Արքայական օձեր
Կաղապար:Տաքսոտուփ 2 Արքայական օձեր (լատին․՝ . Lampropeltis), պատկանում են ոչ թունավոր և թունավոր օձերի ցեղին և արդեն ձևավորված օձերի ընտանիքին։ Հայտնի է ավելի քան 14 տեսակ, որոնց հիմնական միջավայրը Հյուսիսային և Կենտրոնական Ամերիկան է, ինչպես նաև Մեքսիկան[1]։
Անվան ստուգաբանություն խմբագրել
Օձերի այս տեսակն իր հետաքրքիր ու գեղեցիկ տեսքի համար ստացել է «Արքայական» անունը։ Մարմնի գեղեցիկ տեսքը, որը կարող է լինել կարմրավուն-շագանակագույնից մինչեւ սև-շագանակագույն, ներկված է վերին մասում` նեղ դեղին լայնակի շերտերով, որոնք յուրաքանչյուր կողմում միացված են երկայնական շերտերով՝ հասնելով որովայնի վահանների սահմանից մինչև պոչի ավարտը։ Այն իսկական «Պաշտպանիչ վահան» է կենդանու համար։ Յուրաքանչյուր տեսակ ունի սպիտակ կամ դեղին հատված, որը օձի մարմինը ծածկում է մարգարիտ - բշտիկների համադրությամբ։ Կան մաքուր սպիտակ տեսակներ՝ալբինոս տեսակի, գունատ, դեղնավուն, վարդագույն աչքերով[2]։
Արտաքին նկարագիր խմբագրել
Սովորական արքայական օձերը հիմնականում ապրում են Հյուսիսային Ամերիկայի անապատներում կամ կիսաանապատային տարածքներում։ Հաճախ հանդիպում են Արիզոնայում և Նևադայում։ Զգալի թվով տեսակներ բնակվում են Ֆլորիդայի և Ալաբամայի խոնավ վայրերում։
Բնության մեջ հայտնի արքայական օձերի բոլոր տեսակներն էլ տարբերվում են ոչ միայն իրենց արտաքին տեսքով, այլև չափերով։ Ներկայումս բավական լավ են ուսումնասիրվել արքայական օձերի սեռին պատկանող ընդամենը յոթ ենթատեսակները։ Բոլոր տեսակները զգալի տարբերություններ ունեն ոչ միայն գույնի, այլև չափի մեջ։
Մարմնի երկարությունը կարող է տատանվել 0,8 մ-ից մեկուկեսից երկու մետրի սահմաններում։ Որպես կանոն, այս սեռի օձերի մաշկը հարթ է, ունեն պայծառ, բազմագույն երանգ, իսկ հիմնական տեսակը ներկայացված է բազմաթիվ բազմագույն օղակներով։ Ամենատարածված համադրությունը ներկայացված է կարմիր, սև և սպիտակ գույներով։ Այս օձերը սովորաբար ագրեսիվ չեն մարդկանց նկատմամբ[3]։
Կյանքի տևողություն խմբագրել
Վայրի բնության մեջ թագավորական օձերը հազվադեպ են ապրում մինչև 15 տարի, բայց նրանց կամքից դուրս, պատշաճ խնամքի և կանոնավոր սննդի արդյունքում, այս օձերը կարող են ապրել մինչև 20 տարի։ Արքայական կամ կաթնային օձերը, ինչպես սողունների այս տեսակների մյուս ներկայացուցիչների մեծ մասը, աճում են չափերով մինչև իրենց կյանքի ավարտը։
Կյանքի նորմալ պայմանների դեպքում աևքայական օձերը հասնում են սեռական հասունության մինչև կյանքի երկրորդ տարվա ավարտը։ Այդ պահից սկսած էգերն արդեն կարողանում են ձվադրել, սակայն վաղ տարիքում հավանականությունն մեծ է, որ սերունդները կարող են լինել թույլ և ֆիզիկապես թերզարգացած։
Սնունդ խմբագրել
Արքայական օձերը նախաընտում են մանր կրծողներ՝ մկներ և առնետներ, ինչպես նաև` գորտեր և մողեսներ, փոքր օձեր։ Թագավորական օձերին հաճելի է զոհին հետապնդելու գործընթացը, նրանք կարող են դա անել ժամերով։ Այս օձերը հակված չեն շատակերության։ Նորմալ պայմաններում կենդանու համար երկու օրվա ընթացքում բավարար է մեկ բռնված զոհը։
Վարք խմբագրել
Շատ թունավոր օձեր վարում են գիշերային կյանք, իսկ օրվա ընթացքում նրանք աշխույժ կենսակերպ են վարում, նույնիսկ օրվա տապին։ Սողունների այս տեսակը մարդու համար ամենավտանգավոր օձերից մեկն է, ով նետվում է հարձակման առանց նախազգուշացման։ Ամեն տարի ավելի քան 100 մարդ տառապում է նրա խայթոցներից։ Որպեսզի ոչ ոք չտուժի այս սողունի խայթոցից, անհրաժեշտ է պահպանել հաղորդակցման հիմնական կանոնը.
|
Բոլոր թունավոր օձերի հետ հնարավորինս պետք է զգույշ լինել։ Մ՛՛ի մոտեցեք ու մի՛ բարկացրեք կենդանիներին։ Նրանք դրանից շատ արագ են դառնում ագրեսիվ։ | 
|
Օձերի ընտանիքի ներկայացուցիչներն ունեն երկու թունավոր ատամ, վերին ծնոտի երկու կողմում։ Թունավոր ատամների վրա կան ակոսներ, բայց օձերի մեծ մասի մոտ դրանք փակ են ու խողովակավոր ձեավորում ունեն՝ ներսից դատարկ։ Թունավոր գեղձի շուրջը մկաններ կան։ Երբ օձը կծում է, մկանները սեղմում են դեպի գեղձը, ատամների մեջ թույնը սեղմելով, որը ատամների ակոսների միջոցով մտնում է տուժողի մարմինը։
Սովորաբար թագավորական օձի թույնը ազդում է տուժողի նյարդային համակարգի վրա և կաթվածահար անում նրան։ Երբ թույնը հասնում է նյարդային կենտրոններին, որոնք վերահսկում են շնչառությունն ու և սիրտ- անոթային համակարգի աշխատանքը, զոհը մահանում է[4]։
Տեսակներ խմբագրել
- Սովորական արքայական օձ - (Lampropeltis getula)[5]
- Հոնդուրասյան կաթնային օձ - (Lampropeltis triangulum hondurensis)
- Արքայական կարմրա-մոխրագույն օձ- (Lampropeltis alterna)
- Մեքսիկական կաթնային օձ -(Lampropeltis triangulum annulata)
- Լեռնային թագավորական օձ- (Lampropeltis pyromelana)
- Հոնդուրասյան կաթնային օձ - ալբինոս- (Lampropeltis triangulum hondurensis albino) noblochi)
- Հոնդուրասյան կաթնային օձ - հիպոմելանիստ (Lampropeltis triangulum hondurensis Hypo)
- Կաթնային օձ «Նելսոնի-ալբինոս»- (Lampropeltis triangulum nelsoni albino)[6]
- Կաթնային օձ - Սինալոյան -(Lampropeltis triangulum sinaloae)
- Ստյուարտի կաթնային օձ -(Lampropeltis triangulum stuarti)
- Արքայական օձ - արևմտյան սանպեդոսկայա -(Lampropeltis zonata agalma)
- Նելսոնի ալբինոս-կաթնային օձ -(Lampropeltis triangulum nelsoni)
• Լեռնային արքայական օձ՝ մինչև մեկուկես մետր երկարությամբ, սև եռանկյունով, պողպատից կամ մոխրագույն ամուր գլխով, բավականաչափ զանգվածային կոճղերով, որն արտահայտվում է մոխրագույն և նարնջագույն երանգների համադրությամբ։
• Գեղեցիկ արքայական օձ՝ մինչև մեկ մետր երկարությամբ, սեղմված կողմերով և բարակ և փոքր երկարաձգված գլխով, մեծ աչքերով, զանգվածային կոճղերով, շագանակագույն կարմիր ուղղանկյուն բծերով։
• Մեքսիկական արքայական օձ՝ մինչև երկու մետր երկարությամբ, մի փոքր երկարաձգված, բարակ սեղմված գլխով, ուժեղ կոճղի կողմերից, որի հիմնական գույնը կարմիրը, սևը և սպիտակն է, մոխրագույնի ու շագանակագույնի համադրությամբ։
• Արիզոնյան արքայական օձ՝ մինչև մեկ մետր երկարությամբ, կարճ, ինչ-որ չափով կլորացված սև գլխով, բարակ կոճղերով, որը լավ նկատելի է եռակի, սև, դեղին կամ սպիտակ շերտերի համադրությամբ։
Բազմացում խմբագրել
Նախկինում գիտնականները կարծում էին, որ էգ օձերը սիրախաղի և զուգավորման ժամանակ գտնվում էին ստորադաս վիճակում, բայց այժմ պարզ է, որ նրանց դերը շատ նշանակալի է և նույնիսկ գերիշխող։ Արքայական օձերը սեռապես հասունանում են 2-3 տարեկանում, էգերը ավելի ուշ են հասունանում քան արուները։
Զուգավորումից 50-65 օր հետո էգերը ձվադրում են, որոնց զարգացման համար անհրաժեշտ է 27-29 °C ջերմաստիճանային պայմաններ։ Ձվերի քանակը մոտավոր 3-8 հատ է։ 65-80 օր հետո ձագերը դուրս են գալիս ձվերից։ Բնության մեջ այս տեսակը տարեկան ունենում է 1 սերունդ՝ զուգավորում ապրիլից հունիս ամիսներին։
Հիվանդություններ և վնասատուներ խմբագրել
Կենդանին բավականին զգայուն է տարբեր տեսակի վարակների և ինվազիվ հիվանդությունների նկատմամբ։ Օձերի մոտ առավել հաճախ ախտահարվում են նեկրոզացնող դերմատիտը (մաշկի փտում), ստոմատիտը (բերանի հոտը), թոքաբորբը, շնչառական այլ վարակները և էկտոպարազիտոզը (տիզ)։
Այս հիվանդություններից շատերը ոչ սանիտարահիգիենիկ պայմաններով կենդանիների ջերմային ու լուսային պայմանների ոչ բավարար ազդեցության, ինչպես նաև օդի խոնավության անհրաժեշտ հավասարակշռության արդյունք են։
Ով ով է խմբագրել
Կորալ օձ (թունավոր) խմբագրել
Մարջան օձ՝ (լատին․՝ Micrurus) շատ գեղեցիկ, բայց մահացու տեսակ է[7]։ Այնքան գեղեցիկ է, որ արքայական օձի նման ոչ թունավոր օձերը ընդօրինակելով նրա տեսքը հաճախ շրջապատի մարդկանց շրջանում խուճապ ու զարմ են առաջ բերում։ Նրանք կարող են ունենալ տարբեր գույներ, բայց միշտ ունենալով սև, դեղին և կարմիր օղակներ, դեղին գլուխ և սև օղակներ[8]։
Թույնը, որն ունի այս օձը, նեյրոտոքսիկ է։ Դա նշանակում է, որ դա ազդում է ուղեղի բոլոր մկանների հետ հաղորդակցման վրա և խայթած մարդուն դժվարացնում է տեղաշարժը։ Եթե խայթոցն ավարտված է, շատ հավանական է, որ սրտի և շնչառական ֆունկցիան թուլանա։
Մարջան օձը հունիս ամսին դնում է 3-5 ձու։ Ձվերը դնելուց հետո դրանց դուրս գալը տևում է մոտ 12 շաբաթ։ Ձագերը բավականին փոքր են` ընդամենը 18 սմ երկարությամբ, բայց թունավոր մեծ ներուժով։
Երիտասարդ կենդանու վտանգը կարող է նույնը լինել, ինչ չափահասինը։ Մարջան օձը ոչ մի տեսակի քողարկման կարիք չունի, քանի որ նրա թույն ներարկելու ունակությունը, որսը որսալու և գիշատիչներից պաշտպանվելու կարողությունը օձին առավել ուժեղ է դարձնում[9]։
Մարջան օձը համարվելով աշխարհի ամենավտանգավոր օձերից մեկը եղել և մնում է շատ մարդկանց ուշադրության կենտրոնում, ովքեր դառնում առավել ուշադիր ու զգուշավոր։
Մեքսիկական թագավորական օձ (ոչ թունավոր) խմբագրել
Լորտուների ընտանիքի ոչ թունավոր օձ (լատին․՝ Lampropeltis mexicana)։ Մարմնի երկարությունը կազմում է 0.9-1 մ։ Երբեմն հասնում է նույնիսկ 1.8-2 մ։ Գլուխը փոքր է և նեղ՝ մարմնին համապատասխան։ Հիմնականում լինում է մոխրագույն և դարչնագույն գույների՝ շատ հաճախ բծավոր[10]։
Հանդիպում են հիմնականում չոր, լեռնային գոտիներում, ուր կլիման անապատային կամ մերձանապատային է։ Շատ ավելի ակտիվ են գիշերային ժամերին։ Սնվում են մողեսներով, կրծողներով և այլ մանր օձերով։ Էգերը ձվադրում են տարեկան մեկ անգամ։ Ձվադրում են մինչև 15-18 ձու։ Մեքսիկական արքայական օձերը Մեքսիկայի էնդեմիկ կենդանատեսակներից է։ Հանդիպում են Մեքսիկայի Տամաուլիպաս, Նուևո Լեոն, Կոաուիլա և Սակատեկաս նահանգներում։ Շատ քիչ քանակությամբ հանդիպում են նաև Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում՝ միայն Տեխաս նահանգում[11]։
Զգուշացում խմբագրել
Մի շարք ոչ թունավոր օձեր ընդօրինակում են թունավոր օձերի առանձնահատկություններն ու վարքը[12]։ Անվնաս արքայական օձերը կարող են ընդօրինակել կորալ օձերի ձևը։
• Անհրաժեշտ է օձին միշտ վերաբերվել որպես վտանգավոր կենդանու, անկախ նրանից որ նա թունավոր է, թե ոչ։ Անհրաժշտ է զգույշ լինել, չսպանել օձին քանի որ դա կարող է լինել վտանգավոր։ Բացի այդ, օձերի ոչնչացնելը կարող է առաջացնել մի շարք կենդանիների ու թռչունների պոպուլյացիաների վնասակար փոփոխություններ։
Հուշումներ խմբագրել
• Ոտքերը կամ ձեռքերը մի՛ տեղադրեք այնպիսի անհասկանալի միջավայրում, որտեղ անմիջական տարածքը համարյա անտեսանելի է։ Դա է պատճառը, որ ամեն տարի մեծ թվով ալպինիստներ դառնում են օձերի խայթոցի զոհ[13]։
• Օգտվելով համացանցի հնարավորություններից եղե՛ք տեղեկացված Ձեր բնակության վայրերում հանդիպող օձերի մասին։ Կարևոր է իմանալ ամեն ինչ Ձեր կողքին ապրող օձերի տեսակների մասին, ունեցեք բնության մասին ուղեցույց, որը կօգնի ձեզ նույնականացնել կենդանիներին։
• Հագե՛ք երկարավիզ կոշիկներ, հաստ գուլպաներ և ծանր երկար տաբատ (ոչ թե շորտեր), եթե օձերի հետ հանդիպման խնդիր կա տարածքում։
• Եթե դուք գտնվում եք առհասարակ օձերի բնակության տիրույթում, ապա կարևոր է հիշել, որ դեղինի համադրությունը կարմիրի հետ, սպասում է, իսկ եթե սև գույնը համադրվում է կարմիրի հետ, պետք չէ անհանգստանալ։ Այս կանոնը միայն արևելյան և Հյուսիսային Ամերիկայում է կիրառվում։
• Տեղանքով քայլելիս միշտ ուշադիր եղե՛ք, երբեմն աղմկեք։ Օձին տվեք հեռանալու ամեն հնարավորություն կամ ինքներդ հեռացե՛ք։
• Հիշեք, որ օձերն իրականում մեզանից ավելի շատ են վախենում, քան մենք նրանցից։ Նրանք միայն խայթում են, երբ բարկացել են կամ ձեզ ընկալում են որպես սպառնալիք։ Սա վերաբերում է հատկապես թունավոր օձերին։
• Հաճախ հանկարծակի վախի պատճառով ստեղծվում է խուճապ և օձերի մեծ մասը հարձակվում է հենց այդ իրավիճակից ելնելով, ինքնապաշտպանվելու նպատակով[14]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ https://translate.google.com/translate?hl=hy&sl=ru&u=https://www.tulazoo.ru/nashi-zhivotnye/presmykayushchiesya/korolevskaya-zmeya.html&prev=search&pto=aue
- ↑ Sokolov, V. E.; Соколов, В. Е. (1984-<2000>). «Pi︠a︡tii︠a︡zychnyĭ slovarʹ nazvaniĭ zhivotnykh : latinskiĭ, russkiĭ, angliĭskiĭ, nemet︠s︡kiĭ, frant︠s︡uzskiĭ». Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ «Королевская змея калифорнийская (Lampropeltis getulus californiae)- купить в интернет-зоомагазине Планета Экзотики». planetexotic.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ https://www.popmech.ru/science/284542-unikalnyy-yad-korallovogo-poloza-vyzyvaet-muchitelnuyu-smert/.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ https://animaldiversity.org/accounts/Lampropeltis_getula/.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ https://www.twincitiesreptiles.net/nelsons-milksnake-lampropeltis-triangulum-nelsoni-albino/.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ «Калифорнийская королевская змея». www.zoo-ekzo.ru - Экзотические животные (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ «Коралловый аспид – фото, описание, питание, содержание, купить» (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ «Уникальный яд кораллового аспида вызывает мучительную смерть». Популярная механика (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ https://hy.petmypet.ru/7331-royal-mountain-snake.html.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ https://naked-science.ru/article/sci/korolevskie-zmei-prevzoshli-sopernikov.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ https://medex.am/health-topics/first-aid-snakebites.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն) - ↑ https://hy.observatoriodepaliativos.org/Einen-Schlangenbiss-behandeln-557.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(օգնություն)
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արքայական օձեր» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արքայական օձեր» հոդվածին։ |