Հայր Աստված
Հայր Աստված (անգլ.՝ God the Father), տարբեր կրոններում, հատկապես քրիստոնեության մեջ, Աստծուն վերագրվող տիտղոս։ Եռամիասնական քրիստոնեության մեջ Հայր Աստված համարվում է Սուրբ Երրորդության առաջին անձը, որին հաջորդում են երկրորդ անձը՝ Որդի Աստվածը (Հիսուս Քրիստոս) և երրորդ անձը՝ Սուրբ Հոգին[1]։ Երկրորդ դարից ի վեր քրիստոնեական դավանանքը ներառում է ամենակարող «Հայր Աստծո»՝ առաջին հերթին որպես «հոր և տիեզերքի ստեղծողի»[2] հավատքի հաստատումը։
Այդուհանդերձ, քրիստոնեության մեջ Աստծո՝ որպես Հիսուս Քրիստոսի հոր, գաղափարն ավելի հեռուն է գնում, քան նրա՝ որպես արարչի ու բոլոր ժողովուրդների հոր գաղափարը[3], ինչպես նշված է Առաքելական հանգանակում, որտեղ «ամենակարող հայր, երկնքի ու երկրի արարիչ» արտահայտությանն անմիջապես, բայց առանձին կերպով հաջորդում է «Հիսուս Քրիստոս, նրա միակ որդին, մեր տերը» արտահայտությունը՝ այսպիսով ամբողջացնելով հայրության երկու իմաստները[4]։
Քրիստոնեություն
խմբագրել
Ակնարկ
խմբագրել
Ժամանակակից քրիստոնեության մեջ Աստծուն դիմում են որպես Հոր, մասամբ մարդկության գործերում իր ակտիվ հետաքրքրվածության համար այնպես, ինչպես հայրը կհետաքրքրվեր իրենից կախում ունեցող իր երեխաներով․ որպես հայր նա պատասխանում է մարդկությանը՝ իր զավակներին, ու գործում նրանց լավագույն շահերից ելնելով[5][6][7][8]։ Շատերը հավատում են, որ կարող են հաղորդակցվել Աստծո հետ ու նրան ավելի մերձենալ աղոթքի միջոցով[9][10][11][12]։
Ընդհանուր առմամբ Հայր (մեծատառով) տիտղոսն ընդգծում է Աստծո դերը որպես կյանք պարգևողի, հեղինակության և հզոր պաշտպանի, որը հաճախ համարվում է ամենազոր, ամենագետ, ամենահաս իր անսահման հզորությամբ ու սիրով, որը վեր է մարդկային ընկալումից[13]։ Օրինակ, կաթոլիկ Թովմա Աքվինացին իր «Summa Theologica» մոնումենտալ աշխատությունն ավարտելուց հետո եզրակացրել է, որ ինքը դեռևս չի սկսել հասկանալ «Հայր Աստծուն»[14]։ Թեև «Հայր» բառը ենթադրում է տղամարդկային բնութագրիչներ, Աստծուն սովորաբար բնութագրում են ոգու կերպարանքով, առանց մարդկային կենսաբանական սեռի․ Կաթոլիկ եկեղեցու վարդապետարանի No. 239 նշում է, որ «Աստված ոչ տղամարդ է, ոչ էլ՝ կին․ նա Աստված է»[15][16]։ Թեև Աստծուն երբեք չեն դիմում որպես «Մոր», Հին Կտակարանում երբեմն կարելի է հանդիպել մայրական հատկանիշների, ինչպես օրինակ՝ Եսայի 42։14, Եսայի 49։14-15 կամ Եսայի 66։12-13[17]։
Նոր Կտակարանում Հայր Աստծու քրիստոնեական ընկալումը կարելի է հասկանալ որպես հրեական հայեցակարգի շարունակություն, որը սակայն ունի յուրահատուկ լրացումներ ու փոփոխություններ, որոնց շնորհիվ ժամանակի ընթացքում Միջնադարի սկզբին քրիստոնեական հայեցակարգը դարձել է շատ ավելի հստակ[18][19][20]։ Հին Կտակարանի հայեցակարգերի համապատասխանությունն արտահայտված է Մատթեոսի 4։10 և Ղուկասի 4։8 հատվածներում, որտեղ Քրիստոսի փորձություններին ի պատասխան նա մեջբերում է Բ Օրինաց 6։13 և ասում․ «Գրված է․ դուք երկրպագելու եք ձեր տեր Աստծուն և ծառայելու եք միայն նրան»[18]։ 1 Կորնթացիներ 8։6 հատվածում արտացոլված է հստակ քրիստոնեական ուսմունքը Քրիստոսի միջնորդությունների մասին՝ նախ և առաջ հաստատելով, որ «կա միայն մեկ Աստված՝ Հայրը, որից է ամեն բան, և մենք ենք նրանից», որին անմիջապես հաջորդում է «և մեկ տեր՝ Հիսուս Քրիստոսը, որի միջոցով է ամեն բան, և մենք ենք նրա միջոցով»[19]։ Այս հատվածը հստակորեն ընդունում է Աստծո եզակիության վերաբերյալ հրեական ուսմունքները, սակայն նշում նաև Հիսուսի՝ որպես միջնորդի դերն արարչագործության մեջ[19]։ Ժամանակի ընթացքում քրիստոնեական աստվածաբանությունը սկսել է լիովին շեղվել հուդայականությունից՝ երկրորդ դարի Եկեղեցու հայրերի ուսմունքների միջոցով, իսկ մինչև չորրորդ դարը ձևավորվել է հավատը Սուրբ Երրորդության հանդեպ[19][20]։ Ըստ Մարի Ռոս Դ՛Անջելոյի ու Ջեյմս Բառի՝ արամեերեն «աբբա» բառը Նոր Կտակարանի սկզբնական ժամանակահատվածում ակնհայտորեն չի եղել ո՛չ սիրո արտահայտություն[21][22][23], ո՛չ էլ պաշտոնական տերմին, այլ ընտանեկան միջավայրում իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում որդիների ու դուստրերի կողմից օգտագործվող սովորական բառ[24]։
Հին Կտակարան
խմբագրելԸստ ամերիկացի աստվածաբան Մարիան Թոմփսոնի՝ Հին Կտակարանում Աստծուն «Հայր» են անվանում հարազատության յուրահատուկ զգացումով։ Ի հավելումն այն մտքի, որ Աստված բոլոր մարդկանց հայրն է, քանի որ նա է ստեղծել աշխարհը, նույն Աստվածը հանդիսանում է նաև ընտրյալ ժողովրդի յուրահատուկ օրենսդիրը։ Նա իր ժողովրդի հետ պահպանում է յուրատեսակ հայր-որդի հարաբերություններ, տալիս է նրանց Շաբաթը, իր մարգարեությունները, Աստծո բաների մեջ եզակի ժառանգություն, անվանում Իսրայելը «իմ որդի», քանի որ նա է Հակոբի ժառանգներին ազատել Եգիպտոսի ստրկությունից՝ համաձայն նրանց հայրերի՝ Աբրահամի, Իսահակի ու Հակոբի հետ իր ուխտերի ու պայմանների։ Աստծուն, ըստ հուդայականության, վերագրվել է պաշտպանի հայրական դերը, նրան անվանել են աղքատների, որբերի ու այրիների Հայր, արդարության նրանց երաշխավոր։ Նրան նաև անվանել են թագավորի Հայր[25]։
Ըստ Ալոն Գոշեն-Գոթշտայնի՝ Հին Կտակարանում «Հայրը» սովորաբար օգտագործվել է որպես փոխաբերություն, այն հատուկ անուն չէ Աստծո համար, այլ ավելի շուտ այն տիտղոսներից մեկը, որով հրեաները խոսել են Աստծո մասին և նրա հետ։ Քրիստոնեության մեջ հայրությունն ընկալվել է ավելի բառացի և առարկայական իմաստով, ավելի բացահայտ է արտահայտվել Որդու կողմից Հորը մոտենալու միջոցի անհրաժեշտությունը, և ձեռք է բերել ավելի մետաֆիզիկական, քան փոխաբերական իմաստ[3]։
Նոր Կտակարան
խմբագրել
Խոր իմաստ կա այն բանի մեջ, թե ինչպես են քրիստոնյաները հավատում, որ իրենք Հիսուս Քրիստոսի միջոցով մասնակից են Հոր և Որդու հավերժական հարաբերություններին։ Քրիստոնյաներն իրենց անվանում են Աստծո որդեգիր զավակները[26][27]․
|
Բայց երբ եկել էր ժամանակը, Աստված ուղարկեց կնոջից օրինական ծնված իր որդուն, փրկելու համար բոլոր արդարներին, որպեսզի մեզ կարողանար ընդունել որպես իր որդիներ։ Եվ քանի որ դուք որդիներ եք, Աստված ուղարկել է իր Որդու Ոգուն մեր սրտերի մեջ, ասելով՝ "Աբբա՛, Հա՛յր”։ Այսպիսով, դուք այլևս ստրուկ չեք, այլ որդի, և եթե որդի՝ ուրեմն նաև ժառանգորդ Աստծո[28]։ | 
|
Քրիստոնեության մեջ Աստծո՝ որպես Քրիստոսի հոր գաղափարը տարբերվում է Աստծո՝ որպես արարչի ու բոլոր ժողովուրդների հոր գաղափարից, ինչպես նշված է Առաքելական հանգանակում[4]։ Դավանանքն սկսվում է «Հայր ամենակարող, արարիչ երկնքի ու երկրի» արտահայտությամբ, որին անմիջապես, բայց առանձին հաջորդում է «Հիսուս Քրիստոս, նրա միակ որդին, մեր տերը» արտահայտությունը՝ այսպիսով ընդգծելով դավանանքի ներսում հայրության երկու իմաստները[4]։
Պատմություն
խմբագրելԵրկրորդ դարից ի վեր արևմտյան քրիստոնեական դավանանքներում ընդգրկվել է «ամենակարող Հայր Աստծո» հավատքի հաստատումը, որի առաջնային ծանուցումը եղել է «Աստված՝ Հոր և տիեզերքի արարչի իր կարգավիճակով»[2]։ Սա իհարկե չի բացառել այն փաստը, որ «տիեզերքի հավերժական հայրը նաև Հիսուս Քրիստոսի հայրն է» և որ նա նույնիսկ «բարեհաճելու է հավատացյալին ողորմածությամբ իր որդին համարել»[2]։
Արևելյան քրիստոնեության դավանանքները (որոնք ծագել են ավելի ուշ) առաջ են քաշել «մեկ Աստծո» հավատքը և համարյա միշտ ընդլայնել այն՝ ավելացնելով «Ամենակարող Հայր, արարիչ տեսանելի և անտեսանելի ամեն բանի» և նման բառեր[2]։
Առաջին դարի ավարտին Հռոմի պապ Կղեմես I-ը բազմիցս անդրադարձել Հորը, Որդուն և Սուրբ Հոգուն և Հորը կապել արարչագործության հետ՝ ասելով․ «եկեք անսասան նայենք Հորը և տիեզերքի Ստեղծողին»[29]։ Մ․թ․ մոտավորապես 213 թվականին Տերտուղիանոսն իր Adversus Praxeas աշխատության երրորդ գլխում պաշտոնապես ներմուծել է Երրորդության գաղափարը, այսինքն՝ Աստված գոյություն ունի մեկ «էությամբ», բայց երեք «անձերով»՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի, որոնցից գլխավորը Հայր Աստվածն է[30][31]։ Նա նաև քննարկել է, թե ինչպես է Սուրբ Հոգին բխում Հորից ու Որդուց[30] ու «Հորից Որդու միջոցով» արտահայտությունը նույնպես կարելի է հանդիպել այստեղ[32][33][34]։
325 թվականին ընդունված Նիկիական հանգանակում նշվել է, որ Որդին (Հիսուս Քրիստոսը) «ծնվել է Հորից՝ բոլոր ժամանակներից առաջ» և ենթադրել, որ նրանց աստվածային հայր-որդի կապը չի պայմանավորվել մարդկության պատմության որևէ իրադարձությամբ կամ ժամանակահատվածով։
Եռամիասնություն
խմբագրել
Եռամիասնական քրիստոնյաների համար (որոնց թվում են՝ հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին, արևելյան Ուղղափառ եկեղեցին, Արևելյան հնագույն եկեղեցիները և Բողոքականների դավանանքների մեծ մասը, բայց ոչ բոլորը) Հայր Աստվածն առանձնացված չէ Որդի աստծուց (որի մարմնացումը Հիսուսն էր) և Սուրբ Հոգուց[35][36][37]։ Արևելյան Ուղղափառ աստվածաբանության մեջ Հայր Աստված «սկիզբն» է, «աղբյուրը» կամ «ծագումը» Որդու և Սուրբ հոգու և համարվում է աստվածայնության հավերժական աղբյուրը[38]։ Հայրը նա է, ով հավերժ ծնում է Որդուն, և Հայրը Որդու միջոցով հավերժ շունչ է տալիս Սուրբ Հոգուն[29][38]։
Եռամիասնական հայեցակարգում Աստված համաստվածություն չէ[35][39], նա համարվում է սիրող և հոգատար աստված, Երկնային Հայր, որն ակտիվ է աշխարհում և մարդկանց կյանքում[35][39]։ Նա է սիրով և իմաստնությամբ ստեղծել տեսանելի և անտեսանելի ամեն բան, և արարել մարդուն հանուն իրեն[39][40]։
Վաղ քրիստոնեության շրջանում Հայր Աստծո եռամիասնական աստվածաբանությունը հիմնված էր երկու գլխավոր գաղափարի վրա, որոնցից առաջինը Հին Կտակարանում արտացոլված Յահվեի ինքնությունն ու Նոր Կտակարանում արտացոլված Հիսուս աստվածն էին, իսկ երկրորդը՝ Հիսուսի ու Հոր միջև տարանջատումն ու դրանով հանդերձ՝ միասնությունը[41][42]։ Հոր և Որդու միասնության օրինակ է բերված Մատթեոսի 11։27-ում․ «Ոչ ոք չի ճանաչում Որդուն բացի Հորից, և ոչ ոք չի ճաանաչում Հորը բացի Որդուց», որը պնդում է Հոր և Որդու փոխադարձ ճանաչումը[43]։
Հին Կտակարանում շեշտվել է աստծո հայրությունը, բայց դա հիմնական թեման չէ[41][44]։ Այն գլխավոր թեմա է դարձել Նոր Կտակարանում, քանի որ Հիսուսը հաճախ է նշել այդ մասին[41][44] և այն իր արտացոլումն է գտել Տերունական աղոթքում[44]։
Աստծո՝ Հայր լինելու մասին տեսակետը տարածվել է Քրիստոսից իր աշակերտների մեջ ու ամբողջ եկեղեցում, դրսևորվել Հորն ուղղված Քրիստոսի՝ իր հետնորդներին վերաբերող խնդրանքներում, որոնք նա արտասանել է խաչելության նախորդ գիշերը՝ վերջին զրույցի ժամանակ[45]։
Ոչ-եռամիասնություն
խմբագրել
Մի շարք քրիստոնեական խմբեր (այդ թվում՝ Եհովայի վկաները) մերժում են եռամիասնության վարդապետությունը և միմյանցից տարբերվում Հայր Աստծո վերաբերյալ իրենց տեսակետներով[46]։
Այլ կրոններ
խմբագրելԹեև կրոնների միջև կան նմանություններ, Աստծո և վերջինիս Հայր կոչման ընդհանուր լեզուն և ընդհանուր հասկացություններն աբրահամյան կրոններում բավականաչափ սահմանափակ են, և յուրաքանչյուր կրոն ունի թեմայի հետ կապված համոզմունքների շատ հատուկ կառուցվածք և կրոնական նոմենկլատուրա[47]։ Մեկ հավատքի կրոնական ուսուցիչը կարող է ի վիճակի լինել հեշտությամբ բացատրել հասկացությունները սեփական լսարանին, սակայն կրոնական սահմաններից դուրս այդ հասկացությունները մեկնաբանելու գործում մնում են զգալի խոչընդոտներ[47]։
Բայ Շանգդի Հույ
խմբագրելՀուն Սյուցյուանի կողմից ստեղծված կրոնական աղանդը միավորում էր բողոքականությունն ու շենիզմը, որի նպատակը մանջուրներին տապալելն ու հաներին վերականգնելն էր։ Աստված բաղկացած էր գերագույն աստվածություն համարվող Շանգդիից, նրա ավագ որդի Հիսուսից ու կրտսեր որդի Հունից։
Հինդուիզմ
խմբագրելՀինդուիզմում Բհագավադգիտայի 9-րդ գլխի 17-րդ բանաստեղծության մեջ աստվածային Կրիշնան ասում է․ «Ես եմ այս աշխարհի հայրը, մայրը, ամոքիչն ու պապը», մեկնաբանություններից մեկում ավելացվում է․ «Աստված, լինելով տիեզերքի ու այնտեղ գտնվող էակների ստեղծողը, համարվում է նրանց հայրը, մայրը և պապիկը»[48]։ Անսեռ Բրահմանը նույնպես համարվում է արարիչ ու կյանք տվող, իսկ Շակտա աստվածուհին համարվում է աստվածածինն ու կյանքի կրողը[49][50]։
Իսլամ
խմբագրելԻ տարբերություն հուդայականության, «հայր» բառը մուսուլմանների կողմից պաշտոնապես չի կիրառվում Աստծո վերաբերյալ, իսկ Սուրբ Երրորդության քրիստոնեական գաղափարը մերժվում է Իսլամում[51][52]։ Թեև ավանդական իսլամական ուսմունքը չի արգելում «հայր» բառի օգտագործումը, այն նաև չի տարածում կամ խրախուսում այն։ «Հադիսում» իսլամի մարգարե Մուհամմադն Աստծո ողորմածությունն իրեն աղոթողների հանդեպ համեմատում է մանկահասակ երեխայի նկատմամբ մոր վերաբերմունքի հետ[53]։
Իսլամական ուսմունքը մերժում է Աստծո և Հիսուսի միջև հայր և որդի հարաբերությունների քրիստոնեական տեսությունը և պնդում, որ Հիսուսն Աստծո մարգարեն է, ոչ թե որդին[51]։ Իսլամական աստվածաբանությունը խստորեն սահմանում է Աստծո բացարձակ միակությունը և լիովին տարանջատում է նրան այլ էակներից (լինեն դրանք մարդկային էակներ, հրեշտակներ կամ այլ սուրբ կերպարներ), և մերժում է դուալիզմի կամ տրինիտարիզմի ցանկացած դրսևորում։
Հուդայականություն
խմբագրելՀուդդայականության մեջ «հայր» բառը սովորաբար օգտագործվում է որպես փոխաբերություն, որը վերաբերում է կյանք տվողի ու օրենսդիրի դերին և համարվում է բազմաթիվ կոչումներից մեկը, որով հրեաները խոսում էին Աստծո հետ և նրա մասին[3]։ Աստծո՝ հրեաների ընկալումն այնպիսին էր, որ Աստված ոչ մարմնական է, անդրանցական ու մշտական, սիրո հիմնական աղբյուր[54][55][56][57] ու փոխաբերական «Հայր»[3]։
Արամեերեն «աբբա» բառը (եբրայերեն՝ אבא, հայր) հանդիպում է Աստծուն ուղղված ավանդական եբրայերեն աղոթքներում։
Սիկհիզմ
խմբագրելԳուրու Գրանթը հետևողականորեն արարչին անվանում է «Հայր» և քանի որ նա նշում է, որ Աստված աննկարագրելի է, սիկհիզմի համաձայն՝ նա սեռ չունի[58]։
Սիկհական սուրբ գրություններում Աստծուն դիմում են հնդկական և սեմական ավանդույթներից վերցված մի քանի անուններով։ Մարդկային հարաբերությունների համաձայն նրան անվանել են հայր, մայր, եղբայր, հարազատ, ընկեր, սիրեցյալ, ամուսին։ Նրա գերակայությունն արտահայտող անուններից են՝ thakur, prabhu, svami, sah, patsah, sahib, sain (Տեր, Պարոն)[58]։
Արևմտյան արվեստում
խմբագրել
Մոտավորապես հազար տարի ոչ մի փորձ չի արվել Հայր Աստծուն պատկերել մարդկային կերպարանքով, քանի որ վաղ շրջանի քրիստոնյաները հավատում էին, որ Էքսոդուս 33:20-ում գրված «Դու չես կարող տեսնել իմ դեմքը, քանի որ այն տեսնողը կմեռնի», ինչպես նաև Հովհաննեսի ավետարանի 1:18-ում գրված «Ոչ մի մարդ որևէ ժամանակ աստծո դեմքը չի տեսել» խոսքերը վերաբերում էին ոչ միայն Հայր Աստծուն, այլ նաև նրան պատկերելու բոլոր փորձերին[59]։ Սովորաբար պատկերվել է մարմնի մի փոքր հատված, մեծամասամբ ձեռքը կամ երբեմն դեմքը, բայց երբեք ոչ ամբողջ մարմինը, և շատ պատկերներում որդու կերպարը փոխարինել է հորը, այնպես որ հորից պատկերվել է միայն մի փոքր հատված[60]։
Վաղ միջնադարյան շրջանում Աստված հաճախ ներկայացվել է Քրիստոսի կողմից որպես «Խոսք», որը շարունակել է տարածված մնալ, նույնիսկ երբ Հայր Աստծո առանձին պատկերն է ստեղծվել։ Ի վերջո արևմտյան արվեստում անհրաժեշտ էր ինչ որ կերպ պատկերել Հոր ներկայությունը, այսպիսով մեր թվարկության մոտավորապես տասներորդ դարում աստիճանաբար ի հայտ են եկել Հայր Աստծուն մարդկային կերպարանքով պատկերելու մի շարք գեղարվեստական ոճեր[59]։
Հայր Աստծո կերպարի պատկերումներ են սկսել ի հայտ գալ տասներկուերորդ դարի ֆրանսիական ձեռագրերում ու անգլիական եկեղեցիների գունապակիներով պատուհանների վրա, որոնք հիմնականաում հիմնված են եղել Դանիել մարգարեի գրքի վրա։ 14-րդ դարում Հին Կտակարանի եբրայերեն երկրորդ պատկերազարդ հրատարակության մեջ ընդգրկված էր Հայր աստծո պատկերը վառվող մամխի թփի մեջ։ 15-րդ դարում Ռոհանի պատկերազարդ ժամագրքում կային Հայր Աստծո՝ մարդկային կերպարանքով նկարներ կամ մարդակերպության պատկերումներ։ Արևելյան ուղղափառ արվեստում պատկերումները դեռևս հազվադեպ ու հաճախ հակասական էին, սակայն մինչև Վերածննդի ժամանակաշրջանը Հայր Աստծո գեղարվեստական պատկերումներն արդեն ազատ օգտագործվում էին արևմտյան եկեղեցում[61]։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Gilles Emery (2011). The Trinity: An Introduction to Catholic Doctrine on the Triune God. Catholic University of America Press. ISBN 978-0-8132-1864-9.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Kelly, J.N.D. Early Christian Creeds Longmans:1960, pp. 136, 139, 195 respectively
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «God the Father in Rabbinic Judaism and Christianity: Transformed Background or Common Ground?, Alon Goshen-Gottstein. The Elijah Interfaith Institute, first published in Journal of Ecumenical Studies, 38:4, Spring 2001» (PDF). elijah-interfaith.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Robert C. Neville, Symbols of Jesus: a Christology of symbolic engagement, 2002 0521003539 p. 26
- ↑ Bartolo-Abela, M. (2012). The Divine Heart of God the Father (2nd ed.). էջ 108. ISBN 978-0983715290.
- ↑ John W. Miller, Calling God "Father" (November 1999) 0809138972 pages x–xii
- ↑ Diana L. Eck (2003) Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras 0807073024 p. 98
- ↑ Karl Barth, Church Dogmatics, Vol. 2.1, Section 31: The Doctrine of God (23 September 2010) 0567012859 pp. 15–17
- ↑ Devotion to the Divine Heart of God the Father (3rd ed.). 2012. էջ 148. ISBN 978-0-9837152-8-3.
- ↑ Floyd H. Barackman, 2002 Practical Christian Theology 0-8254-2380-5 p. 117
- ↑ John W. Miller, Calling God "Father" (November 1999) 0809138972 p. 51
- ↑ Karl Barth, Church Dogmatics, Vol. 2.1, Section 31: The Doctrine of God (23 September 2010) 0567012859 pp. 73–74
- ↑ Lawrence Kimbrough, 2006 Contemplating God the Father B&H Publishing 0805440836 p. 3
- ↑ Thomas W. Petrisko, 2001 The Kingdom of Our Father St. Andrew's Press 1891903187 p. 8
- ↑ David Bordwell, 2002, Catechism of the Catholic Church, Continuum International Publishing 978-0860123248 p. 84
- ↑ Catechism at the Vatican website Արխիվացված 3 Մարտ 2013 Wayback Machine
- ↑ John W. Miller, Calling God "Father": Essays on the Bible, Fatherhood and Culture (November 1999) 0809138972 pp. 50–51
- ↑ 18,0 18,1 Wendy North and Loren T. Stuckenbruck, Early Jewish and Christian Monotheism (27 May 2004) 0567082938 pp. 111–112
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Larry W. Hurtado, One God, One Lord: Early Christian Devotion and Ancient Jewish Monotheism (25 October 2003), pp. 96–100
- ↑ 20,0 20,1 Thomas D. McGonigle and James F. Quigley, A History of the Christian Tradition, Vol. I (September 1988) 0809129647 pp. 72–75, 90
- ↑ James Barr, "Abba isn't 'daddy'", Journal of Theological Studies, 39:28–47.
- ↑ «The Aramaic Blog: Abba Isn't Daddy – The Traditional Aramaic Father's Day Discussion». aramaicdesigns.blogspot.com.
- ↑ Mary Rose D'Angelo, "Abba and 'Father': Imperial Theology and the Jesus Traditions", Journal of Biblical Literature, Vol. 111, No. 4 (Winter, 1992), pp. 615–616
- ↑ Bauckham, Richard (2011). Jesus. Oxford University Press. էջ 65. ISBN 978-0199575275.
- ↑ Marianne Meye Thompson, The promise of the Father: Jesus and God in the New Testament ch. 2 God as Father in the Old Testament and Second Temple Judaism p.35 2000. "Christian theologians have often accentuated the distinctiveness of the portrait of God as Father in the New Testament on the basis of an alleged discontinuity."
- ↑ Ian W. Scott, Paul's Way of Knowing (1 December 2008) 0801036097 pp. 159–160
- ↑ John F. O'Grady, Pillars of Paul's Gospel: Galatians and Romans (May 1992) 080913327X p. 162
- ↑
{{cite web}}: Empty citation (օգնություն) - ↑ 29,0 29,1 Veli-Matti Kärkkäinen, The Doctrine of God: A Global Introduction 2004 0801027527 pp. 70–74
- ↑ 30,0 30,1 Roger E. Olson, Christopher Alan Hall, The Trinity 2002 0802848273 pp. 29–31
- ↑ Eric Osborn, Tertullian, First Theologian of the West (4 December 2003) 0521524954 pp. 116–117
- ↑ Tertullian Adversus Praxeas 4 (ANF 3:599–600): "I believe the Spirit to proceed from no other source than from the Father through the Son"
- ↑ Tertullian Adversus Praxeas 5 (ANF 3:600–601).
- ↑ O'Collins, Farrugia, էջ 157
- ↑ 35,0 35,1 35,2 Geoffrey W. Bromiley, International Standard Bible Encyclopedia: E–J (March 1982) 0802837824 pp. 515–516
- ↑ Gilles Emery O. P. and Matthew Levering, The Oxford Handbook of the Trinity (27 October 2011) 0199557810 p. 263
- ↑ Critical Terms for Religious Studies. Chicago: The University of Chicago Press, 1998. Credo Reference. 27 July 2009
- ↑ 38,0 38,1 Alan Richardson and John Bowden, The Westminster Dictionary of Christian Theology (1 January 1983) 0664227481 p. 36
- ↑ 39,0 39,1 39,2 John Koessler, God Our Father (13 September 1999) 0802440681 p. 68
- ↑ Catholic Catechism items: 356 and 295 at the Vatican web site
- ↑ 41,0 41,1 41,2 Veli-Matti Kärkkäinen, The Trinity: Global Perspectives (17 January 2007) 0664228909 pp. 10–13
- ↑ William A. Dyrness, Veli-Matti Kärkkäinen, Juan F. Martinez and Simon Chan, Global Dictionary of Theology (10 October 2008) 0830824545 p. 169–171
- ↑ Geoffrey W. Bromiley, The International Standard Bible Encyclopedia 1988 0802837859 pp. 571–572
- ↑ 44,0 44,1 44,2 Veli-Matti Kärkkäinen, The Doctrine of God: A Global Introduction 2004 0801027527 p. 37–41
- ↑ Robert C. Neville, Symbols of Jesus (4 February 2002) 0521003539 pp. 26–27
- ↑ Paul Louis Metzger, Trinitarian Soundings in Systematic Theology 2006 0567084108 pp. 36, 43
- ↑ 47,0 47,1 Máire Byrne, The Names of God in Judaism, Christianity, and Islam: A Basis for Interfaith Dialogue: (8 September 2011) 144115356X pp. 2–3
- ↑ Srimath Swami Chidbhavananda, The Bhagavad Gita 2009 8180851478 p. 501
- ↑ C. Scott Littleton, Gods, Goddesses, and Mythology Set 2005 0761475591 p. 908
- ↑ Peter Kreeft, Fundamentals of the Faith 1988 089870202X p. 93
- ↑ 51,0 51,1 Hans Köchler, The Concept of Monotheism in Islam and Christianity 1982 3700303394 p. 38
- ↑ Alister E. McGrath, Christian Theology: An Introduction (12 October 2010) 1444335146 pp. 237–238
- ↑ «Hadith – Book of Good Manners and Form (Al-Adab) – Sahih al-Bukhari - Sunnah.com – Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلى الله عليه و سلم)». sunnah.com.
- ↑ Berger, David; Wyschogrod, Michael (1978). Jews and "Jewish Christianity". [New York]: KTAV Publ. House. ISBN 0870686755.
- ↑ Singer, Tovia (2010). Let's Get Biblical. RNBN Publishers; 2nd edition (2010). ISBN 978-0615348391.
- ↑ Singer, Tovia (2010). Let's Get Biblical – In depth Study Guide. Outreach Judaism (1998). ASIN B0006RBS3K.
- ↑ Kaplan, Aryeh (1985). The real Messiah? a Jewish response to missionaries (New ed.). New York: National Conference of Synagogue Youth. ISBN 978-1879016118.The real Messiah (pdf)
- ↑ 58,0 58,1 Real Sikhism – God – Who is God? What does God look like? – Real Sikhism – Exploring the Sikh Religion. Retrieved 8 April 2014.
- ↑ 59,0 59,1 James Cornwell, 2009 Saints, Signs, and Symbols: The Symbolic Language of Christian Art 081922345X p. 2
- ↑ Adolphe Napoléon Didron, 2003 Christian iconography: or The history of Christian art in the middle ages 076614075X p. 169
- ↑ George Ferguson, 1996 Signs & symbols in Christian art 0195014324 p. 92
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայր Աստված» հոդվածին։ |