Չափահաս, կենսաբանորեն սեռական հասունության հասած օրգանիզմ։ Մարդկային համատեքստում «չափահաս» տերմինը սոցիալական և իրավական հասկացությունների հետ կապված նշանակություն ունի։ Ի տարբերություն «անչափահասի», ըստ օրենքի՝ չափահասը համարվում է անկախ, ինքնաբավ և պատասխանատու անձ։ Օրինական չափահաս դառնալու տիպիկ տարիքը 18-ն է, թեև սահմանումը կարող է տարբերվել՝ կախված օրինական իրավունքներից, երկրից և հոգեբանական զարգացումից։

Մարդկային աճ և զարգացում

Մարդու չափահասությունը ներառում է մեծահասակների հոգեբանական զարգացումը։ Չափահաս կյանքի սահմանումները հաճախ անհամապատասխան են և հակասական. անձը կարող է կենսաբանորեն մեծահասակ լինել և չափահաս վարքագիծ ունենալ, բայց միևնույն է նրան վերաբերվեն որպես երեխայի, եթե նա չափահասության օրինական տարիքից ցածր է։ Եվ հակառակը, մարդը կարող է օրինականորեն չափահաս լինել, բայց չունենալ այն հասունությունն ու պատասխանատվությունը, որը կարող է սահմանել չափահաս մարդը։

Տարբեր մշակույթներում կան իրադարձություններ, որոնք կապված են մանկությունից չափահաս դառնալու կամ հասունանալու հետ։ Սա հաճախ ներառում է մի շարք թեստերի անցում, որոնք ցույց են տալիս, որ մարդը պատրաստ է չափահաս կյանքի կամ որոշակի տարիքի հասնելու համար, երբեմն՝ պատրաստվածության դրսևորման հետ միասին։ Ժամանակակից հասարակությունների մեծամասնությունը որոշում է օրինական չափահասությունը՝ հիմնվելով օրենքով սահմանված տարիքի հասնելու վրա՝ չպահանջելով ֆիզիկական հասունության դրսևորում կամ պատրաստություն չափահասության համար։

Կենսաբանական հասունություն

խմբագրել

Պատմականորեն և միջմշակութային առումով հասունությունը հիմնականում որոշվում է սեռական հասունացման սկզբից (երկրորդային սեռական հատկանիշների ի հայտ գալը, ինչպիսիք են դաշտանը և կրծքագեղձի զարգացումը կանանց մոտ, իսկ տղամարդկանց մոտ սերմնաժայթքումը և ավելի խռպոտ ձայնը, ինչպես նաև մազերի աճը երկու սեռերի մոտ)[1]։ Նախկինում անձը սովորաբար երեխայի կարգավիճակից անմիջապես անցնում էր չափահասի կարգավիճակի, հաճախ այդ փոփոխությունը նշանավորվում էր որոշակի տեսակի չափահասության թեստով կամ արարողությամբ[2]։ Արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ երեխաները հնարավորինս շուտ գնացին աշխատանքի, որպեսզի օգնեն ապահովելու իրենց ընտանիքը։ Մեծ ուշադրություն չէր դարձվում դպրոցին կամ ընդհանրապես կրթությանը։Շատ երեխաներ կարող էին աշխատանքի տեղավորվել, և նրանցից չէր պահանջվում ունենալ այնպիսի փորձառություն, ինչպիսին մեծահասակներն են մեր օրերում։

Այն բանից հետո, երբ ստեղծվեց դեռահասության սոցիալական կառուցվածքը[3], հասունությունը բաժանվեց երկու ձևի՝ կենսաբանական հասունություն և սոցիալական հասունություն։ Այսպիսով, ներկայումս գոյություն ունեն մեծահասակների երկու հիմնական ձևեր՝ կենսաբանական մեծահասակներ (մարդիկ, ովքեր հասել են վերարտադրողական ունակության, պտղաբեր կամ երկրորդական սեռական հատկանիշներ ունեցող) և սոցիալական մեծահասակներ (մարդիկ, ովքեր իրենց մշակույթով կամ օրենքով ճանաչված են որպես չափահաս)։ Կախված համատեքստից, մեծահասակը կարող է նշել ցանկացած սահմանում։ Մեկ այլ համեմատաբար նոր ասպեկտը չափահաս կյանքի հոգեբանական գործունեությունը. Ջեֆրի Արնետի խոսքով ՝ մեծահասակները կարող են ինքնուրույն ֆինանսական որոշումներ կայացնել, ֆինանսապես անկախ են և կարող են ինքնուրույն կյանքի դժվարին որոշումներ կայացնել։

 
Չափահաս մարդիկ

Չնայած նրան, որ մի քանի կամ ոչ էլ հաստատված բառարաններում տրվում է երկու բառերից կենսաբանական չափահաս տերմինի սահմանումը, բազմաթիվ բառարաններում չափահասի առաջին սահմանումը ներառում է«վերարտադրողական ունակությանը հասնելուց հետո կենդանու կյանքի ցիկլի փուլ»[4][5]։ Այսպիսով, «չափահաս» բառի հիմնական սահմանումը ֆիզիկական սեռական հասունության հետ սկսվող ժամանակաշրջան է, որը տեղի է ունենում սեռական հասունության սկսվելուց որոշ ժամանակ անց։ Թեև սա «չափահաս» բառի հիմնական սահմանումն է, այս տերմինը հաճախ օգտագործվում է նաև սոցիալական մեծահասակների համար։ Երկու բառից բաղկացած «կենսաբանական չափահաս» տերմինը ընդգծում կամ պարզաբանում է, որ օգտագործվում է ֆիզիկական հասունության վրա հիմնված նախնական սահմանումը (այսինքն` վերարտադրողական կարողության հասնելու համար)[6]։

Սեռահասունացման ժամանակահատվածը տատանվում է երեխանրի մոտ, բայց սովորաբար սկսվում է մոտ 10 կամ 11 տարեկանում։ Աղջիկները սովորաբար սկսում են սեռահասունացման գործընթացը 10 կամ 11 տարեկանում, իսկ տղաները 11 կամ 12 տարեկանում[7][8][9]։ Աղջիկները սովորաբար հասունանում են 15-17 տարեկանում, իսկ տղաները մինչև 16 կամ 17 տարեկանում[9][10]։ Սնուցումը, գենետիկան և շրջակա միջավայրը սովորաբար նույնպես դեր են խաղում սեռական հասունացման սկզբում[11]։ Աղջիկները կունենան աճի արագություն և իրենց մարմնի մի քանի հատվածներում կգիրանան։ Սա պայմանավորված է սեռական հասունացման բնական գործընթացներով, սակայն գենետիկան նույնպես դեր է խաղում նրանց քաշի կամ հասակի բարձրացման վրա[12]։

Ուղեղի զարգացման գիտության մեջ վեճերի վերջին ոլորտներից մեկը լիարժեք մտավոր հասունության ամենահավանական ժամանակագրական տարիքն է, եթե իհարկե այդպիսի տարիք նույնիսկ գոյություն ունի։ Լրատվամիջոցներում կրկնվող տարածված պնդումները (հիմնված պատկերազարդման տվյալների մեկնաբանության վրա) ենթադրում են 25 տարվա «վերջնակետ»՝ նկատի ունենալով նախաճակատային բլթի հատվքծը` որպեսմի տարածք, որը դեռ լիովին չի հասունացել 18 տարեկանում[13]։ Այս մեկնաբանությունները և դրանց հետևանքները դեռահասների մոտ իմպուլսների վերահսկման համար վիճարկվել են ոլորտում աշխատող բազմաթիվ հեղինակների կողմից[14][15][16][17]։

Օրինական չափահասություն

խմբագրել

Իրավաբանորեն, չափահասություն սովորաբար նշանակում է այն, որ մարդը հասել է այն տարիքին, երբ ծնողները կորցնում են իրենց իրավունքներն ու պարտականությունները տվյալ անձի նկատմամբ։ Կախված իր իրավասությունից՝ չափահաս տարիքը կարող է սահմանվել կամ չսահմանվել անկախ և չպետք է շփոթվի այլ գործունեության համար կիրառելի նվազագույն տարիքի հետ, ինչպիսիք են՝ պայմանագրի կնքումը, ամուսնությունը, քվեարկությունը, աշխատանք ունենալը, զինվորական ծառայությունը, հրազենի գնումը/պահպանումը, մեքենա վարելը, արտասահման մեկնելը, ալկոհոլային խմիչքների օգտագործումը, ծխելը, սեռական ակտիվությունը, մոլախաղերը, պոռնոգրաֆիայում մոդել կամ դերասան լինելը, նախագահի պաշտոնում առաջադրվելը և այլն։ Երիտասարդի մուտքը որևէ վայր կարող է սահմանափակվել այդ մարդու համար վտանգների, այն մտավախությունների պատճառով, որ այդ վայրը կարող է մարդուն հանգեցնել անբարոյական վարքագծի կամ այն վտանգի պատճառով, որ երիտասարդը վնաս կհասցնի (օրինակ, փխրուն առարկաների ցուցահանդեսում)։ Կարելի է որոշել երիտասարդի գործողությունների օրինականությունը կամ երիտասարդին այդ գործողությունը կատարելու հնարավորություն ընձեռելը՝ վաճառքի, վարձակալության, ցուցադրման, մուտքի թույլտվության, մասնակցության թույլտվության և այլն։ Կարող է տարբերություն լինել առևտրային և սոցիալական հնարավորությունների միջև։ Երբեմն կա օրինական խնամակալի կամ պարզապես չափահասի կողմից վերահսկողության պահանջ։ Երբեմն ոչ մի պահանջ չկա, այլ ավելի շուտ առաջարկություն։ Պոռնոգրաֆիայի օրինակով կարելի է տարբերակել.

  • թույլատրվում է մեծահասակների համար նախատեսված հաստատություն
  • պոռնոգրաֆիա գնելու թույլտվություն
  • պոռնոգրաֆիա ունենալու թույլտվություն
  • մեկ այլ անձի թույլատրվում է վաճառել, վարձակալել կամ ցույց տալ երիտասարդին պոռնոգրաֆիա
  • լինել պոռնոգրաֆիկ դերասան. կանոններ երիտասարդի և այլ մարդկանց համար՝ կապված արտադրության, տիրապետման և այլնի հետ (տե՛ս մանկական պոռնոգրաֆիա)։

Ինչ վերաբերում է բռնություն պարունակող ֆիլմերին և այլն.

  • Այլ անձի թույլատրվում է վաճառել, վարձակալել կամ ցուցադրել երիտասարդին ֆիլմ. կինոթատրոն, որտեղ թույլատրվում է երիտասարդի մուտքը։

Չափահասության տարիքը միջազգային մակարդակով տատանվում է 15-ից մինչև 21 տարեկան, ընդ որում 18-ը ամենատարածված տարիքն է։ Նիգերիան, Մալին, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունը և Կամերունը չափահասություն են սահմանում 15 տարեկանում, սակայն ավելի վաղ տարիքում աղջիկների ամուսնությունը սովորական երեւույթ է[18]։ Աշխարհի շատ երկրներում, ներառյալ Միացյալ Նահանգների մեծ մասը, Հնդկաստանը և Չինաստանը, չափահաս օրինական տարիք են համարում 18 տարեկանը (պատմականորեն 21 տարի), որոշ երկրներում այն տանատանվում է։

  1. Բրիտանական Կոլումբիայում, Նյու Բրունսվիկում, Նյուֆաունդլենդում և Լաբրադորում, Հյուսիսարևմտյան տարածքներում, Նոր Շոտլանդիայում, Նունավուտում և Յուկոնում չափահասության օրինական տարիքը 19 տարեկան է (չնայած կան որոշ բացառություններ, որոնց դեպքում կանադացիները կարող են օրինական չափահաս համարվել որոշակի իրավիճակներում, օրինակ՝ սեռական համաձայնությունը, որը կարող է լինել 16 տարեկանում, և քրեական իրավունք, դաշնային ընտրություններ և բանակ, որը լինում է 18 տարեկանում[19][20]։
  2. ԱՄՆ-ի Նեբրասկա և Ալաբամա նահանգներում չափահասության օրինական տարիքը 19 տարեկանն է[21]։
  3. Հարավային Կորեայում չափահասության օրինական տարիքը 19 տարեկանն է։
  4. ԱՄՆ-ի Միսիսիպիում և Պուերտո Ռիկոյում չափահասության օրինական տարիքը 21 տարեկանն է։

Մինչև 1970-ական թվականները արևմտյան երկրների մեծ մասում երիտասարդները մինչև 21 տարեկանը չափահասներ չէին համարվում։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում երիտասարդ քաղաքացիները չէին կարող քվեարկել մինչև 1971 թվականի հուլիսի 21-ը, երբ ընդունվեց 26-րդ փոփոխությունը, որի համաձայն ձայնի իրավունքը չի կարող սահմանափակվել 18 տարեկանից բարձր անձանց համար։ Քվեարկության տարիքը նվազեցվել է ի պատասխան այն փաստի, որ 18-ից մինչև 21 տարեկան երիտասարդները զորակոչվել են բանակ Վիետնամի պատերազմին մասնակցելու համար, որից հետո ի հայտ եկավ հետևյալ կարգախոսը` «բավականաչափ մեծահասակ պայքարելու համար, բավականաչափ մեծահասակ քվեարկելու համար»[22]։

ԱՄՆ-ում մինչեւ 21 տարեկան երիտասարդները նույնպես չեն կարողացել ալկոհոլ գնել, ատրճանակներ ձեռք բերել, պարտադիր պայմանագիր կնքել կամ ամուսնանալ առանց ծնողների թույլտվության։ Այն բանից հետո, երբ քվեարկության տարիքն իջեցվել է, շատ պետություններ նույնպես անցել են ալկոհոլի օգտագործման տարիքի նվազմանը (նահանգների մեծ մասում նվազագույն տարիքը 18 կամ 19 տարեկանն է), ինչպես նաև չափահասության տարիքի նվազեցմանը մինչև 18 տարեկան։ Այնուամենայնիվ, կան օրինական գործողություններ, որոնցում 18 տարին լռելյայն չափահաս չէ։ Դեռևս կան որոշ բացառություններ, երբ 21 տարի (կամ նույնիսկ ավելի բարձր) դեռևս որոշ իրավունքների կամ պարտականությունների չափանիշ է։ Օրինակ, ԱՄՆ-ում զենքի վերահսկողության մասին 1968 թվականի օրենքն արգելում է 21 տարեկանից փոքր անձանց ատրճանակ ձեռք բերել դաշնային լիցենզիա ունեցող դիլերից (չնայած դաշնային օրենքը բացառություն է անում 18-21 տարեկան անձանց համար, որոնք կարող են այն ձեռք բերել մասնավոր դիլերից, եթե թույլ է տալիս նահանգի օրենքը)[23]։

1984 թվականի հուլիսից ալկոհոլի օգտագործման նվազագույն տարիքի մասին ազգային օրենքը բոլոր նահանգներին հրահանգել է ալկոհոլի օգտագործման համապատասխան տարիքը բարձրացնել մինչև 21 տարեկանը, որպեսզի ստեղծի միասնական ստանդարտ օրինական գնման, օգտագործման կամ ալկոհոլի հրապարակային տիրապետման համար՝ բացառություններով, որոնք արվել են միայն մասնավոր տներում սպառման համար՝ ծնողների հսկողության և թույլտվության ներքո։ Դա արվել է ի պատասխան ոչ սթափ վիճակում մեքենա վարելիս մահացու դեպքերի թվի կրճատման, որոնք տարածված են երիտասարդ վարորդների շրջանում։ Այն պետությունները, որոնք որոշում են չպահպանել պահանջները, կարող են կորցնել ավտոմոբիլային ճանապարհների ֆինանսավորման մինչև 10%-ը[24]։

Վարկային քարտերի մասին օրենքը 2009 թվականին ավելի խիստ երաշխիքներ է ներկայացրել 18-21 տարեկան երիտասարդների համար, ովքեր վարկային քարտ են ստանում։ Մինչև 21 տարեկան երիտասարդները կամ պետք է ունենան 21 տարեկանից բարձր երաշխավոր, կամ ապացույցներ ներկայացնեն (սովորաբար եկամտի աղբյուր), որ նրանք կարող են մարել իրենց վարկային քարտի մնացորդը[25]։ Եթե այդ պահանջը չկատարվի, պետք է սպասել մինչև 21 տարեկան, որպեսզի ինքնուրույն հաստատվի վարկային քարտ։ 2010 թվականի Մատչելի խնամքի մասին օրենքը ընդլայնում է այն տարիքը, որով երիտասարդ չափահասները կարող են մնալ իրենց ծնողների առողջության ապահովագրության ծրագրում մինչև 26 տարեկան[26]։

2019 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ դաշնային կառավարությունը բարձրացրել է ծխախոտի եւ վեյփ-արտադրանքի գնման օրինական տարիքը՝ 18-ից մինչև 21[27]։ Այն երկրներում, որտեղ մարիխուանան օրինականացվել է, կանխադրված տարիքը նույնպես 21 տարի է, թեև նրանք, ովքեր երիտասարդ են, կարող են դեղատոմսեր կամ բժշկական մարիխուանայի քարտեր ստանալ բժշկի այցելությունից հետո[28]։

Դրամախաղը նաև տատանվում է 18-ից 21-ի սահմաններում՝ կախված նահանգից, և ավտոմեքենաների վարձակալության շատ ընկերություններ 21-ից ցածր անձանց չեն հանձնում մեքենաները և լրացուցիչ վճարներ գանձում են 25-ից ցածր վարորդներից (թեև դակոդավորված չէ և հանդիսանում է ընկերության քաղաքականությունը)։

Քվեբեկում (Կանադա) Քվեբեկի օրենսդիր մարմինը 2020 թվականին բարձրացրել է այն տարիքը, որում կարելի է ռեկրեացիոն մարիխուանա ձեռք բերել 18-ից մինչև 21 տարեկան, ինչը հակասում է այն երկրների մեծամասնությանը, որտեղ նվազագույն տարիքը 19 տարեկանն է (բացառությամբ Ալբերտայի, որը 18 տարեկան է)։ Քվեբեկի կառավարությունը վկայակոչել է 21 տարեկանից փոքր մարդկանց ուղեղի զարգացման համար մարիխուանայի ռիսկը ՝ որպես տարիքի բարձրացման արդարացում[29]։

2021 թվականի մարտին Վաշինգտոն նահանգը 5–4 որոշմամբ Վաշինգտոն նահանգի Գերագույն դատարանի դատավորները ցմահ դատապարտեցին 19-ամյա և 20-ամյա մի երիտասարդի, որոնք դատապարտվել էին առանձին գործերով։ Առաջին աստիճանի դաժան սպանություն տասնամյակներ առաջ՝ ասելով, ինչպես անչափահասների դեպքում, դատարանը նախ պետք է հաշվի առնի 21 տարեկանից ցածր անձանց տարիքը՝ նախքան նրանց մահապատժի ենթարկելը ճաղերի հետևում։ Սա տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ շարունակվում են քննարկումները, թե արդյոք 18-ից 21 տարեկանները պետք է ազատվեն մահապատժից[30][31][32][33]։

Գերմանիայում դատարանները հիմնականում մեղադրում են մինչև 21 տարեկան մեղադրյալներին ՝ անչափահասների մասին օրենքին համապատասխան, ձգտելով օգնել նրանց վերաինտեգրվել հասարակության մեջ և հանցագործությանը, ինչպես նաև հանցագործին համապատասխան պատիժ նշանակել։

2021 թվականի մայիսին Տեխասի նահանգը բարձրացրել է տարիքը, երբ կարելի է էկզոտիկ պարուհի լինել, աշխատել և հովանավորել սեռական կողմնորոշում ունեցող ձեռնարկություններին՝ 18-ից մինչև 21 թվականը[34]։

Մեծ Բրիտանիայում բազմաթիվ առաջարկներ են եղել ծխախոտ գնելու տարիքը 18-21-ի բարձրացնելու համար՝ փորձելով սահմանափակել երիտասարդների և դեռահասների օգտագործումը՝ մինչև 2030 թվականը «առանց ծխելու» Միացյալ Թագավորություն հասնելու համար[35]։ Այս բոլոր օրենքները, որոնք ընդունվել են տարիների ընթացքում, արտացոլում են աճող իրազեկությունը, որ երիտասարդները, թեև ոչ երեխաները, դեռևս անցումային փուլում են դեռահասների տարիքի եւ լիարժեք հասունության միջև, և անհրաժեշտության դեպքում պետք է ճշգրտումներ մտցնել քաղաքականության մեջ կամ սահմանափակումներ մտցնել, հատկապես այն դեպքերում, երբ դա վերաբերում է այն գործունեությանը, որը կրում է որոշակի ռիսկ կամ վնաս իրենց կամ ուրիշների համար[36]։

Միևնույն ժամանակ, չնայած այն հանգամանքին, որ երկրների մեծ մասում ընդունված չափահաս տարիքը 18 տարեկանն է, կան իրավունքներ կամ արտոնություններ, որոնք տրամադրվում են դեռահասներին, որոնք դեռ չափահաս չեն։ Միացյալ Նահանգներում երիտասարդները կարող են աշխատել 14 տարեկանում ՝ պայմանով, որ նրանք աշխատանքի թույլտվություն ունեն։ 16 տարեկանում անձը կարող է ստանալ վարորդական վկայական կամ լիցենզիա՝ կախված նահանգային օրենքներից և կարող է աշխատել շատ աշխատատեղերում (բացառությամբ նրանց, ովքեր պահանջում են ծանր տեխնիկա) և համաձայնություն տալ սեռական գործունեությանը (կախված նահանգից)։ 17 տարեկանում կարելի է զինվորական ծառայության անցնել ծնողների համաձայնությամբ, թեև մինչև 18 տարեկանը չի կարող զորակոչվել մարտական դիրքերում։

Ամերիկյան քաղաքների մեծ մասում տեղական ընտրությունների քվեարկության տարիքը18-ն է։ Բայց երկրի հինգ բնակավայրերում, որոնցից չորսը Մերիլենդում են, քվեարկելու իրավունք ունեն 16 և 17 տարեկան երիտասարդները։ Քաղաքներն են՝ Թաքոմո Պարկ, Ռիվերդալ, Գրինբելտ, Հյաթիսվիլի[37]։ 2020 թվականին Օքլենդում (Կալիֆորնիա) 16 տարեկան և բարձր աշակերտները իրավունք ստացան քվեարկելու դպրոցական խորհրդի ընտրություններում։ ԱՄՆ-ում և շատ այլ երկրներում աճում է 18-ից մինչև 16 տարեկան ընտրողների թվի նվազման շարժումը՝ երիտասարդների քվեարկությանը ներգրավելու և ընտրական ավելի մեծ մասնակցությունը խրախուսելու հույսով։ Որոշ երկրներում քվեարկության տարիքն արդեն 16 տարեկանն է, այդ թվում Ավստրիայում, Շոտլանդիայում, Արգենտինայում, Բրազիլիայում, Ուելսում, Կուբայում և Էկվադորում։

Գերմանիայում գարեջուր և գինի կարելի է գնել 16 տարեկանում, թեև մինչև 18 տարեկանը չի կարող գնել ոգելից խմիչքներ կամ թունդ ալկոհոլային խմիչքներ։ Գերմանիայում համաձայնության տարիքը 14 տարեկան է, եթե երկու գործընկերներն էլ 18 տարեկանից ցածր են։ 18 տարեկանից փոքր անձի հետ սեռական ակտիվությունը պատժվում է, եթե մեծահասակը անչափահասի նկատմամբ իշխանություն ունեցող անձ է դաստիարակության, կրթության, խնամքի կամ աշխատանքի հարցերում։

Հասուն տարիքի սոցիալական կառուցում

խմբագրել

Ի տարբերություն ծերացման և չափահասության կենսաբանական հեռանկարների, հասարակագետները հասուն տարիքը պատկերացնում են որպես սոցիալապես կառուցված[38][39]։ Թեև ծերացումը հաստատված կենսաբանական գործընթաց է, չափահասության հասնելն իր չափանիշներով սոցիալական է։ Ի տարբերություն այլ տեսանկյունների, որոնք հայեցակարգում են ծերությունը և հասուն տարիքի հասնելը որպես հիմնականում համընդհանուր զարգացում` անկախ համատեքստից, ազգից, սերունդից, սեռից, ռասայից կամ սոցիալական դասից։ Հասարակագետները այս ասպեկտները համարում են առաջնային մեծահասակների մշակութային սահմանումների մեջ[40]։

Չափահասության՝ որպես սոցիալական կառուցվածքի հետագա ապացույցները ցուցադրվում են ժամանակի ընթացքում չափահասության փոփոխվող չափանիշներով։

Պատմականորեն, ԱՄՆ-ում չափահաս տարիքը հիմնված է եղել կրթությունն ավարտելու, ծագման, ընտանիքից հեռանալու և կարիերա սկսելու վրա[41][42][43]։ Այլ հիմնական պատմական չափանիշները ներառում են ամուսնությունն ու ծնող դառնալը։ Այս չափանիշները սոցիալական և սուբյեկտիվ են. դրանք կազմակերպվում են ըստ սեռի, ռասայի, էթնիկական պատկանելության, սոցիալական դասի, ի թիվս այլ հիմնականինքնության նշանների։ Արդյունքում, որոշակի պոպուլյացիաներ իրենց չափահաս են զգում կյանքի ընթացքում ավելի վաղ, քան մյուսները[44][45][46][47]։

Երիտասարդ չափահասների ժամանակակից փորձառությունները և հետազոտություններն այսօր փոխարինում են չափահասության ավելի սուբյեկտիվ թվացող չափանիշներին, որոնք ավելի լավ են արձագանքում երիտասարդների ծերացման փորձառություններին[45][48]։

Չափորոշիչները բնութագրվում են «ինդիվիդուալիստական չափանիշների աճող կարևորությամբ և չափահասության նորմատիվ հասկացությունների ժողովրդագրական նշանների անտեղիությամբ[49]։ Մասնավորապես, երիտասարդ խմբերի հասուն տարիքի հասնելը կենտրոնանում է երեք չափանիշների վրա՝ պատասխանատվության զգացում ձեռք բերել, ինքնուրույն որոշումներ կայացնել և ֆինանսական անկախություն[50][51]։

Մասաչուսեթսի Քլարկ համալսարանի հոգեբան և պրոֆեսոր Ջեֆրի Առնեթը ուսումնասիրել է մեծահասակների զարգացումը և պնդում է, որ դեռահասության և հասունության միջև կա զարգացման նոր և հստակ շրջան։ Այս փուլը, որը նա անվանում է «առաջացող հասուն տարիք», տեղի է ունենում 18-ից 25 տարեկանում։ Առնեթը շարադրում է հինգ հստակ առանձնահատկություններ, որոնք հատուկ են զարգացման այս շրջանին։ Այս փուլը ինքնության ուսումնասիրության, անկայունության, ինքնորոշման, արանքում զգալու և հնարավորությունների դարաշրջան է։ Առնեթը նկարագրում է այս անհատներին որպես իրենց կյանքի համար որոշակի պատասխանատվություն ստանձնելու ունակություն, բայց դեռևս լիովին չափահաս չեն զգում։ Առնեթը նկարագրում է զարգացման այս փուլում գտնվող անհատներին, ովքեր որոշում են, թե ովքեր են և ինչ են ուզում կյանքից։ Հաճախ նրանք փոխում են իրենց բնակավայրը, քանի որ ստանում են բարձրագույն կրթություն և այլևս կապված չեն իրենց ծնողների հետ ապրելու առօրյայի հետ։ Առնեթն ասում է, որ այս անհատները, ըստ էության, կարող են գնալ այնտեղ, որտեղ ցանկանում են, երբ ցանկանում են։ Առնեթն ասում է նաև, որ «լավատեսությունը տիրում է»։ Կյանքի այս փուլում գտնվող մարդիկ վստահ են, որ կարող են իրենց համար ավելի լավ կյանք ստեղծել, քան իրենց ծնողներն են ունեցել, և կարող են ունենալ ավելի խորը, երկարատև հարաբերություններ[52][53]։

Ըստ հրեական ավանդույթի, հասուն տարիքը հասնում է 13 տարեկանում (Բար Միցվայի կամ Բաթ Միցվայի նվազագույն տարիքը) հրեա տղաների և աղջիկների համար։ Ակնկալվում է, որ նրանք պատրաստություն կցուցաբերեն չափահասության համար՝ սովորելով Թորան և հրեական այլ սովորույթներ։ Քրիստոնեական Աստվածաշունչը և հրեական սուրբ գրությունները չեն պարունակում տարիքային պահանջներ չափահաս դառնալու կամ ամուսնանալու համար, ինչը ներառում է սեռական գործունեությամբ զբաղվելը։

1983 թվականի կանոնական իրավունքի օրենսգիրքն ասում է. «տասնվեց տարին չլրացած տղամարդը, ինչպես նաեւ տասնչորս տարին չլրացած կինը չեն կարող օրինական ամուսնանալ»[54]։ Ըստ Նիլ Փոստմանի «Մանկության անհետացումը»՝ միջնադարի քրիստոնեական եկեղեցին հաշվետվության տարիքը, երբ մարդուն կարող էին դատել և նույնիսկ մահապատժի ենթարկել որպես չափահաս, համարում էր 7 տարեկան։ Չնայած որոշ կրոններ ունեն իրենց ուղեցույցները, թե ինչ է նշանակում մեծահասակ լինել, ընդհանուր առմամբ, կան միտումներ, որոնք առաջանում են կրոնականության հետ կապված, քանի որ մարդիկ դեռահաս տարիքից անցնում են մեծահասակների կյանքին։ Կրոնի դերը մարդու կյանքում կարող է ազդել դեռահասների զարգացման վրա[55]։

Ազգային բժշկական գրադարանը (NCBI) լուսաբանում է որոշ հետազոտություններ, որոնք ցույց են տալիս, որ կրոնական մակարդակը նվազում է, քանի որ մարդիկ թողնում են տունը և ապրում են ինքնուրույն։ Հաճախ, երբ մարդիկ ապրում են ինքնուրույն, նրանք փոխում ենիրենց կյանքի նպատակները, և կրոնը, որպես կանոն, դառնում է ավելի կարևոր, քանի որ նրանք սովորում են, թե ով են նրանք. NCBI-ի այլ ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որերբ մեծահասակները ամուսնանում են և երեխաներ ունենում, նրանք սառչում են, քանի որ կրոնական աճի միտում կա։ Յուրաքանչյուր մարդու կրոնականության մակարդակը աճում է տարբեր արագությամբ, ինչը նշանակում է, որ կրոնը մեծահասակների զարգացման համեմատ տարբեր է տարբեր մշակույթների և ժամանակների միջև։ Յուրաքանչյուրի կրոնականության մակարդակը ձևավորվում է տարբեր տեմպերով, ինչը նշանակում է, որ կրոնը մեծահասակների զարգացման համեմատ տարբեր է տարբեր մշակույթների և ժամանակների միջև[56]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. Thomas Edward McNamara (2004). Evolution, Culture, and Consciousness: The Discovery of the Preconscious Mind. University Press of America. էջեր 262–263. ISBN 0-7618-2765-X. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  2. Maranz Henig, Robin (2010 թ․ օգոստոսի 18). «What Is It About 20-Somethings?». New York Times. էջ 10. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. «THE DISCOVERY OF adolescence is generally dated to 1904, with the publication of the massive study "Adolescence," by G. Stanley Hall, a prominent psychologist and first president of the American Psychological Association.»
  3. Saul, Roger (2016). «Adolescence and ClockTime: Two modern concepts intertwined, revisited, reconsidered». Global Studies of Childhood (անգլերեն). 6 (2): 234–245. doi:10.1177/2043610616647643. ISSN 2043-6106.
  4. International Dictionary of Medicine and Biology (1986)
  5. Churchill's Medical Dictionary (1989)
  6. Gluckman, Peter D.; Hanson, Mark A. (January 2006). «Evolution, development and timing of puberty». Trends in Endocrinology & Metabolism. 17 (1): 7–12. doi:10.1016/j.tem.2005.11.006. PMID 16311040. S2CID 26141301.
  7. Kail, RV; Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View (5th ed.). Cengage Learning. էջ 296. ISBN 978-0-495-60037-4.
  8. Schuiling (2016). Women's Gynecologic Health. Jones & Bartlett Learning. էջ 22. ISBN 978-1-284-12501-6. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին. «The changes that occur during puberty usually happen in an ordered sequence, beginning with thelarche (breast development) at around age 10 or 11, followed by adrenarche (growth of pubic hair due to androgen stimulation), peak height velocity, and finally menarche (the onset of menses), which usually occurs around age 12 or 13.»
  9. 9,0 9,1 D. C. Phillips (2014). Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy. Sage Publications. էջեր 18–19. ISBN 978-1-4833-6475-9. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին. «On average, the onset of puberty is about 18 months earlier for girls (usually starting around the age of 10 or 11 and lasting until they are 15 to 17) than for boys (who usually begin puberty at about the age of 11 to 12 and complete it by the age of 16 to 17, on average).»
  10. Solomon, Jean W.; O'Brien, Jane Clifford (2014). Pediatric Skills for Occupational Therapy Assistants – E-Book. Elsevier Health Sciences. էջ 103. ISBN 978-0-323-29163-7. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 20-ին.
  11. Ge, Xiaojia; Natsuaki, Misaki N.; Neiderhiser, Jenae M.; Reiss, David (2007). «Genetic and Environmental Influences on Pubertal Timing: Results From Two National Sibling Studies». Journal of Research on Adolescence. 17 (4): 767–788. doi:10.1111/j.1532-7795.2007.00546.x.
  12. «Stages of puberty: what happens to boys and girls». nhs.uk (անգլերեն). 2018 թ․ ապրիլի 26. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  13. Cox, Tony (2011 թ․ հոկտեմբերի 10). «Brain Maturity Extends Well Beyond Teen Years». NPR. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 11-ին.
  14. Romer, Daniel (2010). «Adolescent risk taking, impulsivity, and brain development: implications for prevention». Developmental psychobiology. 52 (3): 263–276. doi:10.1002/dev.20442. PMC 3445337.
  15. Casey, BJ; Caudle, K (2013). «The Teenage Brain: Self Control». Current Directions in Psychological Science. 22 (2): 82–87. doi:10.1177/0963721413480170. PMC 4182916.
  16. «The Myth of the Teen Brain». scientificamerican.com (անգլերեն). 2007 թ․ հունիսի 1. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  17. David Moshman (2011). Adolescent Rationality and Development. Psychology Press. ISBN 9780203835111. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  18. Spooner, Samatha (2014 թ․ հուլիսի 14). «Legal ages of marriage across Africa: Even when it's 18, they are married off at 12!». Mail & Guardian Africa. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 24-ին.
  19. Bellemare, Steven (July 2008). «Age of consent for sexual activity in Canada». Paediatrics & Child Health. 13 (6): 475. doi:10.1093/pch/13.6.475. PMC 2532909. PMID 19436429.
  20. B. A., Political Science. «What Does Age of Majority Mean in Canada?». ThoughtCo (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  21. «Age of Majority by State as of 2020». Policygenius (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  22. «"Old Enough to Fight, Old Enough to Vote": The WWII Roots of the 26th Amendment».
  23. [1]
  24. «The 1984 National Minimum Drinking Age Act | APIS - Alcohol Policy Information System».
  25. «My first unsecured credit card came with a $20,000 limit—here's why that is rare today». 2020 թ․ հուլիսի 22.
  26. «Young Adults and the Affordable Care Act: Protecting Young Adults and Eliminating Burdens on Families and Businesses | CMS».
  27. «Tobacco 21». FDA. 2021 թ․ փետրվարի 22.
  28. «What is the Age Limit of Medical Cannabis in California?». 2018 թ․ սեպտեմբերի 18.
  29. «Quebec raises legal consumption age for cannabis to 21». 2019 թ․ հոկտեմբերի 30.
  30. «Mandatory life without parole prohibited for young WA adults». 2021 թ․ մարտի 11.
  31. «A Decent Proposal: Exempting Eighteen- to Twenty-Year-Olds from the Death Penalty». 2016 թ․ հունիսի 9.
  32. «Kentucky Trial Judge Rules Death Penalty Unconstitutional for Offenders Younger Than Age 21».
  33. «Should 18- to 21-year-olds be eligible for execution?».
  34. «Texas bill aims to crack down on human trafficking».
  35. «Raise age for sale of cigarettes to 21 and stop 'tobacco epidemic', say UK MPS». 2021 թ․ հունիսի 9.
  36. Arain, Mariam; Haque, Maliha; Johal, Lina; Mathur, Puja; Nel, Wynand; Rais, Afsha; Sandhu, Ranbir; Sharma, Sushil (2013). «Maturation of the adolescent brain». Neuropsychiatric Disease and Treatment. 9: 449–461. doi:10.2147/NDT.S39776. PMC 3621648. PMID 23579318.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  37. «Takoma Park is one of five cities where minors can vote. And young voters are turning out». October 2020.
  38. Elder, Glen H. Jr. 1985. “Perspectives on the life course.” op. 23–49 in Life Course Dynamics: Trajectories and Transitions, 1968–1980, ed. Glen H. Elder Jr. Ithaca, NY: Cornell University Press.
  39. Settersten, Richard A. 1999. Lives in Time and Place: The Problems and Promises of Developmental Science. Amityville, NY: Baywood Publishing Company.[Հղում աղբյուրներին]
  40. Ryff, Carol D. 1985. “The Subjective Experience of Life-Span Transitions.” In Gender and the life course, by Alice S. Rossi, 97–113. New York: Adine.
  41. Arnett, Jeffrey Jensen (1998). «Learning to Stand Alone: The Contemporary American Transition to Adulthood in Cultural and Historical Context». Human Development. 41 (5/6): 295–315. doi:10.1159/000022591. JSTOR 26763368. S2CID 143862036.
  42. Levinson, Daniel J. 1978. The Seasons of a Man's Life. New York: Knopf.[Հղում աղբյուրներին]
  43. Shanahan, Michael J. (August 2000). «Pathways to Adulthood in Changing Societies: Variability and Mechanisms in Life Course Perspective». Annual Review of Sociology. 26 (1): 667–692. doi:10.1146/annurev.soc.26.1.667. JSTOR 223461.
  44. Arnett, Jeffrey Jensen (2003). «Conceptions of the Transition to Adulthood Among Emerging Adults in American Ethnic Groups». New Directions for Child and Adolescent Development. 2003 (100): 63–76. doi:10.1002/cd.75. PMID 12955983.
  45. 45,0 45,1 Aronson, Pamela (February 2008). «The Markers and Meanings of Growing Up: Contemporary Young Women's Transition From Adolescence to Adulthood». Gender & Society. 22 (1): 56–82. doi:10.1177/0891243207311420. PMC 2312095. PMID 18418470.
  46. Barrett, A. E. (March 2003). «Socioeconomic Status and Age Identity: The Role of Dimensions of Health in the Subjective Construction of Age». The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences. 58 (2): S101–S109. doi:10.1093/geronb/58.2.s101. PMID 12646599.
  47. Barrett, Anne E. (May 2005). «Gendered experiences in midlife: Implications for age identity». Journal of Aging Studies. 19 (2): 163–183. doi:10.1016/j.jaging.2004.05.002.
  48. Furstenberg, Frank F. Jr., Rubén G. Rumbaut, and Richard A. Settersten Jr. 2005. “On the Frontier of Adulthood: Emerging Themes and New Directions.” In On the frontier of adulthood: Theory, Research, and Public Policy, by Richard A. Settersten Jr., Frank F. Furstenburg Jr., and Rubén G. Rumbaut, 3–25. Chicago: University of Chicago Press.
  49. Shanahan, Michael J., Erik J. Porfeli, Jeylan T. Mortimer, and Lance D. Erickson. 2005. “Subjective Age Identity and the Transition to Adulthood: When do Adolescents Become Adults?” In On the Frontier of Adulthood: Theory, Research, and Public Policy, by Richard A. Settersten Jr., Frank F. Furstenburg Jr., and Rubén G. Rumbaut, 225–255. Chicago: University of Chicago.
  50. Arnett, Jeffrey Jensen. 2004. Emerging Adulthood: The Winding Road from Late Teens through the Twenties. New York, NY: Oxford University Press.[Հղում աղբյուրներին]
  51. Settersten, Richard A. 2011. “Becoming Adult: Meanings and Markers for Young Americans.” In Coming of Age in America: The Transition to Adulthood in the Twenty-First Century, by Mary C. Waters, Patrick J. Carr, Maria J. Kefalas, and Jennifer Holdaway, 169–190. Berkeley: University of California Press.
  52. «Jeffrey Jensen Arnett, PhD». www.apa.org. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  53. Munsey, Christopher (June 2006). «Emerging adults: The in-between age». Monitor on Psychology. Vol. 37. American Psychological Association. էջ 68. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  54. «canon 1083, §1».
  55. Donelson, Elaine (1999). «Psychology of religion and adolescents in the United States: Past to present». Journal of Adolescence. 22 (2): 187–204. doi:10.1006/jado.1999.0212. PMID 10089119.
  56. Lee, Bo Hyeong Jane; Pearce, Lisa D.; Schorpp, Kristen M. (September 2017). «Religious Pathways from Adolescence to Adulthood». Journal for the Scientific Study of Religion. 56 (3): 678–689. doi:10.1111/jssr.12367. PMC 5912683. PMID 29706663.