Վիքիպեդիա

Ֆինանսական ճգնաժամ

իրավիճակը, որի դեպքում ֆինանսական ակտիվները հանկարծ կորցնում են իրենց անվանական արժեքի մեծ մասը

Ֆինանսական ճգնաժամը ցանկացած լայն տարածում գտած իրավիճակ է, որի ընթացքում որոշ ֆինանսական ակտիվներ հանկարծ կորցնում են իրենց անվանական արժեքի մեծ մասը։ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբներին շատ ֆինանսական ճգնաժամներ կապված էին բանկային գործարքների հետ, և շատ անկումներ համընկնում էին այդ խուճապի հետ։ Այլ իրավիճակներ, որոնք հաճախ անվանվում են ֆինանսական ճգնաժամներ, ներառում են ֆոնդային բորսայի խափանումներ և այլ ֆինանսական պղպջակների փչացում, արտարժույթի ճգնաժամեր և պետության անկում[1][2]։ Ֆինանսական ճգնաժամերն ուղղակիորեն հանգեցնում են թղթի հարստության կորստի, բայց անպայման չեն հանգեցնում էական փոփոխությունների իրական տնտեսությունում (օրինակ՝ 17-րդ դարում հայտնի կակաչի մոլուցքի պղպջակների հետևանքով առաջացած ճգնաժամը)։

Շատ տնտեսագետներ առաջարկել են տեսություններ այն մասին, թե ինչպես են զարգանում ֆինանսական ճգնաժամերը և ինչպես կարող են կանխվել։ Այնուամենայնիվ, համաձայնություն չկա, և ֆինանսական ճգնաժամերը շարունակում են ժամանակ առ ժամանակ տեղի ունենալ։

Տեսակներ խմբագրել

Բանկային ճգնաժամ խմբագրել

Երբ բանկը կրում է ավանդատուների կողմից գումարի հանկարծակի դուրս գալը, դա կոչվում է բանկային գործարք։ Քանի որ բանկերը վարկեր են տրամադրում որպես ավանդներ ստացված գումարների մեծ մասը (տես բանկի մասնակի պահուստավորում), նրանց համար դժվար է արագորեն վերադարձնել բոլոր ավանդները, եթե դրանք հանկարծ պահանջարկ ունենան, ուստի գործարքը բանկին դարձնում է անվճարունակ, պատճառելով հաճախորդներին կորցնել իրենց ավանդները, այնքանով, որքանով դրանք չեն իրականացվում ավանդների ապահովագրությամբ։ Այն իրադարձությունը, որի միջոցով բանկային գործունեությունը տարածված է, կոչվում է համակարգային բանկային ճգնաժամ կամ բանկային խուճապ[3]։

Բանկային գործարքների օրինակներ են՝ 1931 թվականին Միացյալ Նահանգների բանկի գործարկումը և 2007 թվականի Հյուսիսային ռոքի գործարկումը[4]։ Բանկային ճգնաժամերը հիմնականում տեղի են ունենում ռիսկային վարկավորման և վարկի թերությունների առաջացման ժամանակահատվածից հետո։

Արժութային ճգնաժամ խմբագրել

Արժութային ճգնաժամը, որը կոչվում է նաև արժեզրկման ճգնաժամ[5], սովորաբար համարվում է ֆինանսական ճգնաժամի մաս։ Կամինսկին (1998), օրինակ, սահմանում է արտարժույթի ճգնաժամերը որպես տեղի ունեցող, երբ փոխարժեքի տոկոսում ամսական արժեզրկման միջին կշռված արժեքը և փոխարժեքի պահուստների ամսական տոկոսադրույքի նվազումը գերազանցում է ավելի քան երեք ստանդարտ շեղումներով։ Ֆրանկելը և Ռոզը (1996) արտարժույթի ճգնաժամը սահմանում են որպես առնվազն 25% արժույթի անվանական արժեզրկում, բայց այն սահմանվում է նաև որպես արժեզրկման փոխարժեքի առնվազն 10% աճ։ Ընդհանուր առմամբ, արժութային ճգնաժամը կարող է սահմանվել որպես մի իրավիճակ, երբ փոխանակման շուկայում մասնակիցները գիտակցում են, որ ֆիքսված փոխանակման փոխարժեքի տոկոսը ձախողվելու է, առաջացնելով սպեկուլյացիաներ փոխանակման դեմ, որը արագացնում է ձախողումը և ստիպում արժեզրկման[5]։

Սպեկուլյատիվ պղպջակներ և բաժնետոմսեր խմբագրել

Սպեկուլյատիվ պղպջակները գոյություն ունեն մեծ, ակտիվների որոշ դասերի կայուն գերագնահատման դեպքում[6]։ Մեկ գործոն, որը հաճախ նպաստում է պղպջակներին, այն գնորդների առկայությունն է, ովքեր ակտիվ են գնում՝ բացառապես հիմնվելով սպասելիքների վրա, որ հետագայում նրանք կարող են այն վաճառել ավելի բարձր գնով, այլ ոչ թե հաշվարկելով եկամուտը, որը կառաջանա ապագայում։ Եթե կա պղպջակ, կա նաև ակտիվների գների անկման վտանգ. շուկայի մասնակիցները շարունակում են գնումներ կատարելու միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ ակնկալում են, որ ուրիշները գնելու են, և երբ շատերը որոշեն վաճառել, գինը կիջնի։ Այնուամենայնիվ, դժվար է կանխատեսել, թե արդյոք ակտիվի գինը իրականում հավասար է դրա հիմնական արժեքին, ուստի դժվար է հուսալիորեն հայտնաբերել պղպջակները։ Որոշ տնտեսագետներ պնդում են, որ պղպջակները երբեք կամ գրեթե երբեք չեն առաջանում[7]։

 
1873 թվականի մայիսի 9-ին, Սև ուրբաթ, Վիեննայի ֆոնդային բորսայում։ Դրան հետևեց 1873 թվականի խուճապը և Մեծ ճգնաժամը:

Պղպջակների (կամ ենթադրվող պղպջակների) և բաժնետոմսերի գների և այլ ակտիվների գների անկնամ հայտնի օրինակները ներառում են 17-րդ դարի հոլանդական կակաչի մոլուցքը, 18-րդ դարի Հարավային ծովի պղպջակը, 1929 թվականի Ֆոնդային բորսայի վթարը, 1980-ական թվականների Ճապոնիայի ֆինանսական պղպջակը, 2000-2001 թվականների դոտ-քոմ պղպջակի վթարը, և Միացյալ Նահանգների ներկայումս փչացող բնակարանային պղպջակը[8][9]։ 2000-ականները առաջացրեցին անշարժ գույքի պղպջակ, որտեղ բնակարանների գները զգալիորեն աճում էին որպես գույքային ակտիվ[10]։

Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամ խմբագրել

Երբ մի երկիր, որը պահպանում է ֆիքսված փոխարժեքը, հանկարծ ստիպված է արժեզրկել իր արժույթը՝ անկայուն ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտի ավելացման պատճառով, դա կոչվում է արժութային ճգնաժամ կամ վճարումների հաշվեկշռի ճգնաժամ։ Երբ մի երկիր չի կարողանում մարել իր պետության պարտքը, սա կոչվում է պետական պարտք։ Թեև արժեզրկումը և պարտքը կարող են լինել կառավարության կամավոր որոշումներ, դրանք հաճախ ընկալվում են որպես ներդրողների զգացողության փոփոխության կամավոր արդյունք, ինչը հանգեցնում է կապիտալի ներհոսքերի հանկարծակի դադարեցման կամ կապիտալի թռիչքի հանկարծակի աճի։

1992–1993 թվականներին եվրոպական արժույթի փոխարժեքի մեխանիզմի մաս կազմող մի քանի արժույթներ ճգնաժամեր ունեցան և ստիպված եղան արժեզրկվել կամ նահանջել մեխանիզմից։ 1997–1998 թվականներին Ասիայում տեղի ունեցավ արժութային ճգնաժամերի ևս մեկ փուլ։ 1980-ական թվականների սկզբին Լատինական Ամերիկայի շատ երկրներ չկարողացան վճարել իրենց պարտքը։ 1998 թվականի Ռուսաստանի ֆինանսական ճգնաժամը հանգեցրեց ռուբլու և պարտքի արժեզրկմանը Ռուսաստանի պետական պարտատոմսերում։

Լայնածավալ տնտեսական ճգնաժամ խմբագրել

Երկու կամ ավելի քառորդ տևողությամբ ՀՆԱ-ի բացասական աճը կոչվում է անկում։ Հատկապես երկարատև կամ խիստ անկումը կարող է կոչվել դեպրեսիա, մինչդեռ դանդաղ, բայց ոչ պարտադիր բացասական աճի երկար ժամանակահատվածը երբեմն կոչվում է տնտեսական լճացում։

 
Սպառողական ծախսերի կրճատում:

Որոշ տնտեսագետներ պնդում են, որ շատ անկումներ մեծ մասամբ պայմանավորված են ֆինանսական ճգնաժամերով։ Կարևոր օրինակ է Մեծ ճգնաժամը, որին նախորդել են շատ երկրներում բանկերի գործարքների և ֆոնդային բորսայի անկումներ։ 2008 և 2009 թվականների վերջին ենթածրագրային հիփոթեքային ճգնաժամը և ամբողջ աշխարհում այլ անշարժ գույքի պղպջակների պայթյունը նույնպես հանգեցրեցին անկման ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ երկրներում։

Որոշ տնտեսագետներ պնդում են, որ ֆինանսական ճգնաժամերը առաջ են բերվում անկում այլ բանի փոխարեն, և որ նույնիսկ այնտեղ, որտեղ ֆինանսական ճգնաժամը նախնական ցնցումն է, որը տանում է անկման, այլ գործոններ կարող են ավելի կարևոր լինել անկման երկարաձգման ընթացքում։ Մասնավորապես, Միլթոն Ֆրիդմենը և Աննա Շվարցը պնդում էին, որ 1929 թվականի կործանման և 1930-ական թվականների բանկային խուճապի հետ կապված սկզբնական տնտեսական անկումը չի վերածվի երկարատև ճգնաժամի, եթե չուժեղացվի դրամական քաղաքականության սխալներից Դաշնային պահուստի մասը[11], դիրքորոշում, որը սատարում է Բեն Բերնանկը[12]։

Պատճառներ և հետևանքներ խմբագրել

Ֆինանսական շուկաներում ռազմավարական փոխլրացումներ խմբագրել

Հաճախ նկատվում է, որ հաջող ներդրումը ֆինանսական շուկայում պահանջում է յուրաքանչյուր ներդրողի ենթադրել, թե ինչ պետք է անեն այլ ներդրողներ։ Ջորջ Սորոսը անվանել էր այս կարիքը ենթադրելու ուրիշների «ճկունության» մտադրությունները[13]։ Նմանապես Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը ֆինանսական շուկաները համեմատեց գեղեցկության մրցույթի հետ, որում յուրաքանչյուր մասնակից փորձում է կանխագուշակել, թե որ մոդելին այլ մասնակիցներ կհամարեն ավելի գեղեցիկ[14]։

Ավելին, շատ դեպքերում ներդրողները խթանում են համակարգել իրենց ընտրությունները։ Օրինակ՝ ինչ-որ մեկը, ով կարծում է, որ մյուս ներդրողները ցանկանում են գնել շատ ճապոնական իեն, կարող է ակնկալել, որ իենի արժեքը կբարձրանա, և, հետևաբար, ունի դրդապատճառ նաև իեն գնելու։ Նմանապես, Անկախ ազգային հիփոթեքային կորպորացիայի բանկում ավանդատուն, ով ակնկալում է, որ մնացած այլ ավանդատուները կհանեն իրենց միջոցները, կարող է ենթադրել բանկի կործանումը, և հետևաբար կունենա դրդապատճառ նաև հանելու իր միջոցները։ Տնտեսագետները անվանում են այդ դրդապատճառը այլոց ռազմավարական փոխլրացման ռազմավարություն[15]։

Ենթադրվում է, որ եթե մարդիկ կամ ֆիրմաները ունենան բավականաչափ դրդապատճառ նույն գործողությունները կատարելու համար, ինչը իրենք ակնկալում են ուրիշներից, ապա կարող են առաջանալ ինքնուրույն մարգարեություններ[16]։ Օրինակ, եթե ներդրողները ակնկալում են, որ իենի արժեքը կբարձրանա, դա կարող է պատճառ դառնալ, որ դրա արժեքը բարձրանա. եթե ավանդատուները ակնկալում են, որ բանկը կործանվի, դա կարող է պատճառ դառնալ, որ այն կործանվի[17]։ Հետևաբար, ֆինանսական ճգնաժամերը երբեմն դիտվում են որպես արտասովոր պարբերաշրջան, որի դեպքում ներդրողները խուսափում են որևէ հաստատությունից կամ ակտիվից, քանի որ ակնկալում են, որ ուրիշները դա անեն[18]։

Լծակներ խմբագրել

Լծակը, որը նշանակում է պարտքով վերցնել ֆինանսական միջոցներ, հաճախ անվանվում է որպես ֆինանսական ճգնաժամի աջակցող։ Երբ ֆինանսական կազմակերպությունը (կամ անհատը) ներդնում է միայն իր սեփական փողերը, նա կարող է, ամենավատ դեպքերում, կորցնել իր սեփական փողերը։ Բայց երբ նա վարկ է վերցնում ավելի շատ ներդրումներ կատարելու համար, նա կարող է ավելի մեծ գումար վաստակել իր ներդրումից, բայց կարող է նաև կորցնել ավելին, քան իր ունեցածը։ Հետևաբար, լծակները մեծացնում են ներդրումներից ստացվող պոտենցիալ եկամուտները, բայց նաև ստեղծում են սնանկության ռիսկ։ Քանի որ սնանկացումը նշանակում է, որ ընկերությունը չի կատարում իր խոստացած վճարումները այլ ֆիրմաներին, այն կարող է ֆինանսական խնդիրներ տարածել մի ձեռնարկությունից մյուսը։

Տնտեսության մեջ լծակների միջին աստիճանը հաճախ բարձրանում է մինչև ֆինանսական ճգնաժամ։ Օրինակ, արժեթղթերի շուկայում ներդրումներ ֆինանսավորելու համար վարկերի ստացումը («մարժինալ գնումը») ավելի ու ավելի տարածված դարձավ նախքան 1929 թվականի Ֆոնդային բորսայի վթարը։

Ակտիվ-պարտավորության անհամապատասխանություն խմբագրել

Ֆինանսական ճգնաժամերին նպաստող մեկ այլ գործոն հանդիսանում է ակտիվ-պարտավորությունների անհամապատասխանությունը, մի իրավիճակ, որում կազմակերպության պարտքերի և ակտիվների հետ կապված ռիսկերը պատշաճորեն չեն համընկնում։ Օրինակ, առևտրային բանկերն առաջարկում են ավանդային հաշիվներ, որոնք ցանկացած պահի կարող են հանվել, և նրանք օգտագործում են ստացված եկամուտը՝ երկարաժամկետ վարկեր բիզնեսին և տան սեփականատերերին տրամադրելու համար։ Բանկերի կարճաժամկետ պարտավորությունների (նրա ավանդների) և երկարաժամկետ ակտիվների (վարկերի) միջև անհամապատասխանությունը դիտվում է որպես բանկային գործառույթների պատճառներից մեկը (երբ ավանդատուները խուճապի են ենթարկում և որոշում են կայացնում ավելի արագ դուրս բերել իրենց միջոցները, քան բանկը կարող է վերադարձնել իր վարկերից ստացված հասույթը)[17]։ Նմանապես, անգլ.՝ Bear Stearns բանկը ձախողվեց 2007-2008 թվականներին, քանի որ չկարողացավ վերականգնել այն կարճաժամկետ պարտքը, որն օգտագործվում էր հիփոթեքային արժեթղթերում երկարաժամկետ ներդրումներ ֆինանսավորելու համար։

Միջազգային համատեքստում, զարգացող շուկայի շատ կառավարություններ ի վիճակի չեն վաճառել իրենց սեփական արժույթներով պարտատոմսեր, ուստի փոխարենը վաճառում են ԱՄՆ դոլարով արտահայտված պարտատոմսեր։ Սա առաջացնում է անհամապատասխանություն իրենց պարտավորությունների (պարտատոմսերի) և նրանց ակտիվների (տեղական հարկային եկամուտների) արժույթների միջև, որպեսզի փոխարժեքի տատանումների պատճառով նրանք առաջ տանեն ինքնիշխան կանխադրված ռիսկ[19]։

Անորոշություն և խմբային վարք խմբագրել

Ֆինանսական ճգնաժամի բազմաթիվ վերլուծություններ շեշտադրում են ներդրումային սխալների դերը` գիտելիքների պակասի կամ մարդկային բանականության թերությունների պատճառով։ Վարքագծային ֆինանսները ուսումնասիրում են տնտեսական և քանակական տրամաբանության սխալները։ Հոգեբան Թորբջորն Կ․ Ա․ Էլյիզոնը վերլուծել է նաև տնտեսական տրամաբանության տապալումները՝ իր «օկուպացիա» հայեցակարգում[20]։

Պատմաբանները, մասնավորապես Շառլ Պ. Քինդբերգերը, նշել են, որ ճգնաժամերը հաճախ հետևում են անմիջապես խոշոր ֆինանսական կամ տեխնիկական նորամուծություններից հետո, որոնք ներդրողներին ներկայացնում են նոր տեսակի ֆինանսական հնարավորություններ, որոնց նա անվանել է ներդրողների ակնկալիքների «տեղահանում»[21][22]։ Վաղ օրինակներում ներառված են 1720 թվականի Հարավային ծովի պղպջակը և Միսիսիպիի պղպջակը, որը տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ ընկերության բաժնետոմսերի բաժնեմասերում ներդրումների գաղափարն ինքնին նոր և անծանոթ էր[23], և 1929 թվականի վթարը, որոնց հաջորդեցին էլեկտրական և տրանսպորտային նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը[24]։ Վերջերս շատ ֆինանսական ճգնաժամերի հաջորդեցին ներդրումային միջավայրում ֆինանսական անկանխատեսմամբ պայմանավորված փոփոխություններ, և 2001 թվականին Դոտ-Քոմ պղպջակների վթարը վիճելիորեն սկսվեց ինտերնետային տեխնոլոգիաների մասին «իռացիոնալ մեծամասնությամբ»[25]։

Վերջերս տեխնիկական և ֆինանսական նորամուծություններին անծանոթ լինելը կարող է օգնել բացատրել, թե ինչպես են ներդրողները երբեմն կոպիտ գերագնահատում ակտիվների արժեքները։ Նաև, եթե ակտիվներում նոր դասի առաջին ներդրողները (օրինակ՝ «Դոտ-Քոմ» ընկերություններում բաժնետոմսերը) շահույթ են ունենում ակտիվների աճող արժեքներից, քանի որ այլ ներդրողներ իմանում են նորարարության մասին (մեր օրինակում, քանի որ մյուսները իմանում են ինտերնետի ներուժի մասին), այդ դեպքում էլի ուրիշներ կարող են հետևել իրենց օրինակին՝ գինը բարձրացնելով նույնիսկ ավելի բարձր, քանի որ նրանք շտապում են գնել նմանատիպ շահույթ ստանալու հույսով։ Եթե նման «խմբային վարքագիծը» պատճառ դառնա ակտիվների իրական արժեքից ավել բարձրացման, ապա վթարը կարող է դառնալ անխուսափելի։ Եթե ինչ-ինչ պատճառներով գինը կարճ ժամանակահատվածում ընկնում է, որպեսզի ներդրողները գիտակցեն, որ հետագա շահույթները չեն ապահովվում, ապա բարձրացումը կարող է վերածվել հակադարձման, որի դեպքում գների անկումը առաջ է բերում վաճառքի թանկացումների՝ ամրապնդելով գների անկումը։

Կարգավորիչ ձախողումներ խմբագրել

Կառավարությունները փորձել են վերացնել կամ մեղմացնել ֆինանսական ճգնաժամերը` կարգավորելով ֆինանսական ոլորտը։ Կանոնակարգman հիմնական նպատակը թափանցիկությունն է. hաստատությունների ֆինանսական իրավիճակները հանրային դարձնելը՝ պահանջելով կանոնավոր հաշվետվություններ ստանդարտ հաշվապահական ընթացակարգով։ Կանոնակարգման մեկ այլ նպատակ է` հաստատությունները ունենան բավարար ակտիվներ` կատարելու իրենց պայմանագրային պարտավորությունները՝ պահուստի պահանջներըի, կապիտալի պահանջների և լծակների այլ սահմանափակումների միջոցով։

Որոշ ֆինանսական ճգնաժամեր մեղադրվել են անբավարար կարգավորման մեջ, և հանգեցրել են կանոնակարգի փոփոխության, որպեսզի խուսափեն կրկնությունից։ Օրինակ՝ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի նախկին գործադիր տնօրեն Դոմինիկ Ստրոս-Կանը 2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը մեղադրում է «ֆինանսական համակարգում, հատկապես ԱՄՆում չափազանց մեծ ռիսկերից պաշտպանվելու կանոնակարգված ձախողման մեջ»[26]։ Նմանապես, Նյու Յորք Թայմը առանձնացրեց վարկային կանխավճարային փոխանակումների ապօրինի կարգավորումը՝ որպես ճգնաժամի պատճառ[27]։

Այնուամենայնիվ, չափազանց մեծ ազդեցությամբ կարգավորումը նշվել է նաև որպես ֆինանսական ճգնաժամերի հնարավոր պատճառ։ Մասնավորապես, Բազել II համաձայնագիրը քննադատության է ենթարկվել նրա համար, որ բանկերը պահանջում են մեծացնել իրենց կապիտալը, երբ ռիսկերը բարձրանում են, ինչը կարող է հանգեցնել նրանց վարկավորման կրճատմանը հենց այն ժամանակ, երբ կապիտալը սակավ է, ինչը կարող է վատթարացնել ֆինանսական ճգնաժամը[28]։

Միջազգային կարգավորող կոնվենցիան մեկնաբանվել է որպես կարգավորիչ խմբավորման, շուկայի խմբավորման խորացման (վերևում քննարկված) և համակարգային ռիսկերի ավելացման առումով[29][30]։ Այս տեսանկյունից, պահպանվող բազմազան կարգավորիչ ռեժիմները կլիներ երաշխավորված։

ներգրավում են ավանդատուներին` իրենց ներդրումային ռազմավարությունների վերաբերյալ ապակողմնորոշիչ պահանջներով, կամ էլ յուրացնում են ստացված եկամուտները։ Օրինակներ, որոն ներառում են՝ 20-րդ դարի սկզբի Բոստոնում Չարլզ Պոնզիի խարդախությունը, 1994 թվականին Ռուսաստանում ՄՄՄ ներդրումային ֆոնդի փլուզումը, խաբեությունները, որոնք հանգեցրին 1997 թվականիի Ալբանիայի վիճակախաղի ապստամբությանը, իսկ 2008 թվականին՝ Մադոֆ Ինվեստմենտ արժեթղթերի փլուզումը։

Բազմաթիվ խարդախ առևտրականներ, որոնք ֆինանսական կորուստներ են բերել ֆինանսական հաստատություններում, մեղադրվել են խարդախություն գործելու մեջ՝ իրենց վաճառքները թաքցնելու համար։ Հիփոթեքային ֆինանսավորման խարդախությունը նույնպես նշվել է որպես 2008 թվականի ենթածրագրային հիփոթեքային ճգնաժամի հնարավոր պատճառներից մեկը․ Կառավարության պաշտոնատար անձինք 2008 թվականի սեպտեմբերի 23-ին հայտարարեցին, որ ՀԴԲ-ն(Հետաքննությունների դաշնային բյուրո) հետախուզում է հնարավոր խարդախությունները հիպոթեկային վարկերի ֆինանսավորող ընկերությունների՝ Ֆաննի Մեյի և Ֆրեդի Մակի, Լեհման եղբայրների և Ամերիկյան միջազգային խումբը ապահովագրողների կողմից[31]։ Նմանապես, փաստարկվում է, որ շատ ֆինանսական ընկերություններ ձախողվել են վերջին ճգնաժամի մեջ (որը «վերջի՞ն ճգնաժամն է»), քանի որ նրանց ղեկավարներին չի հաջողվել կատարել իրենց հաշտարարական պարտականությունները[32]։

Վարակ խմբագրել

Վարակը վերաբերում է այն մտքին, որ ֆինանսական ճգնաժամերը կարող են տարածվել մի հաստատությունից մյուսը, ինչպես այն դեպքում, երբ բանկի գործառնությունը տարածվում է մի քանի բանկերից դեպի շատ ուրիշներ, կամ մի երկրից մյուսը, ինչպես, երբ արտարժույթի ճգնաժամերը, ինքնիշխան թերությունները կամ ֆոնդային բորսայի ճգնաժամերը տարածվում են ամբողջ երկրներով մեկ։ Երբ որոշակի ֆինանսական հաստատության ձախողումը սպառնում է շատ այլ հաստատությունների կայունությանը, դա կոչվում է համակարգային ռիսկ[29]։

Վարակվածության լայնորեն օրինակներից մեկը 1997 թվականին Թայլանդի ճգնաժամի տարածումն էր Հարավային Կորեայի նման այլ երկրներ։ Այնուամենայնիվ, տնտեսագետները հաճախ քննարկում են այն հարցը, թե արդյոք միևնույն ժամանակ շատ երկրներում ճգնաժամեր դիտարկելն իսկապես պայմանավորված է մի շուկայից մյուսը վարակվելով, թե՞ այն փոխարենը պայմանավորված է նմանատիպ հիմնարար խնդիրներով, որոնք յուրաքանչյուր երկրի վրա կանդրադառնան անհատապես, նույնիսկ միջազգային կապերի բացակայության դեպքում։

Անկումային հետևանքներ խմբագրել

Որոշ ֆինանսական ճգնաժամեր քիչ ազդեցություն են ունենում ֆինանսական ոլորտից դուրս, ինչպիսին է 1987 թվականի Ուոլ Սթրիթի վթարը, բայց այլ ճգնաժամերը, կարծում են, որ դեր են խաղացել տնտեսության մնացած մասում նվազեցնելով աճի տեմպը։ Կան բազմաթիվ տեսություններ, թե ինչու ֆինանսական ճգնաժամը կարող է անկումային ազդեցություն ունենալ տնտեսության մնացած ճյուղերի վրա։ Այս տեսական գաղափարները ներառում են «ֆինանսական արագացուցիչ», «թռիչք դեպի որակ» և «թռիչք դեպի իրացվելիություն» և Քիյոթակի-Մուռ մոդելը։ Արտարժույթի ճգնաժամի «երրորդ սերնդի» որոշ մոդելներ ուսումնասիրում են, թե ինչպես արժութային ճգնաժամերը և բանկային ճգնաժամերը միասին կարող են առաջացնել անկում[33]։

Տեսություններ խմբագրել

Ավստրիական տեսություններ խմբագրել

Ավստրիական դպրոցի տնտեսագետներ Լյուդվիգ ֆոն Միզեսը և Ֆրիդրիխ Հայեկը քննարկել են բիզնեսի ցիկլը՝ սկսած Միսեսի «Փողի և վարկի տեսությունից», որը հրապարակվել է 1912 թվականին։

Մարքսիստական տեսություններ խմբագրել

Համաշխարհային տնտեսությունում պարբերական հիմնական ճնշումները 20 և 50 տարի տևողությամբ ուսումնասիրությունների առարկա են դարձել, քանի որ Ժան Շառլ Լեոնար Սիմոնդ դը Սիսմոնդին (1773–1842) ապահովեց ճգնաժամի առաջին տեսությունը՝ հավասարակշռություն առաջարկի և պահանջարկի միջև՝ դասական քաղաքական տնտեսության ենթադրյալ քննադատության մեջ։ Տնտեսական ճգնաժամի տեսության զարգացումը դարձավ Կարլ Մարքսի հասուն աշխատանքի հիմնական կրկնվող հայեցակարգը։ Շահույթի տոկոսադրույքի անկման միտման Մարքսի օրենքը փոխառություն է վերցրել Ջոն Ստյուարտ Միլլի՝ շահույթի տենդենցի նվազագույնի հասցման քննարկմանն ներկայացված բազմաթիվ հատկանիշների վրա (Քաղաքական տնտեսագիտության սկզբունքների IV գիրք IV գլուխ)։ Տեսությունը շահույթի կենտրոնացման միտման արդյունքի եզրակացությունն է։

Կապիտալիստական համակարգում հաջողությամբ գործող բիզնեսները ավելի քիչ գումար են վերադարձնում իրենց աշխատողներին (աշխատավարձի տեսքով), քան այդ աշխատողների կողմից արտադրված ապրանքների արժեքն է (այսինքն՝ արտադրանքի վաճառքի համար գումարի արժեքը)։ Այս շահույթն առաջին հերթին ուղղված է բիզնեսում նախնական ներդրումների իրականացմանը։ Երկարաժամկետ առումով, այնուամենայնիվ, երբ դիտարկվում է հաջողությամբ գործող բոլոր բիզնեսների համատեղ տնտեսական գործունեությունը, ակնհայտ է, որ ավելի քիչ գումար (աշխատավարձի տեսքով) վերադարձվում է բնակչության (աշխատողների) զանգվածին, քան հավանական է նրանց համար գնել այդ բոլոր արտադրված ապրանքները։ Բացի այդ, շուկաների համար մրցակցելու գործընթացում բիզնեսի ընդլայնումը հանգեցնում է ապրանքների բազմազանության և դրանց գների ընդհանուր անկմանը` ավելի խորացնելով շահույթի տոկոսադրույքի անկման միտումը։ Այս տեսության կենսունակությունը կախված է երկու հիմնական գործոնից. առաջին հերթին՝ այն աստիճանը, որով շահույթը հարկվում է կառավարության կողմից և վերադառնում մարդկանց զանգվածին՝ բարեկեցության, ընտանեկան նպաստի և առողջության, և կրթության ծախսերի տեսքով. և երկրորդ՝ բնակչության այն համամասնությունը, որը ավելի շատ աշխատող է, քան ներդրողներ/բիզնեսի տերեր։ Հաշվի առնելով ժամանակակից տնտեսական ոլորտներ՝ մուտքագրելու համար պահանջվող արտասովոր կապիտալ ծախսերը, ինչպիսիք են ավիաընկերության տրանսպորտը, ռազմական արդյունաբերությունը կամ քիմիական արտադրանքը, այս ոլորտները խիստ դժվար են նոր ձեռնարկությունների մուտքի համար և կենտրոնացած են ավելի ու ավելի քիչ ձեռքերում։

Էմպիրիկ և տնտեսագիտական հետազոտությունները շարունակվում են հատկապես աշխարհահամակարգերի տեսության մեջ և Նիկոլայ Կոնդրատիևի և,այսպես կոչված, 50-ամյա Կոնդրատիևի ալիքների վերաբերյալ բանավեճում։ Համաշխարհային համակարգերի տեսության խոշոր գործիչները, ինչպես Անդրե Գունդեր Ֆրանկը և Իմմանուել Վալլերշտայնը, հետևողականորեն նախազգուշացնում էին այն վթարի մասին, որն այժմ բախվում է համաշխարհային տնտեսությանը։ Համաշխարհային համակարգերի գիտնականները և Կոնդրատևի շրջափուլի հետազոտողները միշտ ենթադրում էին, որ Վաշինգտոնի համաձայնության վրա հիմնված տնտեսագետները երբեք չեն հասկացել այն վտանգներն ու վտանգները, որոնց առաջ են կանգնելու արդյունաբերական առաջատար երկրները և այժմ բախվում են այն երկարատև տնտեսական ցիկլի ավարտին, որը սկսվեց 1973 թվականի նավթային ճգնաժամից հետո։

Մինսկիի տեսություն խմբագրել

Հիման Մինսկին առաջարկել է հետ-Կինեսյան բացատրություն, որն առավելագույնս կիրառելի է փակ տնտեսության համար։ Նա տեսաբանեց, որ ֆինանսական փխրունությունը ցանկացած կապիտալիստական տնտեսության բնորոշ առանձնահատկություն է։ Բարձր փխրունությունը հանգեցնում է ֆինանսական ճգնաժամի ավելի մեծ ռիսկի։ Իր վերլուծությունը հեշտացնելու համար Մինսկին սահմանում է ֆիրմաների ֆինանսավորման ընտրության երեք մոտեցում՝ ըստ իրենց ռիսկի հանդուրժողականության։ Դրանք են՝ հեջավորման ֆինանսավորումը, սպեկուլյատիվ ֆինանսները և Պոնզիի ֆինանսները։ Պոնզիի ֆինանսավորումը հանգեցնում է առավել փխրունության․

  • հեջավորման ֆինանսավորման համար եկամուտների հոսքերը ակնկալվում է յուրաքանչյուր ժամանակահատվածում կկատարեն ֆինանսական պարտավորությունները, ներառյալ ինչպես մայր գումարը, այնպես էլ վարկերի տոկոսադրույքները։
  • սպեկուլյատիվ ֆինանսավորման համար ընկերությունը պետք է մարեր պարտքը, քանի որ ակնկալվում է, որ եկամտի հոսքերը ծածկում են միայն տոկոսների ծախսերը։ Տնօրիններից ոչ մեկը չի վճարվում։
  • Պոնզիի ֆինանսավորման համար եկամտի ակնկալվող հոսքերը չեն ծածկելու նույնիսկ տոկոսների արժեքը, ուստի ֆիրման պետք է ավելի շատ պարտքեր վերցնի կամ վաճառի ակտիվները՝ պարզապես իր պարտքը սպասարկելու համար։ Հույսն այն է, որ կամ ակտիվների շուկայական արժեքը կամ եկամուտը կբարձրանան բավականաչափ` տոկոսները և մայր գումարը մարելու համար։

Ֆինանսական փխրունության մակարդակը շարժվում է բիզնես ցիկլի հետ միասին։ Ճգնաժամից հետո ընկերությունները կորցրել են շատ ֆինանսավորման աղբյուրներ և ընտրում են միայն հեջավորումը՝ առավել անվտանգը։ Քանի որ տնտեսությունը մեծանում է, և ակնկալվում են շահույթների աճ, ֆիրմաները հակված են հավատալ, որ իրենք կարող են թույլ տալ իրենց, որ իրենք ստանձնեն սպեկուլյատիվ ֆինանսավորման։ Այս դեպքում նրանք գիտեն, որ շահույթն ամբողջ ժամանակ չի ծածկելու ամբողջ հետաքրքրությունը։ Ընկերությունները, այնուամենայնիվ, հավատում են, որ շահույթը կբարձրանա, և վարկերը վերջիվերջո կմարվեն առանց մեծ դժվարությունների։ Ավելի շատ վարկեր վերցնելը հանգեցնում են ավելի մեծ ներդրումների, իսկ տնտեսությունն էլ ավելի է զարգանում։ Այնուհետև վարկատուները նույնպես սկսում են հավատալ, որ նրանք կվերադարձնեն իրենց տրամադրած բոլոր գումարները։ Հետևաբար, նրանք պատրաստ են վարկեր տրամադրել կազմակերպություններին՝ առանց հաջողության լիարժեք երաշխիքների։

Փոխատուները գիտեն, որ նման կազմակերպությունները կունենան մարման խնդիրներ։ Այդուհանդերձ, նրանք հավատում են, որ այդ կազմակերպությունները կվերաֆինանսավորվեն այլ տեղերից, քանի որ ակնկալվում է, որ իրենց շահույթն աճում է։ Սա Պոնզիի ֆինանսավորումն է։ Այս եղանակով տնտեսությունը վերցնում է շատ ռիսկային վարկ։ Հիմա միայն ժամանակի հարց է՝ նախքան ինչ-որ խոշոր կազմակերպություն իրականում թերանա։ Վարկատուները հասկանում են տնտեսության իրական ռիսկերը և դադարում են այդքան հեշտ վարկ տրամադրել։ Վերաֆինանսավորումը շատերի համար անհնար է դառնում, և ավելի շատ կազմակերպություններ թերանում են։ Եթե ոչ մի նոր փող չի մտնում տնտեսություն՝ թույլատրելու վերաֆինանսավորման գործընթաց, իրական տնտեսական ճգնաժամը սկսվում է։ Ճգնաժամի ընթացքում կազմակերպությունները նորից սկսում են արգելափակվել, և ցիկլը փակվում է։

Համակարգող խաղեր խմբագրել

Ֆինանսական ճգնաժամերի մոդելավորման մաթեմատիկական մոտեցումները շեշտում են, որ շուկայի մասնակիցների որոշումների միջև հաճախ կան դրական արձագանքներ[34](տե՛ս ռազմավարական փոխլրացում)[35]։ Դրական հետադարձ կապը ենթադրում է, որ ակտիվների արժեքների կտրուկ փոփոխություններ կարող են լինել` ի պատասխան տնտեսական հիմունքների փոքր փոփոխությունների։ Օրինակ՝ արտարժույթի ճգնաժամի որոշ մոդելներ (ներառյալ Փոլ Քրուգմանի), ենթադրում են, որ ֆիքսված փոխարժեքը կարող է կայուն լինել երկար ժամանակահատվածի համար, բայց հանկարծ կփլուզվի արտարժույթի վաճառքի ձյունակույտում՝ ի պատասխան կառավարության ֆինանսների բավարար վատթարացման կամ տնտեսական պայմանների հիմքում[36][37]։

Ըստ որոշ տեսությունների՝ դրական արձագանքը ենթադրում է, որ տնտեսությունը կարող է ունենալ մեկից ավելի հավասարակշռություն։ Կարող է լինել հավասարակշռություն, որի դեպքում շուկայի մասնակիցները մեծ ներդրումներ են կատարում ակտիվների շուկաներում, քանի որ ակնկալում են, որ ակտիվները լինեն արժեքավոր։ Սա Դայմոնդի և Դիբվիգի բանկային գործառույթների հիմքում ընկած փաստարկների տեսակն է, որի ժամանակ խնայողները իրենց ակտիվները դուրս են մղում բանկից, քանի որ ակնկալում են, որ ուրիշները նույնպես կհանեն[17]։ Նմանապես, Օբսֆիլդի արտարժույթի ճգնաժամերի մոդելի դեպքում, երբ տնտեսական պայմանները ոչ շատ վատն են, ոչ էլ շատ լավը, կան երկու հնարավոր հետևանքներ. սպեկուլյատորները կարող են կամ չեն կարող որոշում կայացնել հարձակվել արտարժույթի վրա՝ կախված այն բանից, թե ինչ են ակնկալում այլ սպեկուլյատորներ[18]։

Խմբավորման և ուսման մոդելներ խմբագրել

Մշակվել են մի շարք մոդելներ, որոնցում ակտիվների արժեքները կարող են չափազանց ծանր պարույրով բարձրանալ վեր կամ վար, քանի որ ներդրողները սովորում են միմյանցից։ Այս մոդելներում մի քանի գործակալների կողմից ակտիվների գնումները խրախուսում են ուրիշներին նույնպես գնել, ոչ թե այն պատճառով, որ ակտիվի իրական արժեքն ավելանում է, երբ շատերը գնում են (որը կոչվում է «ռազմավարական փոխկապակցվածություն»), այլ այն պատճառով, որ ներդրողները հավատում են, որ իրական ակտիվի արժեքը բարձր է, երբ նրանք դիտողություն են անում ուրիշներին գնել։

«Խմբավորման» մոդելներում ենթադրվում է, որ ներդրողները լիովին ռացիոնալ են, բայց ունեն միայն մասնակի տեղեկատվություն տնտեսության վերաբերյալ։ Այս մոդելներում, երբ մի քանի ներդրողներ գնում են ինչ-որ տեսակի ակտիվ, դա ցույց է տալիս, որ նրանք ունեն որոշակի դրական տեղեկություններ այդ ակտիվի վերաբերյալ, ինչը նույնպես մեծացնում է ակտիվների ձեռքբերելու տրամաբանական խթանը։ Չնայած սա լիովին ռացիոնալ որոշում է, այն երբեմն կարող է հանգեցնել սխալմամբ ակտիվների մեծ արժեքների (ենթադրաբար, վերջրվերջո, վթար), քանի որ առաջին ներդրողները կարող են, պատահաբար, սխալված լինեն[38][39][40][41][42]։ Խմբավորման մոդելները, որոնք հիմնված են բարդության գիտության վրա, ցույց են տալիս, որ այն շուկայի ներքին կառուցվածքն է, այլ ոչ արտաքին ազդեցությունները, ինչը հիմնականում խելամիտ է վթարների համար[43][44]։

«Հարմարվողական ուսուցման» կամ «հարմարվողական ակնկալիքների» մոդելներում ներդրողներին ենթադրվում է, որ դրանք անկատարորեն ռացիոնալ են՝ հիմնվելով իրենց փաստարկների միայն վերջին փորձի վրա։ Նմանատիպ մոդելներում, եթե տվյալ ակտիվի գինը բարձրանում է ինչ-որ ժամանակաշրջանի համար, ապա ներդրողները կարող են սկսել հավատալ, որ դրա գինը միշտ բարձրանում է, ինչը մեծացնում է գնելու նրանց տենդենցը և այդպիսով առաջ մղում գինը։ Նմանապես, գների մի քանի նվազում նկատելը կարող է բերել գների անկման պարուրաձևի, այնպես որ այս տիպի մոդելներում ակտիվների գների մեծ տատանումներ կարող են առաջանալ։ Ֆինանսական շուկաների գործակալների վրա հիմնված մոդելները հաճախ ենթադրում են, որ ներդրողները գործում են հարմարվողական ուսուցման կամ հարմարվողական ակնկալիքների հիման վրա։

Պատմություն խմբագրել

 
1720 թվականին Հարավային ծովի պղպջակների և Միսիսիպիի պղպջակների պայթյունը համարվում է որպես առաջին ժամանակակից ֆինանսական ճգնաժամը:

Ֆինանսական ճգնաժամերի ակնհայտ ուսումնասիրությունն այս անգամն տարբեր է. ֆինանսական հիմքերի ութերորդ դարը (Ռենհարթ և Ռոգոֆ 2009)՝ գրված տնտեսագետներ Կարմեն Ռայնհարտի և Քենեթ Ռոգոֆի կողմից, ովքեր համարվում են որպես ֆինանսական ճգնաժամերի ամենաառաջնային պատմաբաններից մեկը[45]։ Այս հետազոտության մեջ նրանք հետևում են ֆինանսական ճգնաժամի պատմությանը `վերադառնալով ինքնիշխան թերություններին, պետական պարտքի չվճարմանը, որոնք ճգնաժամի ձևն էին մինչև 18-րդ դարը և շարունակվում են, այնուհետև և այժմ մասնավոր բանկերի ձախողումներ են առաջացնում․ 18-րդ դարից սկսած ճգնաժամերը պարունակում են ինչպես պետական պարտքի, այնպես էլ մասնավոր պարտքերի անկատարություն։ Ռենհարթը և Ռոգոֆը նաև դասակարգում են արժույթի վատթարացումը և հիպերինֆլյացիան որպես ֆինանսական ճգնաժամի ձև, քանի որ դրանք հանգեցնում են պարտքի միակողմանի իջեցմանը (մերժմանը)։

19-րդ դարից առաջ խմբագրել

 
Հռոմեական դինարիոսը ժամանակի ընթացքում արժեզրկվեց:
 
Իսպանիայի Ֆիլիպ II-ը չորս անգամ լռել է Իսպանիայի պարտքի դիմաց:

Ռենհարթը և Ռոգոֆը հետևում են գնաճը (կրճատել պարտքը) դեպի Սիրակուզայի Դիոնիսոսին մ.թ.ա. 4-րդ դարի, և սկսեցին իրենց «ութ դարերը» 1258 թվականին․ արժույթի արժեզրկում տեղի ունեցավ նաև Հռոմեական կայսրության և Բյուզանդական կայսրության օրոք։

Ամենավաղ ճգնաժամերի ժամանակ Ռենհարթի և Ռոգոֆի ուսումնասիրությունը մեկն է՝ Անգլիայի 1340 թվականի ձախողումը, որը պայմանավորված է Ֆրանսիայի հետ իր պատերազմում տեղի ունեցած ձախողումներով (Հարյուրամյա պատերազմ)։ Հետագա վաղ ինքնիշխան ձախողումները ներառում են Կայսերական Իսպանիայի յոթ ձախողումները, չորսը՝ Ֆիլիպ II-ի օրոք, երեքը՝ նրա իրավահաջորդների օրոք։

17-րդ դարից ի վեր այլ գլոբալ և ազգային ֆինանսական մոլուցքը ներառում է.

  • 1637. Նիդեռլանդներում կակաչի մոլուցքի փչացումը - մինչ կակաչի մոլուցքը ժողովրդականորեն հաղորդվում է որպես ֆինանսական ճգնաժամի օրինակ, և այն սպեկուլյատիվ պղպջակ էր, ժամանակակից գիտությունը պնդում է, որ դրա տնտեսական լայն ազդեցությունը սահմանափակվում էր աննշանորեն, և որ այն չի պարունակում ֆինանսական ճգնաժամ։
  • 1720․ Հարավային ծովի պղպջակների (Մեծ Բրիտանիա) և Միսիսիպիի պղպջակների (Ֆրանսիա) պայթյուն` ժամանակակից ֆինանսական ճգնաժամերից ամենավաղը. երկու դեպքում էլ ընկերությունը ստանձնեց երկրի ազգային պարտքը (80-85% Մեծ Բրիտանիայում, 100%-ը Ֆրանսիայում), և դրանից հետո պայթեց պղպջակը։ Վստահության արդյունքում ստեղծված ճգնաժամը, հավանաբար, մեծ ազդեցություն ունեցավ Ֆրանսիայի ֆինանսական և քաղաքական զարգացման վրա[46]։
  • 1763 թվականի ճգնաժամը - սկսվեց Ամստերդամում, սկսվեց Յոհան Էռնստ Գոտցկովսկու և Լենենդերտ Պիտեր դե Նեֆվիլի բանկի փլուզմամբ, տարածվեց Գերմանիայում և Սկանդինավիայում։
  • 1772 թվականի ճգնաժամը` Լոնդոնում և Ամստերդամում։ Լոնդոնի 20 կարևոր բանկեր սնանկացան այն բանից հետո, երբ մեկ բանկային տուն ձախողվեց (բանկիրներ Նիլ, Ջեյմս, Ֆորդիս և Դոուն)։
  • Ֆրանսիայի Ֆինանսական և պարտքերի ճգնաժամ (1783–1788). Ֆրանսիայի ծանր ֆինանսական ճգնաժամը՝ յոթ տարվա պատերազմում (1756–1763) և Ամերիկյան հեղափոխության (1775-1783) ֆրանսիացիների ներգրավմամբ հսկայական պարտքի պատճառով։
  • 1792 թվականի խուճապը` գործարկվելով ԱՄՆ-ի բանկերում, որոնք տապալված են ԱՄՆ նորաստեղծ բանկի կողմից վարկի ընդլայնմամբ։
  • 1796–1797 թվականների խուճապ. բրիտանական և ամերիկյան վարկային ճգնաժամը՝ պայմանավորված հողային շահարկումների պղպջակով։

19-րդ դար խմբագրել

 
Ուոլ Սթրիթը մայիսի 14-ի առավոտյան 1884 թվականի խուճապի ժամանակ:
  • 1813 թվականի Դանիայի պետական սնանկությունը
  • 1818 թվականի ֆինանսական ճգնաժամը - Անգլիայում ստիպեցին բանկերին վարկեր կանչել և կրճատել նոր վարկերի տրամադրումը՝ դուրս մղելով ԱՄՆ–ից արդ տեսակը։
  • 1819 թվականի խուճապը - ԱՄՆ-ի տարածված տնտեսական անկումը բանկային ձախողումներով. ԱՄՆ-ի առաջին բում-բուռն տնտեսական ցիկլի գագաթնակետը։
  • 1825 թվականի խուճապը - բրիտանական տնտեսական տարածության անկում, որի ժամանակ ձախողվեցին բրիտանական շատ բանկեր, և Անգլիայի բանկը գրեթե ձախողվեց։
  • 1837 թվականի խուճապ - ԱՄՆ-ի տարածված տնտեսական անկումը բանկային ձախողումներով․ 5 տարի տևած դեպրեսիա։
  • 1847 թվականի խուճապ - բրիտանական ֆինանսական շուկաների փլուզում, որը կապված է 1840-ականների երկաթուղու բումի ավարտի հետ։ Տե՛ս նաև 1844 թվականի Բանկային Կանոնադրության ակտը։
  • 1857 թվականի խուճապ - ԱՄՆ-ի տարածված տնտեսական անկումը բանկային ձախողումներով։
  • 1866 թվականի խուճապ. Օվերենդ Գուռնեյի ճգնաժամը (հիմնականում բրիտանական)։
  • Սև ուրբաթ (1869) - 1869 թվականի ոսկե խուճապ։
  • 1873 թվականի խուճապ - ԱՄՆ-ի տարածված տնտեսական անկումը կապված բանկային ձախողումներով, որն այդ ժամանակ հայտնի էր որպես 5 տարվա մեծ դեպրեսիա և այժմ որպես երկարատև դեպրեսիա։
  • 1884 թվականի խուճապ - խուճապ ԱՄՆ-ում՝ կենտրոնացած Նյու Յորքի բանկերում։
  • 1890 թվականի խուճապ - արգելքային ճգնաժամ. Լոնդոնյան խոշոր բանկի գրեթե ձախողումը հանգեցրեց համապատասխան հարավամերիկյան ֆինանսական ճգնաժամերի։
  • 1893 թվականի խուճապ - ԱՄՆ-ում խուճապ է, որը նշանավորվեց երկաթուղու կառուցապատման փլուզմամբ և անհուսալի երկաթուղու ֆինանսավորմամբ, ինչը մի շարք բանկային ձախողումների է հանգեցնում։
  • 1893 թվականի Ավստրալիայի բանկային ճգնաժամ։
  • 1896 թվականի խուճապ. ԱՄՆ–ում տնտեսական կտրուկ դեպրեսիան տեղի է ունեցել արծաթի պաշարների անկմամբ և շուկայի մտավախություններով, թե ինչ ազդեցություն կունենա այն ոսկու նորմայի վրա։

20-րդ դար խմբագրել

  • 1901 թվականի խուճապ - սահմանափակվում է Նյու Յորքի ֆոնդային բորսայի խորտակումներով։
  • 1907 թվականի խուճապ - ԱՄՆ-ի տարածված տնտեսական անկումը բանկային ձախողումներով։
  • 1910–1911 թվականների խուճապ։
  • 1910 թվական - Շանհայի ռետինե ֆոնդային բորսայի ճգնաժամ։
  • 1929 թվականի Ուոլ Սթրիթ վթարը, որին հաջորդեց Մեծ դեպրեսիան`20-րդ դարում ամենամեծ և կարևորագույն տնտեսական դեպրեսիան։
  • 1973-1973 թվականների նավթային ճգնաժամ. նավթի գներն աճեցին, ինչը հանգեցրեց 1973-1974 թվականների ֆոնդային բորսայի անկմանը։
  • 1973-1975թվականների Երկրորդական բանկային ճգնաժամ - Միացյալ Թագավորություն։
  • 1980-ական թվականներ՝ Լատինական Ամերիկայի պարտքային ճգնաժամ - սկսվեց 1982 թվականին Մեքսիկայում՝ մեքսիկական հանգստյան օրերով։
  • Բանկի ֆոնդային ճգնաժամ (Իսրայել 1983)։
  • 1987 թվական - Սև երկուշաբթի (1987) - ֆոնդային բորսայի պատմության ամենամեծ մեկօրյա տոկոսային անկումը։
  • 1988–1992 թվականներին Նորվեգիայի բանկային ճգնաժամ։
  • 1989–1991թվականներ՝ Միացյալ Նահանգների խնայողական և վարկային ճգնաժամ։
  • 1990 թվական - Ճապոնական ակտիվների գնի պղպջակը փլվեց։
  • 1990-ականների սկզբ - սկանդինավյան բանկային ճգնաժամ. Շվեդիայի բանկային ճգնաժամ, 90-ականների Ֆինլանդիայի բանկային ճգնաժամ։
  • 1990-ականների սկզբին անկում։
  • 1992–1993 թվականներ - Սև չորեքշաբթի. սպեկուլյատիվ հարձակումներ արժույթների վերաբերյալ եվրոպական փոխարժեքի մեխանիզմում։
  • 1994–1995 թվականներ -   Մեքսիկայում տնտեսական ճգնաժամ - սպեկուլյատիվ հարձակումը և թերությունը մեքսիկական պարտքի վրա։
  • 1997–1998 - 1997 թվականների ասիական ֆինանսական ճգնաժամ. արժեզրկումներ և բանկային ճգնաժամեր ամբողջ Ասիայում։
  • 1998 թվական -   Ռուսաստանի ֆինանսական ճգնաժամ։

21-րդ դար խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Charles P. Kindleberger and Robert Aliber (2005), Manias, Panics, and Crashes: A History of Financial Crises, 5th ed. Wiley, 0-471-46714-6.
  2. ↑ Luc Laeven and Fabian Valencia (2008), 'Systemic banking crises: a new database'. International Monetary Fund Working Paper 08/224.
  3. ↑ Fratianni, M. and Marchionne, F. 2009. The Role of Banks in the Subprime Financial Crisis available on SSRN: Marchionne, Francesco; Fratianni, Michele U. (2009 թ․ ապրիլի 10). «The Role of Banks in the Subprime Financial Crisis». SSRN 1383473. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  4. ↑ Shin, Hyun Song (2009 թ․ հունվարի 1). «Reflections on Northern Rock: The Bank Run that Heralded the Global Financial Crisis». The Journal of Economic Perspectives. 23 (1): 101–119. doi:10.1257/jep.23.1.101.
  5. ↑ 5,0 5,1 «What is a currency crisis, currency crisis definition and summary | TheGlobalEconomy.com». TheGlobalEconomy.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 20-ին.
  6. ↑ Markus Brunnermeier (2008), 'Bubbles', in The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd ed.
  7. ↑ Peter Garber (2001), Famous First Bubbles: The Fundamentals of Early Manias. MIT Press, 0-262-57153-6.
  8. ↑ «Transcript». Bill Moyers Journal. Սերիա 06292007. 2007-06-29. PBS.
  9. ↑ Justin Lahart (2007 թ․ դեկտեմբերի 24). «Egg Cracks Differ In Housing, Finance Shells». Wall Street Journal. WSJ.com. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 13-ին. «It's now conventional wisdom that a housing bubble has burst. In fact, there were two bubbles, a housing bubble and a financing bubble. Each fueled the other, but they didn't follow the same course.»
  10. ↑ Price, S. (2009). Real estate and the financial crisis: how turmoil in the capital markets is restructuring real estate finance. Real Estate Issues. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/214013947/13AAB36905E4EBC93F5/4
  11. ↑ Milton Friedman and Anna Schwartz (1971), A Monetary History of the United States, 1867–1960. Princeton University Press, 0-691-00354-8.
  12. ↑ '1929 and all that', The Economist, 2 October 2008.
  13. ↑ 'The Theory of Reflexivity', speech by George Soros, April 1994 at MIT. Արխիվացված 28 Դեկտեմբեր 2009 Wayback Machine
  14. ↑ J. M. Keynes (1936), The General Theory of Employment, Interest and Money, Chapter 12. (New York: Harcourt Brace and Co.).
  15. ↑ J. Bulow, J. Geanakoplos, and P. Klemperer (1985), 'Multimarket oligopoly: strategic substitutes and strategic complements'. Journal of Political Economy 93, pp. 488–511.
  16. ↑ R. Cooper and A. John (1988), 'Coordinating coordination failures in Keynesian models.' Quarterly Journal of Economics 103 (3), pp. 441–63. See especially Propositions 1 and 3.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 D. Diamond and P. Dybvig (1983), 'Bank runs, deposit insurance, and liquidity'. Journal of Political Economy 91 (3), pp. 401–19. Reprinted Արխիվացված 29 Օգոստոս 2012 Wayback Machine (2000) in Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review 24 (1), pp. 14–23.
  18. ↑ 18,0 18,1 M. Obstfeld (1996), 'Models of currency crises with self-fulfilling features'. European Economic Review 40 (3–5), pp. 1037–47.
  19. ↑ Eichengreen and Hausmann (2005), Other People's Money: Debt Denomination and Financial Instability in Emerging Market Economies.
  20. ↑ Torbjörn K A Eliazon (2006) [1] – Om Emotionell intelligens och Œcopati (ekopati)
  21. ↑ Kindleberger and Aliber (2005), op. cit., pp. 54–58.
  22. ↑ 'Of manias, panics, and crashes'(չաշխատող հղում), obituary of Charles Kindleberger in The Economist, 17 July 2003.
  23. ↑ Kindleberger and Aliber (2005), op. cit., p. 54.
  24. ↑ Kindleberger and Aliber (2005), op. cit., p. 26.
  25. ↑ Kindleberger and Aliber (2005), op. cit., p. 26 and pp. 160–2.
  26. ↑ Strauss Kahn D, 'A systemic crisis demands systemic solutions', The Financial Times, 25 September 2008.
  27. ↑ 'Don't blame the New Deal' Արխիվացված 29 Դեկտեմբեր 2016 Wayback Machine, New York Times, 28 September 2008.
  28. ↑ Gordy MB and Howells B (2004), 'Procyclicality in Basel II: can we treat the disease without killing the patient?' Արխիվացված 18 Դեկտեմբեր 2008 Wayback Machine
  29. ↑ 29,0 29,1 George Kaufman and Kenneth Scott (2003),'What is systemic risk, and do bank regulators retard or contribute to it?' Արխիվացված 9 Սեպտեմբեր 2008 Wayback Machine The Independent Review 7 (3).
  30. ↑ Dorn N (2010), The Governance of Securities: Ponzi Finance, Regulatory Convergence, Credit Crunch, British Journal of Criminology, volume 50, issue 1, January, pp 23–45
  31. ↑ 'FBI probing bailout firms' Արխիվացված 26 Սեպտեմբեր 2008 Wayback Machine, CNN Money, 23 September 2008.
  32. ↑ Kothari, Vinay (2010). Executive Greed: Examining Business Failures that Contributed to the Economic Crisis. New York: Palgrave Macmillan.
  33. ↑ Craig Burnside, Martin Eichenbaum, and Sergio Rebelo (2008), 'Currency crisis models', New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd ed.
  34. ↑ 'The widening gyre' Արխիվացված 29 Դեկտեմբեր 2016 Wayback Machine, Paul Krugman, New York Times, 27 October 2008.
  35. ↑ R. Cooper (1998), Coordination Games. Cambridge: Cambridge University Press.
  36. ↑ P. Krugman (1979), 'A model of balance-of-payments crises'. Journal of Money, Credit, and Banking 11, pp. 311–25.
  37. ↑ S. Morris and H. Shin (1998), 'Unique equilibrium in a model of self-fulfilling currency attacks'. American Economic Review 88 (3), pp. 587–97.
  38. ↑ A. Banerjee (1992), 'A simple model of herd behavior'."Quarterly Journal of Economics" 107 (3), pp. 797–817.
  39. ↑ S. Bikhchandani, D. Hirshleifer, and I. Welch (1992),'A theory of fads, fashions, custom, and cultural change as informational cascades'."Journal of Political Economy" 100 (5), pp. 992–1026.
  40. ↑ V. Chari and P. Kehoe (2004), 'Financial crises as herds: overturning the critiques'. "Journal of Economic Theory" 119, pp. 128–150.
  41. ↑ C. Avery and P. Zemsky (1998), ' Multidimensional Uncertainty and Herd Behavior in Financial Markets'. "American Economic Review" 88, pp. 724–748.
  42. ↑ M. Cipriani and A. Guarino (2008) 'Herd Behavior and Contagion in Financial Markets'. "The B.E. Journal of Theoretical Economics" 8(1) (Contributions), Article 24, pp. 1–54.
  43. ↑ Harmon, Dion; Lagi, Marco; De Aguiar, Marcus A. M.; Chinellato, David D.; Braha, Dan; Epstein, Irving R.; Bar-Yam, Yaneer (2015). «Anticipating Economic Market Crises Using Measures of Collective Panic». PLOS One. 10 (7): e0131871. Bibcode:2015PLoSO..1031871H. doi:10.1371/journal.pone.0131871. PMC 4506134. PMID 26185988.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  44. ↑ Keim, Brandon (2011 թ․ մարտի 18). «Possible Early Warning Sign for Market Crashes». Wired. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  45. ↑ What a Sovereign-Debt Crisis Could Mean for You, "Prof. Rogoff and his longtime collaborator Carmen Reinhart, at the University of Maryland, probably know more about the history of financial crises than anyone alive."
  46. ↑ «Law of easy money». The Economist. 2009 թ․ օգոստոսի 13. ISSN 0013-0613. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆինանսական ճգնաժամ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆինանսական_ճգնաժամ&oldid=9807600» էջից