Եկեղեցու հայրեր, առաքինազարդ կյանքով ու վարքով հռչակված անձնավորություններ, որոնք եկեղեցու կողմից դասվել են սրբերի կարգը և ճանաչվել իբրև հավատի հիմնական սկզբունքների ճշմարիտ և ուղղափառ երաշխավորներ, Սուրբ Գրքի հեղինակավոր մեկնիչներ ու ավանդապահներ, եկեղեցու ծառայությանը նվիրված և եկեղեցական նվիրապետության պատասխանատու դեմքեր։ Արդի իմաստով եկեղեցական հայր հասկացությունն առաջին անգամ օգտագործել է Վիկենտիոս Լիրինացին (5-րդ դար)։ Նա Եկեղեցական հայրերին տարբերակել է եկեղեցական գրողներից և եկեղեցական գրող է կոչել քրիստոնեական այն մատենագիրներին, որոնք չունեն կյանքի սրբություն և ուղղափառ վարդապետություն։ Հայրաբանության համար Եկեղեցական հայրերը եկեղեցական գրողներ են, որոնց թողած գրական ժառանգությունը կազմում է հայրաբանական գրականությունը։

Չափանիշներ

խմբագրել

Կաթոլիկ եկեղեցում

խմբագրել

Կաթոլիկ աստվածաբանները Եկեղեցական հայրեր են կոչում միայն այն հայրապետներին, որոնք իրենց կյանքի և գործունեության մեջ միացրել են չորս անհրաժեշտ չափանիշներ՝

  1. Ուղղափառ դավանանք,
  2. Կյանքի սրբություն,
  3. Ճանաչում եկեղեցու կողմից,
  4. Հնություն (վաղեմություն)։
 
Հիսուս Քրիստոս, VI դարի սրբապատկեր, Սուրբ Կատերինեի վանք, Սինայ լեռան ստորոտ

Օրթոդոքս եկեղեցում

խմբագրել

Օրթոդոքս հայրաբանները, որոշ վերապահումներով ընդունելով 1-3 կետերը, մերժում են 4-րդ կետի անհրաժեշտությունը այն հիմնական փաստարկով, թե եկեղեցին ապրել և ապրում է հայրերով, և որ Եկեղեցական հայրեր գոյություն են ունեցել բոլոր ժամանակներում և պիտի ծնվեն ապագայում էլ այնքան ժամանակ, որքան Սուրբ Հոգին շարունակի հովանավորել Քրիստոսի երկրային եկեղեցուն։

Եկեղեցու հայրեր

խմբագրել

Ժամանակի ընթացքում քրիստոնեական եկեղեցին եկեղեցու նշանավոր հայրերից կազմել է մի փոքր խումբ՝ Եկեղեցու մեծ հայրեր, Եկեղեցու վարդապետներ անվանումներով։ Արևելքի չորս մեծ հայրերն են Աթանաս Ալեքսանդրացին, Բարսեղ Կեսարացին, Հովհան Ոսկեբերանը և Կյուրեղ Ալեքսանդրացին։ Արևմտյան եկեղեցին ևս ճանաչում է համաքրիստոնեական նշանակություն ունեցող Արևելքի այս չորս մեծ հայրապետներին։ 800-ական թվականներին Հովհաննես Վանականը Ամբրոսիոսին, Օգոստինոսին, Հերոնիմոսին և Գրիգոր Մեծին համարել է աշխարհի և կրոնական գիտությունների մեծագույն իմաստուններ իբրև դրախտի չորս մեծ գետերը։ 11-րդ դարից սկսած Արևմուտքում այս չորսը կոչվում են Եկեղեցու վարդապետներ, իսկ Բոնիփատիոս VIII պապը 1296-ին նրանց դասակարգել է առաքյալներից անմիջապես հետո և կոչել Եկեղեցու նշանավոր վարդապետներ։

 
Երուսաղեմ

Հետագայում պապական հատուկ որոշումներով և հռչակումներով Հռոմի եկեղեցու վարդապետների կարգին են դասվել նաև Թովմա Աքվինացին, Բոնավենտուրասը, Ֆրանցիսկոս Սալեցին և ուրիշներ, իսկ արևելյան հայրերից, բացի Արևելքի չորս մեծ հայրերից, նաև Եփրեմ Ասորին, Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Գրիգոր Նազիանզացին, Հովհան Դամասկացին և Իսահակ Նինվեցին (Իսահակ Նինվեցու հոգեշահ աղոթքներն ու մտորումները)։ Հայ եկեղեցին ունի Եկեղեցական հայրերի և եկեղեցու վարդապետների մի ցանկ ՛՛երկոտասան վարդապետք՛՛ անվամբ, որն արևելյան և արևմտյան քրիստոնեական մտածողությունների համադրություն է։ Նրանում ընդգրկված են Ընդհանրական եկեղեցու հինգ տիեզերական աթոռների՝ Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի, Երուսաղեմի, Կոստանդնուպոլսի և Հռոմի, ինչպես նաև Աթենքի, Կեսարիայի, Կիպրոսի մեծահռչակ հայրապետները։ Հայ եկեղեցու կողմից ընդունված այդ հայրերն են Ռեթեոս Աթենացին (1-ին դար, Աթենքի հայրապետ), Դիոնիսիոս Արիոպագացին, Սեղբեստրոսը (3-րդ դար, Հռոմի հայրապետ), Աթանաս Ալեքսանդրացին, Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Եփրեմ Ասորին, Բարսեղ Կեսարացին, Գրիգոր Նյուսացին, Գրիգոր Նազիանզացին, Եպիփան Կիպրացին, Հովհան Ոսկեբերանը և Կյուրեղ Ալեքսանդրացին (Հայ եկեղեցին նրանց հիշատակը նշում է հոկտեմբեր վերջին շաբաթ օրը)։

 
Մեսրոպ Մաշտոց

Հայկական մի շարք ձեռագրերում (Մատենադարան, ձեռ. դդ 605, 625 ևն) Աթանաս Ալեքսանդրացին, Կյուրեղ Երուսաղեմացին, Բարսեղ Կեսարացին և Գրիգոր Նազիանզացին (Աստվածաբան) անվանվում են «գլուխ երկոտասան վարդապետաց» կամ «գերագոյնք» վարդապետներ։ Համաքրիստ. հայրերի այս ցանկին հայոց Տոնացույցն ավելացրել է նաև զուտ հայ վարդապետների և հայրերի մի ցանկ՝ «թարգմանիչ վարդապետք» անվան ներքո, որոնք են Մեսրոպ Մաշտոցը, Եղիշեն, Մովսես Քերթողը, Դավիթ Անհաղթը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին։ Հայ եկեղեցու Ձեռնադրության Մաշտոցում կա օտար ու հայ՝ Եկեղեցու վարդապետների մեկ այլ ցանկ, որի մեջ մտել են Տոնացույցի 12 վարդապետները, ինչպես նաև Գրիգոր Սքանչելագործը և Հակոբ Մծբնացին։ Մաշտոցի ցանկից դուրս են մնացել Գրիգոր Նարեկացին և Ներսես Շնորհալին։ Թարգմանիչ վարդապետներից հիշվում են Սահակ Ա Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ըստ Մաշտոցի, Հայ եկեղեցու վարդապետներն են Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, «որդիք և թոռունք Լուսավորչի», Հովհաննես Գ Օձնեցին, Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին։ Համադրելով Տոնացույցի և Ձեռնադրության Մաշտոցի տվյալները՝ կազմվում է Հայ եկեղեցու վարդապետների ու հայրերի մի ցանկ՝ Գրիգոր Ա Լուսավորիչ, «որդիք և թոռունք Լուսավորչի», Սահակ Ա Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց, Եղիշե, Մովսես Քերթող, Դավիթ Անհաղթ, Հովհաննես Գ Օձնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսես Շնորհալի, Հովհան Որոտնեցի և Գրիգոր Տաթևացի։ Թովմա Մեծոփեցին վարդապետների թվում հիշում է նաև Ստեփանոս Սյունեցուն, որը, սակայն, չի մտել Տոնացույց։ Ընդհանրական եկեղեցու «երկոտասան վարդապետներից» և եկեղեցական հայրերից բացի Հայ եկեղեցին սրբերի կարգն է դասել նաև Առաքելական հայրեր ընդհանուր անունով հայտնի, I–II դդ. երեք հայրապետներին՝ Կղեմես Հռոմեացուն կամ Հռոմայեցուն (հիշատակը նշվում է Հիսնակաց առաջին կիրակիին հաջորդող հինգշաբթի օրը), Իգնատիոս Անտիոքացուն (հիշատակը՝ Հիսնակաց չորրորդ կիրակիին հաջորդող երկուշաբթի օրը) և Պողիկարպոս Զմյուռնացուն (հիշատակը՝ Հիսնակաց երրորդ կիրակիին հաջորդող երեքշաբթի օրը)։ Մյուս եկեղեցիների համար Առաքելական հայր են համարվում նաև Բառնաբասը, Հերմասը և Պապիասը (երեքն էլ՝ II դ.)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։  
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 497  
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Եկեղեցու հայրեր» հոդվածին։