУ. Британская полиция рассказала, как они действовали»։ Meduza։ 2018-09-05։ Վերցված է 2018-09-05 
  5. ↑ Портон-Даун: подземная химлаборатория в тихой сельской Англии
  6. ↑ «Russian spy: What we know so far»։ BBC։ 2018-03-18։ Վերցված է 2018-03-18 
  7. ↑ «How Salisbury case went from local drama to international incident»։ The Guardian։ 2018-03-10։ Վերցված է 2018-03-20 
  8. ↑ «Отравление Скрипаля: следы яда обнаружены в пиццерии»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-10։ Վերցված է 2018-03-11 
  9. ↑ «Up to 500 people are being advised to wash their possessions after police found nerve agent traces in Zizzi and a pub in Salisbury»։ Business Insider (անգլերեն)։ 2018-03-11։ Վերցված է 2018-03-11 
  10. ↑ «UPDATE: Salisbury investigation»։ Mynewsdesk (անգլերեն)։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018-03-28-ին։ Վերցված է 2018-03-28 
  11. ↑ 11,0 11,1 «Пресса Британии: новые подробности отравления в Солсбери»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-04-08։ Վերցված է 2018-04-11 
  12. ↑ Ещё один полицейский попал в больницу после отравления Скрипаля Газета.ру, 22 марта 2018 года
  13. ↑ «СМИ: над могилой родственников Скрипаля установили палатку для эксгумации»։ РИА Новости (ռուսերեն)։ 20180310T0117+0300Z։ Վերցված է 2018-03-11 
  14. ↑ «Назван вероятный способ отравления шпиона Скрипаля»։ Վերցված է 2018-03-11 
  15. ↑ СМИ узнали о провозе отравившего Скрипаля вещества в чемодане его дочери // Росбизнесконсалтинг, 16 марта 2018 года
  16. ↑ The Telegraph: яд для Скрипаля привезла его дочь // Газета.ru, 16 марта 2018 года
  17. ↑ «The Telegraph: «Новичок» попал в Великобританию в багаже Юлии Скрипаль»։ Meduza։ 2018-03-16։ Վերցված է 2018-03-16 
  18. ↑ «Разработчик «Новичка» указал виновных в отравлении Скрипаля»։ Lenta.ru։ 2018-03-20։ Վերցված է 2018-03-20 
  19. ↑ «ABC News: яд мог попасть в машину Скрипаля через вентиляцию автомобиля»։ Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-19 
  20. ↑ «Отравление Скрипаля: собрали 240 доказательств, опросили 200 свидетелей»։ BBC Україна (անգլերեն)։ 2018-03-11։ Վերցված է 2018-03-13 
  21. ↑ «Отравление Скрипаля: жителям Солсбери советуют постирать одежду»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-11։ Վերցված է 2018-03-13 
  22. ↑ «В условиях влажности применять это вещество мог только идиот»
  23. ↑ Andrew Griffin (2018-03-12)։ «What is Novichok? The powerful nerve agent that makes it 'highly likely' Russia poisoned former spy»։ The Independent։ Վերցված է 2018-04-14 
  24. ↑ «expert reaction to nerve agent being substance identified in case of Russian ex-spy and his daughter»։ Science Media Centre։ 2018-03-08։ Վերցված է 2018-04-14 
  25. ↑ Дезинфекция в Солсбери Archived 2020-11-25 at the Wayback Machine. Федеральное Агентство Новостей, 18 апреля 2018 года
  26. ↑ «Skripal nerve agent 'was in liquid form'»։ BBC News (անգլերեն)։ 2018-04-17։ Վերցված է 2018-04-18 
  27. ↑ «Salisbury toxic hotspots clean-up begins»։ BBC News (անգլերեն)։ 2018-04-20։ Վերցված է 2018-04-20 
  28. ↑ Посольство России считает дезинфекцию в Солсбери попыткой уничтожить улики // Коммерсантъ, 18 апреля 2018 года
  29. ↑ 29,0 29,1 «Скрипалей предложили переправить в США под чужими именами»։ Lenta.ru։ 2018-04-08։ Վերցված է 2018-04-08 
  30. ↑ «Юлия Скрипаль выписана из больницы после отравления в Солсбери»։ Русская служба BBC։ 2018-04-10։ Վերցված է 2018-04-10 
  31. ↑ «Сергея Скрипаля выписали из больницы»։ Русская служба BBC։ 2018-05-18։ Վերցված է 2018-05-18 
  32. ↑ Эксперт по делам разведки о судьбе Скрипалей Росбалт, 12 апреля 2018 года
  33. ↑ «Юлия Скрипаль: я надеюсь однажды вернуться в Россию»։ Русская служба BBC։ 2018-05-23։ Վերցված է 2018-05-23 
  34. ↑ Victoria Ward Sergei and Yulia Skripal could still be in UK and even be working for security service, experts claim // The Telegraph. — 7 JANUARY 2019 • 6:00AM.
  35. ↑ Editor Caroline Wheeler, Deputy Political։ «Salisbury novichok poisonings: Sergei and Yulia Skripal move to New Zealand»։ 0140-0460։ Վերցված է 2020-06-18 
  36. ↑ «Sunday Times: Скрипали тайно переехали в Новую Зеландию»։ BBC News Русская служба։ 2020-06-07։ Վերցված է 2020-06-18 
  37. ↑ «МВД Британии рассказало подробности расследования отравления в Солсбери»։ РИА Новости (ռուսերեն)։ 20180310T2026+0300Z։ Վերցված է 2018-04-05 
  38. ↑ Об отравлении Скрипалей Interfax, 28 марта 2018
  39. ↑ Mark Peplow.։ «Nerve agent attack on spy used ‘Novichok’ poison | March 19, 2018 Issue - Vol. 96 Issue 12 | Chemical & Engineering News»։ cen.acs.org։ Վերցված է 2018-04-19 
  40. ↑ «Полиция: Скрипаля отравили нервно-паралитическим веществом»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-07։ Վերցված է 2018-03-11 
  41. ↑ Британская полиция подтвердила отравление Скрипаля нервно-паралитическим веществом Interfax, 7 марта 2018 года
  42. ↑ «След «новичка»: как Лондон связал «дело Скрипаля» с Москвой»։ РБК։ Վերցված է 2018-03-12 
  43. ↑ «Британский суд разрешил взять анализы крови у Сергея Скрипаля» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2018-03-22։ Վերցված է 2018-03-22 
  44. ↑ 44,0 44,1 Michael Holden, Gabriela Baczynska (2018-03-22)։ «Russian agent may have limited mental capacity after nerve attack»։ Reuters։ Վերցված է 2018-03-23 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 Steven Morris (2018-04-03)։ «Porton Down experts unable to verify 'precise source of novichok'»։ The Guardian։ Վերցված է 2018-04-03 
  46. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com)։ «Британские эксперты не устанавливали происхождение "Новичка" | DW | 03.04.2018» (ռուսերեն)։ DW.COM։ Վերցված է 2019-01-31։ «Британская лаборатория "Портон-Даун", где изучался яд "Новичок", не имела задачи определить, где он был произведен. Об этом заявил ее глава.» 
  47. ↑ «Porton Down experts unable to identify 'precise source' of novichok that poisoned spy» (անգլերեն)։ Sky News։ Վերցված է 2019-01-31։ «Mr Aitkenhead added: "It is our job to provide the scientific evidence of what this particular nerve agent is, we identified that it is from this particular family and that it is a military grade, but it is not our job to say where it was manufactured."» 
  48. ↑ «Британские химики: определять источник "Новичка" - не наше дело»։ BBC Русская служба։ 2018-04-03։ Վերցված է 2018-04-03 
  49. ↑ 49,0 49,1 «ОЗХО признала, что Скрипалей отравили "Новичком"»։ BBC Русская служба։ 2018-04-12։ Վերցված է 2018-04-12 
  50. ↑ «Summary of the Report on Activities Carried Out in Support of a Request for Technical Assistance by the United Kingdom of Great Britain And Northern Ireland» (անգլերեն)։ OPCW Technical Secretariat։ 2018-04-12։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018-04-12-ին 
  51. ↑ «Аналитик о докладе ОЗХО по "делу Скрипаля": каждый остался при своем»։ РИА Новости։ 2018-04-12։ Վերցված է 2018-05-01 
  52. ↑ Лавров рассказал о применении в Солсбери отравляющих веществ BZ и А234
  53. ↑ Сергей Лавров: Выступление на XXVI Ассамблее Совета по внешней и оборонной политике
  54. ↑ Patrick Wintour (2018-04-18)։ «OPCW rejects Russian claims of second Salisbury nerve agent»։ The Guardian։ Վերցված է 2018-04-19 
  55. ↑ Rüesch Andreas (2018-04-17)։ «Skripal: Russland zieht Schweiz in den Fall hinein»։ Neue Zürcher Zeitung (գերմաներեն)։ 0376-6829։ Վերցված է 2018-05-01 
  56. ↑ «OPENING STATEMENT BY THE DIRECTOR-GENERAL TO THE EXECUTIVE COUNCIL AT ITS FIFTY-NINTH MEETING»։ OPCW։ 2018-04-18 
  57. ↑ «Россия не приняла заявление ОЗХО относительно роли прекурсора BZ в деле Скрипаля»։ ТАСС (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-04-19 
  58. ↑ Catherine Philp (2018-04-20)։ «Skripals may have been injected with novichok by British spies, says Russia»։ The Times։ Վերցված է 2018-04-20 
  59. ↑ «Посольство России заявило о «впрыснутом» в кровь Юлии Скрипаль химикате»։ РБК։ Վերցված է 2018-04-20 
  60. ↑ «Комментарий пресс-секретаря Посольства относительно требования медицинского обследования российской гражданки Ю.Скрипаль»։ Посольство России в Великобритании։ Վերցված է 2018-04-20 
  61. ↑ Разведка Британии указывает на Россию ТАСС, 6 апреля 2018 года
  62. ↑ «Пресса Британии: спецслужбам удалось установить, где произвели "Новичок"»։ BBC Русская служба։ 2018-04-05։ Վերցված է 2018-04-10 
  63. ↑ Путин: Вещества, похожие на «Новичок», могут производить в 20 странах мира информационный портал Life.ru, 3 апреля 2018 года
  64. ↑ Формулу «Новичка» опубликовал Мирзаянов РИА Новости, 21 марта 2018 года
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 Ewen MacAskill (2018-04-13)։ «Russia tested nerve agent on door handles before Skripal attack, UK dossier claims»։ The Guardian։ Վերցված է 2018-04-13 
  66. ↑ «Посольство: письмо Седвилла в НАТО говорит о нехватке свидетельств против РФ по «делу Скрипаля»»։ Коммерсантъ։ 2018-04-13։ Վերցված է 2018-04-14 
  67. ↑ 67,0 67,1 Robert Mendick (2018-04-20)։ «Police identify key suspects in nerve agent attack on Sergei Skripal»։ The Daily Telegraph։ Վերցված է 2018-04-21 
  68. ↑ «The Telegraph: Скотленд-Ярд установил главных подозреваемых в покушении на Скрипалей, они находятся в России»։ Meduza։ 2018-04-21։ Վերցված է 2018-04-21 
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 «Власти Великобритании назвали имена двух россиян, обвиняемых в отравлении Скрипалей»։ Meduza։ 2018-09-05։ Վերցված է 2018-09-06 
  70. ↑ Holden Michael։ «UK names two Russians for attempted murder of Skripals»։ U.S. (անգլերեն)։ Վերցված է 2018-09-05 
  71. ↑ «Установлена ключевая роль Женевы в деле отравивших Скрипалей «агентов ГРУ»» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2018-09-08։ Վերցված է 2018-09-08 
  72. ↑ «Британия представит доказательства по делу Скрипалей в Совбезе ООН»
  73. ↑ «"Ничего криминального" - Путин о подозреваемых в отравлении Скрипалей»։ BBC Україна (անգլերեն)։ 2018-09-12։ Վերցված է 2018-09-15 
  74. ↑ RT на русском (2018-09-13)։ «Эксклюзивное интервью Маргариты Симоньян с «подозреваемыми» по делу Скрипалей Петровым и Бошировым»։ Վերցված է 2018-09-15 
  75. ↑ «Bellingcat показал заявку на паспорт Петрова из Солсбери. На ней есть пометка от спецслужб»։ BBC News Русская служба (անգլերեն)։ 2018-09-14։ Վերցված է 2018-09-26 
  76. ↑ «Слив данных: ФСБ отомстит за Петрова и Боширова»։ Газета.Ru։ Վերցված է 2018-09-27 
  77. ↑ «Солберецкие, часть третья. «Бошировым» оказался «Герой России», полковник ГРУ Анатолий Чепига»։ The Insider (ռուսերեն)։ 2018-09-26։ Վերցված է 2018-09-26 
  78. ↑ «Подозреваемый в отравлении Скрипалей «Руслан Боширов» оказался полковником ГРУ Анатолием Чепигой - bellingcat»։ bellingcat (ռուսերեն)։ 2018-09-26։ Վերցված է 2018-09-26 
  79. ↑ «Skripal suspect 'was made Hero of Russia' by President Putin», BBC, 27.09.2018
  80. ↑ Марк Крутов, Сергей Добрынин։ «И всё-таки – герой. Новое фото Анатолия Чепиги» (ռուսերեն)։ Радио Свобода։ Վերցված է 2018-10-02 
  81. ↑ «Журналисты нашли новое фото офицера ГРУ Чепиги на стенде героев РФ»։ РБК-Украина (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-10-04 
  82. ↑ «Третий не лишний: в деле Скрипалей новый подозреваемый»։ Газета.Ru։ Վերցված է 2018-09-29 
  83. ↑ «"Петровым" оказался военный врач из ГРУ Александр Мишкин. Подробности завтра в расследовании The Insider и Bellingcat»։ The Insider (ռուսերեն)։ 2018-10-08։ Վերցված է 2018-10-08 
  84. ↑ «Военный врач и поклонник техно: кого подозревают в отравлении Скрипалей»։ BBC News Русская служба (անգլերեն)։ 2018-10-09։ Վերցված է 2018-10-31 
  85. ↑ «Dvojitého agenta Skripala v Česku tajně sledovali stejní lidé, které Britové podezírají z jeho otravy»։ iROZHLAS (չեխերեն)։ Վերցված է 2018-10-10 
  86. ↑ «Treasury Targets Russian Operatives over Election Interference, World Anti-Doping Agency Hacking, and Other Malign Activities»։ Министерство финансов США (անգլերեն)։ 2018-12-19։ Վերցված է 2018-12-20 
  87. ↑ «Notice of Intended Removals; Ukraine-/Russia-related Designations; Cyber-related Designations»։ Министерство финансов США (անգլերեն)։ 2018-12-19։ Վերցված է 2018-12-20 
  88. ↑ Robert Mendick (2019-01-06)։ «How the UK joined the dots from Salisbury Novichok attack to Vladimir Putin»։ The Telegraph 
  89. ↑ «Лондон не запрашивал у РФ информацию о присвоении Мишкину звания Героя России»։ Interfax.ru (ռուսերեն)։ 2018-10-10։ Վերցված է 2018-10-31 
  90. ↑ «Chemical weapons: the EU places nine persons and one entity under new sanctions regime - Consilium»։ www.consilium.europa.eu։ Վերցված է 2019-01-21 
  91. ↑ «ЕС ввел санкции против ГРУ за применение химоружия в Солсбери» (անգլերեն)։ 2019-01-21։ Վերցված է 2019-01-21 
  92. ↑ THE COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION (2019-01-21)։ «COUNCIL IMPLEMENTING REGULATION (EU) 2019/84 of 21 January 2019 implementing Regulation (EU) 2018/1542 concerning restrictive measures against the proliferation and use of chemical weapons»։ Official Journal of the European Union 
  93. ↑ «Названо имя третьего подозреваемого по делу об отравлении Скрипалей» (ռուսերեն)։ Журнал Esquire։ Վերցված է 2019-08-20 
  94. ↑ «Лондон обвинил Путина в отравлении Скрипалей»։ Lenta.ru։ 2018-09-06։ Վերցված է 2018-09-06 
  95. ↑ Joint Statement by Leaders of France, Germany, the United States, Canada and the United Kingdom
  96. ↑ «World leaders back UK Novichok allegations» (անգլերեն)։ BBC։ 2018-09-06։ Վերցված է 2018-09-06 
  97. ↑ Дмитрий Песков — о результатах расследования «дела Скрипалей» kommersant.ru 06.09.2018
  98. ↑ «Тереза Мэй: за отравлением Скрипаля с высокой вероятностью стоит Россия»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-12։ Վերցված է 2018-03-12 
  99. ↑ Борис Джонсон: Позиция Москвы по делу Скрипаля становится все более странной

    "Итак, это нервно-паралитическое вещество, которое делалось только в России…"
  100. ↑ Stewart Heather, Walker Peter, Borger Julian (2018-03-14)։ «Russia threatens retaliation after Britain expels 23 diplomats»։ The Guardian 
  101. ↑ Sparrow Andrew (2018-03-14)։ «UK expels 23 Russian diplomats over spy poisoning - Politics live»։ The Guardian (անգլերեն)։ 0261-3077։ Վերցված է 2018-03-14 
  102. ↑ Тереза Мэй: Лондон вышлет 23 российских дипломата из-за отравления Скрипаля
  103. ↑ Британия высылает российских дипломатов
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 «Russian spy attack: Theresa May plans for 'economic war' with Vladimir Putin and his allies»։ The Independent։ 2018-03-13։ Վերցված է 2018-03-14 
  105. ↑ «Великобритания собралась объявить России экономическую войну» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2018-03-14։ Վերցված է 2018-03-14 
  106. ↑ Официальные лица Британии бойкотируют чемпионат мира по футболу 2018 года в России / 360tv.ru, 14.03.2018
  107. ↑ «Лондон в грубой форме заблокировал заявление Совбеза ООН по делу Скрипаля» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2018-03-15։ Վերցված է 2018-03-15 
  108. ↑ «Великобритания рассказала о доказательствах причастности России к делу Скрипаля» (ռուսերեն)։ Lenta.ru։ 2018-03-15։ Վերցված է 2018-03-15 
  109. ↑ UK defence secretary tells Russia 'go away and shut up', BBC, 14.03.2018
  110. ↑ «How is the UK retaliating against Russia?»։ BBC News։ 2018-03-14։ Վերցված է 2018-03-15 
  111. ↑ Лондон выдал ордера на арест «сомнительного» российского имущества
  112. ↑ Foreign Office deletes tweet claiming Salisbury nerve agent made in Russia
  113. ↑ Удалённый твит в кэше Гугла
  114. ↑ «Tweet claiming scientists blamed Russia for nerve attack is deleted»։ Evening Standard (անգլերեն)։ Վերցված է 2018-04-04 
  115. ↑ «МИД Британии объяснил удаление твита о российском происхождении «Новичка»»։ РБК։ Վերցված է 2018-04-04 
  116. ↑ «Брифинг Посла Великобритании в России, посвященный инциденту в Солсбери: 22 марта 2017 года - GOV.UK» (անգլերեն)։ www.gov.uk։ Վերցված է 2018-04-04 
  117. ↑ «В Кремле ответили на обвинения в отравлении экс-офицера ГРУ»։ РИА Новости։ 2018-03-06։ Վերցված է 2018-03-06 
  118. ↑ «Российское посольство ждет разъяснений по ситуации с отравлением в Солсбери»։ РИА Новости։ 2018-03-06։ Վերցված է 2018-04-01 
  119. ↑ «Ответ пресс-секретаря Посольства на вопрос СМИ»։ Посольство РФ в Великобритании։ 2018-03-06։ Վերցված է 2018-04-01 
  120. ↑ «Брифинг официального представителя МИД России М.В.Захаровой, Москва, 7 марта 2018 года»։ МИД России։ 2018-03-07։ Վերցված է 2018-05-01 
  121. ↑ «Путин советует британцам самим разобраться с отравлением Скрипаля перед обсуждением с РФ»։ ТАСС (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-13 
  122. ↑ «Putin advises Britons to get things clear with Skripal’s poisoning»։ TASS (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-13 
  123. ↑ «В Кремле не слышали официальных заявлений Лондона о причастности России к отравлению Скрипаля»։ Interfax.ru (ռուսերեն)։ 2018-03-12։ Վերցված է 2018-03-13 
  124. ↑ «В МИД отвергли обвинения в причастности России к отравлению Скрипаля»։ РИА Новости (ռուսերեն)։ 20180313T1319+0300Z։ Վերցված է 2018-03-13 
  125. ↑ «Лавров: Россия не будет отвечать на ультиматум Великобритании до получения доступа к «делу Скрипаля»»։ Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-13 
  126. ↑ «Россия отказалась отвечать на ультиматум Лондона по «делу Скрипаля»»։ Газета.Ru։ Վերցված է 2018-03-13 
  127. ↑ «Возбуждены уголовные дела по фактам покушения на убийство Юлии Скрипаль» (անգլերեն)։ sledcom.ru։ Վերցված է 2018-03-16 
  128. ↑ Следственным комитетом направлен запрос о правовой помощи по уголовному делу по факту покушения на убийство Юлии Скрипаль / sledcom.ru, 29 марта 2018
  129. ↑ «Вопросы Российской Стороны к Великобритании по сфабрикованному против России «делу Скрипалей»»։ МИД РФ։ 2018-03-31։ Վերցված է 2018-04-01 
  130. ↑ «МИД опубликовал список вопросов к Британии по "делу Скрипалей"»։ РИА Новости։ 2018-03-31։ Վերցված է 2018-04-01 
  131. ↑ «Вопросы Российской Стороны к Франции по сфабрикованному против России «делу Скрипалей»»։ МИД РФ։ 2018-03-31։ Վերցված է 2018-04-01 
  132. ↑ «МИД направил Франции десять вопросов по "делу Скрипаля‍"»։ РИА Новости։ 2018-03-31։ Վերցված է 2018-04-01 
  133. ↑ «Список вопросов Российской Стороны к Техсекретариату ОЗХО по сфабрикованному Великобританией против России «делу Скрипалей»»։ МИД РФ։ 2018-04-01։ Վերցված է 2018-04-01 
  134. ↑ «МИД опубликовал список из 13 вопросов к ОЗХО по делу Скрипаля»։ РИА Новости։ 2018-04-01։ Վերցված է 2018-04-01 
  135. ↑ «SALISBURY: TWO YEARS OF UNANSWERED QUESTIONS (4 March 2020)»։ Посольство России в Великобритании։ Վերցված է 2020-06-17 
  136. ↑ «Комментарий Посольства в связи со второй годовщиной инцидента в Солсбери»։ Посольство России в Великобритании։ Վերցված է 2020-06-17 
  137. ↑ «Attributing Responsibility for the Nerve Agent Attack in the U.K.»։ U.S. Department of State (անգլերեն)։ Վերցված է 2018-03-13 
  138. ↑ [1] Donald Trump pledges solidarity with the UK over Russian spy poisoning
  139. ↑ ««Кажется, это была Россия». Дональд Трамп поддержал британскую версию отравления Сергея Скрипаля»։ Meduza։ 2018-03-13։ Վերցված է 2018-03-13 
  140. ↑ «Russian spy: Embassy warns UK against 'punitive' measures»։ BBC։ 2018-03-13։ Վերցված է 2018-03-13 
  141. ↑ Первая часть антироссийских санкций США по делу Скрипалей вступила в силу // ТАСС, 21.08.18
  142. ↑ Госдеп США раскрыл суть новых санкций против России // РБК, 03.08.19
  143. ↑ За дружбу, санкции и гонку вооружений. «Ъ» разбирался в разнонаправленных сигналах из Вашингтона // Коммерсантъ, 05.08.2019
  144. ↑ «Notice of Intended Removals; Ukraine-/Russia-related Designations; Cyber-related Designations»։ www.treasury.gov։ Վերցված է 2018-12-19 
  145. ↑ «Treasury Targets Russian Operatives over Election Interference, World Anti-Doping Agency Hacking, and Other Malign Activities | U.S. Department of the Treasury»։ home.treasury.gov։ Վերցված է 2018-12-19 
  146. ↑ «США ввели санкции против агентства ФАН, Мишкина и Чепиги»։ РБК։ Վերցված է 2018-12-19 
  147. ↑ Chinese Foreign Minister’s Russia Visit Postponed Amid Nerve Agent Accusations
  148. ↑ Foreign Ministry Spokesperson Geng Shuang’s Regular Press Conference on April 3, 2018
  149. ↑ Время Настоящее։ «Президент Чехии рассказал, как в Брно делали "Новичок", в МИД РФ заявили, что это доказывает "вранье" Великобритании»։ Настоящее Время (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-05-04 
  150. ↑ 150,0 150,1 «UK, U.S., France, Germany jointly condemn chemical attack on ex-spy»։ Reuters։ 2018-03-15։ Վերցված է 2018-03-15 
  151. ↑ Salisbury attack: Joint statement from the leaders of France, Germany, the United States and the United Kingdom
  152. ↑ «Не дразните русского медведя»: почему Израиль не осудил РФ за отравление Скрипаля
  153. ↑ Великобритании не понравилась реакция Израиля на «дело Скрипаля»
  154. ↑ Израиль осудил отравление Скрипаля после резкой реакции Запада
  155. ↑ Великобритания выразила протест в связи с реакцией Израиля на покушение на Скрипаля
  156. ↑ ВЕЛИКОБРИТАНИИ НЕ ПОНРАВИЛАСЬ РЕАКЦИЯ ИЗРАИЛЯ НА «ДЕЛО СКРИПАЛЯ»
  157. ↑ Дело Скрипаля: Моссад не готов подтвердить версию Лондона
  158. ↑ Мексика пригрозила санкциями по «делу Скрипаля», не назвав страну
  159. ↑ Мексика не обвиняет Россию в атаке на Скрипаля, заявил российский посол
  160. ↑ Сенат Мексики осудил нападение на Скрипаля и потребовал расследования
  161. ↑ Венесуэла считает обвинения России по «делу Скрипаля» безосновательными
  162. ↑ Сербия не будет участвовать в кампании против России из-за «дела Скрипаля»
  163. ↑ «Совбез ООН соберется на срочное совещание в связи с отравлением экс-разведчика Скрипаля»։ Новая газета - Novayagazeta.ru (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-24 
  164. ↑ 164,0 164,1 164,2 «Британия против России: главные аргументы в Совбезе ООН»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-15։ Վերցված է 2018-03-24 
  165. ↑ «Небензя ответил на обвинения Лондона в отравлении Скрипаля»։ РБК։ Վերցված է 2018-03-24 
  166. ↑ «Небензя призвал СБ ООН подумать, кому выгодно отравление Скрипаля»։ Газета.Ru։ Վերցված է 2018-03-24 
  167. ↑ Совбез ООН обсудил дело Скрипаля
  168. ↑ «Небензя: газ "Новичок" не разрабатывался в РФ, он мог быть произведен в Великобритании»։ ТАСС (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-23 
  169. ↑ «Мировая реакция на конфликт России и Великобритании вокруг дела Скрипаля»։ ТАСС (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-15 
  170. ↑ «МИД Китая: Лондон и Москва должны разобраться в деле Скрипаля на основе фактов»։ RT (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-27 
  171. ↑ Sparrow Andrew (2018-03-13)։ «Trump says US will condemn Russia if it is found to be behind Skripal poisoning - Politics live»։ The Guardian (անգլերեն)։ 0261-3077։ Վերցված է 2018-03-13 
  172. ↑ Постпред РФ при ОЗХО: в России никогда не было программы «Новичок» / kommersant.ru
  173. ↑ «Глава ОЗХО: анализ вещества, которым был отравлен Скрипаль, займет две-три недели»։ ТАСС (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-25 
  174. ↑ «Глава ОЗХО: Британия не нарушила конвенцию по запрещению химоружия»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-28։ Վերցված է 2018-03-29 
  175. ↑ 175,0 175,1 «ОЗХО не поддержала предложение России о расследовании дела Скрипаля»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-04-04։ Վերցված է 2018-04-05 
  176. ↑ «Члены ОЗХО отклонили предложение России, Китая и Ирана по делу Скрипаля»։ www.aif.ru։ Վերցված է 2018-04-05 
  177. ↑ Британия и её союзники заблокировали инициативу России в ОЗХО
  178. ↑ «UK Delegation OPCW on Twitter» (անգլերեն)։ Twitter։ 2018-04-04։ Վերցված է 2018-04-05 
  179. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com)։ «ОЗХО скорректировала дозу "Новичка" при отравлении Скрипалей | DW | 05.05.2018» (ռուսերեն)։ DW.COM։ Վերցված է 2018-05-06 
  180. ↑ «Statement by the North Atlantic Council on the use of a nerve agent in Salisbury»։ nato.int։ 2018-03-14։ Վերցված է 2018-03-23 
  181. ↑ НАТО призвала Россию ответить на все вопросы по «делу Скрипаля» Росбалт, 22 марта 2018 года
  182. ↑ Евросоюз ввел санкции против руководителя ГРУ / vedomosti.ru, 21.01.2019
  183. ↑ «"Новички, старички, дурачки": в МИД России прошла встреча по делу Скрипаля»։ BBC Русская служба (անգլերեն)։ 2018-03-21։ Վերցված է 2018-03-22 
  184. ↑ «Холстов: Россия не производила необъявленных химвеществ по конвенции ОЗХО»։ РИА Новости (ռուսերեն)։ 20180321T1649+0300Z։ Վերցված է 2018-03-22 
  185. ↑ Белянинов Кирилл։ «Глухая химзащита»։ ГОЛОС АМЕРИКИ (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018-03-22 
  186. ↑ «Salisbury incident» (անգլերեն)։ GOV.UK։ 2018-03-22։ Վերցված է 2018-04-01 
  187. ↑ Россию заклеймили обзором // Коммерсантъ : газета. — 28.3.2018.
  188. ↑ Это ответ за безрассудное нападение // Коммерсантъ : газета. — 26.3.2018.
  189. ↑ «Брифинг Посла Великобритании в России, посвященный инциденту в Солсбери: 22 марта 2017 года - GOV.UK» (անգլերեն)։ www.gov.uk։ Վերցված է 2018-03-29 
  190. ↑ Тереза Мэй: Лондон вышлет 23 российских дипломата из-за отравления Скрипаля // Русская служба Би-Би-Си, 14 марта 2018 г.
  191. ↑ «США выдворят 60 российских дипломатов и закроют генконсульство в Сиэтле»։ // Interfax։ 2018-03-26։ Վերցված է 2018-03-26 
  192. ↑ NYT узнала об изначальном нежелании Трампа давать ход «делу Скрипалей» // РБК, 17.04.2019.
  193. ↑ Хантсман не исключил заморозки российских активов в США // РБК, 29 марта 2018.
  194. ↑ «НАТО высылает семь сотрудников постпредства РФ в Брюсселе в связи с делом Скрипаля»։ // ТАСС։ Վերցված է 2018-03-27 
  195. ↑ Российских дипломатов выслали и из НАТО
  196. ↑ 196,00 196,01 196,02 196,03 196,04 196,05 196,06 196,07 196,08 196,09 196,10 196,11 196,12 196,13 196,14 196,15 196,16 196,17 196,18 196,19 196,20 196,21 Spy poisoning: Russian diplomats expelled across US and Europe // BBC News
  197. ↑ Киев нанес новый дипломатический удар по РФ: в Украине персонами нон грата стали 23 российских дипломата, выдворенных из Великобритании // «Диалог. UA», 27 марта 2018
  198. ↑ 198,0 198,1 Семнадцать стран вышлют российских дипломатов из-за «дела Скрипаля» // РИА «Новости», 26.03.2018.
  199. ↑ Литва высылает трёх российских дипломатов Archived 2018-03-29 at the Wayback Machine. // «Sputnik», 26.03.2018.
  200. ↑ «Бельгия вышлет одного российского дипломата»։ // ТАСС։ Վերցված է 2018-03-28 
  201. ↑ Грузия также высылает российского дипломата
  202. ↑ Президент Молдовы возмущён решением правительства выслать российских дипломатов
  203. ↑ Земан отметил отсутствие доказательств участия России в «деле Скрипаля»
  204. ↑ Валерия Николова, Ангелина Пискова (2018-03-27)։ «България не е взела решение да гони руски дипломати» (բուլղարերեն)։ // Българско национално радио։ Վերցված է 2018-03-27 
  205. ↑ 205,0 205,1 «Russia's EU friends decline to expel diplomats» (անգլերեն)։ // EU Observer։ 2018-03-27։ Վերցված է 2018-03-27 
  206. ↑ МИД Австрии заявил о давлении Лондона по высылке российских дипломатов // РБК, 29 марта 2018.
  207. ↑ Австрия указала на отсутствие доказательств вины России в отравлении Скрипалей // Взгляд, 20 декабря 2018.
  208. ↑ Какие европейские страны не выслали российских дипломатов: список // Вести-Украина
  209. ↑ «PM Jacinda Ardern: Why NZ is not expelling Russia diplomats»։ // The New Zealand Herald։ 2018-03-27։ Վերցված է 2018-03-28 
  210. ↑ «Bulgaria Recalls Ambassador From Russia to Discuss Nerve Agent Attack»։ Վերցված է 2018-03-28 
  211. ↑ «Slovakia to Call Ambassador to Russia Back Home for Consultation»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2018-03-28-ին։ Վերցված է 2018-03-28 
  212. ↑ «Luxembourg recalls ambassador from Russia over Salisbury attack»։ // Reuters։ Վերցված է 2018-03-28 
  213. ↑ «Malta Has Just Recalled Its Ambassador To Russia»։ Վերցված է 2018-03-28 
  214. ↑ «State of play over Russian envoy expulsions»։ // AFP։ Վերցված է 2018-03-28 
  215. ↑ Люксембург отзовёт посла из Москвы
  216. ↑ «Еще две страны объявили о мерах в знак солидарности с Лондоном по делу Сергея Скрипаля»։ // Эхо Москвы։ Վերցված է 2018-03-28 
  217. ↑ Словения отзывает своего посла из России
  218. ↑ Португалия отзывает посла в России для консультаций
  219. ↑ Ответ Брюсселя: ЕС отзывает посла из России // РИА Новости, 24 марта 2018 г.
  220. ↑ «Россия оставляет за собой право принятия других ответных мер». РФ объявила о высылке 23 дипломатов и закрытии Британского совета в ответ на санкции по «делу Скрипаля» / kommersant.ru
  221. ↑ ntv.ru։ «МИД РФ: вещество «Новичок» разработано на Западе» (անգլերեն)։ НТВ։ Վերցված է 2018-03-23 
  222. ↑ Граничит с бандитизмом — Песков об обвинениях Британии по «делу Скрипаля» / ТК «Звезда», 25.03.2018
  223. ↑ Лавров заявил о высылке дипломатов США и других стран
  224. ↑ Россия закрывает генконсульство США в Санкт-Петербурге
  225. ↑ МИД проинформировал посла США об ответных мерах Москвы на высылку дипломатов
  226. ↑ О вызове в МИД России послов иностранных государств / mid.ru, 30 марта 2018
  227. ↑ 227,0 227,1 «Россия вышлет одного венгерского дипломата»։ РИА Новости։ 2018-04-04։ Վերցված է 2018-04-15 
  228. ↑ МИД потребовал от Великобритании дополнительно сократить штат посольства / РБК
  229. ↑ «Британия высылает российских дипломатов‍»։ РИА Новости։ 2018-03-14։ Վերցված է 2018-04-15 
  230. ↑ «Россия высылает 23 британских дипломата»։ РИА Новости։ 2018-03-17։ Վերցված է 2018-04-15 
  231. ↑ «США высылают российских дипломатов и закрывают генконсульство в Сиэтле»։ РИА Новости։ 2018-03-26։ Վերցված է 2018-04-15 
  232. ↑ «Россия закрывает генконсульство США в Петербурге»։ РИА Новости։ 2018-03-29։ Վերցված է 2018-04-15 
  233. ↑ «Украина высылает 13 российских дипломатов в связи с "делом Скрипаля"»։ РИА Новости։ 2018-03-26։ Վերցված է 2018-04-15 
  234. ↑ «Украина закрыла въезд 60 российским дипломатам, выдворенным из США»։ ТАСС։ 2018-03-31։ Վերցված է 2018-04-15 
  235. ↑ 235,00 235,01 235,02 235,03 235,04 235,05 235,06 235,07 235,08 235,09 235,10 235,11 235,12 235,13 235,14 235,15 235,16 235,17 235,18 235,19 235,20 235,21 235,22 «О вызове в МИД России послов иностранных государств»։ МИД РФ։ 2018-03-30։ Վերցված է 2018-04-15 
  236. ↑ «Канада вышлет 4 российских дипломатов в связи с "делом Скрипаля"»։ РИА Новости։ 2018-03-26։ Վերցված է 2018-04-15 
  237. ↑ «МИД Бельгии уведомили о выдворении из России бельгийского дипломата»։ РИА Новости։ 2018-04-04։ Վերցված է 2018-04-15 
  238. ↑ «Россия вышлет черногорского дипломата»։ РИА Новости։ 2018-04-02։ Վերցված է 2018-04-15 
  239. ↑ «Россия объявила грузинского дипломата персоной нон грата»։ РИА Новости։ 2018-04-13։ Վերցված է 2018-04-15 
  240. ↑ «Директор СВР признал наличие разведчиков среди высланных дипломатов»։ Росбизнесконсалтинг։ 2018-03-28։ Վերցված է 2018-03-28 
  241. ↑ Британия планирует закрыть торгпредство РФ в Лондоне из-за высылки своих дипломатов
  242. ↑ Госдеп: Россия может прислать замену высланным из США дипломатам ТАСС, 3 апреля 2018 года
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սերգեյ_և_Յուլիա_Սկրիպալների_թունավորում&oldid=8560160» էջից