Վիքիպեդիա

Հայկական ազգային երաժշտություն

Առաջարկվում է այս և Հայկական ժողովրդական երաժշտություն հոդվածները միացնել իրար: (քննարկում)

Հայկական ազգային երաժշտություն, հայ ազգի երաժշտական բանահյուսություն։

Հայ էթնոսի սոցիալ-մշակութային կենցաղի այլ ատրիբուտային բաղադրիչների հետ մեկտեղ, հայկական ինքնատիպ ժողովրդական երաժշտությունը ազգային ինքնագիտակցության հիմքն է կազմում և սահմանում է հայ ժողովրդի սոցիալ-մշակութային ինքնությունը[1][2]։

Լինելով ամենահին[3], ունենալով վառ արտահայտված ինքնատիպություն[4], մեղեդիական հարստությամբ[5] և կոմպոզիցիոն ազնվականությամբ[6], հայկական ժողովրդական երաժշտությունը զգալի ազդեցություն է ունեցել նաև համաշխարհային երաժշտական մշակույթի զարգացման վրա[7][8]։

Ծագման պատմություն խմբագրել

Հայկական ժողովրդական երաժշտությունը սկիզբ է առնում հին ժամանակներից։

Նրա գիտականորեն նկատելի պատմություն ունի ավելի քան երեք հազարամյակ[9]։ Այս գործընթացը սկսել է ծնվել արդեն մ. թ. ա. 20-18-րդ դարերում[10]։

Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում (աշխարհագրական և քաղաքակրթական-մշակութային արեալում, որի սահմաններում ընթանում էր հայ ազգի էթնոգենեզը) հայտնաբերվել են բազմաթիվ արտեֆակտներ, որոնք վկայում են այն մասին, որ երաժշտարվեստն այստեղ բարգավաճել է մ. թ. ա. առնվազն երկրորդ հազարամյակից[11]։

Նման արտեֆակտներ են հնագետների հայտնաբերած հնադարյան երաժշտական գործիքները, ինչպես նաև նվագող մարդկանց տարբեր պատկերները (այդ թվում՝ ժայռապատկերները) և հին գրավոր (հիմնականում՝ սեպագիր) հուշարձանները, որոնք պատմում են այս կամ այն իրադարձությունների, արարողությունների և գործողությունների մասին, որոնք ուղեկցվում էին երաժշտությամբ[12]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության ինքնատիպ գծերը ձևավորվել են նրա ծոցում Բալկանյան և արևմտաատոլիական երաժշտական ավանդույթների մշտական խաչաձևման շնորհիվ ՝ Մերձավոր Արևելքի այնպիսի հնագույն մշակույթների երաժշտական ավանդույթներով, ինչպիսիք են խեթական, արամեական, ասսիրո-բաբելոնյան և պարսկական, ինչպես նաև նրա լիակատար ձուլման արդյունքում՝ իր ժամանակի համար առաջավոր Ուրարտու պետության մշակույթը[13][14]։

Հին հայկական ժողովրդական երաժշտության հիմնական (վոկալ, գործիքային, խառը) ժանրերի և տեսակների մեջ, ըստ դրանց կիրառական գործառույթների (պաշտամունքային և սոցիալական նշանակության) բնույթի, կարելի է առանձնացնել ծիսական, օրացուցային, աշխատանքային, հարսանեկան, զինվորական, էպիկական, պարային, խնջույքային, քնարական-սիրային, օրորոցային, կենցաղային, խաղային, թաղման և այլ երգեր[15]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում գյուղացիական երգերը, որոնք ներառում են վարելահող հորովելներ[16], ինչպես նաև «Անտունի» ժանրին վերաբերող սկիտալցիների (պանդուխտներ) երգերը[17]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության զարգացման փուլեր խմբագրել

 
Երաժիշտ։ Միջնադարյան ձեռագիր
 
Գուսանը երգը է կատարում հարսանիքի ժամանակ։ 16-րդ դարի մանրանկարչություն

Տես նաև խմբագրել

Դարերի խորքից մեզ են հասնում տեղեկություններ հայ ժողովրդական երգիչների (ռապսոդների)՝ գուսանների մասին[18], որոնց ստեղծագործությունն, իր հերթին, սկիզբ է առնում վիպասանների՝ հին Հայաստանի էպիկական պոեմների հեքիաթասաց ժողովրդական երգիչների ավելի վաղ երաժշտական ավանդույթին։

Մասնավորապես գուսանական երգերի մասին հաղորդում են 5-րդ դարի հին հայ հեղինակներ՝ Ագաթանգեղոս, Փավստոս Բուզանդ, Մովսես Խորենացի, Եղիշե և ուրիշներ[18]։

Սկզբում գուսաններ էին անվանում Գիսանե Աստծո տաճարում սպասավորներին, իսկ հելլենիզմի դարաշրջանում՝ ֆարսային և երգիծական պատկերացումների մասնակիցներին։

Գուսանները երգում էին երգեր, որոնք ուղեկցվում էին նվագելով երաժշտական գործիքներով, առավելապես խնջույքներում, հարսանիքներում, հուղարկավորություններում։  Նրանք կատարել են նաև թափառաշրջիկ անօթևանների (Ղարիբի) երգերը, էպիկական երգերը, առասպելական հեքիաթները և այլն[18]։

Հայկական ժողովրդական երաժշտության յուրահատկություն խմբագրել

 
Փանոս Թերլեմեզյան, Կոմիտասի դիմանկարը, 1913
 
Հայ բանաստեղծ-գուսանի ձեռագիրը 15-16 դարեր, Հովհաննես Թլկուրանցի[19]

Հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության գեղագիտական առանձնահատկությունների հետազոտմամբ[20] հնագույն ժամանակներից այս կամ այն չափով զբաղվել են բազմաթիվ հայ պատմաբաններ, գրողներ, փիլիսոփաներ[21] և երաժշտական տեսաբաններ[22]՝ Մեսրոպ Մաշտոց[23], Սահակ Պարթև, Հովհաննես Մանդակունի, Ստեփանոս Սյունեցի (ավագ), Կոմիտաս Աղցեցի, Բարսեղ Տչոն, Սահակ Ձորապորեցի, Ստեփանոս Սյունեցի, Դավիթ Անհաղթ, Դավիթ Քերական, Հակոբ Սանահնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Խաչատուր Տարոնացի, Ներսես Շնորհալի, Հովհաննես Իմաստասեր, Հովհաննես Երզնկացի, Առաքել Սյունեցի, Հակոբ Կրիմեցի[24], Գրիգոր Նարեկացի, Ֆրիկ, Հովհաննես Թլկուրանցի, Մկրտիչ Նաղաշ, Մինաս Թոխատեցի, Պետրոս Կապանցի, Բաղդասար Դպիր, Առաքել Սյունեցի, Մաթեոս Դվուգայեցի, Գրիգոր Խլաթեցի, Առաքել Բաղիշեցի, Ավետիք Պախտասարյան, Զեննե Պողոս, Խաչատուր Էրզրումցի, Մխիթար Սեբաստացի, Գրիգոր Դպիր Գապասկալյան (չորս երաժշտագիտական տրակտատների հեղինակ) և ուրիշներ[25][26]։

Հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության նմուշների մեծ հավաքածու են հավաքել 19-20-րդ դարերի այնպիսի հայտնի հայ կոմպոզիտորներ և ֆոլկլորիստներ, ինչպիսիք են Մակար Եկմալյանը, Սպիրիդոն Մելիքյանը, Գրիգոր Սյունին, Նիկողայոս Տիգրանյանը, Քրիստափոր Կարա-Մուրզան։

Բայց, այնուամենայնիվ, ամենամեծ վաստակը հայ երաժշտական բանահյուսության համակարգման, ուսումնասիրման և գեղագիտական խորը իմաստավորման գործում պատկանում է գիտական բանահյուսության ազգային դպրոցի հիմնադիր Կոմիտասին[27], նրան հաջողվել է հավաքել, մշակել և հրատարակության պատրաստել ավելի քան 2000 ժողովրդական երգ։

  Կոմիտասի անխոնջ հավաքական և գիտական գործունեության արդյունքում՝ ազգագրագետը, ով ստեղծել է հայ ժողովրդական երգի իրական անթոլոգիան և բացահայտել է գյուղացու երաժշտական մտածողության և երաժշտական խոսքի օրինաչափությունները, ավանդույթների հնության, ժանրային տարբերակման, ծագումնաբանության և աշխարհիկ ազգագրական երգարվեստի գեղարվեստական արտահայտման միջոցների բյուրեղացման հարցերը, միանգամից և ամենահամոզիչ կերպով մտել են հայ մոնոդիկ երաժշտության հիմնական պրոբլեմաբանության մեջ։ Վերջինս արդեն շատ պարզությամբ երկու ճյուղ էր ներկայացնում ՝ Ժողովրդա-գյուղացիական և հոգևոր[28]։  

Ի սկզբանե հայկական ժողովրդական երաժշտությունն ուներ մոնոդիական, բայց բազմաձայնության տարբեր տարրերով հարստացված պահեստ (ձգվող երանգներով, հակաֆոն երգեցողության որոշ տեսակների օգտագործմամբ և այլն)[29]։

Կոմիտասը բացահայտել է հայ ժողովրդական երաժշտության հիմնարար հնչյունների տետրախորդի կառուցվածքը և նրանում տետրախորդ-բջիջների միացման բնորոշ եղանակները[30]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության բնագավառում Կոմիտասի երաժշտագիտական հետազոտությունները շարունակվեցին այնուհետև Հ. Կուշնարևի կողմից, ով հայ երաժշտության հիմնարար դիատոնիկ հնչյունային համակարգը սահմանեց որպես քվարթների (միքսոլիդյան, էոլիական և լոկրիյան) մաքուր երեք շարքերի միավորում, պարզաբանեց հայ ժողովրդական երաժշտության քրոմատիկ հնչյունների ձևավորման մեթոդները և մանրամասն բնութագրեց այդ քննական բազայում ծագող տոնների հարաբերությունների ամբողջության մասին[31]։

Դե, իսկ ընդհանրապես, երաժշտության տեսությունը Հայաստանում միշտ էլ անխզելիորեն կապված է եղել երաժշտական գեղագիտության հետ[32], այնպես որ, արդեն հին ժամանակներից հայ ժողովրդական երաժշտության մեղեդային հարստությունը զուտ երաժշտագիտական առումով բացատրվում էր այն փաստով, որ այն ունի դիատոնիկ լադերի ընդարձակ համակարգ (այդ թվում՝ տոնիկի միջին դիրքով անգրագետ հիպոլադներ, տարբեր աստիճանների վրա կողմնակի հենարանի առկայությամբ, տարբեր ալտերացիաների կիրառմամբ և այլն)[33], ինչպես նաև չափազանց հարուստ (հաճախ փոփոխական, ասիմետրիկ, սինքրոֆիկ) ռիթմիկ, օգտագործելով բոլոր տեսակի (այդ թվում՝ խառը) մետրեր և չափեր[28]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության պատմականորեն էվոլյուցիոն բոլոր ձևերը, հասարակ գյուղացիական երգերից, վիպասանների, գուսանների և վարձակների մեղեդիներից մինչև շարականներ, տաղեր և աշուղների ստեղծագործություններ, հիմնված են տոնայնությամբ-թեմատիկ զարգացման տարբեր հնարքների լայն օգտագործման վրա[34], տարբերվող մեղեդիական պարզությամբ, ազնիվ հավասարակշռությամբ և արտաքին փաստացի զսպվածությամբ՝ տարբեր երաժշտա-արտահայտիչ միջոցների օգտագործման մեջ՝ նրա խորքային-կոմպոզիցիոն կառուցվածքի ներքին մեծ արտահայտությամբ[8][35]։

Անցյալի հայ ժողովրդական երաժշտության կարկառուն ներկայացուցիչներ խմբագրել

 
Sayat-Nova (Հարություն Սայադյան)
 
Գուսան Շերամը Հայաստանի փոստային նամականիշի վրա

15-16-րդ դարի հայտնի բանաստեղծները[36]։

  • Գրիգոր Խլատեցի
  • Նահապետ Քուչակ՝ «Հայրեններ» հայտնի ստեղծագործությունների հեղինակ։

17-18-րդ դարի նշանավոր հայ գուսանների շարքում[37]․

  • Սայաթ-Նովա
  • Նաղաշ Հովնաթան
  • Բաղդասար դպիր (նա տաղերի հեղինակ է)
  • Էգազ
  • Գուլ Արուտին
  • Բագեր Ղազարոսի որդին և ուրիշներ

Հայ ժողովրդական երաժշտության հրաշալի նմուշները ստեղծել են 19-20-րդ դարերի գուսանները և աշուղները[38]։ Հավասին, Շերամը, Ջիվանին, Աշուղ Հայաթը, Գուսան Աշոտը, Գուսան Շահենը, Գուսան Գևորգը, Գուսան Ավագը, Գուսան Սմբատը, Գուսան Երվանդը, Գուսան Հովսեփը (Նիկողոսյան), Չտիգանոսը, Ղունկիանոս Կարնեցին, Ազբար Ադամը, Շիրինը (Հովհաննես Կարապետյան), Ջամալին (Մկրտիչ Թալյանցը), Պայծառեն (Վարշամ Տրդատյան) և ուրիշներ։

20-րդ դարասկզբին է պատկանում վիրտուոզ քամանչահար Սաշա Օգանեզաշվիլիի (Ալեքսանդր Արշակի Օհանյան[39]) և այլ տաղանդավոր երաժիշտ-գործիքավարների ստեղծագործությունը։

Հայկական ժողովրդական երաժշտությունն այսօր խմբագրել

 
Ջիվան Գասպարյան․ 2009
 
Հայաստանի Ժողովրդական պարի համույթ Բերդ

Հայ ժողովրդական երաժշտության ժամանակակից համայնապատկերը հարուստ է և բազմազան։

Համաշխարհային ճանաչում ձեռք բերեց դուդուկահար Ջիվան Գասպարյանը[40], իսկ հայկական դուդուկի երաժշտությունը 2005 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվեց մարդկության բանավոր և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գլուխգործոց[41]։

Այլ հայտնի դուդուկահարների շարքին կարելի է դասել Մարգար Մարգարյանին, Լևոն Մադոյանին, Սարո Դանիելյանին, Վաչե Հովսեփյանին, Գևորգ Դաբաղյանին, Եղիշե Մանուկյանին և այլոց։

Հեղինակ-գուսանների, ինչպես նաև քեմանում, շվիում և այլ ժողովրդական նվագարաններում վիրտուոզ նվագող երաժիշտների շրջանում ճանաչում են ստացել Արմենակ Շահմուրադյանը, Վաղարշակ Սահակյանը և ուրիշներ։

Զարգանում են քաղաքային ժողովրդական երգի և գործիքային երաժշտության ժանրերը, որոնք նույնպես ունեն հին ավանդույթներ։  Շատ քաղաքային երգեր, որոնք Ժողովրդական են դարձել, ստեղծվել են հայտնի հայ բանաստեղծների՝ Գ. Ալիշանի, Ա. Իսահակյանի, Հ. Թումանյանի, Ռ. Պատկանյանի, Գ. Աղայանի, Մ. Փեշիքթաշլյանի, Հ. Հովհաննիսյանի, Ս. Շահազիզի և այլոց խոսքերի վրա։

Արաքսյա Գյուլզադյան, Նորայր Մնացականյան, Վաղարշակ Սահակյան, Ռուբեն Մաթևոսյան, Հայրիկ Մուրադյան, Րաֆֆի Հովհաննիսյան, Պապին Պողոսյան, Օֆելյա Համբարձումյան, Վարդուհի Խաչատրյան, Վալյա Սամվելյան, Ռիմա Սարիբեկյան, Սուսաննա Սաֆարյան, Մանիկ Գրիգորյան, Ֆլորա Մարտիրոսյան, Ալինա Ավագյան, Սաթենիկ Սարգսյան, Արմեն Դավթյան, Սևակ Ամրոյան, Նարեկ Պողոսյան, Ալեքսանդր Պողոսյան, Էդգար Խաչատրյան և այլն։

1938 թվականին Հայաստանում կազմակերպվեց հայկական ժողովրդական երգի և պարի պետական անսամբլը, որին հետագայում շնորհվեց նրա հիմնադիր Թաթուլ Ալթունյանի անունը։

Թ. Ալթունյանի անվան անսամբլը մեծ հաջողություններով է հանդես գալիս ամբողջ աշխարհում նաև այսօր[42]։

Դե, իսկ Հայաստանի ԳԱ արվեստի ինստիտուտին կից արդեն տասնամյակներ շարունակ ակտիվորեն գործում է ժողովրդական երաժշտական ստեղծագործության բաժինը[43]։

Հայկական ժողովրդական երաժշտության ազդեցությունը հայ հոգևոր և դասական երաժշտության վրա խմբագրել

 
Տիգրան Չուխաջյան
 

Ինչպես այս մասին են վկայում բազմաթիվ խոշոր երաժշտագետների ուսումնասիրությունները, հայ հոգևոր երաժշտությունը փոխառել է հայ գյուղացիական երգի առոգանությամբ[44]։

Առաջին շարականները նշվում են ձևի լակոնիկությամբ և բովանդակության պարզությամբ, նրանց մեղեդիներով, ի տարբերություն ավանդական սաղմոսների, որտեղ իշխում է ճառակալը, աչքի են ընկնում վառ արտահայտված ժողովրդական երգեցողությամբ[45]։

Հայ ազգային երաժշտության երեք ճյուղերի (գյուղացիական, գուսանա-աշուղական և հոգևոր) անմիջական կապը մեծ համոզվածությամբ ցույց տվեց Կոմիտասը[46]։

Հայ քրիստոնեական երաժշտությունը, արամեական և հունա-կապադովկիականի հետ մեկտեղ, ընկած է համաքրիստոնեական երաժշտական մշակույթի հիմքում[47]՝ ներկայացնելով մեծ հետաքրքրություն ուսումնասիրության համար որպես երաժշտական մշակույթ մի երկրում, որը բոլոր մյուս երկրներից առաջ (4-րդ դարի սկզբին) ընդունել է քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն[48]։

Ընդ որում, հայ, ռուս և արտասահմանյան երաժշտագետների, առաջին հերթին Կոմիտասի և Քրիստափոր Քուշնարյանի հետազոտությունները հիմք են տալիս դիտարկել հայ վաղ քրիստոնեական երաժշտական գեղագիտության զարգացումը որպես մշակույթի միանգամայն ինքնուրույն և ինքնատիպ երևույթ, որը խորապես յուրացրել է հայ ժողովրդական երաժշտության լավագույն ավանդույթները[49]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության հարուստ ավանդույթները շատ մեծ ազդեցություն են ունեցել նաև հայ դասական երաժշտության զարգացման վրա, ինչը թույլ է տվել ականավոր հայ կոմպոզիտոր Տիգրան Չուխաջյանին դառնալ դարակազմիկ ստեղծագործության («Արշակ II», 1868 թվական) հեղինակը, որը երաժշտական մշակույթի պատմության մեջ առաջին ազգային օպերան է ոչ միայն մեկ հայ, այլև Արևելքի մյուս բոլոր ժողովուրդների համար[50][51]։

Տ. Չուխաջյանը նաև Արևելքում առաջին ազգային օպերետների[52] և սիմֆոնիկ ստեղծագործությունների հեղինակն էր, որոնցում օրգանական կերպով սինթեզվում էին Եվրոպայի առաջատար կոմպոզիտորական դպրոցների ձեռքբերումները՝ հայ ժողովրդական և հոգևոր երաժշտության լավագույն ավանդույթներով[53]։

Հայ ժողովրդական երաժշտության վառ կոլորիտով նշվել են նաև հաջորդ սերունդների հայ կոմպոզիտորների սիմֆոնիկ ստեղծագործությունները՝ Ա. Սպենդիարյանի[54], Ա. Տեր-Ղևոնդյանի, Կ. Զաքարյանի, Ա. Ստեփանյանի[55], Ս. Բալասանյանի, Ա. Խաչատրյանի[56][57], Թ. Տեր-Մարտիրոսյանի, Գ. Եղիազարյանի[58], Լ. Սարյանը, Ա.Հարությունյանը, Ա. Բաբաջանյանը, է. Միրզոյանը, է. Հովհաննիսյանը, է. Խագվորթյանը, Ա. Տերտերյանը[59][60] և ուրիշներ։

Հայկական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հայկական ժողովրդական երաժշտական գործիքներ
 
Ութ անցքերով հայկական դուդուկը դիմերեսին

Հայկական դուդուկը պատրաստվում է բացառապես ծիրանենու փայտից, որն ունի յուրահատուկ որակներ և ռեզոնանսի բնութագրեր։

Այլ երկրներում դուդուկի տարբեր ձևափոխությունները պատրաստվում են այլ նյութերից (սալորենու ծառ, ընկուզենու ծառ և այլն), սակայն, ինչպես պնդում են մասնագետները, նման դուդուկի համար բնորոշ է բավականին կտրուկ, ռնգախոս ձայն, մինչդեռ հայկական դուդուկը առանձնանում է փափուկ հնչողությամբ, որը հիշեցնում է կենդանի մարդկային ձայն։

 
Դհոլ

Դուդուկի լեզուն պատրաստվում է եղեգի երկու կտորից, որը մեծ քանակությամբ աճում է Արաքս գետի ափերին։ Ի տարբերություն մյուս երկլեզու գործիքների՝ դուդուկի ձեռնափայտը բավականին լայն է, ինչը գործիքին տալիս է նրա անկրկնելի տխուր հնչեղությունը։

1920-30-ական թվականներին հայկական դուդուկը կատարելագործվել է վարպետով Վ․ Բունիի երաժշտական գործիքներով, որը, հիմնականում պահպանելով ժողովրդական գործիքի նախնական կառուցվածքը, ստեղծել է տարբեր ռեգիստրների դուդուկի 3 տեսակ։  Դրանցից վերջինը, որն ունի ձայնի ամենացածր (բարիտոնային) ռեգիստր, հայտնի է իր նախագծողի՝ բունիֆոն անունով[61][62]։

Դհոլ[63][64][65]՝ հարվածային երաժշտական գործիք, երկկողմանի թմբուկի տեսակ, որն ունի գլանի ձև և պատված է մեկ կամ երկու թաղանթով։

Դհոլի առաջացումը վերաբերում է Հայաստանի պատմության լեզվական շրջանին։  Այս գործիքը կիրառվում էր հայերի կողմից ռազմական արշավների ժամանակ, ինչպես նաև օգտագործվում է զուռնաներով անսամբլում ՝ տարբեր պարերի, հանդիսավոր արարողությունների, տոնական երթերի և այլն երաժշտական ուղեկցությամբ։

Դհոլի վրա նվագելու համար կարող են օգտագործվել բամբուկից կամ եղեգից պատրաստված երկու ձողիկներ․ հաստ՝ կոպալ բարակ՝ տչիպոտ, բայց ավելի տարածված է նվագի տեխնիկան՝ մատներով և երկու ձեռքերի ափերով։

Բամբիր, Քեմանի՝ հայկական[66][67][68] լարային ժողովրդական երաժշտական գործիքներ են։

Բամբիրն ունի 4 լար, հարմարեցված է կվարտայի կամ կվինտայի վրա[69][70]։

Բամբիրի վրա նվագում են նստած, գործիքը պահելով ծնկների միջև։ Միաժամանակ կարելի է նվագել երկու կամ երեք լարերի վրա

Բամբիրի հայրենիքը պատմական Հայաստանի հյուսիսային հատվածն է՝ Ջավախքը, Սևծովյան ափը։

Բամբիռի մասին առաջին տեղեկությունները գալիս են 9-րդ դարից։ Հայաստանի մայրաքաղաքներից մեկի՝ Դվինի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է ջութակի նման մի գործիք՝ ուսին պահող երաժշտի պատկերով, որի տարատեսակը բամբիռն է։

Քեմանի աղեղնավոր գործիքը պոնտական լիրայի ազգականն է։ Քեմանը տարբերվում է բամբիռից չափով (55-70 սմ երկարությամբ) և հիմնական տողերի քանակով (չորս յոթ). Բացի հիմնական լարերից, ինչպես գադուլկայում, քեմանն ունի չորս ռեզոնանսային կամ այսպես կոչված սիմպաթիկ տողեր, որոնք գործիքը նվագելիս ստեղծում են մշտական ֆոնային հնչողություն։

Քեմանը տարածված էր Կապադովկիայում, ինչպես նաև Պոնտայի քաղաքներում և գյուղերում՝ Տրապիզոնում, Ատապազարում, Օրդուում, Գիրեսունում[71]։  Պոնտայի հայ բնակչությունը քեմանին օգտագործում է այլ տեսակի աղեղնավոր գործիքներից ավելի հաճախ։

Հայաստանում քեմանի վրա նվագել է հայտնի աշուղ Ջիվանին։

Իր վերջին տարբերակներում (20-դար) քեմանին արդեն ունի մի քանի ռեգիստրային փոփոխություններ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Беляев В. М., Музыкальная культура Армении, в кн.: Очерки по истории музыки народов СССР, М., 1963 — С. 27.
  2. ↑ Авдалян Карине Акоповна, доктор искусствоведения, профессор, заслуженный деятель искусств РА, «Национальный стиль в армянской музыкальной культуре XX века» (Диссертация, Специальность: Теория и история культуры, ВАК 24.00.01, Артикул: 423551 Год: 2011, Москва, РГГУ: „Универсальность и динамичность армянского национального стиля музыки сложилась в эксклюзивных геополитических и культурно-исторических условиях. С одной стороны, армянская культура — одна из древнейших в мире — сохранила в своих недрах архаические пласты культурной семантики, лежащие в основании многих мировых культур, обладающих длительной историей. С другой стороны, занимая пограничное положение между многочисленными цивилизациями древности и средневековья, относящихся к Западу и к Востоку, армянская музыкальная культура впитала в себя интонации как восточной, так и западной музыки. Это сделало армянскую музыку и художественную культуру в целом «всемирно отзывчивой», открытой разным влияниям, но в то же время устойчивой в плане собственной культурной идентичности.“
  3. ↑ Божественный Комитас: Секретарь берлинского отделения Международного музыкального общества, профессор кафедры истории музыки Королевского университета Макс Хайферт писал Комитасу:

    Вы дали нам возможность близко познакомиться с величественными творениями совершенно от нас далекой и высокоразвитой цивилизации...
  4. ↑ Шахназарова Н. Г., Национальная традиция и композиторское творчество (Об эволюции национального в армянской музыке) // Музыкальная культура Армянской СССР. М., 1985 С. 14—15
  5. ↑ Асафьев Б. В., Очерки об Армении. М., 1958.— С. 23 — 25.
  6. ↑ Геодакян Г. Ш., Функциональные связи тонов в звуко-высотной системе армянской народной музыки // Сборник «Традиции и современность. Вопросы армянской музыки». Книга 2. Ер., 1996 — С. 11.
  7. ↑ Tagmizyan N., Monodische Denkmäler Alt-Armeniens, Beiträge zur Musikwissenschaft. Berlin, 1970, Heft 1.— С. 12.
  8. ↑ 8,0 8,1 Wellesz E., Die armenische Messe und ihre Musik, «JbP», Lpz., 1921 — С. 19 — 23.
  9. ↑ Тигранов, Г. Г. Вопросы изучения музыкального наследия в Армянской ССР // Музыковедение и музыкальная критика в республиках Закавказья. М., 1956. — С. 9.
  10. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь, 1990:

    Армянская музыка формировалась начиная с 20-18 вв. до н. э, во взаимодействии с муз. культурой древних народов Передней и Малой Азии...
  11. ↑ Кушнарев Х. С., Армянская музыка от зарождения до XIX века, Ереван, 1963. — С. 29.
  12. ↑ Tagmizyan N., Essays on Armenian Music, London, 1978. — С. 25.
  13. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 18 -19
  14. ↑ „запутанный музыкально-стилевой «клубок» армянской народной музыки восходит к древнейшим пластам архаической музыкальной культуры Месопотамии и Средиземноморья.“ Асафьев Б. В., Очерки об Армении. М., 1958.— С. 22.
  15. ↑ Барсамян А., Арутюнян М., История армянской музыки. — Ереван, 1968. С. 13 — 14
  16. ↑ Комитас, Армянская крестьянская музыка, Париж, 1938 — C. 19-20.
  17. ↑ Мурадян М. О., Очерк истории армянской музыки. Ер., 1963. — С. 17.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Гусаны հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում 
  19. ↑ Eva-Maria Barwart. Armenische Volksmusik. Tradition einer christlichen Minderheit im Wandel der Zeit. — 2009. — С. 82
  20. ↑ Как об этом свидетельствуют исследования многих крупных музыковедов, армянская духовная музыка заимствовала интонационный строй армянской крестьянской песни, см. Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. С 153 — 155
  21. ↑ Grigor Suni, Armenian music, Yerevan, 2005, P. 98-99, ISBN 99930-60-59-3, С — 13
  22. ↑ Комитас, Армянская крестьянская музыка, Париж, 1938 — C. 23-25.
  23. ↑ Мовсес Хоренаци, «Истории Армении», кн. III, гл.54
  24. ↑ Ken Parry. The Blackwell Companion to Eastern Christianity. — John Wiley and Sons, 2010. — С. 33.
  25. ↑ Тагмизян Н. К., Теория музыки в древней Армении. С. 31
  26. ↑ Don Michael Randel. The Harvard dictionary of music. — 4th edition. — Harvard University Press, 2003. — С. 51.
  27. ↑ Ataian R., Komitas (Creative portrait of the composer). New York, 1969. — 42.
  28. ↑ 28,0 28,1 Тагмизян Н. К.. Теория музыки в древней Армении, Предисловие Արխիվացված 2013-08-20 Wayback Machine
  29. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь, 1990
  30. ↑ Комитас — собиратель и исследователь армянской народной песни (VII Международный конгресс антропологических и этнографических наук). М., 1952 (на рус. и франц. яз.)
  31. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 548 — 554
  32. ↑ Музыкальная эстетика стран Востока, Л., 1967. С — 58.
  33. ↑ Komitas К. V., La musique rustique armenienne, "Mercure musical et Bulletin franзais de la Societe Internationale de musique", Paris., 1907, No 5 — 21
  34. ↑ Меликян С. А., «Очерк истории армянской музыки с древнейших времен до Октябрьской революции», Эривань — 1935 — С. 27.
  35. ↑ Komitas К. V., La lyre armenienne (Recueil des chansons rustiques), Paris., 1906 — 36
  36. ↑ Les chants des maitres armeniens du moyen age: Musica antiqua, II. Bydgoszcz, 1969 — С. 45.
  37. ↑ Les chants des maitres armeniens du moyen age: Musica antiqua, II. Bydgoszcz, 1969 — С. 49.
  38. ↑ Корганов В. Д. Кавказская музыка. — Тифлис, 1900. С. 34—37.
  39. ↑ Оганезашвили С. // Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша. — М.: Советская энциклопедия, Советский композитор, 1976. — Т. 3.
  40. ↑ В 2005 году музыка армянского дудука была признана шедевром Всемирного нематериального культурного наследия ЮНЕСКО.
  41. ↑ UNESCO: Армянский дудук — шедевр устного и нематериального наследия человечества (eng.).
  42. ↑ Сайт Государственного ансамбля армянской народной песни и пляски имени Татула Алтуняна Արխիվացված 2012-01-09 Wayback Machine
  43. ↑ Сайт Института искусств А Н Армении
  44. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. С 153 — 155
  45. ↑ Wellesz E., Die armenische Kirchenmusik, в кн.: Adler G., Handbuch der Musikgeschichte, В., 1930
  46. ↑ Ataian R., Komitas (creative portrait of the composer in English). New York, 1969 — 57.
  47. ↑ Wellesz E., Byzantine Music (in Proceedings of the Musical Association, 1932, vol. I)
  48. ↑ Willi Apel. Harvard dictionary of music. — 2-е изд. — Harvard University Press, 1969. — С. 54.:

    Since Armenia was the first country officially to adopt the Christian faith (A.D. 303), the history of Armenian sacred literature and music has attracted much attention.
  49. ↑ Кушнарев Х. С., Вопросы истории и теории армянской монодической музыки, Государственное музыкальное издательство, Ленинград, 1958. Музыкальное искусство древнейшего периода, С. 163 — 165
  50. ↑ Donald Jay Grout, Hermine Weigel Williams. A short history of opera. — 4-е изд. — New York: Columbia University Press, 2003. — С. 529.
  51. ↑ Tagmizyan N., The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001 — 77
  52. ↑ GARINE par Gérald Papasian Արխիվացված 2009-07-18 Wayback Machine В 1891—1892 годах оперетты Чухаджяна были поставлены в Париже., где французская пресса называла армянского маэстро «Восточным Оффенбахом»
  53. ↑ George Grove, Stanley Sadie. The New Grove dictionary of music and musicians. — 1980. — С. 213.
  54. ↑ Асафьев Б. В., Встречи со Спендиаровым, в сб.: Дружба, 1956 — С. 27.
  55. ↑ Музыкальная культура Армянской ССР: Сборник статей / Сост. М. Берко. М.: Музыка, 1985. — 398 с.
  56. ↑ Хачатурян А. И., «Творчество мое принадлежит моей Родине»: Из писем композитора / Публ., вступ. статья и коммент. В. Юзефовича // Сов. музыка. 1983.-№7.-С. 58-66.
  57. ↑ Арутюнов Д. А., Хачатурян и музыка Советского Востока: Язык. Стиль. Традиции. М., 1983 — С. 75
  58. ↑ Музыка Советской Армении. Сб. статей, М., 1958 — С. 32
  59. ↑ Савенко С., Авет Тертерян: путь к глубинам звука. // Сб. «Музыка из бывшего СССР», вып.2. — М., 1996 — С 123 — 124.
  60. ↑ Степанян Р., Авет Тертерян // Композиторы союзных республик. Вып. 3 М., 1980 — С. 43
  61. ↑ Музыкальная энциклопедия. Дудук. Под ред. Ю. В. Келдыш. Т 1. А — М.: Советская энциклопедия, 1973.
  62. ↑ Duduk.com(անգլ.)
  63. ↑ Дхол // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  64. ↑ Доол
  65. ↑ Armenian Dhol — duhole / Armenian percussion instruments / History and information of Armenian Dhol-Duhole
  66. ↑ Traditional Instruments and Music of Armenia — text in English
  67. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 10-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=да (օգնություն) traditionalcrossroads.com
  68. ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 10-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=да (օգնություն) www.hayrenband.com
  69. ↑ www.hayrenband.com Արխիվացված 2012-02-10 Wayback Machine
  70. ↑ traditionalcrossroads.com Արխիվացված 2012-03-17 Wayback Machine
  71. ↑ Кеман Արխիվացված 2013-12-03 Wayback Machine(անգլ.)(հուն.)
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայկական_ազգային_երաժշտություն&oldid=9808184» էջից