Վիքիպեդիա

Ղազախստան

(Վերահղված է Ղազախստանի Հանրապետությունից)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ղազախստան (այլ կիրառումներ)

Ղազախստան[1] (ղազ.՝ Қазақстан [qɑzɑqˈstɑn], ռուս․ ՝ Казахстан), եվրասիական պետություն է։ Նախկինում մի տևական ժամանակ, Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից (1917 թվական) հետո, մինչև 1936 թվականին Ղազախստանը եղել է Ռուսաստանի Սովետական Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կազմում որպես ինքնավար հանրապետություն։ Հետագայում, մինչև անկախացումը (1991 թվական) ունեցել է ԽՍՀՄ միութենական հանրապետության կարգավիճակ և մյուս 14 հանրապետությունների հետ միասին ուղղակիորեն ենթարկվել է միութենական կենտրոնական կառավարությանը։ Այդ ընթացքում մայրաքաղաքը եղել է Ալմա Աթան, անկախացումից հետո տեղափոխվել է Աստանա։

Ղազախստանի Հանրապետություն
Қазақстан Республикасы
Республика Казахстан
Ղազախստանի դրոշ
Դրոշ		 Ղազախստանի զինանշանը
Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Իմ Ղազախստանը
Ղազախստանի դիրքը
Ղազախստանի դիրքը
ՄայրաքաղաքԱստանա
Ամենամեծ քաղաք Ալմա Աթա կամ Ալմաթի
Պետական լեզուներ ղազախերեն
ռուսերեն
Անկախություն-1991
Տարածք
 -  Ընդհանուր 2,724,900 կմ² 
 -  Ջրային (%) 1.7
Բնակչություն
 -  2006 նախահաշիվը 17,948,700 
 -  2006 մարդահամարը 15,217,700 
 -  Խտություն 5.4 /կմ² 
14.0 /մղոն²
Արժույթ ղազախական տենգե (KZT)
Ժամային գոտի (ՀԿԺ+5/+6)
 -  Ամռանը (DST)  (ՀԿԺ+5/+6)
Ազգային դոմեն .kz
Հեռախոսային կոդ +7

Ղազախստանը ընդարձակ, բերրի հողերով ծածկված տափաստանների, ինչպես նաև անջուր անապատների երկիր է։ Նրա ընդերքում հայտնաբերված են մարդկությանը հայտնի գրեթե բոլոր օգտակար հանածոները։

Ղազախստանին բնորոշ է տարածքի յուրացվածության ցածր մակարդակը, նոսր բնակեցվածությունը, այն Կենտրոնական Ասիայի՝ տարածքով ամենամեծ պետությունն է[2]։ Ներկայումս տնտեսական զարգացման գլխավոր ուղղվածությունը հումքային բնույթից հրաժարումն է, մշակող ճյուղերի զարգացման խրախուսումը, տեխնոլոգիական հետամնացության հաղթահարումը և ժամանակակից ենթակառուցվածքների ստեղծումը։

Պատմություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ղազախստանի պատմություն

2018 թվականի հունվարի 1-ին՝ պատմության մեջ առաջին անգամ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը սկսում է նախագահել Ղազախստանը[3]։ Ղազախստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հաղորդում է, որ այս կարգավիճակում Աստանայի առաջնահերթություններից են դառնում առանց միջուկային զենքի խաղաղության հաստատումը, համաշխարհային պատերազմի սպառնալիքի վերացումը, տեղական հակամարտությունների կարգավորումը և ահաբեկչության դեմ պայքարը[3]։ Նաև նախատեսված էր Կենտրոնական Ասիայի շահերի առաջմղումը` տարածաշրջանային անվտանգության ամրապնդման, Աֆրիկայում խաղաղության հաստատման հարցերի լուծման և 21-րդ դարի սպառնալիքներին ու մարտահրավերներին Անվտանգության խորհրդի ու ամբողջ ՄԱԿ-ի համակարգի համապատասխանեցման նպատակներով[3]։ Բացի այդ, Ղազախստանի նախաձեռնությամբ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը առաջին անգամ այն անցկացնում է երկրների պաշտոնական դրոշի ծածանման արարողությունով, որոնք մինչև 2019 թվականի վերջը ընտրվել են Խորհրդի նոր ոչ մշտական անդամներ՝ Կոտ դ'Իվուար, Քուվեյթ, Նիդեռլանդներ, Պերու, Լեհաստան և Հասարակածային Գվինեա[3]։

Ղազախստանը մինչև 2018 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 8 ոչ մշտական անդամներից էր։ Անվտանգության խորհրդը Ղազախստանը նախագահում է մինչև 2018 թվականի հունվարի 31-ը[3]։

Աշխարհագրություն խմբագրել

Ղազախստանը դասական հարթավայրային երկիր է, թույլ բլրապատ մակերևույթով։ Միայն հարավարևելյան սահմանների երկայնքով է, որ ձգվում են մինչև 5000 մ բարձրության լեռներ։ Մանղշլաղ թերակղզու մակերևույթը համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակից ցածր է։

Կլիմա խմբագրել

Կլիման ցամաքային է, միջին հուլիսյան ջերմաստիճանը +19 °C +26 °C է, հունվարյանը՝ -4 °C - 19 °C: Մթնոլորտային տեղումները 200-400 մմ է։

Ջրային ցանց խմբագրել

Գետային ցանցը նոսր է, համեմատաբար խիտ է հյուսիսում և արևելքում։ Ամենամեծ գետը Իրտիշն է, որը նավարկելի է։ Սիրդարյան և Նարին գետերը համեմատաբար սակավաջուր են և օգտագործվում են ոռոգման համար, ամռանը ստորին հոսանքում մինչև Արալի ծովը հասնելը հաճախ ցամաքում են։ Ամենախոշոր լիճը Բալխաշն է։ Լանդշաֆտները հերթափոխվում են հյուսիսից հարավ՝ անտառատափաստաններից մինչև կիսաանապատներն ու անապատները։ Միջին և հարավային գոտու շատ շրջաններում ձյան շերտի փոքր հաստությունը հնարավորություն է տալիս նույնիսկ ձմռանը դրանք օգտագործել որպես արոտավայրեր։ Հարավային շրջաններում գյուղատնտեսությունը կարիք ունի արհեստական ոռոգման։

Բնակչություն խմբագրել

Ղազախստանը բազմազգ պետություն է։ Բնակչության 1/3-ից քիչ ավելին ղազախներ, 30%-ը ռուսներ, 3,7%-ը՝ ուկրաինացիներ, մնացածը ուզբեկներ, գերմանացիներ, թաթարներ և տասնյակ այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։ Այժմ հետխորհրդային տարիներին փոխվում է բնակվության ազգային կազմը։ Երկրից հեռանում է ռուսախոս բնակչությունը( ռուսներ,ուկրաինացիներ,գերմանացիներ)՝ հիմնականում որակյալ աշխատույժը։

 
Ղազախստանի բնակչության գրաֆիկը
Ազգեր 1989[7] թվականի տվյալներով 1999 թվականի տվյալներով 2009 թվականի տվյալներով 2011 թվականի տվյալներով 2013[8] թվականի տվյալներով
Ամբողջ բնակչությունը 16 600 14 955 16 005 16 442 17 099
ղազախներ 6 536 7 971 10 099 10 527 11 174
ռուսներ 6 228 4 490 3 797 3 753 3 712
ուզբեկներ 332 370 457 481 514
ուկրաինացիներ 896 549 333 321 310
ույգուրներ 185 210 223 233 245
թաթարներ 328 249 203 204 205
գերմանացիներ 958 356 178 180 183

Խոշոր քաղաքներն են Ալմա Աթան, Պավլոդարը, Կարագանդան, նոր մայրաքաղաք Աստանան։ Հայտնի է նաև Բայկոնուրը, որը եղել է ԽՍՀՄ խոշորագույն տիեզերանավակայաններից մեկը( գործում է նաև այժմ)։ Այստեղից է արձակվել աշխարհում առաջին արհեստական արբանյակը, տիեզերք է թռել Յուրի Գագարինը։ Առավել խտաբնակ են Կարագանդայի և Ալմա Աթայի մարզերը, թույլ են բնակեցված արևմտյան Կասպից ծովին հարող, ինչպես նաև կենտրոնական շրջանները։

№ Քաղաքի անունը Մարզ Բնակչություն № Քաղաքի անունը Մարզ Բնակչություն
1 Ալմաթա 1 507 737 12 Կիզիլորդա Կիզիլորդայի մարզ 213 165
2 Աստանա 814 401 13 Պետրոպավլովսկ Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ 207 402
3 Շիմքենդ Հարավ-Ղազախստանյան մարզ 683 273 14 Ատիրաու Ատիրաուսկայի մարզ 196 494
4 Կարագանդա Կարագանդայի մարզ 484 596 15 Ակտաու Մանգիստաուի մարզ 181 526
5 Ակտոբե Ակտյուբինայի մարզ 377 520 16 Տեմիրտաու Կարագանդայի մարզ 175 632
6 Տարազ Ժամբիլի մարզ 351 476 17 Թուրքեստան Հարավ-Ղազախստանյան մարզ 155 549
7 Պավլոդար Պավլոդարի մարզ 329 901 18 Կոկչետավ Աքմոլայի մարզ 140 846
8 Ուստ-Կամենոգորսկ Արևելա-Ղազախստանյան մարզ 314 014 19 Տալդիկորգան Ալմաթայի մարզ 135 217
9 Սեմեյ Արևելա-Ղազախստանյան մարզ 312 065 20 Էկիբաստուզ Պավլոդարի մարզ 130 903
10 Ուրալսկ Արևմտա-Ղազախստանյան մարզ 227 385 21 Ռուդնիյ Կոստանայի մարզ 114 170
11 Կոստանայ Կոստանայի մարզ 221 970 22 Ժանաոզեն Մանգիստաուի մարզ 106 221

Վարչական բաժանում խմբագրել

 
Ղազախստանի վարչական բաժանումը

Ղազախստանը ունիտար պետություն է։ Ղազախստանի կազմի մեջ մտնում են 14 մարզեր, 86 քաղաքներ, 168 շրջաններ և 174 գյուղեր։

№ Մարզ/Քաղաք Վարչական կենտրոն Տարածք (կմ2) Բնակչություն (01.10.2013) Խտություն (մարդ/կմ2)
1 Ալմաթա 451 1 494 590 3313,95
2 Աստանա[9] 710 804 474 1133,06
3 Բայկանուր 57 38 970 683,68
4 Աքմոլայի մարզ Կոկչետավ 146 219 735 232 5,03
5 Ակտյուբինայի մարզ Ակտոբե 300 629 805 117 2,68
6 Ալմաթայի մարզ Տալդիկորգան 223 911 1 977 324 8,83
7 Ատիրաուսկայի մարզ Ատիրաու 118 631 564 936 4,76
8 Արևելա-Ղազախստանյան մարզ Ուստ-Կամենոգորսկ 283 226 1 394 382 4,92
9 Ժամբիլի մարզ Տարազ 144 264 1 081 907 7,50
10 Արևմտա-Ղազախստանյան մարզ Ուրալսկ 151 339 151 339 4,11
11 Կարագանդայի մարզ Կարագանդա 427 982 1 367 512 3,20
12 Կոստանայի մարզ Կոստանայ 196 001 880 775 4,49
13 Կիզիլորդինի մարզ Կիզիլորդա 226 019 737 122 3,26
14 Մանգիստաուի մարզ Ակտաու 165 642 582 361 3,52
15 Պավլոդարի մարզ Պավլոդար 124 755 752 057 6,03
16 Հյուսիս-Ղազախստանյան մարզ Պետրոպավլովսկ 97 993 576 748 5,89
17 Հարավ-Ղազախստանյան մարզ Շիմկենտ 117 249 2 721 676 23,21
Ամբողջը 2 724 902 17 098 546 6,27

Հայերը Ղազախստանում խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Հայերը Ղազախստանում

Ղազախստանի տարածքում հայերը հաստատվել են դեռևս վաղնջական ժամանակներից։ Հայկական համայնքը Ղազախստանում մեծացել և ձևավորվել է Խորհրդային Միության տարիներին և դրանից հետո[10]։

Տնտեսություն խմբագրել

Ղազախստանը ունի հզոր տնտեսական ներուժ։ Հետ խորհրդային տարիների տնտեսական անկմանը փոխարինել է դանդաղ բայց կայուն աճը։ Նկատվում է արտասահմանյան կապիտալի ներհոսք։ Հիմնական ներդրողները եվրոպական և ճապոնական ընկերություններն են։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը արդյունաբերությունն է, որը տալիսէ համախառն ներքին արդյունքի գրեթե 40%-ը։ Զարգացած են լեռնահանքային, վառելիքաէներգետիկ, մետաղաձուլական, մեքենաշինական, քիմիական, սննդի ճյուղերը։

Վառելիքաէներգետիկ ճյուղ խմբագրել

Վառելիքաէներգետիկ ճյուղում առաջատարը քարածխի հանույթն է։ Գլխավոր հանքավայրերն են Կարագանդան և Էքիբաստուզը։ Մանղշլաղ և Բուզոնչի թերակղզիներում արդյունահանում են նավթ և այրվող գազ, որոնք խողովակաշարերով ուղակվում են երկրի արդյունաբերական կենտրոններ և արտասահման։

Սև մետաղաձուլություն խմբագրել

Սև մետաղաձուլությանը զարգանում է սեփական հումքի և վառելիքի բազայի վրա։ Ամենախոշոր ձեռնարկությունը Կարագանդայի հարևանությամբ գտնվող Տեմիրթաուի մետաղաձուլական կոմբինատն է։ Զարգացած է նաև պղնձաձուլությունը, կապարի, ցինկի, ազնիվ և հազվագյուտ մետաղների ձուլումը։

Քիմիական արդյունաբերություն խմբագրել

Քիմիական արդյունաբերության ձեռնարկություններն աշխատում են նավթ, ֆոսֆորիտների, սև և գունավոր մետաղաձուլության թափոնների բազայի վրա։ Արտադրում են նավթամթերքներ, ֆոսֆորական պարարտանյութեր, թթուներ, դեղորայք։

Մեքենաշինություն խմբագրել

Մեքենաշինությունը արդյունաբերության ամենաարագ զարգացող ճյուղերից է։ Արտադրում են մեքենաներ և սարքավորումներ լեռնահանքային ու մետաղաձուլական ձեռնրկությունների համար, տրակտորներ, գյուղատնտեսական այլ մեքենաներ։

Թեթև արդյունաբերություն խմբագրել

Թեթև արդյունաբերության կարևոր ճյուղերն են կաշվի, մորթու, կարի, մետաքսի արդյունաբերությունը։ Զարգացած է բամբակյա գործվածքների և կահույքի արտադրությունը։

Սննդի արդյունաբերություն խմբագրել

Սննդի արդյունաբերության գլխավոր ճյուղը մսի արտադրությունն է, որի խոշոր կենտրոններն են Պետրոպավլովսկը, Ալմա Աթան։ Զբաղվում են նաև բոուսական հումքի վերամշակմամբ։ Շաքարի գործարաններ կան Ալմա Աթայի, Տալդի Կուրգանի մարզերում։ Կասպից և Արալի ծովերում, Բալխաշ լճում զբաղվում են ձկնորսությամբ։ Ղազախստանի ընդհանուր առմամբ թույլ բնակեցված տարածքում ձևավորվել են մի քանի արդյունաբերական շրջաններ և հանգույցներ։

Կենտրոնական շրջան խմբագրել

Կենտրոնական շրջանը աչքի է ընկնում ծանր արդյունաբերության ճյուղերով՝ ածխարդյունաբերություն, սև և գունավոր մետաղաձուլություն, քիմիական արդյունաբերություն։ Խոշոր կենտրոններն են Կարագանդան և Տեմիրթաուն։

Արևելյան արդյունաբերական շրջան խմբագրել

Արևեկյան արդյունաբերական շրջանի գլխավոր ճյուղերն են մետաղաձուլությունը և՝ լեկտրաէներգետիկան։ Խոշոր Ուստ-Կամենոգորսկը Պավլոդարը։

Հյուսիսային Ղազախստան խմբագրել

Հյուսիսային Ղազախստանում նույնպես ձևավորվել է բազմաճյուղ արդյունաբերություն։ Արդյունահանվում է երկաթաքար, որն արտահանվում է Ռուսաստան, Հարավային Ուրալի մետաղաձուլական գործարաններ։ Պետրոպավլովսկում զարգացած է բազմաճյուղ մեքենաշինությանը, Կուստանայում՝ ավտոմոբիլաշինությունը։

Արևմտյան Ղազախստան խմբագրել

Արևմտյան Ղազախստանում՝ կասպից ծովին հարող շրջաններում ձևավորվքւմ են արդյունաբերական հանգույցներ նավթի և գազի հանույթի վերամշակման բազայի վրա։ Արդյունահանում են նաև քրոմիտ, նիկել, կոբալտ, ֆոսֆորիտներ։ Ղազախստանի գյուղատնտեսության համախառն ներքին արդյունքի կեսից ավելին տալիս է անասնաբուծությունը, որի համար կերային բազա են հանդիսանում ատապատային և կիսաանապատային գոտիների ընդարձակ արոտավայրերը։ Գլխավոր ճյուղը ոչխարաբուծությունն է։ Բուսաբուծության ոլորտում գլխավորը հացահատիկի մշակումն է։ Այդպիսին այն դարձավ անցյալ դարի 60-ական թվականներից։ ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետությունների միասնական ջանքերով հիմնադրվեցին բազմաթիվ խոշոր տնտեսություններ, որոնք մասնագիտացան ցորենի մշակության մեջ։ Հարավային շրջաններում մշակում են նաև բրինձ, կորեկ, շաքարի ճակնդեղ, բամբակ, արևածաղիկ, կարտոֆիլ։ Ոռոգովի (7,3 միլիոն հեկտար) հողահանդերում ստանում են կայուն բերք։

Տրանսպորտ խմբագրել

Երկաթուղային ցանցի երկարությունը գերազանցում է 13 հազար կմ-ը, սակայն դա երկրի հսկայական մակերեսի համար բավարար չէ։ Երկաթուղիների ոչ մեծ խտությունը լռացվում է ավտոճանապարհներով, որոնց մեծ մասը երկրի տարածքը հատող ավտոմայրուղիներն են։ Ավտոճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 260 հազար կմ է։

Արտաքին տնտեսական կապեր խմբագրել

Ղազախստանը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման համակարգում ավելի հայտնի է արտահանումով, քան ներմուծումով։ Արտահանում է նավթ ու նավթամթերքներ, մետաղներ, քիմիկատներ, հացահատիկ, անասնապահական մթերքներ։ Ներմուծում է մեքենաներ ու սարքավորումներ։ Գլխավոր գործընկերներն են Ռուսաստանը,Գերմանիան, Չինաստանը։

Պատկերասրահ խմբագրել

  •  
    Աստանա
  •  
    Աստանայի նոր թաղամաս
  •  
    Գիշերային Ալմաթին
  •  
    Խան-Տենգրի լեռը
  •  
    Ղազախստանի ազգային անսամբլը
  •  
    Տամգալի-Տաս բնակավայրը
  •  
    Կուրդակ-ղազախական ազգային կերակրատեսակ
  •  
    Ժայռապատկեր
  •  
    «Դրուժբա» գնացքը
  •  
    Խոջա Ահմեդ Յասավիի դամբարանը Թուրքեստան քաղաքում

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 51. ISBN 99941-56-03-9.
  2. ↑ «Ղազախստան, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 8-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Ղազախստանը առաջին անգամ կնախագահի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդում». news.am. 2018 թ․ հունվարի 1. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 11-ին.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 4,24 4,25 4,26 4,27 4,28 4,29 4,30 4,31 4,32 4,33 4,34 4,35 4,36 4,37 4,38 4,39 4,40 4,41 4,42 4,43 4,44 4,45 4,46 4,47 4,48 4,49 4,50 4,51 4,52 4,53 4,54 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — WB.
  5. ↑ Central Intelligence Agency The World Factbook — Washington, D.C.: Central Intelligence Agency, U.S. Government Printing Office, 1981. — ISSN 0277-1527; 1553-8133
  6. ↑ 6,0 6,1 Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — WB.
  7. ↑ Ղազախստանի ազգային կազմը
  8. ↑ Ղազախստանի բնակչությունը ըստ 2013 թվականի տվյալների
  9. ↑ Ղազախստանի պառլամենտի գլխավոր կայքը
  10. ↑ Համշենահայեր // Կյուրեղի և Մեթոդիոսի հանրագիտարան (ռուս.)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ղազախստան» հոդվածին։
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ղազախստան&oldid=9867975» էջից