Վիքիպեդիա

Հայկական ժողովրդական երաժշտություն

(Վերահղված է Հայկական ազգային երաժշտությունից)

Հայկական ժողովրդական երաժշտություն, հայ ժողովրդի հոգևոր մշակույթի նշանակալից բաժիններից։

«Հայ ժողովրդական երաժշտություն» հասկացության մեջ, գյուղական և քաղաքային միջավայրում ոչ մասնագիտական և հորինողների ստեղծած երաժշտությունից բացի, սովորաբար ներառնում են նաև ժողովրդական մասնագիտացած երգահանների՝ գուսանների ու աշուղների արվեստը։ Հայկական բուն ժողովրդական երաժշտությունը կոլեկտիվ հորինողության տիպական արգասիք է, սերնդից սերունդ փոխանցվել է բացառապես բանավոր հաղորդմամբ է, բոլոր ժամանակներում, ազգային երգարվեստի բոլոր մյուս տեսակների ու ճյուղերի համար ծառայել է որպես ոճական հիմք և սնուցող աղբյուր։ Գյուղական երաժշտությունն առանձնանում է երաժշտատեխնիկական (մասնավորապես՝ մեղեդիակերտման) նշանակալից վարպետությամբ, գաղափարահուզական խոր բովանդակությամբ և ցայտուն ազգային նկարագրով։ Կազմավորվել է հազարամյակների խորքերում, ազգային խոսակցական լեզվի հետ միաժամանակ և դրան զուգահեռ, նրանում, զարգացման բազմադարյա ճանապարհին, անդրադարձել են ազգային ընդհանուր մշակույթի զարգացման պատմության բոլոր նշանակալից փուլերը։ Պատմական Հայաստանի ընդարձակ տարածքի վրա, խոսակցական լեզվի ճյուղավորումների նման, գոյացել են հայ գյուղական երաժշտության մեղեդիական «բարբառներ», ինչպես գավառական բարբառները (ըստ Կոմիտասի՝ Ապարանի, Շիրակի, Ալաշկերտի, Վանի, Մոկքի, Մուշի, Ակնա և այլն), այնպես էլ գավառականի վրա իշխող, երգահանության առումով առանձնապես նշանավոր վայրերի ոճերը։ Այս ամենը հայ գյուղական երաժշտության միասնական ազգային-ժողովրդական ոճը հարստացրել են դրա հետաքրքրական տարբերակներով։

Հայ ժողովրդի սոցիալ-մշակութային կենցաղի այլ ատրիբուտային բաղադրիչների հետ մեկտեղ, հայկական ինքնատիպ ժողովրդական երաժշտությունը ազգային ինքնագիտակցության հիմքն է կազմում և սահմանում է հայ ժողովրդի սոցիալ-մշակութային ինքնությունը[1][2]։

Լինելով ամենահին[3], ունենալով վառ արտահայտված ինքնատիպություն[4], մեղեդիական հարստությամբ[5] և կոմպոզիցիոն ազնվականությամբ[6], հայկական ժողովրդական երաժշտությունը զգալի ազդեցություն է ունեցել նաև համաշխարհային երաժշտական մշակույթի զարգացման վրա[7][8]։

Հայ ժողովրդական երաժշտությունը իր ընդհանուր կերտվածքով միաձայնային է։ Բաղկացած է երգային (մեներգ, զուգերգ, խմբերգ), նվագարանային (մենակատարում և անսամբլ) և նվագերգային տեսակներից։ Տարածված են նաև մենապարին ու խմբապարին ուղեկցող երգեցողության ու նվագի տարբեր տեսակներ։ Գլխավոր տեղը պատկանում է երգեցողությանը։ Հայ ժողովրդական երգերի բանաստեղծական մի շարք բնագրեր տեղ են գտել դեռես միջնադարյան ձեռագիր տաղարաններում, որտեղ դրանք երբեմն կրում են նաև խազագրության հետքեր։ Բնագրերի կանոնավոր հավաքումը սկիզբ է առել XIX դարի 2-րդ կեսից (Ղևոնդ Ալիշան, Ռափայել Պատկանյան, Միքայել Միանսարյանց, Գարեգին Սրվանձտյան, Ա. Սեդրակյան, Գևորգ Շերենց, Գարեգին Հովսեփյան, Երվանդ Լալայան, Ա. Մխիթարյան, Կոմիտաս, Մանուկ Աբեղյան և շատ ուրիշներ)։ Եղանակների նոտագրումը մինչև XIX դարի 3-րդ քառորդը, իրականացված նաև ռուս երաժիշտների ձեռքով, պատահական բնույթ է կրել։ XIX դարի 2-րդ կեսից տարածվել են հայկական նոտաներով ժողովրդական երգեր պարունակող ձեռագիր երգարաններ։ Եղանակների կանոնավոր հավաքումն ու գրառումը սկիզբ է առել 1870-ական թվականներից (Սահակ Ամատունի, Քրիստափոր Կարա-Մուրզա, Նիկողայոս Տիգրանյան, Կոմիտաս, Արշակ Բրուտյան, Ստեփան Դեմուրյան, Հ. Հարությունյան, Մ. Մելիքյան, Միհրան Թումաճան, Ա. Քոչարյան և ուրիշներ), նախ կատարողից՝ անմիջականորեն լսողությամբ, ապա, 1913 թվականից՝ նաև ձայնագրող սարքերով։ Այս բնագավառում ամենամեծ երախտիքը Կոմիտասինն է, որ հայ գեղջկական երաժշտությունը երևան բերեց ողջ բազմատեսակությամբ ու գաղափարական գեղարվեստական լիակատար խորությամբ։ Հավաքված երգերը (տպագրված է 2000-ից ավելի նմուշ) չնայած տարբեր ժամանակների ու տեղավայրերի արգասիք են, բայց ներկայացնում են հայ գեղջկական երգի ոճական ամբողջականությունը։

Պատմություն

խմբագրել

Հայկական ժողովրդական երաժշտությունը սկիզբ է առնում հին ժամանակներից։

Նրա գիտականորեն նկատելի պատմություն ունի ավելի քան երեք հազարամյակ[9]։ Այս գործընթացը սկսել է ծնվել արդեն մ. թ. ա. 20-18-րդ դարերում[10]։

Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում (աշխարհագրական և քաղաքակրթական-մշակութային արեալում, որի սահմաններում ընթանում էր հայ ազգի էթնոգենեզը) հայտնաբերվել են բազմաթիվ արտեֆակտներ, որոնք վկայում են այն մասին, որ երաժշտարվեստն այստեղ բարգավաճել է մ. թ. ա. առնվազն երկրորդ հազարամյակից[11]։

Նման արտեֆակտներ են հնագետների հայտնաբերած հնադարյան երաժշտական գործիքները, ինչպես նաև նվագող մարդկանց տարբեր պատկերները (այդ թվում՝ ժայռապատկերները) և հին գրավոր (հիմնականում՝ սեպագիր) հուշարձանները, որոնք պատմում են այս կամ այն իրադարձությունների, արարողությունների և գործողությունների մասին, որոնք ուղեկցվում էին երաժշտությամբ[12]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության ինքնատիպ գծերը ձևավորվել են նրա ծոցում Բալկանյան և արևմտաատոլիական երաժշտական ավանդույթների մշտական խաչաձևման շնորհիվ ՝ Մերձավոր Արևելքի այնպիսի հնագույն մշակույթների երաժշտական ավանդույթներով, ինչպիսիք են խեթական, արամեական, ասսիրո-բաբելոնյան և պարսկական, ինչպես նաև նրա լիակատար ձուլման արդյունքում՝ իր ժամանակի համար առաջավոր Ուրարտու պետության մշակույթը[13][14]։

Հին հայկական ժողովրդական երաժշտության հիմնական (վոկալ, գործիքային, խառը) ժանրերի և տեսակների մեջ, ըստ դրանց կիրառական գործառույթների (պաշտամունքային և սոցիալական նշանակության) բնույթի, կարելի է առանձնացնել ծիսական, օրացուցային, աշխատանքային, հարսանեկան, զինվորական, էպիկական, պարային, խնջույքային, քնարական-սիրային, օրորոցային, կենցաղային, խաղային, թաղման և այլ երգեր[15]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում գյուղացիական երգերը, որոնք ներառում են վարելահող հորովելներ[16], ինչպես նաև «Անտունի» ժանրին վերաբերող սկիտալցիների (պանդուխտներ) երգերը[17]։

Գյուղական ժողովրդական երաժշտություն

խմբագրել

Հայ գեղջկական երգային երաժշտությունը բազմաժանր է.

  • աշխատանքային, երբ երգը դառնում է դաշտային կամ առտնին աշխատանքը կազմակերպող էական գործոն,
  • ծիսային՝ երգը կազմում է ավանդական ծեսի որոշակի մասնիկը,
  • վիպական և վիպաքնարական (այս ժանրերի երգերը դիտվում են նաև որպես ժողովրդական-պրոֆեսիոնալ ստեղծագործություններ),
  • պատմական,
  • քնարական (սիրո, բնության, հայրենիքի կարոտի, սոցիալական կեցության և բողոքի, զինվորագրության և այլն),
  • հումորի ու ծաղրի երգեր,
  • պարերգեր,
  • մանկական խաղերգեր և այլն։

Ժանրային հատկանիշները երևան են գալիս ոչ միայն բանաստեղծական բնագրերում, այլև երաժշտության մեջ՝ լադաելևէջային ու ռիթմային միջոցներով, համապատասխան երգային ձևերում։ Առանձին տեղ են գրավում որոշ տեսակի հոգևոր երգերի տարբերակները, հոգեոր բնույթի բանաստեղծություններով ժողովրդի մեջ ստեղծված երգերը և տարբեր բովանդակության աշխարհիկ տաղերը։ Այս բոլոր ժանրերից հայտնի են բազմաթիվ բնորոշ նմուշներ, որոնց թվում կան երաժշտական ֆոլկլորի համաշխարհային չափանիշներով բացառիկ արժեքավոր ստեղծագործություններ, դրանցից են՝ Կոմիտասի գրառած Լոռու, Ղարաբաղի, Ապարանի հորովելները, Մանահինի, Լոռու կալերգերը, Իգդիրի, Վայոց ձորի, Ղազախի սայլերգերը, սոցիալիական թեմայով՝ «Ծիրանի ծառ, բար մի տա», «Կանչե, կռունկ», «Սիրտս նման է էն փլած տներ», բնությանը նվիրված՝ «Լուսնակն անուշ», «Բինգյոլ», սիրո քնարական՝ «Գարուն ա», «Չինար ես՝ կեռանալ մի», «Քելեր, ցոլեր իմ յարը», «Կուժն առա ելա սարը» և «Գնա, գնա, հեաիդ եմ», հարսանեկան ծեսին ուղեկցող երգերի ամբողջական շարը, Ակնա բազմաժանր երգերի շարը, «Ալագյազ», «Խնկի ծառ» պար երգը են։ Հայ գյուղական նվագարանային երաժշտությունը իր ընդհանուր բնույթով ազգակից է երգայինին։ Առավել գործածականը փողային նվագարաններն են, որոնցով կատարվում են հովվական՝ աշխատանքային կամ վիպապատմողական բնույթի «ծրագրային» հատվածներ (բլուլ, թութակ կամ շվի), հանդարտերգային եղանակներ՝ պարային բնույթի աշխույժ կրկնակով (երկու դուդուկ, երկրորդը՝ ձայնառություն), ավանդական ծիսային՝ հարսանեկան, հուղարկավորության, ուխտագնացության, արևածագը դիմավորող և այլ ընդարձակ նվագներ (առավելապես երկու կամ երեք զուռնա կամ պարկապզուկ՝ դհոլի նվագակցությամբ), նաև զանազան երգեր ու ամեն տեսակի, մեծ մասամբ նույնպես ավանդական պարեղանակներ՝ «Երանգի», «Մարալի», «Ունաբի», «Ետ ու առաջ», «Շորոր» (Կարնո, Մշո և այլն)։ Լարային նվագարաններից ընդունված է եղել սազը, ներկայումս, քաղաքային մշակույթի ազդեցության տակ, գյուղ են մտել նաև այլ նվագարաններ։ Նվագերգական երաժշտությունը ընդգրկում է սազի, բլուլի և դուդուկի նվագակցությամբ կատարվող երգեր։

Հայ գյուղական երաժշտությունը, պատմականորեն զերծ մնալով կողմնակի շփումներից ու ազդեցություններից, պահպանել է բացառապես սեփական ավանդույթներ՝ դարերով կայունացած տեսակներ, ժանրեր ու ձևեր և կոմպոզիցիոն մեթոդներ։ Այդ երաժշտության ձևակերտման հիմքը մոնոդիան է զուտ մեղեդիական նախասկիզբը։ Բազմաթիվ դարերի ընթացքում մշակվել ու հաստատվել է նրա հիմնական դիատոնիկ հնչյունաշարը՝ բաղկացած մաժոր քառալարերի միակցումից։ Տեմպերացիան հավասարաչափ չէ, ինչի շնորհիվ հնչյունաշարում առկա է ինտերվալների արտակարգ բազմատեսակություն։ Ձայնակարգերը (լադերը) միատոնիկային են, հիմնական՝ միքսոլիդիական, էոլական, լոկրիական և ածանցյալ՝ հիպոհոնիական, հիպոդորիական և հիպոփռյուգիական հնչյունաշարերով, որոնք հանդես են գալիս ոչ միայն բնական, այլև ալտերացված (գերազանցապես կիսատոնով իջեցված) աստիճաններով և դրա շնորհիվ լադերում գոյանում են նոր, մասնավորապես մեծացված սեկունդա ինտերվալներ։ Առանձին տեղ է գրավում էոլական քառալարից կրկնակի ալտերացիայով (2-րդ աստիճանի իջեցումով և 3-րդի՝ բարձրացումով) գոյացած «հարմոնիկ» քառալար պարունակող լադը, որ հնագույն ժամանակներից բնական լադերի հետ կիրառվել է հավասարապես։ Բոլոր ձայնակարգերում պահպանված է, դարձյալ հնից եկած, օժանդակ հենակետի (տոնիկայից բացի երկրորդ համեմատական կայուն աստիճանի) ֆունկցիան, որը (օժանդակ հենակետը) յուրաքանչյուր լադում ինտերվալային մի նոր հարաբերության մեջ է տոնիկայի հետ։ Դիատոնիկ հնչյունաշարի յուրատեսակ տեմպերացիայի, լադային բնական ու ալտերացված հնչյունաշարերի և օժանդակ հենակետերի բազմազանության շնորհիվ հայ ժողովրդական երաժշտության ձայնակարգերը ունեն դինամիկական և երանգային արտահայտչության հարուստ հնարավորություններ և դարձել են այդ երաժշտության ինքնատիպությունը որոշող կարևոր գործոն։ Երաժշտակաան ստեղծագործության մեջ դրանք հանդես են գալիս միմյանց հետ որոշակի հարաբերություններով (լայնորեն կիրառվում են լադատոնայնական շեղումներն ու մոդուլացումները ) և միասին վերցված կազմում են ամբողջական համակարգ։

 

Հայ գյուղական երաժշտության ինտոնացիան ընդգծված դիատոնիկ բնույթ ունի։ Արտահայտչական իմաստով յուրատեսակ բնական է (նատուրալ), հավասարակշռված, բնորոշ է խոսքայինի հետ մոտիկությամբ, երաժշտական այս կամ այն հատվածները հաճախ ընկալվում են որպես մեղեդիացված խոսք։ Երգերում խոսքը և երաժշտությունը ընդհանուր տրամադրության տեսակետից սերտ փոխկապակցված են թե՛ ամբողջության մեջ, և թե՛ մանրամասերում։ Սակայն, ամբողջական ձևի որոշողը մեղեդիի տրամաբանությունն է, խոսքերը (տաղաչափական սեփական տրամաբանությամբ հանդերձ), կրկնություններով ու զանազան բացականչություններով լրացվելով, ենթարկվում են մեղեդիի ձևին։ Մեղեդիի գոյացման կարևորագույն եղանակը սկզբնական մոտիվհատիկի բազմակերպ տարբերակումն է, որի շնորհիվ ձևավորված է որոշակի ռիթմաինտոնացիոն հյուսվածք, սկզբնային հանգուցակապին հաջորդում է մեղեդիական զարգացում, որն իր հերթին բերում է մեղեդիական բարձրակետին և այնուհետև՝ հանգուցալուծմանը։ Տարբեր ժանրերում երգերի համար բնորոշ են մեղեդիական հյուսվածքի տարբեր տեսակներ՝ ասերգային-արտասանական, սահուն եղանակավոր կամ ծորուն–զարդարուն։ Զարդհնչյունների կիրառությունը նկատելիորեն սահմանափակ է։ Բազմահարուստ է ռիթմը։ Թե՛ վոկալ, և թե՛ նվագարանային երաժշտության մեջ հավասարապես կիրառված են ռիթմի կազմակերպման տարբեր սկզբունքները՝ պարային (համեմատաբար կարճաշունչ, կրկնվող ռիթմական պատկերներով), երգային (համեմատաբար երկարաշունչ, չկրկնվող պատկերներով) և իմպրովիզացիոն (ազատ մետրի հիման վրա տարատեսակ ռիթմական պատկերներով), ինչպես և դրանց զանազան զուգորդումները։ Ռիթմական զարգացման, մասնավորապես ռիթմաինտոնացիոն տարբերակման արտահայտչական նշանակությունն առանձնապես ակներև է երկարընթաց, շարունակվող մեղեդիներում, ուր հնչյունային անընդմեջ հոսքը առաջ է բերում մտքի խտացվածություն և լարման ինտենսիվություն։ Բնորոշ է նաև բազմազան խառը մետրերի շնորհիվ եղանակների (օրինակ, պարեղանակների) ռիթմի ընդգծված իմպուլսիվությունը։ Բազմատեսակ են երգերի և նվագարանային հատվածների ձևային կառուցվածքները՝ պարզագույն կրկնվող ֆրազից կամ նախադասությունից մինչև համաչափ կամ անհամաչափ պարբերույթներ, երկմաս կամ եռամաս, ծավալուն արիոզային կամ ազատ իմպրովիզացիոն ձևեր։ Բազմաձայնության տարրերը վոկալ երաժշտության մեջ երևան են գալիս անտիֆոնի (փոխերգեցողության) տարբեր տեսակներով (դաշտային աշխատանքի երգերում, պարերգերում և այլն), գործիքային երաժշտության մեջ՝ պահված ձայնի (դամ) և հետերոֆոնիայի տարբեր ձևերով (անսամբլային նվագում կարևոր տեղ ունի նաև տեմբրային պոլիֆոնիան)։

Երաժշտական լեզվի՝ վերը նկարագրված բոլոր տարրերը միշտ գործուն դեր են կատարում ամեն մի երգում կամ նվագարանային երկում երաժշտական կերպարի ամբողջացման, տրամադրության որոշակիացման համար։ Առանձնահատուկ է դրանց խիստ «տնտեսված օգտագործումը»։ Հայ գյուղական երաժշտության համար ընդհանրապես բնորոշ է արտահայտչամիջոցների գործադրման խնայողականությունը, նպատակամիտությունը, հնարավորին չափ սակավաթիվ հնչյուններով առավել խոր արտահայտչություն դրսևորելու սկզբունքը (օրինակ, «Դարունաա», «Կուժն առա ելա սարը» և այլն)։ Սրա հետ կապված է այդ երաժշտության մի այլ ընդհանուր հատկանիշ՝ արտահայտության յուրատեսակ զսպությունը և ողջախոհությունը, մեղկության բացարձակ բացասումը։

Քաղաքային ժողովրդական երաժշտություն

խմբագրել

Հայ միջնադարյան քաղաքներում զարգացած է եղել ժողովրդական երաժշտությունը, սակայն, ներկայումս կենցաղավարող երաժշտության մեջ (հայ քաղաքային երգերը և գործիքային եղանակները անհամեմատ փոքր քանակով են գրառված) հատկապես հնագույն ժամանակներից եկած տարրերը որոշակի առանձնացնելը դժվար է։ Վերջին երկու հարյուրամյակի երաժշտությունը իր մեղեդիական ոճով համեմատաբար ծավալուն է արմատները գյուղական են, շատ բան եկել է գուսանական–աշուղականից, դրանց հետ, սակայն հանդիպում են սազանդարական երաժշտության համաանդրկովկասյան տարածում ստացած տարրեր, ինչպես և հոմոֆոններդաշնակային մտածելակերպից բխող երևույթներ։ Այնուամենայնիվ, այդ երաժշտության առավել բնորոշ ստեղծագործություններում ոճը ամբողջական է և ազգային առումով միանգամայն որոշակի, այստեղ նույնպես կան մասնավորապես երաժշտական քնարերգության բազմաթիվ բարձրարժեք նմուշներ։ Հիմնական ժանրերն են՝ սիրո քնարական, կենցաղային (օրոր, սեղանի, զվարճական), մենապարի ու զուգապարի և այլ երգեր։ Առանձին տեղ են գրավում քնարական այն երգերը, որոնցում հնչում է գյուղացիների նկատմամբ կարեկցանքը և մի նոր տեսանկյունից անդրադարձվում գյուղական երգի սոցիալական թեման։ Մեծ բաժին են կազմում ազգային հայրենասիրական երգերը, որ զարգացել են 1860-ական թվականներից։ Ազատագրական թեման տեղ է գտել ինչպես հանդարտահոս քնարական նմուշներում, այնպես էլ քայլերգային և մարտաշունչ երգերում։ Հայրենասիրական երգերը ժամանակին մեծ դեր են կատարել ժողովրդի ազգային գիտակցությունը կազմակերպելու գործում։ Ընդհանուր առմամբ (գյուղականի համեմատությամբ) քաղաքային երգերը ավելի մտերմիկ, բացահայտ հուզականություն ունեն, կոմպոզիցիոն հատկանիշներով ևս ինչ–որ չափով առանձնանում են։ Լադային հիմքը գրեթե նույնն է՝ ալտերացված լադերի համեմատաբար ազատ կիրառումով, բայց մեղեդիի զարգացումն ավելի պարզ միջոցներով է ընթանում, ռիթմական կազմը համեմատաբար հստակ է, ձևային կառույցները թեև հաճախ ծավալուն (հատկապես սիրո քնարական երգերում՝ երկմաս երգային, ծավալուն ռոմանսատիպ կառուցվածքներ կամ երկու ինքնուրույն՝ դանդաղ և արագ երգերի միակցումներ), բայց նույնպես հստակ են, քառակուսիության տարրերով։ Համեմատաբար հին երգերում և պարեղանակներում դյուրին ընկալվում է դրանց տեղային պատկանելությունը՝ Երևանի, Ալեքսանդրապոլի (Լենինականի), Վանի, Թիֆլիսի, Ղարաբաղի և այլն։ Գյուղականից խիստ տարբերվում են խոսքային բնագրերը, որ գրական լեզվով են, մեծ մասամբ պրոֆեսիոնալ բանաստեղծություններ, հաճախ հեղինակն իսկ հայտնի։ Հայրենիքից դուրս ապրող հայերը, որոշ աշուղների նման, երբեմն հորինել են օտարալեզու երգեր։ Հայ քաղաքային ժողովրդական երգերի բնորոշ օրինակներ են՝ սիրո քնարական՝ «Լուսնակ գիշեր, բոլորովին քուն չունեմ», «Սարերի հովին մեռնիմ», «Դարդս լացեք, սարի սմբուլ», «Սիրուհիս, քեզ համար» և «Աղջիկ, դուն սիրուն», օրորոցային՝ «Քուն եղիր, պալաս», գյուղական թեմայով՝ «Մաճկալ ես, բեզարած ես», սոցիալական թեմայով՝ «Արազն եկավ լափին տալով», հայրենասիրական ազատագրական՝ «Մայր Արաքսի ափերով», «Արևն ելավ, զեյթունցիներ» և այլն։

Միջնադարյան քաղաքների նվագարանների մասին հասկացողություն ենք կազմում մանրանկարչությունից, պատմական հիշատակություններից ու ուսումնասիրական բնույթի հին գրություններից, այդ նվագարանները մասամբ վերացել, մասամբ վերափոխվել են։ Վերջին երկու հարյուրամյակների ընթացքում հայ քաղաքային ժողովրդական անսամբլների լարային նվագարանները մերձավորարևելյան ընդհանուր տարածում ունեցողների տեղայնացված տարբերակներն են՝ քամանչա, քաման, ուդ, թառ, սազ, չոնգուր, քանոն, սանթուր, փողային նվագարանները՝ շվի, դուդուկ և զուռնա, հարվածայինը՝ դհոլ, դափ, նաղարա (ներկայումս չի գործածվում)։ Նվագարանային երաժշտությունը, բացի երգերի նվագակցությունից, բազմատեսակ մենապարերից և ծիսական եղանակներից, ընդգրկում է ծավալուն իմպրովիզացիոն դանդաղ պիեսներ՝ սովորաբար ռիթմավորված կրկնակներով և տարբեր բնույթի պիեսներից կազմվող պոպուրիներ, մենանվագ կամ անսամբլով։ Անսամբլի կատարումը ունիսոն է՝ իմպրովիզացիոն հետերոֆոնիայի առատ տարրերով, լայնորեն կիրառվում է դամը։ Ներկայումս հին նվագարանները վերագտնելու, նորացնելու և նվագարանային «ընտանիքներ» ստեղծելու եռանդուն աշխատանք է տարվում։ Քաղաքային ժողովրդական նվագարանային անսամբլները հաճախ առաջնորդվում են պրոֆեսիոնալ բազմաձայն կոմպոզիցիայի կանոններով, անսամբլները՝ լարային, փողային կամ խառը։ Կատարման ընդհանուր դինամիկայի մեջ առանձնահատուկ դեր է ստանձնում հարվածային գործիքը, որի նվագամասը տարբերակվում և ինքնուրույն զարգացվում է։ Քաղաքային նվագարանային երաժշտության բնագավառում միշտ առանձնացել են վիրտուոզ երաժիշտներ, որոնց համբավը տարածվել է հայրենիքից և Անդրկովկասից դուրս, հարևան ու հեռավոր արևելյան ու եվրոպական երկրներում (Ա․ Օգանեզաշվիլի, Լ․ Կարախան և ուրիշներ)։

Հայ ժողովրդական՝ գյուղական և քաղաքային երաժշտության զարգացումը դարերի ընթացքում առաջնորդվել է գաղափարական և կոմպոզիցիոն կայուն նորմերով։ Նրանում մշակված արտահայտչամիջոցների սեփական համակարգը և դրանց գործադրման սեփական եղանակները, ձևավորված ինքնատիպ երաժշտաբանաստեղծական կերպարները և կառուցվածքների ընդհանուր յուրատեսակ արխիտեկտոնիկան, այս բոլորի հետ նաև հուզականության դրսևորման ինքնահատուկ կերպը՝ այդ երաժշտությունը դարձրել են ազգային բնավորությամբ օժտված ավանդական արվեստ։ Հայ ժողովրդական երաժշտությունը նկատելի տարբերվում է արևելյան այլ ժողովուրդների երաժշտությունից․ «․․․Մեր ժողովրդական երգերն ու պարերգերը․․․ բոլորովին այլ եռանդ, այլ զգացմունք և այլ միտք են պարունակում, քան մյուս արևելյան ազգերինը»[18]։ և ընդհանրապես հայ ժողովրդական եղանակները «ոչ արևելյան են, ոչ եվրոպական բացառապես»։ Կոմիտասյան այս էական եզրահանգումներին համահնչուն են նաև այլազգի մասնագետների բնութագրումները։ Իր գաղափարահուզական բովանդակությամբ և երաժշտաոճական հատկանիշներով հայ ժողովրդական երաժշտությունը աշխարհի բազմազգ ֆոլկլորը լրացրել ու բազմազանել է ազգային վառ նկարագիր ունեցող մի ամբողջական ու բարձրարժեք հատվածով։ Այդ երաժշտությունը բազմիցս ցուցադրվել է միջազգային գիտաժողովներում և փառատոներում ու մշտապես արժանացել գիտական շրջանների խոր հետաքրքրությանը և ունկնդիրների ջերմ հավանությանը։ Հայ գեղջկական, ինչպես և քաղաքային ժողովրդական երաժշտությունը հիմնարար դեր է կատարել ազգական մասնագիտացված (կոմպոզիտորական) արվեստի հիմնավորման ու զարգացման գործում։ Մեծ է դրա նշանակությունը նաև ընդհանուր հայագիտության համար։

Հայ ժողովրդական երաժշտության զարգացման փուլեր

խմբագրել
 
Երաժիշտ։ Միջնադարյան ձեռագիր
 
Գուսանը երգը է կատարում հարսանիքի ժամանակ։ 16-րդ դարի մանրանկարչություն

Դարերի խորքից մեզ են հասնում տեղեկություններ հայ ժողովրդական երգիչների (ռապսոդների)՝ գուսանների մասին[19], որոնց ստեղծագործությունն, իր հերթին, սկիզբ է առնում վիպասանների՝ հին Հայաստանի էպիկական պոեմների հեքիաթասաց ժողովրդական երգիչների ավելի վաղ երաժշտական ավանդույթին։

Մասնավորապես գուսանական երգերի մասին հաղորդում են 5-րդ դարի հին հայ հեղինակներ՝ Ագաթանգեղոս, Փավստոս Բուզանդ, Մովսես Խորենացի, Եղիշե և ուրիշներ[19]։

Սկզբում գուսաններ էին անվանում Գիսանե Աստծո տաճարում սպասավորներին, իսկ հելլենիզմի դարաշրջանում՝ ֆարսային և երգիծական պատկերացումների մասնակիցներին։

Գուսանները երգում էին երգեր, որոնք ուղեկցվում էին նվագելով երաժշտական գործիքներով, առավելապես խնջույքներում, հարսանիքներում, հուղարկավորություններում։  Նրանք կատարել են նաև թափառաշրջիկ անօթևանների (Ղարիբի) երգերը, էպիկական երգերը, առասպելական հեքիաթները և այլն[19]։

Հայկական ժողովրդական երաժշտության յուրահատկություն

խմբագրել
 
Փանոս Թերլեմեզյան, Կոմիտասի դիմանկարը, 1913
 
Հայ բանաստեղծ-գուսանի ձեռագիրը 15-16 դարեր, Հովհաննես Թլկուրանցի[20]

Հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության գեղագիտական առանձնահատկությունների հետազոտմամբ[21] հնագույն ժամանակներից այս կամ այն չափով զբաղվել են բազմաթիվ հայ պատմաբաններ, գրողներ, փիլիսոփաներ[22] և երաժշտական տեսաբաններ[23]՝ Մեսրոպ Մաշտոց[24], Սահակ Պարթև, Հովհաննես Մանդակունի, Ստեփանոս Սյունեցի (ավագ), Կոմիտաս Աղցեցի, Բարսեղ Տչոն, Սահակ Ձորապորեցի, Ստեփանոս Սյունեցի, Դավիթ Անհաղթ, Դավիթ Քերական, Հակոբ Սանահնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Խաչատուր Տարոնացի, Ներսես Շնորհալի, Հովհաննես Իմաստասեր, Հովհաննես Երզնկացի, Առաքել Սյունեցի, Հակոբ Կրիմեցի[25], Գրիգոր Նարեկացի, Ֆրիկ, Հովհաննես Թլկուրանցի, Մկրտիչ Նաղաշ, Մինաս Թոխատեցի, Պետրոս Կապանցի, Բաղդասար Դպիր, Առաքել Սյունեցի, Մաթեոս Դվուգայեցի, Գրիգոր Խլաթեցի, Առաքել Բաղիշեցի, Ավետիք Պախտասարյան, Զեննե Պողոս, Խաչատուր Էրզրումցի, Մխիթար Սեբաստացի, Գրիգոր Դպիր Գապասկալյան (չորս երաժշտագիտական տրակտատների հեղինակ) և ուրիշներ[26][27]։

Հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության նմուշների մեծ հավաքածու են հավաքել 19-20-րդ դարերի այնպիսի հայտնի հայ կոմպոզիտորներ և ֆոլկլորիստներ, ինչպիսիք են Մակար Եկմալյանը, Սպիրիդոն Մելիքյանը, Գրիգոր Սյունին, Նիկողայոս Տիգրանյանը, Քրիստափոր Կարա-Մուրզան։

Բայց, այնուամենայնիվ, ամենամեծ վաստակը հայ երաժշտական բանահյուսության համակարգման, ուսումնասիրման և գեղագիտական խորը իմաստավորման գործում պատկանում է գիտական բանահյուսության ազգային դպրոցի հիմնադիր Կոմիտասին[28], նրան հաջողվել է հավաքել, մշակել և հրատարակության պատրաստել ավելի քան 2000 ժողովրդական երգ։

  Կոմիտասի անխոնջ հավաքական և գիտական գործունեության արդյունքում՝ ազգագրագետը, ով ստեղծել է հայ ժողովրդական երգի իրական անթոլոգիան և բացահայտել է գյուղացու երաժշտական մտածողության և երաժշտական խոսքի օրինաչափությունները, ավանդույթների հնության, ժանրային տարբերակման, ծագումնաբանության և աշխարհիկ ազգագրական երգարվեստի գեղարվեստական արտահայտման միջոցների բյուրեղացման հարցերը, միանգամից և ամենահամոզիչ կերպով մտել են հայ մոնոդիկ երաժշտության հիմնական պրոբլեմաբանության մեջ։ Վերջինս արդեն շատ պարզությամբ երկու ճյուղ էր ներկայացնում ՝ Ժողովրդա-գյուղացիական և հոգևոր[29]։  

Ի սկզբանե հայկական ժողովրդական երաժշտությունն ուներ մոնոդիական, բայց բազմաձայնության տարբեր տարրերով հարստացված պահեստ (ձգվող երանգներով, հակաֆոն երգեցողության որոշ տեսակների օգտագործմամբ և այլն)[30]։

Կոմիտասը բացահայտել է հայ ժողովրդական երաժշտության հիմնարար հնչյունների տետրախորդի կառուցվածքը և նրանում տետրախորդ-բջիջների միացման բնորոշ եղանակները[31]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության բնագավառում Կոմիտասի երաժշտագիտական հետազոտությունները շարունակվեցին այնուհետև Հ. Կուշնարևի կողմից, ով հայ երաժշտության հիմնարար դիատոնիկ հնչյունային համակարգը սահմանեց որպես քվարթների (միքսոլիդյան, էոլիական և լոկրիյան) մաքուր երեք շարքերի միավորում, պարզաբանեց հայ ժողովրդական երաժշտության քրոմատիկ հնչյունների ձևավորման մեթոդները և մանրամասն բնութագրեց այդ քննական բազայում ծագող տոնների հարաբերությունների ամբողջության մասին[32]։

Դե, իսկ ընդհանրապես, երաժշտության տեսությունը Հայաստանում միշտ էլ անխզելիորեն կապված է եղել երաժշտական գեղագիտության հետ[33], այնպես որ, արդեն հին ժամանակներից հայ ժողովրդական երաժշտության մեղեդային հարստությունը զուտ երաժշտագիտական առումով բացատրվում էր այն փաստով, որ այն ունի դիատոնիկ լադերի ընդարձակ համակարգ (այդ թվում՝ տոնիկի միջին դիրքով անգրագետ հիպոլադներ, տարբեր աստիճանների վրա կողմնակի հենարանի առկայությամբ, տարբեր ալտերացիաների կիրառմամբ և այլն)[34], ինչպես նաև չափազանց հարուստ (հաճախ փոփոխական, ասիմետրիկ, սինքրոֆիկ) ռիթմիկ, օգտագործելով բոլոր տեսակի (այդ թվում՝ խառը) մետրեր և չափեր[29]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության պատմականորեն էվոլյուցիոն բոլոր ձևերը, հասարակ գյուղացիական երգերից, վիպասանների, գուսանների և վարձակների մեղեդիներից մինչև շարականներ, տաղեր և աշուղների ստեղծագործություններ, հիմնված են տոնայնությամբ-թեմատիկ զարգացման տարբեր հնարքների լայն օգտագործման վրա[35], տարբերվող մեղեդիական պարզությամբ, ազնիվ հավասարակշռությամբ և արտաքին փաստացի զսպվածությամբ՝ տարբեր երաժշտա-արտահայտիչ միջոցների օգտագործման մեջ՝ նրա խորքային-կոմպոզիցիոն կառուցվածքի ներքին մեծ արտահայտությամբ[8][36]։

Անցյալի հայ ժողովրդական երաժշտության կարկառուն ներկայացուցիչներ

խմբագրել
 
Sayat-Nova (Հարություն Սայադյան)
 
Գուսան Շերամը Հայաստանի փոստային նամականիշի վրա

15-16-րդ դարի հայտնի բանաստեղծները[37]։

  • Գրիգոր Խլատեցի
  • Նահապետ Քուչակ՝ «Հայրեններ» հայտնի ստեղծագործությունների հեղինակ։

17-18-րդ դարի նշանավոր հայ գուսանների շարքում[38]․

  • Սայաթ-Նովա
  • Նաղաշ Հովնաթան
  • Բաղդասար դպիր (նա տաղերի հեղինակ է)
  • Էգազ
  • Գուլ Արուտին
  • Բագեր Ղազարոսի որդին և ուրիշներ

Հայ ժողովրդական երաժշտության հրաշալի նմուշները ստեղծել են 19-20-րդ դարերի գուսանները և աշուղները[39]։ Հավասին, Շերամը, Ջիվանին, Աշուղ Հայաթը, Գուսան Աշոտը, Գուսան Շահենը, Գուսան Գևորգը, Գուսան Ավագը, Գուսան Սմբատը, Գուսան Երվանդը, Գուսան Հովսեփը (Նիկողոսյան), Չտիգանոսը, Ղունկիանոս Կարնեցին, Ազբար Ադամը, Շիրինը (Հովհաննես Կարապետյան), Ջամալին (Մկրտիչ Թալյանցը), Պայծառեն (Վարշամ Տրդատյան) և ուրիշներ։

20-րդ դարասկզբին է պատկանում վիրտուոզ քամանչահար Սաշա Օգանեզաշվիլիի (Ալեքսանդր Արշակի Օհանյան[40]) և այլ տաղանդավոր երաժիշտ-գործիքավարների ստեղծագործությունը։

Ժամանակակից երաժշտություն

խմբագրել
 
Ջիվան Գասպարյան․ 2009
 
Հայաստանի Ժողովրդական պարի համույթ Բերդ

Հայ ժողովրդական երաժշտության ժամանակակից համայնապատկերը հարուստ է և բազմազան։

Համաշխարհային ճանաչում ձեռք բերեց դուդուկահար Ջիվան Գասպարյանը[41], իսկ հայկական դուդուկի երաժշտությունը 2005 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվեց մարդկության բանավոր և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գլուխգործոց[42]։

Այլ հայտնի դուդուկահարների շարքին կարելի է դասել Մարգար Մարգարյանին, Լևոն Մադոյանին, Սարո Դանիելյանին, Վաչե Հովսեփյանին, Գևորգ Դաբաղյանին, Եղիշե Մանուկյանին և այլոց։

Հեղինակ-գուսանների, ինչպես նաև քեմանում, շվիում և այլ ժողովրդական նվագարաններում վիրտուոզ նվագող երաժիշտների շրջանում ճանաչում են ստացել Արմենակ Շահմուրադյանը, Վաղարշակ Սահակյանը և ուրիշներ։

Զարգանում են քաղաքային ժողովրդական երգի և գործիքային երաժշտության ժանրերը, որոնք նույնպես ունեն հին ավանդույթներ։  Շատ քաղաքային երգեր, որոնք Ժողովրդական են դարձել, ստեղծվել են հայտնի հայ բանաստեղծների՝ Գ. Ալիշանի, Ա. Իսահակյանի, Հ. Թումանյանի, Ռ. Պատկանյանի, Գ. Աղայանի, Մ. Փեշիքթաշլյանի, Հ. Հովհաննիսյանի, Ս. Շահազիզի և այլոց խոսքերի վրա։

Արաքսյա Գյուլզադյան, Նորայր Մնացականյան, Վաղարշակ Սահակյան, Ռուբեն Մաթևոսյան, Հայրիկ Մուրադյան, Րաֆֆի Հովհաննիսյան, Պապին Պողոսյան, Օֆելյա Համբարձումյան, Վարդուհի Խաչատրյան, Վալյա Սամվելյան, Ռիմա Սարիբեկյան, Սուսաննա Սաֆարյան, Մանիկ Գրիգորյան, Ֆլորա Մարտիրոսյան, Ալինա Ավագյան, Սաթենիկ Սարգսյան, Արմեն Դավթյան, Սևակ Ամրոյան, Նարեկ Պողոսյան, Ալեքսանդր Պողոսյան, Էդգար Խաչատրյան և այլն։

1938 թվականին Հայաստանում կազմակերպվեց հայկական ժողովրդական երգի և պարի պետական անսամբլը, որին հետագայում շնորհվեց նրա հիմնադիր Թաթուլ Ալթունյանի անունը։

Թ. Ալթունյանի անվան անսամբլը մեծ հաջողություններով է հանդես գալիս ամբողջ աշխարհում նաև այսօր[43]։

Դե, իսկ Հայաստանի ԳԱ արվեստի ինստիտուտին կից արդեն տասնամյակներ շարունակ ակտիվորեն գործում է ժողովրդական երաժշտական ստեղծագործության բաժինը[44]։

Հայկական ժողովրդական երաժշտության ազդեցությունը հայ հոգևոր և դասական երաժշտության վրա

խմբագրել
 
Տիգրան Չուխաջյան
 

Ինչպես այս մասին են վկայում բազմաթիվ խոշոր երաժշտագետների ուսումնասիրությունները, հայ հոգևոր երաժշտությունը փոխառել է հայ գյուղացիական երգի առոգանությամբ[45]։

Առաջին շարականները նշվում են ձևի լակոնիկությամբ և բովանդակության պարզությամբ, նրանց մեղեդիներով, ի տարբերություն ավանդական սաղմոսների, որտեղ իշխում է ճառակալը, աչքի են ընկնում վառ արտահայտված ժողովրդական երգեցողությամբ[46]։

Հայ ազգային երաժշտության երեք ճյուղերի (գյուղացիական, գուսանա-աշուղական և հոգևոր) անմիջական կապը մեծ համոզվածությամբ ցույց տվեց Կոմիտասը[47]։

Հայ քրիստոնեական երաժշտությունը, արամեական և հունա-կապադովկիականի հետ մեկտեղ, ընկած է համաքրիստոնեական երաժշտական մշակույթի հիմքում[48]՝ ներկայացնելով մեծ հետաքրքրություն ուսումնասիրության համար որպես երաժշտական մշակույթ մի երկրում, որը բոլոր մյուս երկրներից առաջ (4-րդ դարի սկզբին) ընդունել է քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն[49]։

Ընդ որում, հայ, ռուս և արտասահմանյան երաժշտագետների, առաջին հերթին Կոմիտասի և Քրիստափոր Քուշնարյանի հետազոտությունները հիմք են տալիս դիտարկել հայ վաղ քրիստոնեական երաժշտական գեղագիտության զարգացումը որպես մշակույթի միանգամայն ինքնուրույն և ինքնատիպ երևույթ, որը խորապես յուրացրել է հայ ժողովրդական երաժշտության լավագույն ավանդույթները[50]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության հարուստ ավանդույթները շատ մեծ ազդեցություն են ունեցել նաև հայ դասական երաժշտության զարգացման վրա, ինչը թույլ է տվել ականավոր հայ կոմպոզիտոր Տիգրան Չուխաջյանին դառնալ դարակազմիկ ստեղծագործության («Արշակ II», 1868 թվական) հեղինակը, որը երաժշտական մշակույթի պատմության մեջ առաջին ազգային օպերան է ոչ միայն մեկ հայ, այլև Արևելքի մյուս բոլոր ժողովուրդների համար[51][52]։

Տ. Չուխաջյանը նաև Արևելքում առաջին ազգային օպերետների[53] և սիմֆոնիկ ստեղծագործությունների հեղինակն էր, որոնցում օրգանական կերպով սինթեզվում էին Եվրոպայի առաջատար կոմպոզիտորական դպրոցների ձեռքբերումները՝ հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության լավագույն ավանդույթներով[54]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության վառ կոլորիտով նշվել են նաև հաջորդ սերունդների հայ կոմպոզիտորների սիմֆոնիկ ստեղծագործությունները՝ Ա. Սպենդիարյանի[55], Ա. Տեր-Ղևոնդյանի, Կ. Զաքարյանի, Ա. Ստեփանյանի[56], Ս. Բալասանյանի, Ա. Խաչատրյանի[57][58], Թ. Տեր-Մարտիրոսյանի, Գ. Եղիազարյանի[59], Լ. Սարյանը, Ա.Հարությունյանը, Ա. Բաբաջանյանը, է. Միրզոյանը, է. Հովհաննիսյանը, է. Խագվորթյանը, Ա. Տերտերյանը[60][61] և ուրիշներ։

Հայկական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հայկական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ
 
Ութ անցքերով հայկական դուդուկը դիմերեսին

Հայկական դուդուկը պատրաստվում է բացառապես ծիրանենու փայտից, որն ունի յուրահատուկ որակներ և ռեզոնանսի բնութագրեր։

Այլ երկրներում դուդուկի տարբեր ձևափոխությունները պատրաստվում են այլ նյութերից (սալորենու ծառ, ընկուզենու ծառ և այլն), սակայն, ինչպես պնդում են մասնագետները, նման դուդուկի համար բնորոշ է բավականին կտրուկ, ռնգախոս ձայն, մինչդեռ հայկական դուդուկը առանձնանում է փափուկ հնչողությամբ, որը հիշեցնում է կենդանի մարդկային ձայն։

 
Դհոլ

Դուդուկի լեզուն պատրաստվում է եղեգի երկու կտորից, որը մեծ քանակությամբ աճում է Արաքս գետի ափերին։ Ի տարբերություն մյուս երկլեզու գործիքների՝ դուդուկի ձեռնափայտը բավականին լայն է, ինչը գործիքին տալիս է նրա անկրկնելի տխուր հնչեղությունը։

1920-30-ական թվականներին հայկական դուդուկը կատարելագործվել է վարպետով Վ․ Բունիի երաժշտական գործիքներով, որը, հիմնականում պահպանելով ժողովրդական գործիքի նախնական կառուցվածքը, ստեղծել է տարբեր ռեգիստրների դուդուկի 3 տեսակ։  Դրանցից վերջինը, որն ունի ձայնի ամենացածր (բարիտոնային) ռեգիստր, հայտնի է իր նախագծողի՝ բունիֆոն անունով[62][63]։

Դհոլ[64][65][66]՝ հարվածային երաժշտական գործիք, երկկողմանի թմբուկի տեսակ, որն ունի գլանի ձև և պատված է մեկ կամ երկու թաղանթով։

Դհոլի առաջացումը վերաբերում է Հայաստանի պատմության լեզվական շրջանին։  Այս գործիքը կիրառվում էր հայերի կողմից ռազմական արշավների ժամանակ, ինչպես նաև օգտագործվում է զուռնաներով անսամբլում ՝ տարբեր պարերի, հանդիսավոր արարողությունների, տոնական երթերի և այլն երաժշտական ուղեկցությամբ։

Դհոլի վրա նվագելու համար կարող են օգտագործվել բամբուկից կամ եղեգից պատրաստված երկու ձողիկներ․ հաստ՝ կոպալ բարակ՝ տչիպոտ, բայց ավելի տարածված է նվագի տեխնիկան՝ մատներով և երկու ձեռքերի ափերով։

Բամբիր, Քեմանի՝ հայկական[67][68][69] լարային ժողովրդական երաժշտական գործիքներ են։

Բամբիրն ունի 4 լար, հարմարեցված է կվարտայի կամ կվինտայի վրա[70][71]։

Բամբիրի վրա նվագում են նստած, գործիքը պահելով ծնկների միջև։ Միաժամանակ կարելի է նվագել երկու կամ երեք լարերի վրա

Բամբիրի հայրենիքը պատմական Հայաստանի հյուսիսային հատվածն է՝ Ջավախքը, Սևծովյան ափը։

Բամբիռի մասին առաջին տեղեկությունները գալիս են 9-րդ դարից։ Հայաստանի մայրաքաղաքներից մեկի՝ Դվինի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է ջութակի նման մի գործիք՝ ուսին պահող երաժշտի պատկերով, որի տարատեսակը բամբիռն է։

Քեմանի աղեղնավոր գործիքը պոնտական լիրայի ազգականն է։ Քեմանը տարբերվում է բամբիռից չափով (55-70 սմ երկարությամբ) և հիմնական տողերի քանակով (չորս յոթ). Բացի հիմնական լարերից, ինչպես գադուլկայում, քեմանն ունի չորս ռեզոնանսային կամ այսպես կոչված սիմպաթիկ տողեր, որոնք գործիքը նվագելիս ստեղծում են մշտական ֆոնային հնչողություն։

Քեմանը տարածված էր Կապադովկիայում, ինչպես նաև Պոնտայի քաղաքներում և գյուղերում՝ Տրապիզոնում, Ատապազարում, Օրդուում, Գիրեսունում[72]։  Պոնտայի հայ բնակչությունը քեմանին օգտագործում է այլ տեսակի աղեղնավոր գործիքներից ավելի հաճախ։

Հայաստանում քեմանի վրա նվագել է հայտնի աշուղ Ջիվանին։

Իր վերջին տարբերակներում (20-դար) քեմանին արդեն ունի մի քանի ռեգիստրային փոփոխություններ։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Беляев В. М., Музыкальная культура Армении, в кн.: Очерки по истории музыки народов СССР, М., 1963 — С. 27.
  2. ↑ Авдалян Карине Акоповна, доктор искусствоведения, профессор, заслуженный деятель искусств РА, «Национальный стиль в армянской музыкальной культуре XX века» (Диссертация, Специальность: Теория и история культуры, ВАК 24.00.01, Артикул: 423551 Год: 2011, Москва, РГГУ: „Универсальность и динамичность армянского национального стиля музыки сложилась в эксклюзивных геополитических и культурно-исторических условиях. С одной стороны, армянская культура — одна из древнейших в мире — сохранила в своих недрах архаические пласты культурной семантики, лежащие в основании многих мировых культур, обладающих длительной историей. С другой стороны, занимая пограничное положение между многочисленными цивилизациями древности и средневековья, относящихся к Западу и к Востоку, армянская музыкальная культура впитала в себя интонации как восточной, так и западной музыки. Это сделало армянскую музыку и художественную культуру в целом «всемирно отзывчивой», открытой разным влияниям, но в то же время устойчивой в плане собственной культурной идентичности.“
  3. ↑ Божественный Комитас: Секретарь берлинского отделения Международного музыкального общества, профессор кафедры истории музыки Королевского университета Макс Хайферт писал Комитасу:

    Вы дали нам возможность близко познакомиться с величественными творениями совершенно от нас далекой и высокоразвитой цивилизации...
  4. ↑ Нелли Шахназарова, Национальная традиция и композиторское творчество (Об эволюции национального в армянской музыке) // Музыкальная культура Армянской СССР. М., 1985 С. 14—15
  5. ↑ Асафьев Б. В., Очерки об Армении. М., 1958.— С. 23 — 25.
  6. ↑ Геодакян Г. Ш., Функциональные связи тонов в звуко-высотной системе армянской народной музыки // Сборник «Традиции и современность. Вопросы армянской музыки». Книга 2. Ер., 1996 — С. 11.
  7. ↑ Tagmizyan N., Monodische Denkmäler Alt-Armeniens, Beiträge zur Musikwissenschaft. Berlin, 1970, Heft 1.— С. 12.
  8. ↑ 8,0 8,1 Wellesz E., Die armenische Messe und ihre Musik, «JbP», Lpz., 1921 — С. 19 — 23.
  9. ↑ Тигранов, Г. Г. Вопросы изучения музыкального наследия в Армянской ССР // Музыковедение и музыкальная критика в республиках Закавказья. М., 1956. — С. 9.
  10. ↑ «Музыкальный энциклопедический словарь, 1990:

    Армянская музыка формировалась начиная с 20-18 вв. до н. э, во взаимодействии с муз. культурой древних народов Передней и Малой Азии...

    »    . Արխիվացված է օրիգինալից 2012-11-05-ին. Վերցված է 2024-08-06-ին.
  11. ↑ Кушнарев Х. С., Армянская музыка от зарождения до XIX века, Ереван, 1963. — С. 29.
  12. ↑ Tagmizyan N., Essays on Armenian Music, London, 1978. — С. 25.
  13. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 18 -19
  14. ↑ „запутанный музыкально-стилевой «клубок» армянской народной музыки восходит к древнейшим пластам архаической музыкальной культуры Месопотамии и Средиземноморья.“ Асафьев Б. В., Очерки об Армении. М., 1958.— С. 22.
  15. ↑ Барсамян А., Арутюнян М., История армянской музыки. — Ереван, 1968. С. 13 — 14
  16. ↑ Комитас, Армянская крестьянская музыка, Париж, 1938 — C. 19-20.
  17. ↑ Мурадян М. О., Очерк истории армянской музыки. Ер., 1963. — С. 17.
  18. ↑ Կոմիտաս, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Ե․, 1941, էջ 189
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Гусаны հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում 
  20. ↑ Eva-Maria Barwart. Armenische Volksmusik. Tradition einer christlichen Minderheit im Wandel der Zeit. — 2009. — С. 82
  21. ↑ Как об этом свидетельствуют исследования многих крупных музыковедов, армянская духовная музыка заимствовала интонационный строй армянской крестьянской песни, см. Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. С 153 — 155
  22. ↑ Grigor Suni, Armenian music, Yerevan, 2005, P. 98-99, ISBN 99930-60-59-3, С — 13
  23. ↑ Комитас, Армянская крестьянская музыка, Париж, 1938 — C. 23-25.
  24. ↑ Мовсес Хоренаци, «Истории Армении», кн. III, гл.54
  25. ↑ Ken Parry. The Blackwell Companion to Eastern Christianity. — John Wiley and Sons, 2010. — С. 33.
  26. ↑ Тагмизян Н. К., Теория музыки в древней Армении. С. 31
  27. ↑ Don Michael Randel. The Harvard dictionary of music. — 4th edition. — Harvard University Press, 2003. — С. 51.
  28. ↑ Ataian R., Komitas (Creative portrait of the composer). New York, 1969. — 42.
  29. ↑ 29,0 29,1 Тагмизян Н. К.. Теория музыки в древней Армении, Предисловие Արխիվացված 2013-08-20 Wayback Machine
  30. ↑ «Музыкальный энциклопедический словарь, 1990». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-11-05-ին. Վերցված է 2024-08-06-ին.
  31. ↑ Комитас — собиратель и исследователь армянской народной песни (VII Международный конгресс антропологических и этнографических наук). М., 1952 (на рус. и франц. яз.)
  32. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 548 — 554
  33. ↑ Музыкальная эстетика стран Востока, Л., 1967. С — 58.
  34. ↑ Komitas К. V., La musique rustique armenienne, "Mercure musical et Bulletin franзais de la Societe Internationale de musique", Paris., 1907, No 5 — 21
  35. ↑ Меликян С. А., «Очерк истории армянской музыки с древнейших времен до Октябрьской революции», Эривань — 1935 — С. 27.
  36. ↑ Komitas К. V., La lyre armenienne (Recueil des chansons rustiques), Paris., 1906 — 36
  37. ↑ Les chants des maitres armeniens du moyen age: Musica antiqua, II. Bydgoszcz, 1969 — С. 45.
  38. ↑ Les chants des maitres armeniens du moyen age: Musica antiqua, II. Bydgoszcz, 1969 — С. 49.
  39. ↑ Корганов В. Д. Кавказская музыка. — Тифлис, 1900. С. 34—37.
  40. ↑ Оганезашвили С. // Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша. — М.: Советская энциклопедия, Советский композитор, 1976. — Т. 3.
  41. ↑ В 2005 году музыка армянского дудука была признана шедевром Всемирного нематериального культурного наследия ЮНЕСКО.
  42. ↑ UNESCO: Армянский дудук — шедевр устного и нематериального наследия человечества (eng.).
  43. ↑ Сайт Государственного ансамбля армянской народной песни и пляски имени Татула Алтуняна Արխիվացված 2012-01-09 Wayback Machine
  44. ↑ Сайт Института искусств А Н Армении
  45. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. С 153 — 155
  46. ↑ Wellesz E., Die armenische Kirchenmusik, в кн.: Adler G., Handbuch der Musikgeschichte, В., 1930
  47. ↑ Ataian R., Komitas (creative portrait of the composer in English). New York, 1969 — 57.
  48. ↑ Wellesz E., Byzantine Music (in Proceedings of the Musical Association, 1932, vol. I)
  49. ↑ Willi Apel. Harvard dictionary of music. — 2-е изд. — Harvard University Press, 1969. — С. 54.:

    Since Armenia was the first country officially to adopt the Christian faith (A.D. 303), the history of Armenian sacred literature and music has attracted much attention.
  50. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 163 — 165
  51. ↑ Donald Jay Grout, Hermine Weigel Williams. A short history of opera. — 4-е изд. — New York: Columbia University Press, 2003. — С. 529.
  52. ↑ Tagmizyan N., The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001 — 77
  53. ↑ GARINE par Gérald Papasian Արխիվացված 2009-07-18 Wayback Machine В 1891—1892 годах оперетты Чухаджяна были поставлены в Париже., где французская пресса называла армянского маэстро «Восточным Оффенбахом»
  54. ↑ George Grove, Stanley Sadie. The New Grove dictionary of music and musicians. — 1980. — С. 213.
  55. ↑ Асафьев Б. В., Встречи со Спендиаровым, в сб.: Дружба, 1956 — С. 27.
  56. ↑ Музыкальная культура Армянской ССР: Сборник статей / Сост. М. Берко. М.: Музыка, 1985. — 398 с.
  57. ↑ Хачатурян А. И., «Творчество мое принадлежит моей Родине»: Из писем композитора / Публ., вступ. статья и коммент. В. Юзефовича // Сов. музыка. 1983.-№7.-С. 58-66.
  58. ↑ Арутюнов Д. А., Хачатурян и музыка Советского Востока: Язык. Стиль. Традиции. М., 1983 — С. 75
  59. ↑ Музыка Советской Армении. Сб. статей, М., 1958 — С. 32
  60. ↑ Савенко С., Авет Тертерян: путь к глубинам звука. // Сб. «Музыка из бывшего СССР», вып.2. — М., 1996 — С 123 — 124.
  61. ↑ Степанян Р., Авет Тертерян // Композиторы союзных республик. Вып. 3 М., 1980 — С. 43
  62. ↑ «Музыкальная энциклопедия. Дудук. Под ред. Ю. В. Келдыш. Т 1. А — М.: Советская энциклопедия, 1973». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-07-08-ին. Վերցված է 2024-08-06-ին.
  63. ↑ Duduk.com(անգլ.)
  64. ↑ Дхол // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  65. ↑ Доол
  66. ↑ Armenian Dhol — duhole / Armenian percussion instruments / History and information of Armenian Dhol-Duhole
  67. ↑ Traditional Instruments and Music of Armenia — text in English
  68. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 10-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=да (օգնություն) traditionalcrossroads.com
  69. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 10-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=да (օգնություն) www.hayrenband.com
  70. ↑ www.hayrenband.com Արխիվացված 2012-02-10 Wayback Machine
  71. ↑ traditionalcrossroads.com Արխիվացված 2012-03-17 Wayback Machine
  72. ↑ Кеман Արխիվացված 2013-12-03 Wayback Machine(անգլ.)(հուն.)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայկական_ժողովրդական_երաժշտություն&oldid=10120184» էջից