Հիսուսի հարություն
Հիսուսի հարություն, քրիստոնեական հավատալիք առ այն, որ Խաչելությունից[1] հետո Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[2]՝ անցնելով իր երկնային կյանքին՝ որպես Տեր և Քրիստոս[3][4][web 1]: Քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ Հիսուսի մահն ու հարությունը ամենակարևոր իրադարձություններն են, Քրիստոնեական հավատքի հիմքը[5], և այն նշվում է Զատկի տոնին: Հիսուսի հարությունը երաշխիքն է այն բանի, որ բոլոր մահացածները նրա երկրորդ գալստյան ժամանակ հարություն կառնեն[6]: Ըստ Պողոս առաքյալի և Ավետարանի[7][8][9]՝ մարմնի հարությունը հոգևոր մարմնի արթնացումն է[10][11][web 2], որն էլ համարվում է Քրիստոնեության հիմքը[12]:

![]() | |
Լեզուներ |
---|

Քրիստոնեական աշխարհիկ և լիբերալ ուսմունքներում Հիսուսի հայտնությունները համարվում են մտացածին տեսիլքներ[13][14][15], որոնց հիման վրա առաջացել է այն հավատը, որ Հիսուսը հարություն է առել[16] և հիմք է դրվել Հիսուսի հետևորդների միսիոներական գործունեությանը[13][17]:
Հրեա-հելլենիստական պատմությունԽմբագրել
Հրեական պատմությունԽմբագրել
Հարության գաղափարին առաջին անգամ անդրադարձ է կատարվել Ք.ա. 2-րդ դարի Դանիել մարգարեի գրքում, բայց միայն հոգու հարության մասին[18]: Հովսեփոս Փլավիոսը մ.թ. 1-ին դարի աղանդներից պատմում է, որ ըստ Սադուկեցիների՝ մահվան ժամանակ և՛ մարմինը, և՛ հոգին մեռնում են: Էսեններեի աղանդի համաձայն՝ հոգին անմահ է, իսկ մարմինը՝ ոչ, ըստ փարիսեցիների՝ հոգին անմահ է, իսկ մարմինը հարություն է առնում, որ հոգին ապաստան ունենա[19][20]: Այս երեք աղանդներից փարիսեցիների տեսակետն ամենամոտն է Հիսուսի և վաղ շրջանի քրիստոնյաների ուսմունքին[21]: Ստիվ Մասոնի համոզմամբ՝ փարիսեցիների համար «նոր մարմինը յուրահատուկ է և սուրբ», այն տարբեր է հին մարմնից: Այս կարծիքին էր նաև Պողոս առաքյալը, որ նախկինում փարիսեցի էր եղել(Կորընթ. 15:35)[22]:
Էնդշյոն կարծում է, որ հրեական գրերը և գերեզմանի արձանագրությունները իրականության ավելի հստակ պատկերն են ցույց տալիս: Օրինակ՝ երբ Ք.ա. 2-րդ դարի Դանիել մարգարեի գրքի հեղինակը գրել է, որ «Եվ երկրի հողում ննջողներից շատերը պիտի զարթնեն»(Դանիելի մարգարեություն 12:2), նա հավանաբար Աստծո Արքայությունում աստղերի տեսքով վերածնունդը նկատի ունի, քանի որ աստղերը դեռ հին ժամանակներից նույնացվում էին հրեշտակների հետ, այսպիսի վերածնունդը բացառում է մարմնի հարությունը, քանի որ հրեշտակները մարմին չունեն[23]: Հին կտակարանի մի շարք գրություններում հոգու հարության գաղափարը փոխաբերական իմաստով հոգու անմահությունն է հանդերձյալ աշխարհում[24]: Շատերն են խուսափել բացատրել, թե ինչ է հարությունը, բայց մարմնի հարությունը դեռ կասկածի տակ է մնում [25]: Լեթիփուուն պնդում է, որ հարության գաղափարը Երկրորդ տաճարի հուդաիզմի վարդապետության մեջ հաստատված չէ[26]:
Հունահռոմեական պատմությունԽմբագրել
Հույները հավատում են, որ արժանավոր մարդը կարող է աստծու նման հարություն առնել (ապոթեոզի գաղափար), և Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետնորդների շնորհիվ այս գաղափարը մեծ տարածում էր գտել Միջին Արևելքում, քանի որ նրանց մետաղադրամները կրում էին հենց Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատկերը. այս արտոնությունը նախկինում միայն աստվածներին էր շնորհված[27]: Այս գաղափարը որդեգրել էին հռոմեական կայսրերը, և Հռոմի կայսրության մեջ տարածված ապոթեոզի գաղափարի համաձայն՝ նոր մահացած կայսրի երկրային մարմինը փոխարինվում էր աստվածային մարմնով, քանի որ նա համբարձվում էր երկինք[28]: Աստվածացված հանգուցյալները հայտնվում էին նրանց, ովքեր իրենց ճանաչել էին, քանի որ Հռոմուլոսը իր մահվանից հետո հայտնվել է մի շարք վկաների, բայց կենսագիր Պլուտարքոսն այս մասին ասել է, որ երբ աստվածներից մարդուն որևէ բան է տրվում և մահվանից հետո վերադառնում նրանց, սա պատահում է «միայն այն ժամանակ, երբ այն ամբողջապես ազատված, անջատ է մարմնից, լիովին մաքուր է, եթերային և անմեղ»[29]:
Աստվածաշնչյան գրություններԽմբագրել
Ըստ Նոր կտակարանի՝ «Հիսուսը մեռելներից հարություն առավ», համբարձվեց երկինք, որպեսզի նստի Աստծո աջ կոողմում]]", և երկրորդ անգամ գա երկիր՝ կատարելու Մեսիական մարգարեությունները՝ մահացածներին հարություն տալը, Վերջին Դատաստանը և Երկնային արքայության հաստատումը:
Նոր կտակարանի գրություններում անմիջապես հարության վերաբերյալ ոչ մի նկարագրություն չկա, այլ միայն երկու տեսակի վկայությունների նկարագրություններ՝ Հիսուսի հայտնությունը տարբեր մարդկանց և նրա գերեզմանը դատարկ տեսնելու մասին գրությունները[30]:
Պողոս առաքյալ և առաջին քրիստոնյաներԽմբագրել
Գոյություն ունեցող ամենավաղ Քրիստոնեական գրությունները Պողոս առաքյալի նամակներն են՝ գրված 50-57թ.թ. միջակայքում (կամ հավանաբար՝ 48-57թ.թ.)[31]: Կորնթացիներին ուղղված Պողոս առաքյալի առաջին նամակը պարունակում է Հիսուսի՝ մահից հետո հայտնությունների մասին համոզմունքներ (1 Corinthians)[32] և ասվում է, որ Նա մեռելներից հարություն է առել (Կորնթ. 15:3-8):
[3] Որովհետև ձեզ տվեցի այն, ինչ նախ ես ընդունեցի, թե ինչպես Քրիստոսը մեր մեղքերի համար մեռավ՝ Գրքերի համաձայն [4] և որ Նա թաղվեց ու երրորդ օրը հարություն առավ՝ Գրքերի համաձայն, [5] և երևաց Կեփասին, հետո՝ տասներկուսին: [6] Հետո միաժամանակ երևաց հինգ հարյուրից ավելի եղբայրների, որոնցից շատերը դեռ ողջ են, թեև մի քանիսը ննջեցին: [7] Ու հետո երևաց Հակոբոսին, հետո բոլոր առաքյալներին: [8] Եվ բոլորից հետո նա ինձ էլ երևաց, որպես մեկի, որ ժամանակից հետո է ծնվել[33]:
Երուսաղեմի եկեղեցում, որտեղ Պողոս առաքյալին տրվեց իր դավանանքը, ըստ Սուրբ Գրքերի՝ «մեղքերի համար մեռավ» արտահայտությունը հավանաբար ներում հայցող հիմնավորում էր նրա համար, որ Աստծո ծրագրով Հիսուսը մահվան դատապարտվեց: Ըստ Պողոս առաքյալի՝ դա ավելի մեծ նշանակություն ուներ՝ մեղքի մեջ ապրող հեթանոսների փրկությունը[34]: «Մեղքերի համար մեռավ» արտահայտությունը ծագել է Եսայիայից, մասնավորապես՝ Եսայիա 53:4-11-ից (Isaiah 53:4-11 {{{3}}}) և Մակաբաբիներից, մասնավորապես՝ Մակաբաբիներ 6:28-29-ից (4 Maccabees 6:28–29): «Երրորդ օրը հարություն առավ» արտահայտությունը ծագել է Ովսեեի մարգարեությունը 6:1-2-ից[35]}}:
Եկե՛ք Տիրոջը վերադառնանք, քանզի Նա պատառոտեց, Նա էլ կբժշկի մեզ: Նա մեզ հարվածեց, Նա էլ կվիրակապի մեզ: Երկու օրից հետո մեզ կկենդանացնի: Երրորդ օրը մեզ կկանգնեցնի, և մենք նրա առջև կապրենք:
Պողոս առաքյալը, ձգտելով իր իշխանությունը հաստատել հին եկեղեցում, պնդում է, որ Հիսուսը երևացել է իրեն նույն կերպ ինչպես մյուս վկաներին[36]: Կորընթացիներին 12-ում Պողոս առաքյալը նկարագրում է «Գիտեմ մի մարդու Քրիստոսով (ենթադրաբար ինքը Պողոսը)...հափշտակվեց մինչև երրորդ երկինք», և քանի որ լեզուն անհասկանալի է, հավանական է, որ նա տեսել է Հիսուսին՝ Աստծո աջ կողմում[37]:
Ընդունված է համարել, որ այս համոզմունքը եղել է մինչև Պողոս առաքյալը: Գիտնականները պնդում են, որ հարության իր նկարագրությունում Պողոս առաքյալը ռաբբինական ոճով փոխանցված մի հին դավանանք է նկատի ունեցել, որ ինքը ստացել ու փոխանցել է Կորընթացիների եկեղեցուն: Գեզա Վերմեշը գրում է, որ Հիսուսի մահվան, թաղման և հարության վերաբերյալ այս համոզմունքը Պողոս առաքյալը ժառանգել է իր նախնիներից[38]: Հավանական է, որ համոզմունքի ծագումը վերջին հաշվով կապված է Երուսաղեմի առաքելական համայքի հետ: Հանս Գրասը պնդում է, որ ծագել է Դամասկոսում[39], և ըստ Փոլ Բարնեթի՝ այս և մյուս համոզմունքները Դամասկոսում մոտավորապես 34թ.-ին Անանիայից Պողոս առաքյալին փոխանցված դավանանքի տարբերակներն են[40]:
Ավետարան և Գործք առաքելոցԽմբագրել
Չորս Ավետարաններն էլ իրենց գագաթնակետին են հասնում խաչելությունից հետո Հիսուսի հայտնությունների նկարագրությունների ժամանակ՝ ընթերցողին նախապատրաստելով Հիսուսի հարությանը, որի մասին ընթերցողը կարող է իմանալ, քանի որ Հիսուսը կանխատեսել էր դա(Մարկոս 8:31-32), կամ կարող է իմանալ ակնարկների միջոցով (Մարկոս 2:20; Հովհաննես 2:19-22): Հարության պահը նկարագրված չէ:
Հիսուսն առաջինն էր, որ մեռելներից հարություն առավ, այդպիսով դառնալով առաջին արժանավոր զավակն ու ժառանգը[2][web 1]: Նրա հարությունը նաև երաշխիքն է այն բանի, որ բոլոր մահացած քրիստոնյաները նրա Երկրորդ գալստյան ժամանակ հարություն կառնեն[6]:
Իր հարությունից հետո Հիսուսը մարդկանց փրկելու առաքելությունը շարունակում է աշակերտների շնորհիվ(Մարկոս 16:8)[Mark 16:8]. նա առաքյալներին կանչում է Մեծ Հանձնարարությանը(Մաթեոս 28:16-20; Մարկոս 16:14-18; Ղուկաս 24:44-49), որի ժամանակ ասում է. «Գնացե՛ք և ու սովորեցրե՛ք բոլոր ազգերին՝ նրանց մկրտելով Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով»[41]: Հիսուսն ասում է իր աշակերտներին. «Դուք զորություն պիտի ստանաք, երբ Սուրբ հոգին ձեզ վրա գա(Գործք առաքելոց 1:8), և Իմ վկաները պիտի լինեք և՛ Երուսաղեմում, և՛ամբողջ Հրեաստանում, և՛ Սամարիայում, և՛ երկրի ամենահեռավոր ծայրերում» և որ «պիտի իմ անունով ապաշխարություն և մեղքերի թողություն քարոզեք բոլոր ազգերի մեջ՝ Երուսաղեմից սկսած» (Ղուկաս 24:46-47) և «ում մեղքերը դուք ներեք՝ ներված կլինեն նրանց, և ում մեղքերը դուք պահեք, կպահվեն» (Հովհաննես 20:12-23):
Մարկոսի կողմից գրված Ավետարանը (65-75թ.թ.) վերջանում է նրանով, որ Մարիամ Մագդաղենացին, Հակոբոսի և Հովսեսի մայրը՝ Մարիամը, և Սողոմեն Հիսուսի գերեզմանը դատարկ են գտնում: Հրեշտակը նրանց ասում է. «Մի՛ վախեցեք, դուք փնտրում եք Հիսուս Նազովրեցուն, որը խաչվեց: Նա հարություն առավ: Նա այստեղ չէ:...Բայց գնացե՛ք, նրա աշակերտներին և Պետրոսին ասացե՛ք, որ նա ձեզնից առաջ կգնա Գալիլիա, այնտեղ պիտի տեսնեք նրան, ինչպես նա ձեզ ասել էր»(Մարկոս 16:6-7)[42]: Հայտնություններ չկան, բայց թվում է, թե հեղինակը գիտի Հիսուսի՝ Պետրոսին և Տասներկուսին երևալու մասին[43]: Մարկոս 16:9-20-ը, որը նման է նաև Ղուկասի և Հովհաննեսի գրություններին, ասում է. «9.Երբ Հիսուսը հարություն առավ, շաբաթ օրը վաղ առավոտյան, նախ երևաց Մարիամ Մագդաղենացուն, որից յոթ դև էր հանել: 10. Եվ նա գնաց ու պատմեց նրանց, ովքեր Նրա հետ էին, մինչ նրանք սուգ էին անում և արտասվում:...12. Սրանից հետո Նա այլ կերպ երևաց նրանցից երկուսին, որոնք գյուղ էին գնում:...14. Վերջում երևաց տասնմեկին, երբ նրանք սեղան էին նստած և հանդիմանեց իրենց անհավատության և կարծրասրտության համար, որովհետև չէին հավատացել նրանց, որ Իրեն տեսել էին հարություն առնելուց հետո: 15. Եվ նրանց ասաց.«Գնացե՛ք ամբողջ աշխարհով մեկ և Ավետարանը քարոզեցե՛ք մարդկանց: 16. Ով հավատա ու մկրտվի, պիտի փրկվի, իսկ ով չհավատա, պիտի դատապարտվի»»(Մարկոս 16:16):
Մաթեոսի, Ղուկասի և Հովհաննեսի գրություններում հարության լուրից հետո Հիսուսը երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և մյուսներին: Մաթեոսը միայն մի հայտնություն է նկարագրում, որը եղել է Գալիլիայում, Ղուկասը նկարագրում է մի քանի հայտնություններ Երուսաղեմում,իսկ Հովհաննեսը ներկայացնում է հայտնություններ և՛ Երուսաղեմում, և՛ Գալիլիայում: «Գործք առաքելոցում» ասվում է, որ Նա առաքյալներին քառասուն օր շարունակեց երևալ(Գործք առաքելոց 1:3): Ըստ Ղուկասի՝ Հիսուսը հարություն է առել Բեթանիայի մոտակայքում(Ղուկաս 24:50-51):
Մատթեոսի ավետարանում հրեշտակը դատարկ գերեզմանի մոտ երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն՝ ասելով, որ Հիսուսն այնտեղ չէ, քանի որ հարություն է առել՝ հանձնարարելով նրան հայտնել մյուսներին, որ գնան Գալիլիա՝ Հիսուսին տեսնելու: Հետո Հիսուսը երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և մյուս Մարիամին գերեզմանի մոտ, հետո, ըստ Մարկոս 16:7-ի՝ Գալիլիա լեռան վրա երևում է իր աշակերտներին, որտեղ նրանց հանձնարարում է քարոզել Ավետարանը ամբողջ աշխարհում[44]: Մաթեոսը Հիսուսի երկրորդ հայտնությունը որպես ապոթեոզ է ներկայացնում և այդ նկարագրության ժամանակ Հիսուսն իր աշակերտներին ասում է. «18. Ամեն իշխանություն ինձ է տրված՝ երկնքում և երկրի վրա: 19. Ուրեմն գնացե՛ք ու սովորեցրե՛ք բոլոր ազգերին՝ նրանց մկրտելով Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով: 20. Սովորեցրե՛ք նրանց, որ պահեն այն ամենը, ինչ ես ձեզ պատվիրեցի: Եվ ահա Ես ձեզ հետ եմ ամեն օր, մինչև աշխարհի վերջը» (Մաթեոս 28:16-20): Այս հանձնարարությամբ վերջին ժամանակները հետաձգվում են, որպեսզի աշխարհին քարոզվի Ավետարանը[45]:
Ղուկասի ավետարանում ասվում է. «եվ այս կանայք էլ, որ Գալիլիայից էին եկել, գնացին նրա ետևից, տեսա գերեզմանը, և թե ինչպես նրա մարմինը դրվեց այնտեղ» (Ղուկաս 23:55): Փայլուն հագուստով երկու մարդիկ երևացին նրանց և հայտնեցին, որ Հիսուսն այնտեղ չէ, այլ հարություն է առել(Ղուկաս 24:1-5): Հետո Էմմաուսի ճանապարհին Հիսուսը երևում է իր հետևորդներից երկուսին, որոնք այդ մասին ասում են տասնմեկ աշակերտներին, նրանք էլ պատասխանում են, որ Հիսուսը երևացել է Պետրոսին: Այս մասին խոսելու ժամանակ Հիսուսը կրկին հայտնվում է՝ ասելով, որ ինքն է Մեսիան, որ մեռելներից հարություն առավ՝ ըստ Սուրբ Գրքերի «և որ Նրա անունով ապաշխարություն և մեղքերի թողությաուն կլինի ամբողջ աշխարհում՝ Երուսաղեմից սկսած» (Ղուկաս 24:47)[46]: Հետո Ղուկասը ներկայացնում է, որ Նա համբարձվեց Երկինք՝ իր ճշմարիտ տուն[46]:
Հովհաննեսի ավետարանում Մարիամ Մագդաղենացին գերեզմանը դատարկ է գտնում և այդ մասին հայտնում է Պետրոսին: Հետո Մարիամը երկու հրեշտակների է տեսնում, որից հետո հենց Հիսուսն է երևում նրան: Երեկոյան Հիսուսը երևում է նաև մյուս հետևորդներին: Դրանից մեկ շաբաթ անց կրկին հայտնություն է լինում(Հովհաննես 20:1): Ավելի ուշ Նա Գալիլիայում երևում է Պետրոսին, Թովմասին և երկու այլ աշակերտների՝ Պետրոսին ասելով՝ «Արածեցրու՛ իմ գառներին» (Հովհաննես 21:1-19):
«Գործք առաքելոցում» Հիսուսը քառասուն օր երևում է իր աշակերտներին և հանձնարարում մնալ Երուսաղեմում(1:3), որից հետո Ինքը երկինք է համբարձվում, դրան հաջորդում է Հոգեգալուստը[47]:
Պատմականություն և Հիսուսի հարության ծագումԽմբագրել
Հիսուսի հարության ծագման և պատմության թեման մշտապես եղել է աստվածաբանների ուշադրության կենտրոնում: Դատարկ գերեզմանի և Հիսուսի հայտնությունների վերաբերյալ արձանագրությունները տարբեր եղանակներով ուսումնասիրվել և վերլուծվել են և յուրահատուկ կերպով դիտվել են որպես ճշմարիտ իրականության պատմական արձանագրություններ, ճշմարիտ տեսիլքների արձանագրություններ, ոչ բառացի էսխատոլոգիական առակներ և որպես վաղ շրջանի քրիստոնեական գրողների հորինվածքներ: Օրինակ՝ վարկածներ կան, որ Հիսուսը չի խաչվել, գերեզմանը դատարկ էր, քանի որ Հիսուսի մարմինը գողացել էին, կամ որ Հիսուսը երբեք գերեզմանում չի եղել:
Հետլուսավորության դարաշրջանի պատմաբանները, որոնք մետաֆիզիկական Նատուրալիզմի կողմնակիցներ են, հերքում են նմանօրինակ հրաշքների գոյությունը:
Ֆիզիկական կամ հոգևոր հարությունԽմբագրել
Պողոս առաքյալ և ԱվետարաններԽմբագրել
Հաշվի առնելով Պողոս առաքյալի գրությունները և հարության բնույթին առնչվող հրեական, հեթանոսական, մշակութային ըմբռնումները՝ Վերը և Քուքը պնդում են որ Պողոս առաքյալը նկատի է ունեցել ֆիզիկապես հարություն առած մարմին, որը կենդանի է ոգով, այլ ոչ թե հոգով, ինչպես գրված է Ավետարանում[7][8][web 3]: Հարություն առած այս մարմնի բնույթը բանավեճի պատճառ է դարձել: Ա Կորնթացիներին 15:44-ում Պողոս առաքյալը օգտագործում է «հոգևոր մարմին» արտահայտությունը[web 4], որը բացատրվում է որպես «Ոգով զորացած մարմին»[7][web 3][web 5], ինչպես նաև «երկնային մարմին», որն ավելի հրաշալի է, քան մարմինը[48][web 5]: Թուղթ առ Փիլիպպեցիս մասում Պողոսը նկարագրում է, թե որքանով է Քրիստոսի հարություն առած մարմինը տարբեր այն մարմնից, որ նրան էր պատկանում մարդ եղած ժամանակ և ասում է, որ Հիսուսը «պիտի նորոգի մեր խոնարհ մարմինը» (Փիլիպեցիներին 3:21), «մարմինն ու արյունը չեն կարող Աստծո թագավորությունը ժառանգել, ո՛չ էլ ապականությունը անապականություն կժառանգի» (Ա Կորնթ. 15:50), և Աստծո Արքայություն մտնող քրիստոնյաները «մի կողմ կդնեն մեղքերի մարմնավոր մարմինը» (Կողոսացիներին 2:11)[49][50]: Պողոս առաքյալը հերքում է միայն հոգու հարության գաղափարը, որը քարոզվում էր որոշ քրիստոնյաների կողմից Կորինթոսում, որի մասին նա գրել է Ա Կորնթացիներին մասում[48]: Զարգացող ավետարանական քարոզը շեշտը դրել էր ֆիզիկական կողմի վրա՝ հակադրելով հոգևորին[9]:
Պողոս առաքյալի՝ մարմնի հարության մասին համոզմունքը հակասում էր հույն փիլիսոփաների մտքերին, որոնց համար մարմնի հարությունը բանտարկումն է ֆիզիկական մարմնում, և նրանց համար ֆիզիկականն ու նյութականը շղթայում են հոգին[51]:
Դանը պնդում է, որ Պողոս առաքյալի և Ավետարաններում նկարագրված հայտնությունների նկարագրություններում մեծ տարբերություն կա: Եթե Պողոս առաքյալի տեսածը երևակայական տեսիլք էր, ապա դրան հակառակ՝ Ավետարանի արձանագրությունները հիմնականում իրատեսական են[52]: Դանը պնդում է, որ Ավետարանի իրատեսական նկարագրությունները չեն կարող երևակայական լինել[52]: Ըստ Դանի՝ շատ գիտնականներ սա բացատրում են որպես երևակայական նկարագրությունների «լեգենդառ դրսևորում» "[53]: Հարությունը արտահայտություն է, որ ցավոք տառացիորեն է ընդունվել[54] Հարության իմաստը Աստծո՝ չարի հանդեպ տարած հաղթանակն է[55]: Դանի կարծիքով՝ և՛ միտում կար դեպի ֆիզիկականը, և՛ հոգևորը[56]: Միտումը դեպի ֆիզիկական պարզ է, բայց նաև նշաններ կան, որ հակասում են ֆիզիկականին և կան որոշ ցուցումներ, որ Երուսաղեմում հակվածությունը հիմնականում դեպի ֆիզիկականն էր:
Դատարկ գերեզմանԽմբագրել
Դատարկ գերեզմանի և հարությունից հետո եղած հայտնությունների վերաբերյալ երբեք համակարգված փաստարկ չի եղել[57]: Վերմեսի կարծիքով՝ չի կարելի դատարկ գերեզմանի բառացի նկարագրությունը համարել որպես հարության ապացույց[58], նաև պնդում է, որ դատարկ գերեզմանի պատմությամբ հերքվում է հոգու հարության գաղափարը: Ըստ Վերմեսի՝ հրեացիների՝ հոգու և մարմնի մեջ կապ տեսնելու միտումը ավելի մոտ է դատարկ գերեզմանի, ինչպես նաև շոշափելիության գաղափարին[59]:
Ռեյմոնդ Բրաունի պնդմամբ՝ Հովսեփ Արիմաթացին Հիսուսի մարմինը թաղել էր նոր գերեզմանում՝ համաձայն Մովսիսական օրենքի, ըստ որի՝ չի թույլատրվում, որ ծառից կախված մարդը մնա այնտեղ, այլ պետք է մինչև մայրամուտ թաղվի[60]: Նոր կտակարանի պատմաբան Դարտ Էրմանը բաց է թողել դատարկ գերեզմանի պատմության հատվածը՝ ասելով, որ դրա մասին ոչինչ չկա գրելու, քանի որ այդ հատվածը հավատ չի ներշնչում: Ըստ Էրմանի՝ դատարկ գերեզմանը հարկավոր էր Հիսուսի ֆիզիկական հարությունը շեշտելու համար[9], բայց կասկածելի է այն փաստը, որ Հիսուսը թաղվել է Հովսեփ Արիմաթացու կողմից[61]: Հավանական է, որ Հիսուսին պետք է թաղեր Ատյանի անդամներից մեկը[62], խաչելության նպատակը մարդուն հնարավորինս տանջելն ու ստորացնելն է, և մարմինը կարող էին թողնել, որ կենդանիներն ուտեն[63], հանցագործները հաճախ թաղվում էին ընդհանուր գերեզմաններում[64], և Պիղատոսը, իմանալով հրեաների բնավորությունը, թույլ չէր տա, որ Հիսուսին թաղեին[65]: Անգլիացի աստվածաբան և պատմաբան Նիկոլաս Թոմասը անընդմեջ պնդում է, որ դատարկ գերեզմանի և Հիսուսի հայտնությունների պատմությունները ճշմարիտ են՝ պատճառաբանելով, որ պատմության տեսանկյունից մարմնի հարությունը և հետագայում հայտնությունները Քրիստոնեության զարգացման համար ավելի լավ փաստարկներ են, քան մյուս տեսությունները, ինչպիսիք են օրինակ՝ Էրմանի առաջարկած տեսությունները:
Քրիստոնեական դերԽմբագրել
Քրիստոնեական հավատի հիմնադրումԽմբագրել
Քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ Հիսուսի մահը, հարությունն ու համբարձումը ամենակարևոր իրադարձություններն ու Քրիստոնեական հավատի հիմքն են: Ըստ Նիկիական հանգանակի՝ «Երրորդ օրը նա համբարձվեց՝ համաձայն Սուրբ Գրքերի»[66]:
Ըստ Թերի Միթի, որ Օքսվորդի համալսարանում քրիստոնեական փիլիսոփա է, «արդյո՞ք Հիսուսը հարություն է առել մեռելներից» հարցը Քրիստոնեական հավատին առնչվող ամենակարևոր հարցն է[67]: Ըստ մկրտիչ-ավետարանիչ Ջոն Րայսի՝ Հիսուսի հարությունը մարդկանց մեղքերից ազատելու ու փրկելու ծրագրի մի մասն էր[68]: Քրիստոնեական գրքում գրված է.
Չնայած՝ Հարությունը պատմական իրադարձություն էր, որ հայտնի է դատարկ գերեզմանով և համբարձված Հիսուսի հետ առաքյալների հանդիպումներով, սակայն այն դեռ մնում է հավատքի առեղծվածային շրջանակներում, որպես մի բան, որը անցնում է պատմության սահմանները[69]:
Քրիստոնյաների, ինչպես նաև մի շարք գիտնականների համար հարությունը ճշտգրիտ, ֆիզիկական հարություն է[70]: Ինչպես իր «Աստծո որդու հարությունը» գրքում գրում է Նիկոլաս Թոմասը. «Հարցեր չեն կարող լինել. Պողոս առաքյալը հավատում է մարմնի հարությանը, նա իր հրեա եղբայրների հետ ելնում է հեթանոսների դեմ, իր փարիսեցի եղբայրների հետ՝ այլ հրեաների դեմ»[10]: Ըստ Նոր կտակարանն ուսումնասիրող-գիտնական Գարի Հաբերմասի՝ «Շատ այլ գիտնականներ են այն կարծիքին, որ Հիսուսի հարությունը մարմնով է եղել»: Ըստ Քրեյգ Բլոմբերգի՝ Հարության վերաբերյալ պատմական հիմնական փաստարկներ կան[11]:
Առաջին եկեղեցիԽմբագրել
Հիսուսի հարությանը հավատացողները կազմավորեցին առաջին եկեղեցին[71][72]: Հայտնություններն ավելի ամրապնդեցին Հիսուսի ունեցած ազդեցությունն իր հետևորդների վրա[73] և սուրբ գրությունների շնորհիվ խթան հանդիսացան Քրիստոսին դավանելու[74] և նրա համբարձմանը հավատալու համար[16][75]: Սուրբ Գրքերում Հիսուսի մահը նկարագրվում է որպես փրկագնող մահ, որը Աստծո ծրագրի մի մասն էր[76], իսկ հայտնությունները հիմք դրեցին Հիսուսի հետևորդների միսիոներական գործունեությանը[13][17]: Պետրոս առաքյալը դարձավ եկեղեցու առաջին առաջնորդը[77][78]:
Մեծարում և ՔրիստոսաբանությունԽմբագրել
ՀիսուսապաշտությունԽմբագրել
Նոր կտակարանի գրությունների համաձայն՝ հարությունը Հիսուսի՝ երկնային փառքի մեջ մտնելն է որպես Տեր և Քրիստոս[4][web 1]: Հիսուսը «անդրանիկն է մահացածներից»՝ առաջին արժանավոր զավակն ու ժառանգը[2][web 1]: Ըստ Բիլի՝
«մահացածներից անդրանիկ» արտահայտությունը ցույց է տալիս այն բարձրագույն վիճակը, որում Հիսուսը գտնվում է մեռելներից հարություն առնելու շնորհիվ: Հիսուսը տիեզերքի վրա իշխելու գերագույն վիճակում է ոչ թե նրա համար, որ Ինքն առաջին մարդ արարածն է եղել կամ արարչագործության սկիզբը, այլ որովհետև իր հարությամբ Նա նոր արարչագործության հիմք դարձավ:
Հուրտադոն նկատում է, որ մահից հետո Հիսուսին կոչում էին «Տեր», որը «հոյակապ կեպով նրան ասոցացնում է Աստծո հետ»[79]: «Տեր» եզրույթը ցույց է տալիս այն, որ Հիսուսը հասել էր աստվածային կարգավիճակի «Աստծո աջ կողմում»[80]: «Աստծու՛ն կանչիր» պաշտամունքային արտահայտությունը նույնպես ուղղված էր Հիսուսին, և Նրան դիմում էին մեծ պաշտամունքային արարողությունների ժամանակ (օրինակ՝ մկրտություն, բուժում, Էկզորսիզմ)[81]:
Ըստ Հուրտադոյի՝ «կրոնական փորձերի» առկայությունը Հիսուսին պաշտելու գլխավոր գործոններից է: «Կրոնական փորձությունների» ժամանակ մարդիկ տեսնում են Հիսուսին՝ Երկնայի փառքի մեջ: Այդ «կրոնական փորձությունները» Աստծո ծրագրի մի մաս էին կազմում[82]: Սա Հիսուսին պաշտելու հիմք դարձավ[83], քանի որ Նրա զորությունը մեծ ազդեցություն ուներ Իր հետևորդների վրա[84]: Հայտնությունները, ոգեշնչող պատմությունները, հրեական սուրբ գրքերի մեկնաբանությունները ստիպեցին նրանց հավատալ, որ այս պաշտամունքն Աստծուց է[85]:
Էրմանը նկատում է, որ և՛ Հիսուսը, և՛ նրա հետևորդները ապոկալիպտիկ հրեաներ էին, որոնք հավատում էին մարմնի հարությանը, որ կարող է պատահել այն ժամանակ, երբ Աստծո թագավորությունը գա[86]: Էրմանի կարծիքով Հիսուսի աշակերտների հավատն առ հարությունը երևակայական էր[15]: Ըստ նրա՝ միայն մի քանի հետևորդներ են հայտնությունների ականատես եղել. նրանք են Պողոսը, Պետրոսը և Մարիամը: Նրանք էլ, իրենց տեսածը պատմելով մյուսներին, հավատացրին, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[87]: Հիսուսի հարության հավատը փոխեց նրանց ընկալումները, և դատարկ գերեզմանի փաստը նրանց թույլ տվեց մտածել, որ Հիսուսը համբարձվել է և վայելում է իր փառքը Աստծո արքայությունում[16]:
ՔրիստոսաբանությունԽմբագրել
Հայտնի է, որ Նոր կտակարանի գրություններում կան Քրիստոսաբանության երկու տարբեր ուղղություններ՝ որդեգրական և մարմնական[88]: Որդեգրական Քրիստոսաբանության հիմքն այն է, որ Աստված Հիսուսին մեռելներից հարություն է տվել[89]՝ այդպիսով Նրան հասցնելով աստվածային վիճակի[web 6]: Մարմնական Քրիստոսաբանության մեջ Հիսուսը նախկինում գոյություն ունեցող աստվածային արարած է եղել, որը դարձել է մարդ, կատարել իր հոր կամքը երկրի վրա, հետո նորից երկինք է բարձրացել, այսինքն՝ վերադարձել է այնտեղ, որտեղից եկել էր[web 6][90], և որտեղից եղել էր Քրիստոսահայտնություն: Այս երկու ուղղությունների զարգացումը ժամանակակից գիտության մեջ բանավեճի առիթ է դարձել[91][92][93][web 7]:
Համաձայն «էվոլուցիոն մոդելի»[94], «էվոլյուցիոն տեսությունների»[95]՝ Քրիստոսի վերաբերյալ Քրիստոսաբանական ընկալումը ժամանակի ընթացքում զարգացել է՝ որդեգրական Քրիստոսաբանությունից հասնելով մարմնական Քրիստոսաբանության[96][97][98]՝ հիմնվելով Սուրբ Գրքերի վրա[92]: Էվոլուցիոն մոդելի համաձայն՝ վաղ քրիստոնյաները հավատում էին, որ Հիսուսը մարդ էր, որ համբարձվեց, որդեգրվեց իբրև Աստծո որդի[99][100][101]՝ հարություն առնելով[98][102], ազդարարելով Աստծո Արքայության մոտալուտ գալուստը, որի ժամանակ բոլոր մահացածները հարություն կառնեն, և արդարները փառքի մեջ կապրեն[103]: Հետագայում մեծարումը վերագրվեց Նրա մկրտությանը, ծնունդին և հավիտենական գոյությանը, ինչպես նշվում է Հովհաննեսի ավետարանում[98]: Մարկոսը Հիսուսի՝ Աստծո որդին դառնալու պահը փոխարինել է Հիսուսի մկրտությամբ, հետագայում Մաթեոսն ու Ղուկասը դա փոխարինել են Հիսուս Քրիստոսի անմահության գաղափարով, իսկ ըստ Հովհաննեսի՝ Հիսուսն Աստծո հետ է եղել հենց ամենասկզբից՝ «Սկզբում էր Բանը. և Բանն Աստծո մոտ էր, և Բանն Աստված էր»[101]:
1970-ականներից սկսած մարմնական Քրիստոսաբանության ժամանակագրությունը վիճաբանության առիթ դարձավ[104], և մի շարք գիտնականներ պնդում էին, որ այս ուսմունքը գոյություն է ունեցել մինչև Պողոս առաքյալի գրությունները[88]: Այս ուսմունքը եղել է մինչև քրիստոնեությունը և հետագա զարգացում ստացել է եկեղեցու հիմնադրման առաջին երկու տասնամյակում, ինչպես գրված է Պողոս առաքյալի գրություններում[104][web 8][web 6][web 9]:
Ըստ Էրմանի՝ այս երկու ուսմունքները գոյություն են ունեցել միաժամանակ՝ որդեգրականը կոչելով մարմնական, իսկ մարմնականը՝ որդեգրական[88]: Որդեգրական Քրիստոսաբանությունը երկրորդ դարի վերջին համարվեց հերետիկոսություն[105][106], որին կողմ էին էբիոնիտները[107] և կարծում էին, որ Հիսուսը Մեսիան է՝ միաժամանակ մերժելով նրա աստվածությունն ու Սուրբ հոգու միջոցով ծնվելու գաղափարը և պնդում էին , որ անհրաժեշտ է հետևել հրեական օրենքներին[108]: Նրանք մեծարում էին Հակոբոսին և մերժում էին Պողոս առաքյալին՝ որպես օրենքին ուրացողի[109]: Նրանց և վաղ հրեական Քրիստոնեության մեջ խիստ նմանություններ կան, և նրանց աստվածաբանությունը առանց օրենքի հեթանոսական առաքելությանն ուղղված ռեակցիան է[110]:
Մահ՝ մեղքերի քավության համարԽմբագրել
Հիսուսը Աստծո ծրագրի համաձայն մահացավ, որ մենք մեղքերի թողություն ստանանք, ինչպես գրված է հրեական սուրբ գրքերում: Կարևորությունը սուրբ գրքերի աստվածային լինելու և ամբողջականության մեջ է, այլ ոչ թե նրա մեջ, որ Հիսուսի մահը զոհաբերություն է[111]: Ըստ վաղ հրեական քրիստոնյաների՝ Հիսուսի մահը մեր մեղքերի քավության համար անհրաժեշտություն դիտարկելը ավելի շատ ներում հայցող բացատրություն է այն բանի համար, որ Հիսուսը խաչվել է՝ ապացուցելով, որ Հիսուսի մահը զարմանալի չէր Աստծո համար:
Միսիոներական գործունեության պահանջԽմբագրել
Ըստ Դանի՝ Հիսուսի հայտնություները աշակերտներին պարտավորեցրին այդ ամենի մասին տեղեկացնել բոլորին[112]: Հելմութ Քոսթրը պնդում է, որ հարության վերաբերյալ պատմությունները էպիֆանիաներ են (աստվածահայտնություններ), որոնց միջոցով Հիսուսն իր աշակերտներին կանչեց Մեծ Հանձնարարությանը, և որոնք համարվում են այս իրադարձության ֆիզիկական ապացույցներ:
Նա պնդում է, որ Հարության վերաբերյալ շատ այլ գրություններ նույնպես համարվում են երկրորդական և չեն սերում պատմական վստահելի աղբյուրներից, այլ իրականում հորինվածքներ են[13]: Գիտնական Գեզա Վերմեսը պնդում է. որ հարությունը պետք է ընկալել որպես Սուրբ Հոգով Հիսուսի հետևորդների վստահության վերականգնում՝ իրենց առաքելությունը կատարելու համար: Նրանք Հիսուսին զգում էին իրենց գործողություններում: Ըստ Գերդ Լյուդմանի՝ Պետրոսը մյուս աշակերտներին համոզեց, որ Հիսուսի հարությունը ազդարարում է վերջին ժամանակների մոտ լինելը և Աստծո Արքայության գալուստը, երբ, ինչպես Հիսուսն է ասել, մեռածները հարություն կառնեն: Սա պատճառ դարձավ, որ աշակերտները սկսեն իրենց նոր առաքելությունը[113][114][web 10]:
Պետրոսի առաջնորդությունԽմբագրել
Պետրոս առաքյալը անվերապահորեն պնդում էր, որ Հիսուսը երևացել է իրեն[115][87]՝ այդպիսով՝ դառնալով Նրա հետևորդների առաջնորդը և հիմնելով առաջին եկեղեցին[115][78]: Հետո նրան փոխարինեց Հակոբոսը՝ Տիրոջ եղբայրը[116][117], ինչի պատճառով էլ հին գրություններում Պետրոսի մասին շատ քիչ տեղեկություններ կան: Ըստ Գերդ Լյուդմանի՝ Հիսուսն առաջինը երևացել է Պետրոսին[113], իսկ Մարիամին երևացել է ավելի ուշ[118]:
Համաձայն պրոտո-ուղղափառ քրիստոնեության՝ Հիսուսն առաջինը երևացել է Պետրոսին, ուստի նա է եղել եկեղեցու առաջնորդը[115]: Հարությունը հիմք է դնում Առաքելական իրավահաջորդությանը Պետրոսի ժառանգների համար[119], ում Հիսուսը երևացել էր, նաև հանդսանում է այն հիմնաքարը, որի վրա եկեղեցին կառուցվելու էր[115]: Չնայած, որ Ավետարաններում և Պետրոսի թղթերում գրված է, որ Հիսուսը երևում է շատ մարդկանց, սակայն միայն Տասներկու աշակերտների հայտնություններն են համարվում իշխանության և Առաքելական իրավահաջորդության հիմք[120]:
Պողոս առաքյալԽմբագրել
Հիսուսի հայտնությունների շնորհիվ Պողոսը հավատաց, որ Հիսուսն է Տերը և Քրիստոսը և պարտավորվեց քարոզել հեթանոսներին[121][122][123]: Պետրոսը չէր ներկայանում որպես նոր հավատի ուսուցիչ, այլ հաղորդում էր Աստծո նոր ծրագիրը՝ Հիսուսի մահվան ու հարության շնորհիվ ամբողջ աշխարհի մեղքերի թողությունը[124]: Պողոս առաքյալի աստվածաբանության մեջ Քրիստոսի հարության և մեղքերի թողության միջև կապ կա[125]: Ա Կորնթ. 15:13-14-ում; 15:17-ում; 15:20-22-ում Պողոս առաքյալը գրում է.
Եթե մեռելների հարություն չկա, ուրեմն Քրիստոսը հարություն չի առել: Եվ եթե Քրիստոսը հարություն չի առել, ուրեմն մեր քարոզչությունն ունայն է, և ձեր հավատը՝ զուր: Եվ եթե Քրիստոսը հարություն չի առել, ապա զուր է ձեր հավատը, և դուք մեղքերի մեջ եք: Բայց հիմա Քրիստոսը մեռելներց հարություն է առել՝ ննջեցյալների անդրանիկը: Ուստի քանի որ մարդով եղավ մահը, մարդով եղավ նաև մեռելների հարությունը: Որովհետև, ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, այնպես էլ Քրիստոսով բոլորը պիտի կենդանանան[126]}}:
Ա Կորնթ. 15:3-ում գրված է. «Հիսուսը մեռավ մեր մեղքերի համար»: Այս արտահայտությունը նշանակում է, որ Հիսուսի մահով մարդկությունը փրկվեց Աստծո զայրույթից: Բողոքական եկեղեցու ընկալմամբ՝ մարդկությունը փրկվեց Հիսուս Քրիստոսին հավատալով, այդ հավատը ողորմություն է Աստծո կողմից, և մարդիկ արդարացված են Հիսուսով և նրա հանդեպ ունեցած հավատով[127]:
Ըստ Սանդերսի՝ Պողոս առաքյալը մասնակցել է մահվանն ու հարությանը: «Հիսուսն իր մահով մարդկանց մեղքերից ազատել է» արտահայտությունը սերում է հուդայական աստվածաբանությունից, Պողոսի գրության իմաստը մեղքերից ազատվելը չէ, այլ հաղորդությունը Քրիստոսում՝ նրա հետ մեռնելով և հարություն առնելով: Ըստ Սանդերսի՝ նրանք, ովքեր մկրտված են Քրիստոսով, Նրա մահով են մկրտված, այդպիսով նրանք ազատված են մեղքից: նա մեռավ, որ Իրեն հավատացողները մեռնեն Իր հետ և հավիտյան ապրեն Իր հետ: Ինչպես քրիստոնյաները իրենց մկրտությունը վերագրում են հիսուսի մահվանը, այնպես էլ վերագրում են հարությանը[128][128]:
Ջեյմս Մքգրաթը նկատում է, որ Պողոս առաքյալն օգտագործում է «հաղորդություն» բառը, որը ոչ միայն տարբեր է «փրկագնում»-ից, այլև դրա հակառակ իմաստն ունի[web 11]:
Պողոս առաքյալը պնդում է, որ փրկությունը Աստծո ողորմությամբ է տրվում: Ուխտը պահպանելու համար անհրաժեշտ է պահպանել Օրենքը, բայց ուխտը չեն վաստակում Օրենքը պահպանելով, այլ Աստծո շնորհով[web 12]:
Առաքելական այրերԽմբագրել
Առաքելական այրերի թվում էին Իգնատիոս Անտիոքացին,[129], Պողիկարպոս Զմյուռնիացին և Հուստինոս Փիլիսոփան: Որպես մեղքերի քավություն Հիսուսի մահվան ու հարության վերաբերյալ Հունական եկեղեցական այրերի ընկալումը Առաքելական այրերի «դասական ընկալումն» է[130][131], որոնք զարգացրել են Նոր կտակարանում եղած տեսությունները[132]:
Առաջին հազարամյակի ընթացքում մեղքերի քավության տեսությունը գերիշխող արտահայտություն էր և՛ արևելյան, և՛ արևմտյան Քրիստոնեության մեջ[133]: Այս տեսության համաձայն՝ Քրիստոսն ազատեց մարդկությանը մեղքի և սատանայի ստրկությունից, այսինքն՝ մահից՝ զոհելով իր սեփական կյանքը: Սրանից հետևում է, որ Աստված խափեց սատանային[134], և որ սատանան կամ մահը «իրավունք ուներ»[134] հանդերձյալ աշխարհում մեղավոր հոգիներին ստրկության առնել:
Քավության տեսությունն առաջին անգամ հստակորեն արտահայտեց Հիրենեոս Լիոնացին[135], որը Գնոստիցիզմի բացահայտ քննադատ էր[136]: Նրա կարծիքով մարդկությունը Դեմիուրգի իշխանության տակ է (միջակ Աստված, որ ստեղծել է աշխարհը): Սակայն մարդիկ ավելի ճշմարիտ աստվածային բնույթ ունեն իրենց մեջ, որը կարող է ազատվել այդ աստվածային էության գնոզով (միստիկ գիտելիք): Այդ գիտելիքը բացահայտվում է լոգոսի շնորհիվ, որը աշխարհ է մտել Հիսուսով: Այնուամենայնիվ Լոգոսը չէր կարող ուղղակի կերպով վերացնել դեմիուրգի ուժը և պետք է թաքնված գար աշխարհ որպես ֆիզիկական գոյություն՝ խափելով դեմիուրգին և ազատելով մարդկանց[136]: Հիրենեոս Լիոնացու գրություններում դեմիուրգի փոխարեն գրված է սատանա, իսկ Հուստինոս Փիլիսոփան նույնացրել է Հիսուսին և Լոգոսին[136]:
Որոգինեսի ներկայացմամբ սատանան իշխանություն ուներ այն մարդկանց վրա, որոնք մեղքերի թողություն ստացան Քրիստոսի արյամբ[137]: Նա նաև այն կարծիքին էր, որ սատանան խաբված էր, եթե կարծում էր, որ կարող էր իրեն ենթարկեցնել մարդկային հոգին[138]:
Հին ժամանակներ և միջնադարԽմբագրել
Կոստանդին Մեծի Քրիստոնեությունն ընդունելուց և Միլանի հրովարտակից հետո 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ դարերի էկումենյան խորհուրդները, որոնք կենտրոնացած էին Քրիստոսաբանության վրա, օգնեցին ձևավորել հարության մեղքերի քավության բնույթի ընկալումը, նաև զարգացնել դրա պատկերապատումն ու Պատարագում դրա օգտագործումը[139]:
Հին ժամանակների քրիստոնեական եկեղեցում հոգու հարությունը անփոփոխ համոզմունք էր: Օգոստինոս Երանելին 386թ.-ին՝ իր դավանափոխության ժամանակ դա ընդունեց[140]: Օգոստոսը պնդում էր, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[141][142]: Ավելին՝ նա պնդում էր, որ Հիսուսի մահն ու հարությունը մարդկության փրկության համար է[143]:
Թեոդորոս Մոպսուեստացու 5-րդ դարի աստվածաբանությունը ներկայացնում է հարության փրկագնող բնույթի ընկալումը: Թեոդորոսի կողմից հաղորդության բնութագրման մեջ զոհաբերական և փրկագնող տարրերը ամբողջացված են «Հիսուսը մեկն է, որ փրկեց և ազատեց մեզ՝ ինքն իրեն զոհելով» գաղափարում: Ըստ նրա՝ Հաղորդության ծիսակարգը հաղթանակի իմաստ ունի, քանի որ հարության շնորհիվ մահը պարտվեց[144]:
Հարության փրկագնող բնույթի գաղափարը շարունակեց գոյություն ունենալ նաև հաջորդ դարերում, օրինակ 8-րդ դարում Հովհաննես Դամասկոսցին գրել է. «Երբ Քրիստոսն ազատեց նրանց, ովքեր ամենասկզբից կապված են եղել, Նա կրկին վերադարձավ մեռելների միջից՝ մեզ համար բացելով հարության ճանապարհը»[145]:
Ներկայիս իրականությունԽմբագրել
Ըստ Լորենցենի՝ շատ եկեղեցիներ տարօրինակ կերպով լռում են՝ չանրադառնալով հարության թեմային: Թվում է, որ որոշ քրիստոնյաների, այդ թվում՝ քահանաների և վարդապետների համար այն դարձել է շփոթմունքի պատճառ կամ ներողություն հայտնելու թեմա[146]: Ըստ Վարնոկի՝ շատ քրիստոնյաներ մերժում են հարության գաղափարը Խաչի հետ կապված իրենց անհանգստության պատճառով[147]:
ԶատիկԽմբագրել
Զատիկը տոն է, որի ժամանակ նշվում է Հիսուսի հարությունը, և ըստ Սյուզան Վայթի՝ սա ամենավաղ քրրիստոնեական տոնն է[148]: Ըստ Դանի՝ Զատկին մենք նշում ենք մարդու՝ աստվածային էություն ձեռք բերելու գաղափարը և այն, որ Հիսուս Քրիստոսի մահով և հարությամբ Աստված կոտրեց մարդկային եսասիրական շղթան, ապացուցեց հարատև և իրական աստվածային սիրո ուժի առկայությունը[149]: Ըստ Թորվալդ Լորենցենի՝ առաջին Զատկի տոնակատարությամբ հավատքի շեշտը Աստծուց փոխվեց դեպի Քրիստոս[146]: Ըստ Ռայմոնդ Հարֆգուս Թեյլորի՝ Զատիկը կենտրոնանում է Հիսուս Քրիստոսի հարության փրկագնող բնույթի վրա[150]:
Զատիկը կապ ունի Փեսախի և եգիպտական Զատկի հետ՝ ըստ Հին կտակարանի հարությանը նախորդող «Խորհրդավոր ընթրիք» և «Խաչելություն» մասերի ներկայացման: Նոր կտակարանի համաձայն՝ Փեսախի հացկերույթին Հիսուսը նոր իմաստ է տվել՝ վերնատանը Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ Իրեն ու աշակերտներին պատրաստելով Իր մահվանը: Նա հացն ու գինին համեմատում է Իր մարմնի հետ, որը պիտի զոհաբերվեր, և Իր արյան հետ, որ պիտի թափվեր: Ա Կորնթ.5;7-ում գրված է. «Դրա համար դու՛րս նետեք հին խմորը, որ նոր զանգված լինեք, առանց թթխմորի, քանզի Քրիստոսը՝ մեր զատիկը, մեզ համար զոհվեց»[151]:
Հարությունը Քրիստոնեական արվեստումԽմբագրել
Հռոմի կատակոմբներում արվեստաբանները հարությունը ներկայացնող այնպիսի պատկերներ են գտել, ինչպիսիք են կրակե ձուլարանը կամ Դանիելը առյուծի որջում: Մինչև 7-րդ դարի նկարագրությունները հիմնականում արտահայտում են երկրորդական իրադարձություններ, օրինակ՝ Հիսուսի դատարկ գերեզմանի մոտ գտնվող կանանց՝ հարության գաղափարը փոխանցելու համար: Հարությունն արտահայտող մեկ այլ խորհրդանիշներ են ծաղկեպսակներով շրջանակված հունական գրությունները, որոնց վրա գրված էր «Քրիստոս» կամ «Քրիստ» բառը, և որոնց ծագումը կապված է 312թ.-ին Մուլվանի կամուրջի ճակատամարտում Կոստանդին Մեծի տարած հաղթանակի հետ, քանի որ դրանք նա օգտագործում էր իր զինվորների վահանների վրա խաչի օգտագործման համար: Նա այդ մոնոգրամներն օգտագործում էր նաև իր մետաղադրամների վրա[152]:
Մոնոգրամի շուրջը պատկերված ծաղկեպսակը խորհրդանշում է հարության շնորհիվ մահվան նկատմամբ հաղթանակը, ինչպես նաև Հիսուսի խաչելության ու հաղթական հարության հնագույն ներկայացում է[153]: Այստեղ Խաչելությունն ու Հարությունը ներկայացված են միասնական: Այս պատկերը նաև մեկ այլ հաղթանակ է արտահայտում՝ Քրիստոնեական հավատը[154]:
Արևմտյան աստվածաբանության մեջ մեծ դեր ունի Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին, որը 4-րդ դարում ասել է, որ «Տիեզերքն արթնացավ Նրանում, Երկինքն արթնացավ Նրանում, Երկիրը արթնացավ Նրանում, քանի որ նոր երկինք ու նոր երկիր է լինելու»[155][156]: Այս տեսությունը աստիճանաբար զարգացավ Արևելքում, հետագայում նաև Արևելքում, որտեղ դեռ վաղ ժամանակներից հարությունը կապվում էր մեղքերի թողության, ամբողջ աշխարհի համար նոր կյանքի ու վերածննդի հետ: Արվեստում սա ներկայացվում էր Դժոխքի տանջանքները ներկայացնող սրբապատկերներով և նկարներով: Լավագույն օրինակներից մեկը գտնվում է Իստանբուլի Չորա եկեղեցում, որտեղ Հովհաննես Մկրտիչը, Սողոմեն և այլ մարդիկ նույնպես ներկա են՝ ցույց տալով, որ Հիսուսը հարության ժամանակ մենակ չի եղել[156]: Հոսիոս Լուկասի պատկերների շարքը ցույց է տալիս թե ինչպես է Հիսուսն Իր գերեզմանից դուրս քաշում Ադամին, հետո Եվային՝ նկարագրելով հարությամբ մարդկությանը փրկելու գաղափարը[157]:
Արվեստի պատկերասրահԽմբագրել
Կանայք՝ դատարկ գերեզմանի մոտ, Անջելիկո
Սուրբ մասունքներԽմբագրել
Հիսուսի հարությունը մշտապես եղել է Քրիստոնեական հավատի գլխավոր թեման և արտահայտվել է տարբեր ձևերով՝ տոնակատարություններով, գեղարվեստական նկարագրություններով, կրոնական սուրբ մասունքներով։ Քրիստոնեական ուսմունքներում Խորհուրդների իմաստը Հիսուսի հարության գաղափարն է, որից էլ կախված է ամբողջ աշխարհի փրկությունը[158]։
Քրիստոնեական ուսմունքների և Հիսուսի հարության կապն արտահայտող շատ լավ օրինակ է Թուրինյան սավանը։ Քրիստոնեական հեղինակները պնդում են, որ այն մարմինը, որին սավանը փաաթթված է եղել, պատկանել է ոչ թե մարդու, այլ աստվածային էության, և որ սավանի վրայի պատկերը պատկերվել է հենց հարության պահին[159][160]։ Ըստ Պողոս VI-ի՝ այդ սավանը «Հիսուսի չարչարանքների, մահվան և հարության հիանալի փաստաթուղթ է, որ մեզ համար գրվել է արյունոտ տառերով»։ Անտոնիո Կասանելին պնդում է, որ սավանը Քրիստոսի չարչարանքների հինգ փուլերի արտահայտման արձանագրությունն է՝ ստեղծված հենց հարության պահին[161]։
Այլ կրոնական տեսակետներԽմբագրել
Հրեաները, մուսուլմանները, բահայիները և այլ ոչ քրիստոնեական կրոնական խմբերը, ինչպես նաև Լիբերալ քրիստոնեաները վիճում են, թե Հիսուսն իրոք մեռելներից հարություն է առել, թե ոչ[162]։
ՀուդայականությունԽմբագրել
Առաջին դարում Քրիստոնեությունը բաժանվեց Հուդայականությունից, և այս երկու դավանանքները առանձնացան նաև իրենց աստվածաբանական տեսություններով։ Ըստ Տոլեդոտ Յեշուի՝ Հիսուսի մարմինը հենց նույն գիշեր տարել է Հուդա անունով այգեպանը՝ այն բանից հետո, երբ լսել է, որ աշակերտները ցանկանում են գողանալ Նրա մարմինը[163][164]։ Ամեն դեպքում, Յեշուն կա՛մ ոչ կանոնական է, կա՛մ չի հետևում ռաբինական գրականությանը[165]։ Վան Վուրսթը պնդում է, որ Տոլեդոտ Յեշուն միջնադարյան փաստաթուղթ է, որում առկա տվյալները այնքան էլ հուսալի պացույցներ չեն պարունակում հիսուսի մասին[166]։ Տոլեդոտ Յեշուն հիմնված չէ որևէ պատմական փաստի վրա և ստեղծված է նրա համար, որ մարդիկ դավանափոխ լինեն՝ ընդունելով Քրիստոնություն[167]։
ԳնոստիցիզմԽմբագրել
Գնոստիցիզմի հետևորդները չեն հավատում ֆիզիկական հարությանը։ Ըստ նրանց՝ մեռելներից հարություն առնելու գաղափարը հենց սկզբից էլ բացառված է եղել․ նյութի և մարմնի ճակատագիրը անէանալն է։ Ըստ արխոնների՝ «Չկա մարմնի հարություն, այլ միայն հոգու»։
ԻսլամԽմբագրել
Մուսուլմանները հավատում են, որ Հիսուսը՝ Մարիամի որդին, սուրբ մարգարե էր՝ երկնային հաղորդագրությամբ։ Ըստ նրանց՝ Հիսուսը չի խաչվել և երկիր է վերադառնալու, երբ որ վերջին ժամանակները գան։ «Ալլահը Նրան իր մոտ ատրավ։ Ալլահն ամենակարողն է, ամենաիմաստունը»[168]։
ԾանոթագրություններԽմբագրել
- ↑ Perkins, 2014, էջ 498
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Novakovic, 2014, էջ 152
- ↑ Novakovic, 2014, էջ 135
- ↑ 4,0 4,1 Hurtado, 2015, էջ 508, 591
- ↑ Dunn, 1985, էջ 53
- ↑ 6,0 6,1 Novakovic, 2014, էջ 153-154
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Ware, 2014
- ↑ 8,0 8,1 Cook, John Granger. "Resurrection in Paganism and the Question of an Empty Tomb in 1 Corinthians 15." New Testament Studies 63.1 (2017): 56–75.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Ehrman, 2014, էջ 90
- ↑ 10,0 10,1 Wright, 2003, էջ 272; cf. 321
- ↑ 11,0 11,1 Blomberg, 1987, էջ 253
- ↑ Wright, 2003, էջեր 685-723
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Koester, 2000, էջեր 64–65
- ↑ Vermes, 2008b, էջ 141
- ↑ 15,0 15,1 Ehrman, 2014, էջեր 98, 101
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Ehrman, 2014, էջեր 109–110
- ↑ 17,0 17,1 Vermes, 2008a, էջեր 151–152
- ↑ Schäfer, 2003, էջեր 72–73
- ↑ Schäfer, 2003, էջ 72
- ↑ Vermes, 2001, էջ xiv
- ↑ Van Voorst, 2000, էջ 430
- ↑ Mason, 2001, էջ 169
- ↑ Endsjø, 2009, էջեր 124–125
- ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 31–32
- ↑ Endsjø, 2009, էջ 145
- ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 32
- ↑ Cotter, 2001, էջ 131
- ↑ Cotter, 2001, էջեր 131, 135–136
- ↑ Collins, 2009, էջեր 46, 51
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 141
- ↑ Barnett, 2005, էջ 2
- ↑ Cullmann Oscar (1949)։ The Earliest Christian Confessions։ London: Lutterworth
- ↑ oremus Bible Browser, 1 Corinthians 15:3–15:41
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 131
- ↑ Lüdemann, Özen, էջ 73
- ↑ Lehtipuu, 2015, էջ 42
- ↑ Chester, 2007, էջ 394
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 121–122
- ↑ Hans Grass, Ostergeschen und Osterberichte, Second Edition (Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1962) p. 96
- ↑ Barnett Paul William (2009)։ Finding the Historical Christ (Volume 3 of After Jesus)։ Wm. B. Eerdmans Publishing։ էջ 182։ ISBN 978-0802848901
- ↑ Castleman Robbie F.։ «The Last Word: The Great Commission: Ecclesiology»։ Themelios 32 (3): 68
- ↑ Boring, 2006, էջեր 3, 14
- ↑ Telford, 1999, էջ 148
- ↑ Cotter, 2001, էջ 127
- ↑ Cotter, 2001, էջեր 149–150
- ↑ 46,0 46,1 Burkett, 2002, էջ 211
- ↑ Brown, 1973, էջ 103
- ↑ 48,0 48,1 Ehrman, 2014, էջ 94
- ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 42–43
- ↑ Endsjø, 2009, էջեր 141, 145
- ↑ Meditation and Piety in the Far East by Karl Ludvig Reichelt, Sverre Holth 2004 0-227-17235-3 p. 30
- ↑ 52,0 52,1 Dunn, 1997, էջ 115
- ↑ Sheehan, 1986, էջ 111
- ↑ McClory Robert (1989)։ «The Gospel According to Thomas Sheehan»։ The Chicago Sun-Times։ Վերցված է մարտի 31, 2013
- ↑ Sheehan, 1986, էջ 261
- ↑ Dunn, 1997, էջ 116-117
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 142
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 143
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 148
- ↑ Brown, 1973, էջ 147
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 82
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 82-84
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 85
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 86
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 87
- ↑ Updated version of the Nicene Creed added at First Council of Constantinople in 381 AD, in Norman Tanner, New Short History of the Catholic Church, p. 33 (Burns & Oates, 2011). 978-0-86012-455-9
- ↑ Terry Miethe in Did Jesus Rise from the Dead? The Resurrection Debate, ed. Terry Miethe (San Francisco: Harper and Row, 1987), xi. Quoted by Michael Martin, "The Resurrection as Initially Improbable". In Price Robert M., Lowder Jeffrey Jay, eds. (2005)։ The Empty Tomb: Jesus Beyond the Grave։ Amherst: Prometheus Books։ էջ 44։ ISBN 1-59102-286-X
- ↑ John R. Rice, The Importance of Christ's Resurrection in the Christian Faith. In: Curtis Hutson (2000), Great Preaching on the Resurrection, 0-87398-319-X pp. 55–56
- ↑ Catechism of the Catholic Church 647
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 107
- ↑ Reginald H. Fuller, The Foundations of New Testament Christology (New York: Scribners, 1965), p. 11.
- ↑ Pagels, 2005, էջ 40
- ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54, 64–65
- ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54, 64–65, 181, 184-185
- ↑ Vermes, 2008a, էջ 138
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 185-188
- ↑ Pagels, 2005, էջեր 43–45
- ↑ 78,0 78,1 Lüdemann, Özen, էջ 116
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 179
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 181
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 181-182
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 184
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 53
- ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54
- ↑ Hurtado, 2005, էջեր 72–73, 185
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 99
- ↑ 87,0 87,1 Ehrman, 2014, էջեր 101–102
- ↑ 88,0 88,1 88,2 Ehrman, 2014, էջ 125
- ↑ Ehrman, 2014, էջեր 120, 122
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 122
- ↑ Loke, 2017
- ↑ 92,0 92,1 Ehrman, 2014
- ↑ Talbert, 2011, էջեր 3–6
- ↑ Netland, 2001, էջ 175
- ↑ Loke, 2017, էջ 3
- ↑ Mack, 1995
- ↑ Ehrman, 2003
- ↑ 98,0 98,1 98,2 Bart Ehrman, How Jesus became God, Course Guide
- ↑ Loke, 2017, էջեր 3–4
- ↑ Talbert, 2011, էջ 3
- ↑ 101,0 101,1 Brown, 2008, էջ unpaginated
- ↑ Geza Vermez (2008), The Resurrection, pp. 138–139
- ↑ Fredriksen, 2008, էջ unpaginated
- ↑ 104,0 104,1 Loke, 2017, էջ 5
- ↑ Harnack Adolf Von (1889)։ History of Dogma
- ↑ Edward E. Hindson, Daniel R. Mitchell (2013)։ The Popular Encyclopedia of Church History: The People, Places, and Events That Shaped Christianity։ Harvest House Publishers։ էջ 23։ ISBN 9780736948074։ Վերցված է ապրիլի 29, 2014
- ↑ Cross EA, Livingston FL, eds. (1989)։ «Ebionites»։ The Oxford Dictionary of the Christian Church։ Oxford University Press
- ↑ Kohler Kaufmann (1901Կաղապար:Ndash1906)։ «Ebionites»։ in Singer Isidore, Alder Cyrus։ Jewish Encyclopedia
- ↑ Hyam Maccoby (1987)։ The Mythmaker: Paul and the Invention of Christianity։ HarperCollins։ էջեր 172–183։ ISBN 0-06-250585-8, an abridgement
- ↑ Dunn, 2006, էջ 282
- ↑ Hurtado, 2005, էջ 186
- ↑ Dunn, 1997, էջ 131
- ↑ 113,0 113,1 Lüdemann, Özen, էջեր 180–181
- ↑ Ehrman, 2014, էջ 100
- ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 Pagels, 2005, էջ 45
- ↑ Pagels, 2005, էջեր 45–46
- ↑ Lüdemann, Özen, էջեր 116–117
- ↑ Lüdemann, Özen, էջեր 112–113
- ↑ Pagels, 2005, էջ 43
- ↑ Pagels, 2005, էջեր 47–48
- ↑ Donaldson, 1997, էջ 259
- ↑ Dunn, 2009, էջ 352
- ↑ Hultgren, 2011, էջ 118
- ↑ Newbigin, 1989, էջ 5
- ↑ The creed: the apostolic faith in contemporary theology by Berard L. Marthaler 2007 0-89622-537-2 p. 361
- ↑ Vermes, 2008b, էջ xv
- ↑ Stubs, 2008, էջեր 142–143
- ↑ 128,0 128,1 Ehrman, Bart. Peter, Paul, and Mary Magdalene: The Followers of Jesus in History and Legend. Oxford University Press, US. 2006. 0-19-530013-0
- ↑ Ignatius makes many passing references, but two extended discussions are found in the Letter to the Trallians and the Letter to the Smyrnaeans.
- ↑ Weaver, 2001, էջ 2
- ↑ Beilby, Eddy, էջեր 11–20
- ↑ Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian Church, p. 124, entry "Atonement". New York: Oxford University Press. 2005
- ↑ Oxenham, 1865, էջ 114
- ↑ 134,0 134,1 Pugh, 2015, էջ 5
- ↑ Oxenham, 1865, էջեր xliv, 114
- ↑ 136,0 136,1 136,2 Pugh, 2015, էջ 4
- ↑ Pugh, 2015, էջեր 5–6
- ↑ Pugh, 2015, էջ 6
- ↑ The resurrection and the icon by Michel Quenot 1998 0-88141-149-3 p. 72
- ↑ Augustine: ancient thought baptized by John M. Rist 1996 0-521-58952-5 p. 110
- ↑ Augustine and the Catechumenate by William Harmless 1995 0-8146-6132-7 p. 131
- ↑ Augustine De doctrina Christiana by Saint Augustine, R. P. H. Green 1996 0-19-826334-1 p. 115
- ↑ The Trinity by Saint Augustine (Bishop of Hippo.), Edmund Hill, John E. Rotelle 1991 0-911782-96-6 p. 157
- ↑ Adventus Domini: eschatological thought in 4th-century apses and catecheses by Geir Hellemo 1997 90-04-08836-9 p. 231
- ↑ Vladimir Lossky, 1982 The Meaning of Icons 978-0-913836-99-6 p. 189
- ↑ 146,0 146,1 Lorenzen, 2003, էջեր 3–4
- ↑ Warnock, Adrian, Raised With Christ Archived 12 November 2009 at the Wayback Machine., Crossway 2010
- ↑ Foundations of Christian Worship by Susan J. White 2006 0-664-22924-7 p. 55
- ↑ Dunn, 2003, էջ 268
- ↑ Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 0-86554-373-9 p. 224
- ↑ and the associated notes and Passion Week table in Barker, Kenneth, ed. (2002)։ ։ Grand Rapids։ էջ 1520։ ISBN 0-310-92955-5
- ↑ Understanding early Christian art by Robin Margaret Jensen 2000 0-415-20454-2 p. 149
- ↑ «Cross and Crucifix in the Christian Assembly – Part I (The Early Christian Period: Crux Invicta, Crux Gemmata)»։ Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 24, 2010-ին։ Վերցված է հունիսի 24, 2010
- ↑ The passion in art by Richard Harries 2004 0-7546-5011-1 p. 8
- ↑ Ambrose, On the Belief in the Resurrection, 102
- ↑ 156,0 156,1 Images of redemption: art, literature and salvation by Patrick Sherry 2005 0-567-08891-X p. 73
- ↑ Heaven on Earth: art and the Church in Byzantium by Linda Safran 1998 0-271-01670-1 p. 133
- ↑ The encyclopedia of Christianity, Volume 5 by Erwin Fahlbusch, Jan Milic Lochman, Geoffrey William Bromiley, John Mbiti 2008 0-8028-2417-X p. 490
- ↑ Charles S. Brown, 2007 Bible "Mysteries" Explained 0-9582813-0-0 p. 193
- ↑ Peter Rinaldi 1972, The man in the Shroud 0-86007-010-7 p. 45
- ↑ Antonio Cassanelli, 2001 The Holy Shroud: a comparison between the Gospel narrative of the five stages of the Passion 0-85244-351-X p. 13
- ↑ Lorenzen, 2003, էջ 13
- ↑ Michael J. Cook, "Jewish Perspectives on Jesus", in Delbert Burkett (editor), The Blackwell Companion to Jesus, pp. 221–223 (Blackwell Publishing Ltd., 2011). 978-1-4051-9362-7
- ↑ Gary R. Habermas, The Historical Jesus: Ancient Evidence for the Life of Christ, p. 205 (Thomas Nelson, Inc., 2008). 0-89900-732-5
- ↑ Dan, Joseph (2006). "Toledot Yeshu". In Michael Berenbaum and Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 20 (2nd ed.) pp. 28–29
- ↑ Van Voorst, Robert E (2000). Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence WmB Eerdmans Publishing. 0-8028-4368-9 p. 128
- ↑ Michael J. Cook Jewish Perspectives on Jesus Chapter 14 in "The Blackwell Companion to Jesus" edited by Delbert Burkett 2011 978-1-4443-2794-6
- ↑ Qur'an, Surah 4:158
ԱղբյուրներԽմբագրել
- Barton, John; Muddiman, John (2010), The Pauline Epistles, Oxford University Press, ISBN 978-0191034664, https://books.google.com/?id=Frw8BAAAQBAJ&pg=PA122&dq=%22Paul+supports+the+notion%22%22resurrection+appearances%22#v=onepage&q=%22Paul%20supports%20the%20notion%22%22resurrection%20appearances%22&f=false
- Beilby, James K.; Eddy, Paul R. (2009), The Nature of the Atonement: Four Views, InterVarsity Press
- Blomberg, Craig L. (1987), The Historical Reliability of the Gospels, Leicester, UK: Inter-Varsity Press, ISBN 9780877849926, OCLC 15415029, 2nd ed. 2007
- Bockmuehl, Markus N. A. (2010), The Remembered Peter: In Ancient Reception and Modern Debate, Mohr Siebeck
- Briscoe, D. Stuatt; Ogilvie, Lloyd J. (2003), The Preacher's Commentary: Romans Vol. 29, Thomas Nelson
- Brown, R.E. (2008), Witherup, Ronald D., ed։, Christ in the Gospels of the Liturgical Year, Paulist Press, ISBN 9780814635315, https://books.google.com/?id=V6UN0efsqRAC&pg=PT126&dq=%22the+moment+of+God%27s+revealing+the+Christological+identity%22#v=onepage&q=%22the%20moment%20of%20God's%20revealing%20the%20Christological%20identity%22&f=false
- Brown, R.E. (1973), The Virginal Conception and Bodily Resurrection of Jesus, Paulist Press, ISBN 9780809117680, https://books.google.com/?id=a0Ik5DuD01cC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Burkett, Delbert (2002), An introduction to the New Testament and the origins of Christianity, Cambridge University Press, ISBN 978-0521007207, https://books.google.com/books?id=EcsQknxV-xQC&pg=PA195#v=onepage&q=%2213%20The%20Gospel%20of%20Luke%22&f=false
- Boring, M. Eugene (2006), Mark: A Commentary, Presbyterian Publishing Corp, ISBN 978-0-664-22107-2, https://books.google.com/?id=zmP5-Jp8VzsC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Charlesworth, James H. (2008), The Historical Jesus: An Essential Guide, Abingdon Press, ISBN 978-1426724756, https://books.google.com/books?id=YTIGy5t45WgC&pg=PT64#v=onepage&q=%22The%20composition%20of%20Luke-Acts%22%2C%22usually%20dated%20around%2080-90%22%2C%22perhaps%20between%2090%20and%20110%22&f=false
- Charry, Ellen T. (1999), By the Renewing of Your Minds: The Pastoral Function of Christian Doctrine, Oxford University Press
- Chester, Andrew (2007), Messiah and Exaltation: Jewish Messianic and Visionary Traditions and New Testament Christology, Mohr Siebeck, ISBN 978-3161490910, https://books.google.com/?id=0YJ3nxSYf0QC&pg=PA394&dq=%22Jesus+is+exalted+in+the+heavenly+world%22#v=onepage&q=%22Jesus%20is%20exalted%20in%20the%20heavenly%20world%22&f=false
- Collins, Adela Yarbro (2009), «Ancient Notions of Transferal and Apotheosis», in Seim, Turid Karlsen; Økland, Jorunn, Metamorphoses: Resurrection, Body and Transformative Practices in Early Christianity, Walter de Gruyter, ISBN 978-3110202991, https://books.google.com/?id=GCRjbbjW39EC&pg=PA46&dq=%22the+appearance+to+Proculus+Julius+is+similar%22#v=onepage&q=%22the%20appearance%20to%20Proculus%20Julius%20is%20similar%22&f=false
- Cotter, Wendy (2001), «Greco-Roman Apotheosis Traditions and the Resurrection in Matthew», in Thompson, William G., The Gospel of Matthew in Current Study, Eerdmans, ISBN 978-0802846730, https://books.google.com/?id=E8lZ7BXzt0sC&pg=PA127&dq=%22the+Matthean+gospel+concludes+with+a+report%22#v=onepage&q=%22the%20Matthean%20gospel%20concludes%20with%20a%20report%22&f=false
- De Conick, April D. (2006), «What Is Early Christian and Jewish Mysticism?», in De Conick, April D., Paradise Now: Essays on Early Jewish and Christian Mysticism, SBL, ISBN 978-1589832572, https://books.google.com/?id=KUJ630m-CcwC&pg=PA6&dq=%22ecstatic+experiences%22%22in+the+form+of+rapture+events%22
- Donaldson, Terence L. (1997), Paul and the Gentiles: Remapping the Apostle's Convictional World, Fortress Press
- Dunn, James D.G. (1985), The Evidence for Jesus, Westminster John Knox Press
- Dunn, James D.G. (1997), Jesus and the Spirit: A Study of the Religious and Charismatic Experience of Jesus and the First Christians as Reflected in the New Testament, Eerdmans
- Dunn, James D.G. (2003), Christology in the Making: A New Testament Inquiry Into the Origins of the Doctrine of the Incarnation, Hymns Ancient and Modern Ltd
- Dunn, James D.G. (2006), Unity and Diversity in the New Testament (3rd տպ.), scm press
- Dunn, James D.G. (2009), Beginning from Jerusalem: Christianity in the Making, Eerdmans
- Ehrman, Bart D. (2003), Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-972712-4, https://books.google.com/books?id=vDzRCwAAQBAJ
- Ehrman, Bart (2014), How Jesus Became God. The Exaltation of a Jewish Preacher from Galilea, Harperone
- Endsjø, D. (2009), Greek Resurrection Beliefs and the Success of Christianity, Springer, ISBN 978-0230622562, https://books.google.com/?id=PXnHAAAAQBAJ&pg=PA145&dq=%22resurrection+of+the+flesh%22%22a+marginal+belief%22#v=onepage&q=%22resurrection%20of%20the%20flesh%22%22a%20marginal%20belief%22&f=false
- Finlan, Stephen (2004), The Background and Content of Paul's Cultic Atonement Metaphors, Society of Biblical Literature
- Finney, Mark (2016), Resurrection, Hell and the Afterlife: Body and Soul in Antiquity, Judaism and Early Christianity, Routledge, ISBN 978-1317236375, https://books.google.com/?id=1FiaCwAAQBAJ&pg=PA181&dq=%22a+trajectory+away+from+that+of+Paul%22#v=onepage&q=%22a%20trajectory%20away%20from%20that%20of%20Paul%22&f=false
- Fredriksen, Paula (2008), From Jesus to Christ: The Origins of the New Testament Images of Jesus, Yale University Press, ISBN 978-0300164107, https://books.google.com/?id=tDFlfjZ4Ho4C&pg=PT193&dq=%22primitive+kerygma+conveyed+to+Jews%22%22before+Paul%22#v=onepage&q=%22primitive%20kerygma%20conveyed%20to%20Jews%22%22before%20Paul%22&f=false
- Garrett, James Leo (2014), Systematic Theology, Volume 2, Second Edition: Biblical, Historical, and Evangelical, Volume 2, Wipf and Stock Publishers
- Hultgren, Arland J. (2011), «Paul's Christology and his Mission to the Gentiels», Paul as Missionary: Identity, Activity, Theology, and Practice, Bloomsbury Publishing
- Hurtado, Larry (2005), Lord Jesus Christ. Devotion to Jesus in Earliest Christianity, Eerdmans
- Koester, Helmut (2000), Introduction to the New Testament, Vol. 2: History and Literature of Early Christianity, Walter de Gruyter
- Kubitza, Heinz-Werner (2016), The Jesus Delusion: How the Christians created their God: The demystification of a world religion through scientific research, Tectum Wissenschaftsverlag
- Lehtipuu, Outi (2015), Debates Over the Resurrection of the Dead: Constructing Early Christian Identity, Oxford University Press, ISBN 978-0198724810, https://books.google.com/?id=0uZcBgAAQBAJ&pg=PA32&dq=%22belief+in+resurrection+was+far+from+being+an+established+doctrine%22#v=onepage&q=%22belief%20in%20resurrection%20was%20far%20from%20being%20an%20established%20doctrine%22&f=false
- Leman, Johan (2015), Van totem tot verrezen Heer. Een historisch-antropologisch verhaal, Pelckmans
- Loke, Andrew Ter Ern (2017), The Origin of Divine Christology, 169, Cambridge University Press, ISBN 978-1-108-19142-5, https://books.google.com/books?id=Et0qDwAAQBAJ&pg=PA5
- Lorenzen, Thorwald (2003), Resurrection, Discipleship, Justice: Affirming the Resurrection of Jesus Christ Today, Macon, Georgia: Smyth & Helwys
- Lüdemann, Gerd; Özen, Alf (1996), De opstanding van Jezus. Een historische benadering (Was mit Jesus wirklich geschah. Die Auferstehung historisch betrachtet / The Resurrection of Christ: A Historical Inquiry), The Have/Averbode
- Mack, Burton L. (1995), Who Wrote the New Testament? The Making of the Christian Myth
- Mack, Burton L. (1997), Wie schreven het Nieuwe Testament werkelijk? Feiten, mythen en motieven. (Who Wrote the New Testament? The Making of the Christian Myth), Uitgeverij Ankh-Hermes bv
- Mason, Steve (2001), Flavius Josephus on the Pharisees: A Composition-Critical Study, BRILL
- McGrath, Alister E. (2011), Christian Theology: An Introduction, John Wiley & Sons, ISBN 978-1444397703, https://books.google.com/?id=bus5TyjTfxYC&pg=PA310&dq=%22the+resurrection+of+Christ+is+of+central+importance+to+Christian+faith%22#v=onepage&q=%22the%20resurrection%20of%20Christ%20is%20of%20central%20importance%20to%20Christian%20faith%22&f=false
- Netland, Harold (2001), Encountering Religious Pluralism: The Challenge to Christian Faith & Mission, InterVarsity Press
- Newbigin, Lesslie (1989), The Gospel In a Pluralist Society, Eerdmans, ISBN 2825409715, https://books.google.com/?id=q6tEnRYaHI8C
- Neufeld (1964), The Earliest Christian Confessions, Grand Rapids: Eerdmans
- Novakovic, Lidija (2014), Raised from the Dead According to Scripture: The Role of the Old Testament in the Early Christian Interpretations of Jesus' Resurrection, A&C Black
- Oxenham, Henry (1865), The Catholic Doctrine of the Atonement, Longman, Green, Longman, Roberts, and Green
- Pagels, Elaine (2005), De Gnostische Evangelien (The Gnostic Gospels), Servire
- Parker, D.C. (1997), The Living Text of the Gospels, Cambridge University Press, ISBN 978-0521599511, https://books.google.com/?id=yYkvZR-oWVwC&printsec=frontcover&dq=Parker+the+living+text+of+the+gospels#v=onepage&q=Parker%20the%20living%20text%20of%20the%20gospels&f=false
- Pate, C. Marvin (2013), Apostle of the Last Days: The Life, Letters and Theology of Paul, Kregel Academic, ISBN 978-0825438929, https://books.google.com/?id=SlaaAgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Powell, Mark Allan (2018), Introducing the New Testament: A Historical, Literary, and Theological Survey, Baker Books, ISBN 9781441207043, https://books.google.com/?id=B8O5DQkk39YC&pg=PT122&dq=%22all+four+gospels+conclude+with+an+extended+account%22#v=onepage&q=%22all%20four%20gospels%20conclude%20with%20an%20extended%20account%22&f=false
- Perkins, Pheme (2014), «Resurrection of Jesus», in Evans, Craig A., The Routledge Encyclopedia of the Historical Jesus, Routledge, ISBN 978-1317722243, https://books.google.com/?id=StasAgAAQBAJ&pg=PA501&dq=%22the+language+of+visionary+revelation%22#v=onepage&q=%22the%20language%20of%20visionary%20revelation%22&f=false
- Plevnik, Joseph (2009), What are They Saying about Paul and the End Time?, Paulist Press, ISBN 978-0809145782, https://books.google.com/?id=_-Ze1kASbcIC&pg=PA5&dq=%22But+the+end+of+the+formula+is+not+that+clear%22#v=onepage&q=%22But%20the%20end%20of%20the%20formula%20is%20not%20that%20clear%22&f=false
- Pugh, Ben (2015), Atonement Theories: A Way through the Maze, James Clarke & Co
- Quast, Kevin (1991), Reading the Gospel of John: An Introduction, Paulist Press, ISBN 978-0809132973, https://books.google.com/?id=uhjJ8DNhQFAC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Sanders E.P. (1993)։ The Historical Figure of Jesus։ Penguin UK։ ISBN 978-0191034664
- Schäfer Peter (2003)։ The History of the Jews in the Greco-Roman World։ Routledge։ ISBN 978-1134403165
- Sheehan, Thomas (1986), The First Coming: How the Kingdom of God Became Christianity, Random House, ISBN 978-0394511986, https://archive.org/details/firstcominghowth00shee
- Stubs, David L. (2008), «The shape of soteriology and the pistis Christou debate», Scottish Journal of Theology 61 (2): 137–157, doi:
- Swinburne, Richard (2003), The Resurrection of God Incarnate, Clarendon Press, ISBN 978-0199257454, https://books.google.com/?id=J1UTDAAAQBAJ&pg=PA156&dq=%22all+the+appearances+took+place+on+one+day+in+Jerusalem%22#v=onepage&q=%22all%20the%20appearances%20took%20place%20on%20one%20day%20in%20Jerusalem%22&f=false
- Tabor, James (2013), Paul and Jesus: How the Apostle Transformed Christianity, Simon and Schuster, ISBN 978-1439123324, https://books.google.com/?id=4KseAgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Talbert, Charles H. (2011), The Development of Christology during the First Hundred Years: and Other Essays on Early Christian Christology. Supplements to Novum Testamentum 140., Brill
- Taylor, Mark (2014), 1 Corinthians: An Exegetical and Theological Exposition of Holy Scripture, B&H Publishing, ISBN 978-0805401288, https://books.google.com/?id=-fLUBQAAQBAJ&pg=PA374&dq=%22Paul+expands+on+the+fourth+element%22#v=onepage&q=%22Paul%20expands%20on%20the%20fourth%20element%22&f=false
- Telford W.R. (1999)։ The Theology of the Gospel of Mark։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0521439770
- Van Voorst Robert E. (2000)։ «Eternal Life»։ in Freedman David Noel, Myers Allen C.։ Eerdmans Dictionary of the Bible։ Eerdmans։ ISBN 978-9053565032
- Vermes, Geza (2001), The Changing Faces of Jesus, Penguin UK, ISBN 978-0141912585, https://books.google.com/?id=LRtcWtZzYGIC&pg=PP48&dq=%22doubting+Thomas+exclaims:+%27My+Lord+and+my+God!%27%22#v=onepage&q=%22doubting%20Thomas%20exclaims%3A%20%27My%20Lord%20and%20my%20God!%27%22&f=false
- Vermes, Geza (2008a), The Resurrection, London: Penguin
- Vermes, Geza (2008b), The Resurrection: History and Myth, New York: Doubleday, ISBN 978-0-7394-9969-6
- Ware, James (2014), «Paul's Understanding of the Resurrection in 1 Corinthians 15: 36–54», Journal of Biblical Literature 133 (4): 809–835
- Weaver, J. Denny (2001), The Nonviolent Atonement, Wm. B. Eerdmans Publishing
- Wilson, Barrie (2011), How Jesus Became Christian, Hachette UK, ISBN 9781780222066, https://books.google.com/?id=RoPjQ3lVFTYC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false
- Wright, N.T. (2003), The Resurrection of the Son of God, Minneapolis: Fortress Press, ISBN 978-0-8006-2679-2
Քաղվածելու սխալ՝ <ref>
tags exist for a group named "web", but no corresponding <references group="web"/>
tag was found