Վիքիպեդիա

Հիսուսի հարություն

Հիսուսի հարություն, քրիստոնեական հավատալիք առ այն, որ Խաչելությունից[1] հետո Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[2]՝ անցնելով իր երկնային կյանքին՝ որպես Տեր և Քրիստոս[3][4][web 1]։ Քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ Հիսուսի մահն ու հարությունը ամենակարևոր իրադարձություններն են, Քրիստոնեական հավատքի հիմքը[5], և այն նշվում է Զատկի տոնին։ Հիսուսի հարությունը երաշխիքն է այն բանի, որ բոլոր մահացածները նրա երկրորդ գալստյան ժամանակ հարություն կառնեն[6]։ Ըստ Պողոս առաքյալի և Ավետարանի[7][8][9]՝ մարմնի հարությունը հոգևոր մարմնի արթնացումն է[10][11][web 2], որն էլ համարվում է Քրիստոնեության հիմքը[12]։


Հիսուս Քրիստոսը Քրիստոնեության կարևորագույն դեմքերից է

 
Հիսուս Քրիստոսը
Ծնունդը · Մկրտությունը · Հարությունը · Զատիկ · Հիսուսը քրիստոնեությունում
Հիմնադրումը
Առաքյալները · Եկեղեցի · Հավատո հանգանակ · Ավետարան · Դրախտ
Աստվածաշունչ
Հին կտակարան · Նոր Կտակարան ·
Գրքերը · Կանոն · Ապոկրիֆ
Աստվածաբանություն
Ապոլոգետ · Մկրտություն · Աստված · Սուրբ Որդի · Սուրբ Հոգի ·
Աստվածաբանության պատմություն · Փրկություն · Սուրբ Երրորդություն
Պատմություն և Ավանդույթները
Ժամանակագրություն ·Քրիստոնեության պատմություն · Մարիամ Աստվածածին · Սուրբ Թադեոս · Սուրբ Բարդուղիմեոս ·
Գրիգոր Լուսավորիչ · Վաղ քրիստոնեություն · Տրդատ Գ ·
Տիեզերական ժողովներ · Վարդանանք ·
Ավարայրի ճակատամարտ · Միաբնակություն ·
Խաչակրաց արշավանքներ
Ուղղություններ և աղանդներ
Հայ Առաքելական Եկեղեցի ·
Կաթոլիկություն · Ուղղափառություն · Բողոքականություն ·
Հին արևելյան եկեղեցիներ · Թոնդրակյաններ ·
Պավլիկյաններ · Եհովայի վկաներ ·
Խաչակրաց արշավանքներ  ·
Միաբնակներ
Ընդհանուր թեմաներ
Մշակույթ · Մատաղ · Տաղեր · Պատարագ · Շարականներ · Այլ կրոնները · Աղոթք · Քարոզ · Կաթողիկոս
Պորտալ Քրիստոնեություն
Հիսուս Քրիստոսի հարությունը, Ռաֆայել Սանտի

Լեզուներ
Հարությունը պատկերող սրբապատկեր, Սոլովեցի մենաստան,17-րդ դար

Քրիստոնեական աշխարհիկ և լիբերալ ուսմունքներում Հիսուսի հայտնությունները համարվում են մտացածին տեսիլքներ[13][14][15], որոնց հիման վրա առաջացել է այն հավատը, որ Հիսուսը հարություն է առել[16] և հիմք է դրվել Հիսուսի հետևորդների միսիոներական գործունեությանը[13][17]։

Հրեա-հելլենիստական պատմություն

խմբագրել

Հրեական պատմություն

խմբագրել

Հարության գաղափարին առաջին անգամ անդրադարձ է կատարվել Ք.ա. 2-րդ դարի Դանիել մարգարեի գրքում, բայց միայն հոգու հարության մասին[18]։ Հովսեփոս Փլավիոսը մ.թ. 1-ին դարի աղանդներից պատմում է, որ ըստ Սադուկեցիների՝ մահվան ժամանակ և՛ մարմինը, և՛ հոգին մեռնում են։ Էսեններեի աղանդի համաձայն՝ հոգին անմահ է, իսկ մարմինը՝ ոչ, ըստ փարիսեցիների՝ հոգին անմահ է, իսկ մարմինը հարություն է առնում, որ հոգին ապաստան ունենա[19][20]։ Այս երեք աղանդներից փարիսեցիների տեսակետն ամենամոտն է Հիսուսի և վաղ շրջանի քրիստոնյաների ուսմունքին[21]։ Ստիվ Մասոնի համոզմամբ՝ փարիսեցիների համար «նոր մարմինը յուրահատուկ է և սուրբ», այն տարբեր է հին մարմնից։ Այս կարծիքին էր նաև Պողոս առաքյալը, որ նախկինում փարիսեցի էր եղել(Կորընթ. 15:35)[22]:

Էնդշյոն կարծում է, որ հրեական գրերը և գերեզմանի արձանագրությունները իրականության ավելի հստակ պատկերն են ցույց տալիս։ Օրինակ՝ երբ Ք.ա. 2-րդ դարի Դանիել մարգարեի գրքի հեղինակը գրել է, որ «Եվ երկրի հողում ննջողներից շատերը պիտի զարթնեն»(Դանիելի մարգարեություն 12:2), նա հավանաբար Աստծո Արքայությունում աստղերի տեսքով վերածնունդը նկատի ունի, քանի որ աստղերը դեռ հին ժամանակներից նույնացվում էին հրեշտակների հետ, այսպիսի վերածնունդը բացառում է մարմնի հարությունը, քանի որ հրեշտակները մարմին չունեն[23]։ Հին կտակարանի մի շարք գրություններում հոգու հարության գաղափարը փոխաբերական իմաստով հոգու անմահությունն է հանդերձյալ աշխարհում[24]։ Շատերն են խուսափել բացատրել, թե ինչ է հարությունը, բայց մարմնի հարությունը դեռ կասկածի տակ է մնում [25]։ Լեթիփուուն պնդում է, որ հարության գաղափարը Երկրորդ տաճարի հուդաիզմի վարդապետության մեջ հաստատված չէ[26]։

Հունահռոմեական պատմություն

խմբագրել

Հույները հավատում են, որ արժանավոր մարդը կարող է աստծու նման հարություն առնել (ապոթեոզի գաղափար), և Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետնորդների շնորհիվ այս գաղափարը մեծ տարածում էր գտել Միջին Արևելքում, քանի որ նրանց մետաղադրամները կրում էին հենց Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատկերը. այս արտոնությունը նախկինում միայն աստվածներին էր շնորհված[27]։ Այս գաղափարը որդեգրել էին հռոմեական կայսրերը, և Հռոմի կայսրության մեջ տարածված ապոթեոզի գաղափարի համաձայն՝ նոր մահացած կայսրի երկրային մարմինը փոխարինվում էր աստվածային մարմնով, քանի որ նա համբարձվում էր երկինք[28]։ Աստվածացված հանգուցյալները հայտնվում էին նրանց, ովքեր իրենց ճանաչել էին, քանի որ Հռոմուլոսը իր մահվանից հետո հայտնվել է մի շարք վկաների, բայց կենսագիր Պլուտարքոսն այս մասին ասել է, որ երբ աստվածներից մարդուն որևէ բան է տրվում և մահվանից հետո վերադառնում նրանց, սա պատահում է «միայն այն ժամանակ, երբ այն ամբողջապես ազատված, անջատ է մարմնից, լիովին մաքուր է, եթերային և անմեղ»[29]։

Աստվածաշնչյան գրություններ

խմբագրել
 
Քրիստոսի հարությունը, Նոել Կուապել

Ըստ Նոր կտակարանի՝ «Հիսուսը մեռելներից հարություն առավ», համբարձվեց երկինք, որպեսզի նստի Աստծո աջ կոողմում]]", և երկրորդ անգամ գա երկիր՝ կատարելու Մեսիական մարգարեությունները՝ մահացածներին հարություն տալը, Վերջին Դատաստանը և Երկնային արքայության հաստատումը։

Նոր կտակարանի գրություններում անմիջապես հարության վերաբերյալ ոչ մի նկարագրություն չկա, այլ միայն երկու տեսակի վկայությունների նկարագրություններ՝ Հիսուսի հայտնությունը տարբեր մարդկանց և նրա գերեզմանը դատարկ տեսնելու մասին գրությունները[30]։

Պողոս առաքյալ և առաջին քրիստոնյաներ

խմբագրել

Գոյություն ունեցող ամենավաղ Քրիստոնեական գրությունները Պողոս առաքյալի նամակներն են՝ գրված 50-57թ.թ. միջակայքում (կամ հավանաբար՝ 48-57թ.թ.)[31]: Կորնթացիներին ուղղված Պողոս առաքյալի առաջին նամակը պարունակում է Հիսուսի՝ մահից հետո հայտնությունների մասին համոզմունքներ (1 Corinthians)[32] և ասվում է, որ Նա մեռելներից հարություն է առել (Կորնթ. 15:3-8):

[3] Որովհետև ձեզ տվեցի այն, ինչ նախ ես ընդունեցի, թե ինչպես Քրիստոսը մեր մեղքերի համար մեռավ՝ Գրքերի համաձայն [4] և որ Նա թաղվեց ու երրորդ օրը հարություն առավ՝ Գրքերի համաձայն, [5] և երևաց Կեփասին, հետո՝ տասներկուսին։ [6] Հետո միաժամանակ երևաց հինգ հարյուրից ավելի եղբայրների, որոնցից շատերը դեռ ողջ են, թեև մի քանիսը ննջեցին։ [7] Ու հետո երևաց Հակոբոսին, հետո բոլոր առաքյալներին։ [8] Եվ բոլորից հետո նա ինձ էլ երևաց, որպես մեկի, որ ժամանակից հետո է ծնվել[33]։

Երուսաղեմի եկեղեցում, որտեղ Պողոս առաքյալին տրվեց իր դավանանքը, ըստ Սուրբ Գրքերի՝ «մեղքերի համար մեռավ» արտահայտությունը հավանաբար ներում հայցող հիմնավորում էր նրա համար, որ Աստծո ծրագրով Հիսուսը մահվան դատապարտվեց։ Ըստ Պողոս առաքյալի՝ դա ավելի մեծ նշանակություն ուներ՝ մեղքի մեջ ապրող հեթանոսների փրկությունը[34]։ «Մեղքերի համար մեռավ» արտահայտությունը ծագել է Եսայիայից, մասնավորապես՝ Եսայիա 53:4-11-ից (Isaiah 53:4-11 {{{3}}}) և Մակաբաբիներից, մասնավորապես՝ Մակաբաբիներ 6:28-29-ից (4 Maccabees 6:28–29): «Երրորդ օրը հարություն առավ» արտահայտությունը ծագել է Ովսեեի մարգարեությունը 6:1-2-ից[35]}}:

Եկե՛ք Տիրոջը վերադառնանք, քանզի Նա պատառոտեց, Նա էլ կբժշկի մեզ։ Նա մեզ հարվածեց, Նա էլ կվիրակապի մեզ։ Երկու օրից հետո մեզ կկենդանացնի։ Երրորդ օրը մեզ կկանգնեցնի, և մենք նրա առջև կապրենք։

Պողոս առաքյալը, ձգտելով իր իշխանությունը հաստատել հին եկեղեցում, պնդում է, որ Հիսուսը երևացել է իրեն նույն կերպ ինչպես մյուս վկաներին[36]։ Կորընթացիներին 12-ում Պողոս առաքյալը նկարագրում է «Գիտեմ մի մարդու Քրիստոսով (ենթադրաբար ինքը Պողոսը)...հափշտակվեց մինչև երրորդ երկինք», և քանի որ լեզուն անհասկանալի է, հավանական է, որ նա տեսել է Հիսուսին՝ Աստծո աջ կողմում[37]։

Ընդունված է համարել, որ այս համոզմունքը եղել է մինչև Պողոս առաքյալը։ Գիտնականները պնդում են, որ հարության իր նկարագրությունում Պողոս առաքյալը ռաբբինական ոճով փոխանցված մի հին դավանանք է նկատի ունեցել, որ ինքը ստացել ու փոխանցել է Կորընթացիների եկեղեցուն։ Գեզա Վերմեշը գրում է, որ Հիսուսի մահվան, թաղման և հարության վերաբերյալ այս համոզմունքը Պողոս առաքյալը ժառանգել է իր նախնիներից[38]։ Հավանական է, որ համոզմունքի ծագումը վերջին հաշվով կապված է Երուսաղեմի առաքելական համայքի հետ։ Հանս Գրասը պնդում է, որ ծագել է Դամասկոսում[39], և ըստ Փոլ Բարնեթի՝ այս և մյուս համոզմունքները Դամասկոսում մոտավորապես 34թ.-ին Անանիայից Պողոս առաքյալին փոխանցված դավանանքի տարբերակներն են[40]։

Ավետարան և Գործք առաքելոց

խմբագրել
 
Հիսուսի հարությունը, Ժերման Փիլոն

Չորս Ավետարաններն էլ իրենց գագաթնակետին են հասնում խաչելությունից հետո Հիսուսի հայտնությունների նկարագրությունների ժամանակ՝ ընթերցողին նախապատրաստելով Հիսուսի հարությանը, որի մասին ընթերցողը կարող է իմանալ, քանի որ Հիսուսը կանխատեսել էր դա(Մարկոս 8:31-32), կամ կարող է իմանալ ակնարկների միջոցով (Մարկոս 2:20; Հովհաննես 2:19-22)։ Հարության պահը նկարագրված չէ։

Հիսուսն առաջինն էր, որ մեռելներից հարություն առավ, այդպիսով դառնալով առաջին արժանավոր զավակն ու ժառանգը[2][web 1]։ Նրա հարությունը նաև երաշխիքն է այն բանի, որ բոլոր մահացած քրիստոնյաները նրա Երկրորդ գալստյան ժամանակ հարություն կառնեն[6]։

Իր հարությունից հետո Հիսուսը մարդկանց փրկելու առաքելությունը շարունակում է աշակերտների շնորհիվ(Մարկոս 16:8)[Mark 16:8]. նա առաքյալներին կանչում է Մեծ Հանձնարարությանը(Մաթեոս 28:16-20; Մարկոս 16:14-18; Ղուկաս 24:44-49), որի ժամանակ ասում է. «Գնացե՛ք և ու սովորեցրե՛ք բոլոր ազգերին՝ նրանց մկրտելով Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով»[41]։ Հիսուսն ասում է իր աշակերտներին. «Դուք զորություն պիտի ստանաք, երբ Սուրբ հոգին ձեզ վրա գա(Գործք առաքելոց 1:8), և Իմ վկաները պիտի լինեք և՛ Երուսաղեմում, և՛ամբողջ Հրեաստանում, և՛ Սամարիայում, և՛ երկրի ամենահեռավոր ծայրերում» և որ «պիտի իմ անունով ապաշխարություն և մեղքերի թողություն քարոզեք բոլոր ազգերի մեջ՝ Երուսաղեմից սկսած» (Ղուկաս 24:46-47) և «ում մեղքերը դուք ներեք՝ ներված կլինեն նրանց, և ում մեղքերը դուք պահեք, կպահվեն» (Հովհաննես 20:12-23)։

Մարկոսի կողմից գրված Ավետարանը (65-75թ.թ.) վերջանում է նրանով, որ Մարիամ Մագդաղենացին, Հակոբոսի և Հովսեսի մայրը՝ Մարիամը, և Սողոմեն Հիսուսի գերեզմանը դատարկ են գտնում։ Հրեշտակը նրանց ասում է. «Մի՛ վախեցեք, դուք փնտրում եք Հիսուս Նազովրեցուն, որը խաչվեց։ Նա հարություն առավ։ Նա այստեղ չէ:...Բայց գնացե՛ք, նրա աշակերտներին և Պետրոսին ասացե՛ք, որ նա ձեզնից առաջ կգնա Գալիլիա, այնտեղ պիտի տեսնեք նրան, ինչպես նա ձեզ ասել էր»(Մարկոս 16:6-7)[42]։ Հայտնություններ չկան, բայց թվում է, թե հեղինակը գիտի Հիսուսի՝ Պետրոսին և Տասներկուսին երևալու մասին[43]։ Մարկոս 16:9-20-ը, որը նման է նաև Ղուկասի և Հովհաննեսի գրություններին, ասում է. «9.Երբ Հիսուսը հարություն առավ, շաբաթ օրը վաղ առավոտյան, նախ երևաց Մարիամ Մագդաղենացուն, որից յոթ դև էր հանել։ 10. Եվ նա գնաց ու պատմեց նրանց, ովքեր Նրա հետ էին, մինչ նրանք սուգ էին անում և արտասվում:...12. Սրանից հետո Նա այլ կերպ երևաց նրանցից երկուսին, որոնք գյուղ էին գնում:...14. Վերջում երևաց տասնմեկին, երբ նրանք սեղան էին նստած և հանդիմանեց իրենց անհավատության և կարծրասրտության համար, որովհետև չէին հավատացել նրանց, որ Իրեն տեսել էին հարություն առնելուց հետո։ 15. Եվ նրանց ասաց.«Գնացե՛ք ամբողջ աշխարհով մեկ և Ավետարանը քարոզեցե՛ք մարդկանց։ 16. Ով հավատա ու մկրտվի, պիտի փրկվի, իսկ ով չհավատա, պիտի դատապարտվի»»(Մարկոս 16:16)։

Մաթեոսի, Ղուկասի և Հովհաննեսի գրություններում հարության լուրից հետո Հիսուսը երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և մյուսներին։ Մաթեոսը միայն մի հայտնություն է նկարագրում, որը եղել է Գալիլիայում, Ղուկասը նկարագրում է մի քանի հայտնություններ Երուսաղեմում,իսկ Հովհաննեսը ներկայացնում է հայտնություններ և՛ Երուսաղեմում, և՛ Գալիլիայում։ «Գործք առաքելոցում» ասվում է, որ Նա առաքյալներին քառասուն օր շարունակեց երևալ(Գործք առաքելոց 1:3)։ Ըստ Ղուկասի՝ Հիսուսը հարություն է առել Բեթանիայի մոտակայքում(Ղուկաս 24:50-51)։

Մատթեոսի ավետարանում հրեշտակը դատարկ գերեզմանի մոտ երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն՝ ասելով, որ Հիսուսն այնտեղ չէ, քանի որ հարություն է առել՝ հանձնարարելով նրան հայտնել մյուսներին, որ գնան Գալիլիա՝ Հիսուսին տեսնելու։ Հետո Հիսուսը երևում է Մարիամ Մագդաղենացուն և մյուս Մարիամին գերեզմանի մոտ, հետո, ըստ Մարկոս 16:7-ի՝ Գալիլիա լեռան վրա երևում է իր աշակերտներին, որտեղ նրանց հանձնարարում է քարոզել Ավետարանը ամբողջ աշխարհում[44]։ Մաթեոսը Հիսուսի երկրորդ հայտնությունը որպես ապոթեոզ է ներկայացնում և այդ նկարագրության ժամանակ Հիսուսն իր աշակերտներին ասում է. «18. Ամեն իշխանություն ինձ է տրված՝ երկնքում և երկրի վրա։ 19. Ուրեմն գնացե՛ք ու սովորեցրե՛ք բոլոր ազգերին՝ նրանց մկրտելով Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով։ 20. Սովորեցրե՛ք նրանց, որ պահեն այն ամենը, ինչ ես ձեզ պատվիրեցի։ Եվ ահա Ես ձեզ հետ եմ ամեն օր, մինչև աշխարհի վերջը» (Մաթեոս 28:16-20)։ Այս հանձնարարությամբ վերջին ժամանակները հետաձգվում են, որպեսզի աշխարհին քարոզվի Ավետարանը[45]։

Ղուկասի ավետարանում ասվում է. «եվ այս կանայք էլ, որ Գալիլիայից էին եկել, գնացին նրա ետևից, տեսա գերեզմանը, և թե ինչպես նրա մարմինը դրվեց այնտեղ» (Ղուկաս 23:55)։ Փայլուն հագուստով երկու մարդիկ երևացին նրանց և հայտնեցին, որ Հիսուսն այնտեղ չէ, այլ հարություն է առել(Ղուկաս 24:1-5)։ Հետո Էմմաուսի ճանապարհին Հիսուսը երևում է իր հետևորդներից երկուսին, որոնք այդ մասին ասում են տասնմեկ աշակերտներին, նրանք էլ պատասխանում են, որ Հիսուսը երևացել է Պետրոսին։ Այս մասին խոսելու ժամանակ Հիսուսը կրկին հայտնվում է՝ ասելով, որ ինքն է Մեսիան, որ մեռելներից հարություն առավ՝ ըստ Սուրբ Գրքերի «և որ Նրա անունով ապաշխարություն և մեղքերի թողությաուն կլինի ամբողջ աշխարհում՝ Երուսաղեմից սկսած» (Ղուկաս 24:47)[46]։ Հետո Ղուկասը ներկայացնում է, որ Նա համբարձվեց Երկինք՝ իր ճշմարիտ տուն[46]։

Հովհաննեսի ավետարանում Մարիամ Մագդաղենացին գերեզմանը դատարկ է գտնում և այդ մասին հայտնում է Պետրոսին։ Հետո Մարիամը երկու հրեշտակների է տեսնում, որից հետո հենց Հիսուսն է երևում նրան։ Երեկոյան Հիսուսը երևում է նաև մյուս հետևորդներին։ Դրանից մեկ շաբաթ անց կրկին հայտնություն է լինում(Հովհաննես 20:1)։ Ավելի ուշ Նա Գալիլիայում երևում է Պետրոսին, Թովմասին և երկու այլ աշակերտների՝ Պետրոսին ասելով՝ «Արածեցրու՛ իմ գառներին» (Հովհաննես 21:1-19)։

«Գործք առաքելոցում» Հիսուսը քառասուն օր երևում է իր աշակերտներին և հանձնարարում մնալ Երուսաղեմում(1:3), որից հետո Ինքը երկինք է համբարձվում, դրան հաջորդում է Հոգեգալուստը[47]։

Պատմականություն և Հիսուսի հարության ծագում

խմբագրել

Հիսուսի հարության ծագման և պատմության թեման մշտապես եղել է աստվածաբանների ուշադրության կենտրոնում։ Դատարկ գերեզմանի և Հիսուսի հայտնությունների վերաբերյալ արձանագրությունները տարբեր եղանակներով ուսումնասիրվել և վերլուծվել են և յուրահատուկ կերպով դիտվել են որպես ճշմարիտ իրականության պատմական արձանագրություններ, ճշմարիտ տեսիլքների արձանագրություններ, ոչ բառացի էսխատոլոգիական առակներ և որպես վաղ շրջանի քրիստոնեական գրողների հորինվածքներ։ Օրինակ՝ վարկածներ կան, որ Հիսուսը չի խաչվել, գերեզմանը դատարկ էր, քանի որ Հիսուսի մարմինը գողացել էին, կամ որ Հիսուսը երբեք գերեզմանում չի եղել։

Հետլուսավորության դարաշրջանի պատմաբանները, որոնք մետաֆիզիկական Նատուրալիզմի կողմնակիցներ են, հերքում են նմանօրինակ հրաշքների գոյությունը։

Ֆիզիկական կամ հոգևոր հարություն

խմբագրել

Պողոս առաքյալ և Ավետարաններ

խմբագրել

Հաշվի առնելով Պողոս առաքյալի գրությունները և հարության բնույթին առնչվող հրեական, հեթանոսական, մշակութային ըմբռնումները՝ Վերը և Քուքը պնդում են որ Պողոս առաքյալը նկատի է ունեցել ֆիզիկապես հարություն առած մարմին, որը կենդանի է ոգով, այլ ոչ թե հոգով, ինչպես գրված է Ավետարանում[7][8][web 3]։ Հարություն առած այս մարմնի բնույթը բանավեճի պատճառ է դարձել։ Ա Կորնթացիներին 15:44-ում Պողոս առաքյալը օգտագործում է «հոգևոր մարմին» արտահայտությունը[web 4], որը բացատրվում է որպես «Ոգով զորացած մարմին»[7][web 3][web 5], ինչպես նաև «երկնային մարմին», որն ավելի հրաշալի է, քան մարմինը[48][web 5]։ Թուղթ առ Փիլիպպեցիս մասում Պողոսը նկարագրում է, թե որքանով է Քրիստոսի հարություն առած մարմինը տարբեր այն մարմնից, որ նրան էր պատկանում մարդ եղած ժամանակ և ասում է, որ Հիսուսը «պիտի նորոգի մեր խոնարհ մարմինը» (Փիլիպեցիներին 3:21), «մարմինն ու արյունը չեն կարող Աստծո թագավորությունը ժառանգել, ո՛չ էլ ապականությունը անապականություն կժառանգի» (Ա Կորնթ. 15:50), և Աստծո Արքայություն մտնող քրիստոնյաները «մի կողմ կդնեն մեղքերի մարմնավոր մարմինը» (Կողոսացիներին 2:11)[49][50]։ Պողոս առաքյալը հերքում է միայն հոգու հարության գաղափարը, որը քարոզվում էր որոշ քրիստոնյաների կողմից Կորինթոսում, որի մասին նա գրել է Ա Կորնթացիներին մասում[48]։ Զարգացող ավետարանական քարոզը շեշտը դրել էր ֆիզիկական կողմի վրա՝ հակադրելով հոգևորին[9]։

Պողոս առաքյալի՝ մարմնի հարության մասին համոզմունքը հակասում էր հույն փիլիսոփաների մտքերին, որոնց համար մարմնի հարությունը բանտարկումն է ֆիզիկական մարմնում, և նրանց համար ֆիզիկականն ու նյութականը շղթայում են հոգին[51]։

Դանը պնդում է, որ Պողոս առաքյալի և Ավետարաններում նկարագրված հայտնությունների նկարագրություններում մեծ տարբերություն կա։ Եթե Պողոս առաքյալի տեսածը երևակայական տեսիլք էր, ապա դրան հակառակ՝ Ավետարանի արձանագրությունները հիմնականում իրատեսական են[52]։ Դանը պնդում է, որ Ավետարանի իրատեսական նկարագրությունները չեն կարող երևակայական լինել[52]։ Ըստ Դանի՝ շատ գիտնականներ սա բացատրում են որպես երևակայական նկարագրությունների «լեգենդառ դրսևորում» "[53]: Հարությունը արտահայտություն է, որ ցավոք տառացիորեն է ընդունվել[54] Հարության իմաստը Աստծո՝ չարի հանդեպ տարած հաղթանակն է[55]։ Դանի կարծիքով՝ և՛ միտում կար դեպի ֆիզիկականը, և՛ հոգևորը[56]։ Միտումը դեպի ֆիզիկական պարզ է, բայց նաև նշաններ կան, որ հակասում են ֆիզիկականին և կան որոշ ցուցումներ, որ Երուսաղեմում հակվածությունը հիմնականում դեպի ֆիզիկականն էր։

Դատարկ գերեզման

խմբագրել

Դատարկ գերեզմանի և հարությունից հետո եղած հայտնությունների վերաբերյալ երբեք համակարգված փաստարկ չի եղել[57]։ Վերմեսի կարծիքով՝ չի կարելի դատարկ գերեզմանի բառացի նկարագրությունը համարել որպես հարության ապացույց[58], նաև պնդում է, որ դատարկ գերեզմանի պատմությամբ հերքվում է հոգու հարության գաղափարը։ Ըստ Վերմեսի՝ հրեացիների՝ հոգու և մարմնի մեջ կապ տեսնելու միտումը ավելի մոտ է դատարկ գերեզմանի, ինչպես նաև շոշափելիության գաղափարին[59]։

Ռեյմոնդ Բրաունի պնդմամբ՝ Հովսեփ Արիմաթացին Հիսուսի մարմինը թաղել էր նոր գերեզմանում՝ համաձայն Մովսիսական օրենքի, ըստ որի՝ չի թույլատրվում, որ ծառից կախված մարդը մնա այնտեղ, այլ պետք է մինչև մայրամուտ թաղվի[60]։ Նոր կտակարանի պատմաբան Դարտ Էրմանը բաց է թողել դատարկ գերեզմանի պատմության հատվածը՝ ասելով, որ դրա մասին ոչինչ չկա գրելու, քանի որ այդ հատվածը հավատ չի ներշնչում։ Ըստ Էրմանի՝ դատարկ գերեզմանը հարկավոր էր Հիսուսի ֆիզիկական հարությունը շեշտելու համար[9], բայց կասկածելի է այն փաստը, որ Հիսուսը թաղվել է Հովսեփ Արիմաթացու կողմից[61]։ Հավանական է, որ Հիսուսին պետք է թաղեր Ատյանի անդամներից մեկը[62], խաչելության նպատակը մարդուն հնարավորինս տանջելն ու ստորացնելն է, և մարմինը կարող էին թողնել, որ կենդանիներն ուտեն[63], հանցագործները հաճախ թաղվում էին ընդհանուր գերեզմաններում[64], և Պիղատոսը, իմանալով հրեաների բնավորությունը, թույլ չէր տա, որ Հիսուսին թաղեին[65]։ Անգլիացի աստվածաբան և պատմաբան Նիկոլաս Թոմասը անընդմեջ պնդում է, որ դատարկ գերեզմանի և Հիսուսի հայտնությունների պատմությունները ճշմարիտ են՝ պատճառաբանելով, որ պատմության տեսանկյունից մարմնի հարությունը և հետագայում հայտնությունները Քրիստոնեության զարգացման համար ավելի լավ փաստարկներ են, քան մյուս տեսությունները, ինչպիսիք են օրինակ՝ Էրմանի առաջարկած տեսությունները։

Քրիստոնեական դեր

խմբագրել

Քրիստոնեական հավատի հիմնադրում

խմբագրել
 
Կոստանդին Մեծ և Եպիսկոպոսներ

Քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ Հիսուսի մահը, հարությունն ու համբարձումը ամենակարևոր իրադարձություններն ու Քրիստոնեական հավատի հիմքն են։ Ըստ Նիկիական հանգանակի՝ «Երրորդ օրը նա համբարձվեց՝ համաձայն Սուրբ Գրքերի»[66]։

Ըստ Թերի Միթի, որ Օքսվորդի համալսարանում քրիստոնեական փիլիսոփա է, «արդյո՞ք Հիսուսը հարություն է առել մեռելներից» հարցը Քրիստոնեական հավատին առնչվող ամենակարևոր հարցն է[67]։ Ըստ մկրտիչ-ավետարանիչ Ջոն Րայսի՝ Հիսուսի հարությունը մարդկանց մեղքերից ազատելու ու փրկելու ծրագրի մի մասն էր[68]։ Քրիստոնեական գրքում գրված է.

Չնայած՝ Հարությունը պատմական իրադարձություն էր, որ հայտնի է դատարկ գերեզմանով և համբարձված Հիսուսի հետ առաքյալների հանդիպումներով, սակայն այն դեռ մնում է հավատքի առեղծվածային շրջանակներում, որպես մի բան, որը անցնում է պատմության սահմանները[69]։

Քրիստոնյաների, ինչպես նաև մի շարք գիտնականների համար հարությունը ճշտգրիտ, ֆիզիկական հարություն է[70]։ Ինչպես իր «Աստծո որդու հարությունը» գրքում գրում է Նիկոլաս Թոմասը. «Հարցեր չեն կարող լինել. Պողոս առաքյալը հավատում է մարմնի հարությանը, նա իր հրեա եղբայրների հետ ելնում է հեթանոսների դեմ, իր փարիսեցի եղբայրների հետ՝ այլ հրեաների դեմ»[10]։ Ըստ Նոր կտակարանն ուսումնասիրող-գիտնական Գարի Հաբերմասի՝ «Շատ այլ գիտնականներ են այն կարծիքին, որ Հիսուսի հարությունը մարմնով է եղել»։ Ըստ Քրեյգ Բլոմբերգի՝ Հարության վերաբերյալ պատմական հիմնական փաստարկներ կան[11]։

Առաջին եկեղեցի

խմբագրել

Հիսուսի հարությանը հավատացողները կազմավորեցին առաջին եկեղեցին[71][72]։ Հայտնություններն ավելի ամրապնդեցին Հիսուսի ունեցած ազդեցությունն իր հետևորդների վրա[73] և սուրբ գրությունների շնորհիվ խթան հանդիսացան Քրիստոսին դավանելու[74] և նրա համբարձմանը հավատալու համար[16][75]։ Սուրբ Գրքերում Հիսուսի մահը նկարագրվում է որպես փրկագնող մահ, որը Աստծո ծրագրի մի մասն էր[76], իսկ հայտնությունները հիմք դրեցին Հիսուսի հետևորդների միսիոներական գործունեությանը[13][17]։ Պետրոս առաքյալը դարձավ եկեղեցու առաջին առաջնորդը[77][78]։

Մեծարում և Քրիստոսաբանություն

խմբագրել
Հիսուսապաշտություն
խմբագրել

Նոր կտակարանի գրությունների համաձայն՝ հարությունը Հիսուսի՝ երկնային փառքի մեջ մտնելն է որպես Տեր և Քրիստոս[4][web 1]։ Հիսուսը «անդրանիկն է մահացածներից»՝ առաջին արժանավոր զավակն ու ժառանգը[2][web 1]։ Ըստ Բիլի՝

«մահացածներից անդրանիկ» արտահայտությունը ցույց է տալիս այն բարձրագույն վիճակը, որում Հիսուսը գտնվում է մեռելներից հարություն առնելու շնորհիվ։ Հիսուսը տիեզերքի վրա իշխելու գերագույն վիճակում է ոչ թե նրա համար, որ Ինքն առաջին մարդ արարածն է եղել կամ արարչագործության սկիզբը, այլ որովհետև իր հարությամբ Նա նոր արարչագործության հիմք դարձավ։

Հուրտադոն նկատում է, որ մահից հետո Հիսուսին կոչում էին «Տեր», որը «հոյակապ կեպով նրան ասոցացնում է Աստծո հետ»[79]։ «Տեր» եզրույթը ցույց է տալիս այն, որ Հիսուսը հասել էր աստվածային կարգավիճակի «Աստծո աջ կողմում»[80]։ «Աստծու՛ն կանչիր» պաշտամունքային արտահայտությունը նույնպես ուղղված էր Հիսուսին, և Նրան դիմում էին մեծ պաշտամունքային արարողությունների ժամանակ (օրինակ՝ մկրտություն, բուժում, Էկզորսիզմ)[81]։

Ըստ Հուրտադոյի՝ «կրոնական փորձերի» առկայությունը Հիսուսին պաշտելու գլխավոր գործոններից է։ «Կրոնական փորձությունների» ժամանակ մարդիկ տեսնում են Հիսուսին՝ Երկնայի փառքի մեջ։ Այդ «կրոնական փորձությունները» Աստծո ծրագրի մի մաս էին կազմում[82]։ Սա Հիսուսին պաշտելու հիմք դարձավ[83], քանի որ Նրա զորությունը մեծ ազդեցություն ուներ Իր հետևորդների վրա[84]։ Հայտնությունները, ոգեշնչող պատմությունները, հրեական սուրբ գրքերի մեկնաբանությունները ստիպեցին նրանց հավատալ, որ այս պաշտամունքն Աստծուց է[85]։

Էրմանը նկատում է, որ և՛ Հիսուսը, և՛ նրա հետևորդները ապոկալիպտիկ հրեաներ էին, որոնք հավատում էին մարմնի հարությանը, որ կարող է պատահել այն ժամանակ, երբ Աստծո թագավորությունը գա[86]։ Էրմանի կարծիքով Հիսուսի աշակերտների հավատն առ հարությունը երևակայական էր[15]։ Ըստ նրա՝ միայն մի քանի հետևորդներ են հայտնությունների ականատես եղել. նրանք են Պողոսը, Պետրոսը և Մարիամը։ Նրանք էլ, իրենց տեսածը պատմելով մյուսներին, հավատացրին, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[87]։ Հիսուսի հարության հավատը փոխեց նրանց ընկալումները, և դատարկ գերեզմանի փաստը նրանց թույլ տվեց մտածել, որ Հիսուսը համբարձվել է և վայելում է իր փառքը Աստծո արքայությունում[16]։

Քրիստոսաբանություն
խմբագրել

Հայտնի է, որ Նոր կտակարանի գրություններում կան Քրիստոսաբանության երկու տարբեր ուղղություններ՝ որդեգրական և մարմնական[88]։ Որդեգրական Քրիստոսաբանության հիմքն այն է, որ Աստված Հիսուսին մեռելներից հարություն է տվել[89]՝ այդպիսով Նրան հասցնելով աստվածային վիճակի[web 6]։ Մարմնական Քրիստոսաբանության մեջ Հիսուսը նախկինում գոյություն ունեցող աստվածային արարած է եղել, որը դարձել է մարդ, կատարել իր հոր կամքը երկրի վրա, հետո նորից երկինք է բարձրացել, այսինքն՝ վերադարձել է այնտեղ, որտեղից եկել էր[web 6][90], և որտեղից եղել էր Քրիստոսահայտնություն։ Այս երկու ուղղությունների զարգացումը ժամանակակից գիտության մեջ բանավեճի առիթ է դարձել[91][92][93][web 7]։

Համաձայն «էվոլուցիոն մոդելի»[94], «էվոլյուցիոն տեսությունների»[95]՝ Քրիստոսի վերաբերյալ Քրիստոսաբանական ընկալումը ժամանակի ընթացքում զարգացել է՝ որդեգրական Քրիստոսաբանությունից հասնելով մարմնական Քրիստոսաբանության[96][97][98]՝ հիմնվելով Սուրբ Գրքերի վրա[92]։ Էվոլուցիոն մոդելի համաձայն՝ վաղ քրիստոնյաները հավատում էին, որ Հիսուսը մարդ էր, որ համբարձվեց, որդեգրվեց իբրև Աստծո որդի[99][100][101]՝ հարություն առնելով[98][102], ազդարարելով Աստծո Արքայության մոտալուտ գալուստը, որի ժամանակ բոլոր մահացածները հարություն կառնեն, և արդարները փառքի մեջ կապրեն[103]։ Հետագայում մեծարումը վերագրվեց Նրա մկրտությանը, ծնունդին և հավիտենական գոյությանը, ինչպես նշվում է Հովհաննեսի ավետարանում[98]։ Մարկոսը Հիսուսի՝ Աստծո որդին դառնալու պահը փոխարինել է Հիսուսի մկրտությամբ, հետագայում Մաթեոսն ու Ղուկասը դա փոխարինել են Հիսուս Քրիստոսի անմահության գաղափարով, իսկ ըստ Հովհաննեսի՝ Հիսուսն Աստծո հետ է եղել հենց ամենասկզբից՝ «Սկզբում էր Բանը. և Բանն Աստծո մոտ էր, և Բանն Աստված էր»[101]։

1970-ականներից սկսած մարմնական Քրիստոսաբանության ժամանակագրությունը վիճաբանության առիթ դարձավ[104], և մի շարք գիտնականներ պնդում էին, որ այս ուսմունքը գոյություն է ունեցել մինչև Պողոս առաքյալի գրությունները[88]։ Այս ուսմունքը եղել է մինչև քրիստոնեությունը և հետագա զարգացում ստացել է եկեղեցու հիմնադրման առաջին երկու տասնամյակում, ինչպես գրված է Պողոս առաքյալի գրություններում[104][web 8][web 6][web 9]։

Ըստ Էրմանի՝ այս երկու ուսմունքները գոյություն են ունեցել միաժամանակ՝ որդեգրականը կոչելով մարմնական, իսկ մարմնականը՝ որդեգրական[88]։ Որդեգրական Քրիստոսաբանությունը երկրորդ դարի վերջին համարվեց հերետիկոսություն[105][106], որին կողմ էին էբիոնիտները[107] և կարծում էին, որ Հիսուսը Մեսիան է՝ միաժամանակ մերժելով նրա աստվածությունն ու Սուրբ հոգու միջոցով ծնվելու գաղափարը և պնդում էին, որ անհրաժեշտ է հետևել հրեական օրենքներին[108]։ Նրանք մեծարում էին Հակոբոսին և մերժում էին Պողոս առաքյալին՝ որպես օրենքին ուրացողի[109]։ Նրանց և վաղ հրեական Քրիստոնեության մեջ խիստ նմանություններ կան, և նրանց աստվածաբանությունը առանց օրենքի հեթանոսական առաքելությանն ուղղված ռեակցիան է[110]։

Մահ՝ մեղքերի քավության համար

խմբագրել

Հիսուսը Աստծո ծրագրի համաձայն մահացավ, որ մենք մեղքերի թողություն ստանանք, ինչպես գրված է հրեական սուրբ գրքերում։ Կարևորությունը սուրբ գրքերի աստվածային լինելու և ամբողջականության մեջ է, այլ ոչ թե նրա մեջ, որ Հիսուսի մահը զոհաբերություն է[111]։ Ըստ վաղ հրեական քրիստոնյաների՝ Հիսուսի մահը մեր մեղքերի քավության համար անհրաժեշտություն դիտարկելը ավելի շատ ներում հայցող բացատրություն է այն բանի համար, որ Հիսուսը խաչվել է՝ ապացուցելով, որ Հիսուսի մահը զարմանալի չէր Աստծո համար։

Միսիոներական գործունեության պահանջ

խմբագրել

Ըստ Դանի՝ Հիսուսի հայտնություները աշակերտներին պարտավորեցրին այդ ամենի մասին տեղեկացնել բոլորին[112]։ Հելմութ Քոսթրը պնդում է, որ հարության վերաբերյալ պատմությունները էպիֆանիաներ են (աստվածահայտնություններ), որոնց միջոցով Հիսուսն իր աշակերտներին կանչեց Մեծ Հանձնարարությանը, և որոնք համարվում են այս իրադարձության ֆիզիկական ապացույցներ։

Նա պնդում է, որ Հարության վերաբերյալ շատ այլ գրություններ նույնպես համարվում են երկրորդական և չեն սերում պատմական վստահելի աղբյուրներից, այլ իրականում հորինվածքներ են[13]։ Գիտնական Գեզա Վերմեսը պնդում է. որ հարությունը պետք է ընկալել որպես Սուրբ Հոգով Հիսուսի հետևորդների վստահության վերականգնում՝ իրենց առաքելությունը կատարելու համար։ Նրանք Հիսուսին զգում էին իրենց գործողություններում։ Ըստ Գերդ Լյուդմանի՝ Պետրոսը մյուս աշակերտներին համոզեց, որ Հիսուսի հարությունը ազդարարում է վերջին ժամանակների մոտ լինելը և Աստծո Արքայության գալուստը, երբ, ինչպես Հիսուսն է ասել, մեռածները հարություն կառնեն։ Սա պատճառ դարձավ, որ աշակերտները սկսեն իրենց նոր առաքելությունը[113][114][web 10]։

Պետրոսի առաջնորդություն

խմբագրել

Պետրոս առաքյալը անվերապահորեն պնդում էր, որ Հիսուսը երևացել է իրեն[115][87]՝ այդպիսով՝ դառնալով Նրա հետևորդների առաջնորդը և հիմնելով առաջին եկեղեցին[115][78]։ Հետո նրան փոխարինեց Հակոբոսը՝ Տիրոջ եղբայրը[116][117], ինչի պատճառով էլ հին գրություններում Պետրոսի մասին շատ քիչ տեղեկություններ կան։ Ըստ Գերդ Լյուդմանի՝ Հիսուսն առաջինը երևացել է Պետրոսին[113], իսկ Մարիամին երևացել է ավելի ուշ[118]։

Համաձայն պրոտո-ուղղափառ քրիստոնեության՝ Հիսուսն առաջինը երևացել է Պետրոսին, ուստի նա է եղել եկեղեցու առաջնորդը[115]։ Հարությունը հիմք է դնում Առաքելական իրավահաջորդությանը Պետրոսի ժառանգների համար[119], ում Հիսուսը երևացել էր, նաև հանդսանում է այն հիմնաքարը, որի վրա եկեղեցին կառուցվելու էր[115]։ Չնայած, որ Ավետարաններում և Պետրոսի թղթերում գրված է, որ Հիսուսը երևում է շատ մարդկանց, սակայն միայն Տասներկու աշակերտների հայտնություններն են համարվում իշխանության և Առաքելական իրավահաջորդության հիմք[120]։

Պողոս առաքյալ

խմբագրել

Հիսուսի հայտնությունների շնորհիվ Պողոսը հավատաց, որ Հիսուսն է Տերը և Քրիստոսը և պարտավորվեց քարոզել հեթանոսներին[121][122][123]։ Պետրոսը չէր ներկայանում որպես նոր հավատի ուսուցիչ, այլ հաղորդում էր Աստծո նոր ծրագիրը՝ Հիսուսի մահվան ու հարության շնորհիվ ամբողջ աշխարհի մեղքերի թողությունը[124]։ Պողոս առաքյալի աստվածաբանության մեջ Քրիստոսի հարության և մեղքերի թողության միջև կապ կա[125]։ Ա Կորնթ. 15:13-14-ում; 15:17-ում; 15:20-22-ում Պողոս առաքյալը գրում է.

Եթե մեռելների հարություն չկա, ուրեմն Քրիստոսը հարություն չի առել։ Եվ եթե Քրիստոսը հարություն չի առել, ուրեմն մեր քարոզչությունն ունայն է, և ձեր հավատը՝ զուր։ Եվ եթե Քրիստոսը հարություն չի առել, ապա զուր է ձեր հավատը, և դուք մեղքերի մեջ եք։ Բայց հիմա Քրիստոսը մեռելներց հարություն է առել՝ ննջեցյալների անդրանիկը։ Ուստի քանի որ մարդով եղավ մահը, մարդով եղավ նաև մեռելների հարությունը։ Որովհետև, ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, այնպես էլ Քրիստոսով բոլորը պիտի կենդանանան[126]}}:

Ա Կորնթ. 15:3-ում գրված է. «Հիսուսը մեռավ մեր մեղքերի համար»։ Այս արտահայտությունը նշանակում է, որ Հիսուսի մահով մարդկությունը փրկվեց Աստծո զայրույթից։ Բողոքական եկեղեցու ընկալմամբ՝ մարդկությունը փրկվեց Հիսուս Քրիստոսին հավատալով, այդ հավատը ողորմություն է Աստծո կողմից, և մարդիկ արդարացված են Հիսուսով և նրա հանդեպ ունեցած հավատով[127]։

Ըստ Սանդերսի՝ Պողոս առաքյալը մասնակցել է մահվանն ու հարությանը։ «Հիսուսն իր մահով մարդկանց մեղքերից ազատել է» արտահայտությունը սերում է հուդայական աստվածաբանությունից, Պողոսի գրության իմաստը մեղքերից ազատվելը չէ, այլ հաղորդությունը Քրիստոսում՝ նրա հետ մեռնելով և հարություն առնելով։ Ըստ Սանդերսի՝ նրանք, ովքեր մկրտված են Քրիստոսով, Նրա մահով են մկրտված, այդպիսով նրանք ազատված են մեղքից։ նա մեռավ, որ Իրեն հավատացողները մեռնեն Իր հետ և հավիտյան ապրեն Իր հետ։ Ինչպես քրիստոնյաները իրենց մկրտությունը վերագրում են հիսուսի մահվանը, այնպես էլ վերագրում են հարությանը[128][128]։

Ջեյմս Մքգրաթը նկատում է, որ Պողոս առաքյալն օգտագործում է «հաղորդություն» բառը, որը ոչ միայն տարբեր է «փրկագնում»-ից, այլև դրա հակառակ իմաստն ունի[web 11]։

Պողոս առաքյալը պնդում է, որ փրկությունը Աստծո ողորմությամբ է տրվում։ Ուխտը պահպանելու համար անհրաժեշտ է պահպանել Օրենքը, բայց ուխտը չեն վաստակում Օրենքը պահպանելով, այլ Աստծո շնորհով[web 12]։

Առաքելական այրեր

խմբագրել

Առաքելական այրերի թվում էին Իգնատիոս Անտիոքացին[129],, Պողիկարպոս Զմյուռնիացին և Հուստինոս Փիլիսոփան։ Որպես մեղքերի քավություն Հիսուսի մահվան ու հարության վերաբերյալ Հունական եկեղեցական այրերի ընկալումը Առաքելական այրերի «դասական ընկալումն» է[130][131], որոնք զարգացրել են Նոր կտակարանում եղած տեսությունները[132]։

Առաջին հազարամյակի ընթացքում մեղքերի քավության տեսությունը գերիշխող արտահայտություն էր և՛ արևելյան, և՛ արևմտյան Քրիստոնեության մեջ[133]։ Այս տեսության համաձայն՝ Քրիստոսն ազատեց մարդկությանը մեղքի և սատանայի ստրկությունից, այսինքն՝ մահից՝ զոհելով իր սեփական կյանքը։ Սրանից հետևում է, որ Աստված խափեց սատանային[134], և որ սատանան կամ մահը «իրավունք ուներ»[134] հանդերձյալ աշխարհում մեղավոր հոգիներին ստրկության առնել։

Քավության տեսությունն առաջին անգամ հստակորեն արտահայտեց Հիրենեոս Լիոնացին[135], որը Գնոստիցիզմի բացահայտ քննադատ էր[136]։ Նրա կարծիքով մարդկությունը Դեմիուրգի իշխանության տակ է (միջակ Աստված, որ ստեղծել է աշխարհը)։ Սակայն մարդիկ ավելի ճշմարիտ աստվածային բնույթ ունեն իրենց մեջ, որը կարող է ազատվել այդ աստվածային էության գնոզով (միստիկ գիտելիք)։ Այդ գիտելիքը բացահայտվում է լոգոսի շնորհիվ, որը աշխարհ է մտել Հիսուսով։ Այնուամենայնիվ Լոգոսը չէր կարող ուղղակի կերպով վերացնել դեմիուրգի ուժը և պետք է թաքնված գար աշխարհ որպես ֆիզիկական գոյություն՝ խափելով դեմիուրգին և ազատելով մարդկանց[136]։ Հիրենեոս Լիոնացու գրություններում դեմիուրգի փոխարեն գրված է սատանա, իսկ Հուստինոս Փիլիսոփան նույնացրել է Հիսուսին և Լոգոսին[136]։

Որոգինեսի ներկայացմամբ սատանան իշխանություն ուներ այն մարդկանց վրա, որոնք մեղքերի թողություն ստացան Քրիստոսի արյամբ[137]։ Նա նաև այն կարծիքին էր, որ սատանան խաբված էր, եթե կարծում էր, որ կարող էր իրեն ենթարկեցնել մարդկային հոգին[138]։

Հին ժամանակներ և միջնադար

խմբագրել

Կոստանդին Մեծի Քրիստոնեությունն ընդունելուց և Միլանի հրովարտակից հետո 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ դարերի էկումենյան խորհուրդները, որոնք կենտրոնացած էին Քրիստոսաբանության վրա, օգնեցին ձևավորել հարության մեղքերի քավության բնույթի ընկալումը, նաև զարգացնել դրա պատկերապատումն ու Պատարագում դրա օգտագործումը[139]։

Հին ժամանակների քրիստոնեական եկեղեցում հոգու հարությունը անփոփոխ համոզմունք էր։ Օգոստինոս Երանելին 386թ.-ին՝ իր դավանափոխության ժամանակ դա ընդունեց[140]։ Օգոստոսը պնդում էր, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել[141][142]։ Ավելին՝ նա պնդում էր, որ Հիսուսի մահն ու հարությունը մարդկության փրկության համար է[143]։

Թեոդորոս Մոպսուեստացու 5-րդ դարի աստվածաբանությունը ներկայացնում է հարության փրկագնող բնույթի ընկալումը։ Թեոդորոսի կողմից հաղորդության բնութագրման մեջ զոհաբերական և փրկագնող տարրերը ամբողջացված են «Հիսուսը մեկն է, որ փրկեց և ազատեց մեզ՝ ինքն իրեն զոհելով» գաղափարում։ Ըստ նրա՝ Հաղորդության ծիսակարգը հաղթանակի իմաստ ունի, քանի որ հարության շնորհիվ մահը պարտվեց[144]։

Հարության փրկագնող բնույթի գաղափարը շարունակեց գոյություն ունենալ նաև հաջորդ դարերում, օրինակ 8-րդ դարում Հովհաննես Դամասկոսցին գրել է. «Երբ Քրիստոսն ազատեց նրանց, ովքեր ամենասկզբից կապված են եղել, Նա կրկին վերադարձավ մեռելների միջից՝ մեզ համար բացելով հարության ճանապարհը»[145]։

Ներկայիս իրականություն

խմբագրել

Ըստ Լորենցենի՝ շատ եկեղեցիներ տարօրինակ կերպով լռում են՝ չանրադառնալով հարության թեմային։ Թվում է, որ որոշ քրիստոնյաների, այդ թվում՝ քահանաների և վարդապետների համար այն դարձել է շփոթմունքի պատճառ կամ ներողություն հայտնելու թեմա[146]։ Ըստ Վարնոկի՝ շատ քրիստոնյաներ մերժում են հարության գաղափարը Խաչի հետ կապված իրենց անհանգստության պատճառով[147]։

Զատիկ

խմբագրել

Զատիկը տոն է, որի ժամանակ նշվում է Հիսուսի հարությունը, և ըստ Սյուզան Վայթի՝ սա ամենավաղ քրրիստոնեական տոնն է[148]։ Ըստ Դանի՝ Զատկին մենք նշում ենք մարդու՝ աստվածային էություն ձեռք բերելու գաղափարը և այն, որ Հիսուս Քրիստոսի մահով և հարությամբ Աստված կոտրեց մարդկային եսասիրական շղթան, ապացուցեց հարատև և իրական աստվածային սիրո ուժի առկայությունը[149]։ Ըստ Թորվալդ Լորենցենի՝ առաջին Զատկի տոնակատարությամբ հավատքի շեշտը Աստծուց փոխվեց դեպի Քրիստոս[146]։ Ըստ Ռայմոնդ Հարֆգուս Թեյլորի՝ Զատիկը կենտրոնանում է Հիսուս Քրիստոսի հարության փրկագնող բնույթի վրա[150]։

Զատիկը կապ ունի Փեսախի և եգիպտական Զատկի հետ՝ ըստ Հին կտակարանի հարությանը նախորդող «Խորհրդավոր ընթրիք» և «Խաչելություն» մասերի ներկայացման։ Նոր կտակարանի համաձայն՝ Փեսախի հացկերույթին Հիսուսը նոր իմաստ է տվել՝ վերնատանը Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ Իրեն ու աշակերտներին պատրաստելով Իր մահվանը։ Նա հացն ու գինին համեմատում է Իր մարմնի հետ, որը պիտի զոհաբերվեր, և Իր արյան հետ, որ պիտի թափվեր։ Ա Կորնթ.5;7-ում գրված է. «Դրա համար դու՛րս նետեք հին խմորը, որ նոր զանգված լինեք, առանց թթխմորի, քանզի Քրիստոսը՝ մեր զատիկը, մեզ համար զոհվեց»[151]։

Հարությունը Քրիստոնեական արվեստում

խմբագրել
 
Հունական մոնոգրամ՝ Հարությունը խորհրդանշող ծաղկեպսակով

Հռոմի կատակոմբներում արվեստաբանները հարությունը ներկայացնող այնպիսի պատկերներ են գտել, ինչպիսիք են կրակե ձուլարանը կամ Դանիելը առյուծի որջում։ Մինչև 7-րդ դարի նկարագրությունները հիմնականում արտահայտում են երկրորդական իրադարձություններ, օրինակ՝ Հիսուսի դատարկ գերեզմանի մոտ գտնվող կանանց՝ հարության գաղափարը փոխանցելու համար։ Հարությունն արտահայտող մեկ այլ խորհրդանիշներ են ծաղկեպսակներով շրջանակված հունական գրությունները, որոնց վրա գրված էր «Քրիստոս» կամ «Քրիստ» բառը, և որոնց ծագումը կապված է 312թ.-ին Մուլվանի կամուրջի ճակատամարտում Կոստանդին Մեծի տարած հաղթանակի հետ, քանի որ դրանք նա օգտագործում էր իր զինվորների վահանների վրա խաչի օգտագործման համար։ Նա այդ մոնոգրամներն օգտագործում էր նաև իր մետաղադրամների վրա[152]։

Մոնոգրամի շուրջը պատկերված ծաղկեպսակը խորհրդանշում է հարության շնորհիվ մահվան նկատմամբ հաղթանակը, ինչպես նաև Հիսուսի խաչելության ու հաղթական հարության հնագույն ներկայացում է[153]։ Այստեղ Խաչելությունն ու Հարությունը ներկայացված են միասնական։ Այս պատկերը նաև մեկ այլ հաղթանակ է արտահայտում՝ Քրիստոնեական հավատը[154]։

Արևմտյան աստվածաբանության մեջ մեծ դեր ունի Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին, որը 4-րդ դարում ասել է, որ «Տիեզերքն արթնացավ Նրանում, Երկինքն արթնացավ Նրանում, Երկիրը արթնացավ Նրանում, քանի որ նոր երկինք ու նոր երկիր է լինելու»[155][156]։ Այս տեսությունը աստիճանաբար զարգացավ Արևելքում, հետագայում նաև Արևելքում, որտեղ դեռ վաղ ժամանակներից հարությունը կապվում էր մեղքերի թողության, ամբողջ աշխարհի համար նոր կյանքի ու վերածննդի հետ։ Արվեստում սա ներկայացվում էր Դժոխքի տանջանքները ներկայացնող սրբապատկերներով և նկարներով։ Լավագույն օրինակներից մեկը գտնվում է Իստանբուլի Չորա եկեղեցում, որտեղ Հովհաննես Մկրտիչը, Սողոմեն և այլ մարդիկ նույնպես ներկա են՝ ցույց տալով, որ Հիսուսը հարության ժամանակ մենակ չի եղել[156]։ Հոսիոս Լուկասի պատկերների շարքը ցույց է տալիս թե ինչպես է Հիսուսն Իր գերեզմանից դուրս քաշում Ադամին, հետո Եվային՝ նկարագրելով հարությամբ մարդկությանը փրկելու գաղափարը[157]։

Արվեստի պատկերասրահ

խմբագրել
  •  
    Հիսուսի հարություն, Հանս Ռոթենհամմեր
  •  
    Հարություն, Հանս Մուլտշեր
  •  
    Հիսուս Քրիստոսի հարություն, Հանս Մեմլինգ
  •  
    Կանայք՝ դատարկ գերեզմանի մոտ, Անջելիկո

Սուրբ մասունքներ

խմբագրել
 
Թուրինյան սավան, Սեկոնդո Պիա

Հիսուսի հարությունը մշտապես եղել է Քրիստոնեական հավատի գլխավոր թեման և արտահայտվել է տարբեր ձևերով՝ տոնակատարություններով, գեղարվեստական նկարագրություններով, կրոնական սուրբ մասունքներով։ Քրիստոնեական ուսմունքներում Խորհուրդների իմաստը Հիսուսի հարության գաղափարն է, որից էլ կախված է ամբողջ աշխարհի փրկությունը[158]։

Քրիստոնեական ուսմունքների և Հիսուսի հարության կապն արտահայտող շատ լավ օրինակ է Թուրինյան սավանը։ Քրիստոնեական հեղինակները պնդում են, որ այն մարմինը, որին սավանը փաաթթված է եղել, պատկանել է ոչ թե մարդու, այլ աստվածային էության, և որ սավանի վրայի պատկերը պատկերվել է հենց հարության պահին[159][160]։ Ըստ Պողոս VI-ի՝ այդ սավանը «Հիսուսի չարչարանքների, մահվան և հարության հիանալի փաստաթուղթ է, որ մեզ համար գրվել է արյունոտ տառերով»։ Անտոնիո Կասանելին պնդում է, որ սավանը Քրիստոսի չարչարանքների հինգ փուլերի արտահայտման արձանագրությունն է՝ ստեղծված հենց հարության պահին[161]։

Այլ կրոնական տեսակետներ

խմբագրել

Հրեաները, մուսուլմանները, բահայիները և այլ ոչ քրիստոնեական կրոնական խմբերը, ինչպես նաև Լիբերալ քրիստոնեաները վիճում են, թե Հիսուսն իրոք մեռելներից հարություն է առել, թե ոչ[162]։

Հուդայականություն

խմբագրել

Առաջին դարում Քրիստոնեությունը բաժանվեց Հուդայականությունից, և այս երկու դավանանքները առանձնացան նաև իրենց աստվածաբանական տեսություններով։ Ըստ Տոլեդոտ Յեշուի՝ Հիսուսի մարմինը հենց նույն գիշեր տարել է Հուդա անունով այգեպանը՝ այն բանից հետո, երբ լսել է, որ աշակերտները ցանկանում են գողանալ Նրա մարմինը[163][164]։ Ամեն դեպքում, Յեշուն կա՛մ ոչ կանոնական է, կա՛մ չի հետևում ռաբինական գրականությանը[165]։ Վան Վուրսթը պնդում է, որ Տոլեդոտ Յեշուն միջնադարյան փաստաթուղթ է, որում առկա տվյալները այնքան էլ հուսալի պացույցներ չեն պարունակում հիսուսի մասին[166]։ Տոլեդոտ Յեշուն հիմնված չէ որևէ պատմական փաստի վրա և ստեղծված է նրա համար, որ մարդիկ դավանափոխ լինեն՝ ընդունելով Քրիստոնություն[167]։

Գնոստիցիզմ

խմբագրել
 
Սուրբ Հարության տաճար, Պաղեստին

Գնոստիցիզմի հետևորդները չեն հավատում ֆիզիկական հարությանը։ Ըստ նրանց՝ մեռելներից հարություն առնելու գաղափարը հենց սկզբից էլ բացառված է եղել․ նյութի և մարմնի ճակատագիրը անէանալն է։ Ըստ արխոնների՝ «Չկա մարմնի հարություն, այլ միայն հոգու»։

Իսլամ

խմբագրել

Մուսուլմանները հավատում են, որ Հիսուսը՝ Մարիամի որդին, սուրբ մարգարե էր՝ երկնային հաղորդագրությամբ։ Ըստ նրանց՝ Հիսուսը չի խաչվել և երկիր է վերադառնալու, երբ որ վերջին ժամանակները գան։ «Ալլահը Նրան իր մոտ ատրավ։ Ալլահն ամենակարողն է, ամենաիմաստունը»[168]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Perkins, 2014, էջ 498
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Novakovic, 2014, էջ 152
  3. ↑ Novakovic, 2014, էջ 135
  4. ↑ 4,0 4,1 Hurtado, 2015, էջ 508, 591
  5. ↑ Dunn, 1985, էջ 53
  6. ↑ 6,0 6,1 Novakovic, 2014, էջ 153-154
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Ware, 2014
  8. ↑ 8,0 8,1 Cook, John Granger. "Resurrection in Paganism and the Question of an Empty Tomb in 1 Corinthians 15." New Testament Studies 63.1 (2017): 56–75.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Ehrman, 2014, էջ 90
  10. ↑ 10,0 10,1 Wright, 2003, էջ 272; cf. 321
  11. ↑ 11,0 11,1 Blomberg, 1987, էջ 253
  12. ↑ Wright, 2003, էջեր 685-723
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Koester, 2000, էջեր 64–65
  14. ↑ Vermes, 2008b, էջ 141
  15. ↑ 15,0 15,1 Ehrman, 2014, էջեր 98, 101
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Ehrman, 2014, էջեր 109–110
  17. ↑ 17,0 17,1 Vermes, 2008a, էջեր 151–152
  18. ↑ Schäfer, 2003, էջեր 72–73
  19. ↑ Schäfer, 2003, էջ 72
  20. ↑ Vermes, 2001, էջ xiv
  21. ↑ Van Voorst, 2000, էջ 430
  22. ↑ Mason, 2001, էջ 169
  23. ↑ Endsjø, 2009, էջեր 124–125
  24. ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 31–32
  25. ↑ Endsjø, 2009, էջ 145
  26. ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 32
  27. ↑ Cotter, 2001, էջ 131
  28. ↑ Cotter, 2001, էջեր 131, 135–136
  29. ↑ Collins, 2009, էջեր 46, 51
  30. ↑ Vermes, 2008a, էջ 141
  31. ↑ Barnett, 2005, էջ 2
  32. ↑ Cullmann, Oscar (1949). The Earliest Christian Confessions. Translated by J. K. S. Reid. London: Lutterworth.
  33. ↑ oremus Bible Browser, 1 Corinthians 15:3–15:41
  34. ↑ Hurtado, 2005, էջ 131
  35. ↑ Lüdemann, Özen, էջ 73
  36. ↑ Lehtipuu, 2015, էջ 42
  37. ↑ Chester, 2007, էջ 394
  38. ↑ Vermes, 2008a, էջ 121–122
  39. ↑ Hans Grass, Ostergeschen und Osterberichte, Second Edition (Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1962) p. 96
  40. ↑ Barnett, Paul William (2009). Finding the Historical Christ (Volume 3 of After Jesus). Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 182. ISBN 978-0802848901.
  41. ↑ Castleman, Robbie F. «The Last Word: The Great Commission: Ecclesiology» (PDF). Themelios. 32 (3): 68. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 10-ին.
  42. ↑ Boring, 2006, էջեր 3, 14
  43. ↑ Telford, 1999, էջ 148
  44. ↑ Cotter, 2001, էջ 127
  45. ↑ Cotter, 2001, էջեր 149–150
  46. ↑ 46,0 46,1 Burkett, 2002, էջ 211
  47. ↑ Brown, 1973, էջ 103
  48. ↑ 48,0 48,1 Ehrman, 2014, էջ 94
  49. ↑ Lehtipuu, 2015, էջեր 42–43
  50. ↑ Endsjø, 2009, էջեր 141, 145
  51. ↑ Meditation and Piety in the Far East by Karl Ludvig Reichelt, Sverre Holth 2004 0-227-17235-3 p. 30
  52. ↑ 52,0 52,1 Dunn, 1997, էջ 115
  53. ↑ Sheehan, 1986, էջ 111
  54. ↑ McClory, Robert (1989). «The Gospel According to Thomas Sheehan». The Chicago Sun-Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  55. ↑ Sheehan, 1986, էջ 261
  56. ↑ Dunn, 1997, էջ 116-117
  57. ↑ Vermes, 2008a, էջ 142
  58. ↑ Vermes, 2008a, էջ 143
  59. ↑ Vermes, 2008a, էջ 148
  60. ↑ Brown, 1973, էջ 147
  61. ↑ Ehrman, 2014, էջ 82
  62. ↑ Ehrman, 2014, էջ 82-84
  63. ↑ Ehrman, 2014, էջ 85
  64. ↑ Ehrman, 2014, էջ 86
  65. ↑ Ehrman, 2014, էջ 87
  66. ↑ Updated version of the Nicene Creed added at First Council of Constantinople in 381 AD, in Norman Tanner, New Short History of the Catholic Church, p. 33 (Burns & Oates, 2011). 978-0-86012-455-9
  67. ↑ Terry Miethe in Did Jesus Rise from the Dead? The Resurrection Debate, ed. Terry Miethe (San Francisco: Harper and Row, 1987), xi. Quoted by Michael Martin, "The Resurrection as Initially Improbable". In Price, Robert M.; Lowder, Jeffrey Jay, eds. (2005). The Empty Tomb: Jesus Beyond the Grave. Amherst: Prometheus Books. էջ 44. ISBN 1-59102-286-X.
  68. ↑ John R. Rice, The Importance of Christ's Resurrection in the Christian Faith. In: Curtis Hutson (2000), Great Preaching on the Resurrection, 0-87398-319-X pp. 55–56
  69. ↑ Catechism of the Catholic Church 647
  70. ↑ Ehrman, 2014, էջ 107
  71. ↑ Reginald H. Fuller, The Foundations of New Testament Christology (New York: Scribners, 1965), p. 11.
  72. ↑ Pagels, 2005, էջ 40
  73. ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54, 64–65
  74. ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54, 64–65, 181, 184-185
  75. ↑ Vermes, 2008a, էջ 138
  76. ↑ Hurtado, 2005, էջ 185-188
  77. ↑ Pagels, 2005, էջեր 43–45
  78. ↑ 78,0 78,1 Lüdemann, Özen, էջ 116
  79. ↑ Hurtado, 2005, էջ 179
  80. ↑ Hurtado, 2005, էջ 181
  81. ↑ Hurtado, 2005, էջ 181-182
  82. ↑ Hurtado, 2005, էջ 184
  83. ↑ Hurtado, 2005, էջ 53
  84. ↑ Hurtado, 2005, էջեր 53–54
  85. ↑ Hurtado, 2005, էջեր 72–73, 185
  86. ↑ Ehrman, 2014, էջ 99
  87. ↑ 87,0 87,1 Ehrman, 2014, էջեր 101–102
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Ehrman, 2014, էջ 125
  89. ↑ Ehrman, 2014, էջեր 120, 122
  90. ↑ Ehrman, 2014, էջ 122
  91. ↑ Loke, 2017
  92. ↑ 92,0 92,1 Ehrman, 2014
  93. ↑ Talbert, 2011, էջեր 3–6
  94. ↑ Netland, 2001, էջ 175
  95. ↑ Loke, 2017, էջ 3
  96. ↑ Mack, 1995
  97. ↑ Ehrman, 2003
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 Bart Ehrman, How Jesus became God, Course Guide
  99. ↑ Loke, 2017, էջեր 3–4
  100. ↑ Talbert, 2011, էջ 3
  101. ↑ 101,0 101,1 Brown, 2008, էջ unpaginated
  102. ↑ Geza Vermez (2008), The Resurrection, pp. 138–139
  103. ↑ Fredriksen, 2008, էջ unpaginated
  104. ↑ 104,0 104,1 Loke, 2017, էջ 5
  105. ↑ Harnack, Adolf Von (1889). History of Dogma.
  106. ↑ The Popular Encyclopedia of Church History: The People, Places, and Events That Shaped Christianity. Harvest House Publishers. 2013. էջ 23. ISBN 9780736948074. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 29-ին. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  107. ↑ Cross, EA; Livingston, FL, eds. (1989). «Ebionites». The Oxford Dictionary of the Christian Church. Oxford University Press.
  108. ↑ Kohler, Kaufmann (1901–1906). «Ebionites». In Singer, Isidore; Alder, Cyrus (eds.). Jewish Encyclopedia.
  109. ↑ Hyam Maccoby (1987). The Mythmaker: Paul and the Invention of Christianity. HarperCollins. էջեր 172–183. ISBN 0-06-250585-8., an abridgement
  110. ↑ Dunn, 2006, էջ 282
  111. ↑ Hurtado, 2005, էջ 186
  112. ↑ Dunn, 1997, էջ 131
  113. ↑ 113,0 113,1 Lüdemann, Özen, էջեր 180–181
  114. ↑ Ehrman, 2014, էջ 100
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 115,3 Pagels, 2005, էջ 45
  116. ↑ Pagels, 2005, էջեր 45–46
  117. ↑ Lüdemann, Özen, էջեր 116–117
  118. ↑ Lüdemann, Özen, էջեր 112–113
  119. ↑ Pagels, 2005, էջ 43
  120. ↑ Pagels, 2005, էջեր 47–48
  121. ↑ Donaldson, 1997, էջ 259
  122. ↑ Dunn, 2009, էջ 352
  123. ↑ Hultgren, 2011, էջ 118
  124. ↑ Newbigin, 1989, էջ 5
  125. ↑ The creed: the apostolic faith in contemporary theology by Berard L. Marthaler 2007 0-89622-537-2 p. 361
  126. ↑ Vermes, 2008b, էջ xv
  127. ↑ Stubs, 2008, էջեր 142–143
  128. ↑ 128,0 128,1 Ehrman, Bart. Peter, Paul, and Mary Magdalene: The Followers of Jesus in History and Legend. Oxford University Press, US. 2006. 0-19-530013-0
  129. ↑ Ignatius makes many passing references, but two extended discussions are found in the Letter to the Trallians and the Letter to the Smyrnaeans.
  130. ↑ Weaver, 2001, էջ 2
  131. ↑ Beilby, Eddy, էջեր 11–20
  132. ↑ Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian Church, p. 124, entry "Atonement". New York: Oxford University Press. 2005
  133. ↑ Oxenham, 1865, էջ 114
  134. ↑ 134,0 134,1 Pugh, 2015, էջ 5
  135. ↑ Oxenham, 1865, էջեր xliv, 114
  136. ↑ 136,0 136,1 136,2 Pugh, 2015, էջ 4
  137. ↑ Pugh, 2015, էջեր 5–6
  138. ↑ Pugh, 2015, էջ 6
  139. ↑ The resurrection and the icon by Michel Quenot 1998 0-88141-149-3 p. 72
  140. ↑ Augustine: ancient thought baptized by John M. Rist 1996 0-521-58952-5 p. 110
  141. ↑ Augustine and the Catechumenate by William Harmless 1995 0-8146-6132-7 p. 131
  142. ↑ Augustine De doctrina Christiana by Saint Augustine, R. P. H. Green 1996 0-19-826334-1 p. 115
  143. ↑ The Trinity by Saint Augustine (Bishop of Hippo.), Edmund Hill, John E. Rotelle 1991 0-911782-96-6 p. 157
  144. ↑ Adventus Domini: eschatological thought in 4th-century apses and catecheses by Geir Hellemo 1997 90-04-08836-9 p. 231
  145. ↑ Vladimir Lossky, 1982 The Meaning of Icons 978-0-913836-99-6 p. 189
  146. ↑ 146,0 146,1 Lorenzen, 2003, էջեր 3–4
  147. ↑ Warnock, Adrian, Raised With Christ Արխիվացված 12 Նոյեմբեր 2009 Wayback Machine, Crossway 2010
  148. ↑ Foundations of Christian Worship by Susan J. White 2006 0-664-22924-7 p. 55
  149. ↑ Dunn, 2003, էջ 268
  150. ↑ Mercer dictionary of the Bible by Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard 1998 0-86554-373-9 p. 224
  151. ↑ and the associated notes and Passion Week table in Barker, Kenneth, ed. (2002). Grand Rapids. էջ 1520. ISBN 0-310-92955-5. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  152. ↑ Understanding early Christian art by Robin Margaret Jensen 2000 0-415-20454-2 p. 149
  153. ↑ «Cross and Crucifix in the Christian Assembly – Part I (The Early Christian Period: Crux Invicta, Crux Gemmata)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 24-ին.
  154. ↑ The passion in art by Richard Harries 2004 0-7546-5011-1 p. 8
  155. ↑ Ambrose, On the Belief in the Resurrection, 102
  156. ↑ 156,0 156,1 Images of redemption: art, literature and salvation by Patrick Sherry 2005 0-567-08891-X p. 73
  157. ↑ Heaven on Earth: art and the Church in Byzantium by Linda Safran 1998 0-271-01670-1 p. 133
  158. ↑ The encyclopedia of Christianity, Volume 5 by Erwin Fahlbusch, Jan Milic Lochman, Geoffrey William Bromiley, John Mbiti 2008 0-8028-2417-X p. 490
  159. ↑ Charles S. Brown, 2007 Bible "Mysteries" Explained 0-9582813-0-0 p. 193
  160. ↑ Peter Rinaldi 1972, The man in the Shroud 0-86007-010-7 p. 45
  161. ↑ Antonio Cassanelli, 2001 The Holy Shroud: a comparison between the Gospel narrative of the five stages of the Passion 0-85244-351-X p. 13
  162. ↑ Lorenzen, 2003, էջ 13
  163. ↑ Michael J. Cook, "Jewish Perspectives on Jesus", in Delbert Burkett (editor), The Blackwell Companion to Jesus, pp. 221–223 (Blackwell Publishing Ltd., 2011). 978-1-4051-9362-7
  164. ↑ Gary R. Habermas, The Historical Jesus: Ancient Evidence for the Life of Christ, p. 205 (Thomas Nelson, Inc., 2008). 0-89900-732-5
  165. ↑ Dan, Joseph (2006). "Toledot Yeshu". In Michael Berenbaum and Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 20 (2nd ed.) pp. 28–29
  166. ↑ Van Voorst, Robert E (2000). Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence WmB Eerdmans Publishing. 0-8028-4368-9 p. 128
  167. ↑ Michael J. Cook Jewish Perspectives on Jesus Chapter 14 in "The Blackwell Companion to Jesus" edited by Delbert Burkett 2011 978-1-4443-2794-6
  168. ↑ Qur'an, Surah 4:158

Աղբյուրներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիսուսի հարություն» հոդվածին։


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "web", but no corresponding <references group="web"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հիսուսի_հարություն&oldid=9945449» էջից