Վիքիպեդիա

Բիզնես ցիկլ

«Բիզնես ցիկլ», տերմինը (կամ տնտեսական ցիկլը, boom-bust ցիկլը) վերաբերում է արտադրության, առևտրի և ընդհանուր տնտեսական գործունեության տատանումներին։ Հայեցակարգային տեսանկյունից, բիզնես ցիկլը ՀՆԱ-ի (համախառն ներքին արդյունք) մակարդակների վերելքը և վարէջքն է և վերաբերում է տնտեսական գործունեության մակարդակի (բիզնեսի տատանումների) ընդլայնմանը և Անկումների ժամանակաշրջանին՝ աճի երկարաժամկետ միտման ժամանակ[1]։

Հաջորդող բիզնես ցիկլերի օրինակ

Բիզնես ցիկլը ավարտվում է, երբ այն անցնում է մեկ պայթյունի միջով և մեկ կծկման միջով։ Այս հաջորդականությունը ավարտելու ժամանակաշրջանը կոչվում է բիզնես ցիկլի երկարություն։ Պայթյունը բնութագրվում է որպես արագ տնտեսական աճի շրջան, մինչ դեռ համեմատաբար լճացման տնտեսական աճի ժամանակահատվածը անվանում են անկում։ Դրանք չափվում են իրական ՀՆԱ աճի ցուցանիշով, ինչպես նաև գնաճով[2]։ Տնտեսական գործունեության ցիկլային տատանումներն անվանվում են բիզնես ցիկլեր կամ առևտրի ցիկլեր[3]։

Բիզնես ցիկլի փուլերը խմբագրել

Բիզնես ցիկլը բաղկացած է չորս փուլից։ Այս փուլերը ներառում են աճի և անկման շրջանը, ինչպես նաև շրջադարձային կետերը, որոնք նշում են հերթափոխը մեկ ժամանակահատվածից մյուսը։

Ընդլայնում կամ boom խմբագրել

Այս փուլը բնութագրվում է արտադրանքի և զբաղվածության աճով։ Շուկայում կա նաև պահանջարկի աճ, կապիտալ ծախսեր, վաճառքներ և, հետևաբար, եկամտի և շահույթի աճ։ Այս ցիկլը շարունակվում է մինչև առկա ռեսուրսների հարյուր տոկոս օգտագործումը, երբ արտադրության մակարդակը լինում է առավելագույնս հզոր պայմաններում։ Այս ցիկլի ժամանակ գործազրկության մակարդակը կլինի զրոյական, բացառությամբ կամավոր գործազրկության և ֆրակցիոն կամ կառուցվածքային զբաղվածության (ինչը ժամանակավոր է)[3]։

Այս փուլում ինչպես գները, այնպես էլ ծախսերն աճում են մի փոքր ավելի արագ տեմպերով։ Բայց, ընդհանուր առմամբ, հասարակությունը վայելում է բարեկեցություն և ավելի բարձր կենսամակարդակ։ Պարտատերերը, ընդհանուր առմամբ, ժամանակին վճարում են իրենց պարտքերը, փողի առաջարկի արագությունը (velocity) բարձր է, իսկ ներդրումները՝ մեծ։ Ակնկալվում է, որ տնտեսության գագաթնակետին մոտենալու դեպքում աճի տեմպը նվազում է[2]։

Գագաթնակետ խմբագրել

Քանի որ անունը ենթադրում է, որ սա բիզնես ցիկլերի բոլոր փուլերի ամենաբարձր կետն է, այս պահին արդյունքը առավելագույն է, իսկ կամավոր գործազրկությունը հիմնականում զրոյական է։ Քանի որ տնտեսությունն անցնում է ընդլայնման, մուտքերը դառնում են ավելի հազվադեպ։ Նրանց պահանջները մեծանում են, և նրանց գները նույնպես աճում են։ Դա հանգեցնում է նաև սպառողական ապրանքների գնի բարձրացման։ Եկամուտը համամասնական աճ չի տեսնում։ Այսպիսով, սպառողները պետք է վերանայեն իրենց ծախսերը և կրճատեն իրենց սպառումը։ Շուկայում համախառն պահանջարկը լճանալու է։ Դա կնշանակի ընդլայնման փուլի ավարտը։ Տնտեսության աճը կայունանում է գագաթնակետին կարճ ժամանակահատվածում։ Այնուհետև այն անցնում է հակառակ ուղղությամբ։ Տնտեսական ցուցանիշները հետագայում չեն աճում և գտնվում են իրենց բարձրագույն մակարդակում։ Գները իրենց գագաթնակետին են։ Այս փուլը մատնանշում է շրջադարձային կետը տնտեսական աճի տենդենցում։ Սպառողները հակված են այս պահին վերակառուցել իրենց բյուջեները[3]։

Անկում խմբագրել

Տնտեսության գագաթնակետին պահանջարկը լճացած է։ Այնուհետև շատ շուտով պահանջարկը սկսում է ընկնել տնտեսության որոշակի հատվածներում։ Դա առևտրային ցիկլի անկման փուլի սկիզբն է, ինչը ընդլայնման փուլի հակառակն է։ Ներդրման մակարդակն ու զբաղվածության մակարդակը նվազում են պահանջարկի հետ միասին։ Ապրանքների և ծառայությունների պահանջարկը այս փուլում սկսում է արագորեն և կայուն կերպով նվազել[3]։

Արտադրողները ակնթարթորեն չեն նկատում պահանջարկի անկում և անցնում արտադրության, ինչը շուկայում ստեղծում է ավելորդ առաջարկի իրավիճակ։ Գները ընկնելու միտում ունեն։ Հետևաբար, տնտեսական բոլոր դրական ցուցանիշները, ինչպիսիք են եկամուտը, արդյունքը, աշխատավարձը և այլն, սկսում են ընկնել։ Այդ դեպքում շուկայում անհամապատասխանություն է լինում պահանջարկի և առաջարկի միջև։ Արտադրողները, գիտակցելով տնտեսության փոփոխության մասին,  սկսում են ապամոնտաժել, հետ մղել գործողությունները, չեղյալ հայտարարել ապրանքների և աշխատանքի պատվերները և այլն։ Սա սկսում է դոմինոյի էֆեկտ։ Այդ ժամանակ կապիտալ ապրանքների և հումքի արտադրողները նույնպես սկսում են չեղյալ հայտարարել պատվերները և կանգնեցնել ներդրումները։ Տնտեսության այս շրջադարձային պահին ընկնում են նաև ապրանքների գները։ Եկամուտի մակարդակը նվազում է, ինչը նույնպես նվազեցնում է սպառողների ծախսերը։ Տնտեսության մասին հեռանկարը հոռետեսական է լինում, և տեսանելի է լինում տնտեսական գործունեության անկում բոլոր ոլորտներում։ Այն անվանվում է նաև անկում[2]։

Դեպրեսիա խմբագրել

Դեպրեսիան բիզնես ցիկլերի փուլերից ամենացածրն է։ Դա անկման ծանր ձև է։ Այդ փուլում տեսանելիէ տնտեսական աճի բացասական ցուցմունք։ Պահանջարկի անընդհատ անկում է նկատվում։ Ընկերությունները, որոնք չեն կարող տնօրինել իրենց բաժնետոմսերը, շարունակում են նվազեցնել գները։ Որոշ ընկերություններ ստիպված են լինում փակվել ՝ կապված մոնտաժային կորուստների հետ։ Դա բացասաբար է անդրադառնում զբաղվածության մակարդակի վրա։ Մեծապես տուժում է նաև կապիտալի և փողի շուկան։ Տոկոսադրույքն ամենացածրն է։ Այդ փուլից հետո տնտեսությունը վերականգնվում է լրացուցիչ ներդրումներով, իսկ բիզնես ցիկլը շարունակվում է[3]։

Վերականգնում խմբագրել

Դեպրեսիաի փուլից հետո տնտեսությունը վերականգնման փուլ է գալիս։ Այդ փուլում շրջադարձ է տեղի ունենում դեպի վեր, և տնտեսությունը սկսում է վերականգնվել աճի բացասական տեմպից։ Պահանջարկը սկսում է հավաքվել ամենացածր գների պատճառով, և, հետևաբար, մատակարարումը նույնպես սկսում է արձագանքել։ Տնտեսությունը զարգացնում է դրական միտում ներդրումների նկատմամբ և զբաղվածությունը, և արտադրությունը սկսում են աճել։ Զբաղվածությունը սկսում է աճել, ինչպես նաև բանկիրների դրամական միջոցների կուտակման պատճառով վարկավորումը դրական ազդանշաններ է ցույց տալիս։ Այդ փուլում արժեզրկված կապիտալը փոխարինվում է արտադրողների կողմից, ինչը հանգեցնում է արտադրության գործընթացում նոր ներդրումների։ Վերականգնումը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ տնտեսությունը չի վերադառնում կայուն աճի մակարդակներին։ Այն լրացնում է բումի և սեղման մեկ ամբողջական բիզնես ցիկլ։ Ծայրահեղ կետը գագաթնակետն է[2]։

Անկման և վերելքի նշաններ խմբագրել

Անկման տեխնիկական չափանիշը բիզնեսի գործունեության ակտիվի նվազումն է։ Այնուամենայնիվ, իրականում ցիկլերի թվագրումն իրականացվում է ցիկլի ավարտից հետո և հիմնված է փորձագիտական դատողությունների վրա։ Օրինակ՝ Միացյալ Նահանգներում Տնտեսական հետազոտությունների ազգային բյուրոյի Բիզնես ցիկլի թվագրման հանձնաժողովը պատասխանատու է ցիկլի փուլերը որոշելու համար[4]։ Կոմիտեն անկումը սահմանում է որպես գագաթնակետի և ներքևի միջև ընկած ժամանակահատված, որի ընթացքում նկատվում է տնտեսական գործունեության զգալի նվազում, որը տարածվում է ամբողջ երկրում և կարող է տևել մի քանի ամսից մինչև մեկ տարի։ Անկման ընթացքում կարող է լինել կարճաժամկետ աճ, որը չի փոխում ընդհանուր միտումը։ Երբեմն դժվար է առանձնացնել երկու անկում, որոնք ընդհատվում են վերելքի կարճ ժամանակահատվածով։ Այս անընդմեջ հետընթացները կոչվում են կրկնակի հետընթաց։

Մակրոտնտեսական ցուցանիշների դասակարգում խմբագրել

Ցիկլը հիմնականում վերաբերում է ՀՆԱ ցուցանիշում արտացոլված արտադրանքի տատանումներին։ Ցիկլի փուլը որոշվում է փոփոխությունների ուղղության համաձայն՝ արտադրանքի աճը համապատասխանում է տնտեսական վերականգնմանը, իսկ արտադրանքի նվազումը ՝ անկմանը։ Այլ ցուցանիշները նույնպես ենթակա են տատանումների։

Փոփոխությունների ուղղության համաձայն՝ մակրոտնտեսական ցուցանիշները կարելի է բաժանել հետևյալ տեսակների[5]՝

  1. Պրոցիկլային, դրական փոխկապակցվածություն ունեն արդյունքի հետ, փոփոխվում են նույն ուղղությամբ։
  2. Ացիկլային, արդյունքի հետ կապված չկա դրական կամ բացասական հետևանք։
  3. Հակացիկլային, ունեն բացասական փոխկապակցվածություն արդյունքի հետ, փոփոխություն հակառակ ուղղությամբ։

Փոփոխությունների հետևողականության համաձայն, մակրոտնտեսական ցուցանիշները կարելի է բաժանել հետևյալ տեսակների՝

  1. Առաջատար, սկսվում են փոխվել նախքան արդյունքի փոփոխությունները։
  2. Միաժամանակ, փոփոխվում են արդյունքի հետ միաժամանակ։
  3. Ուշացած, սկսում են փոփոխվել արդյունքից հետո։

Հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշների բնութագրերը բերված են աղյուսակում։

Որոշ ցուցանիշներ դասակարգված չեն։[6]

Ցուցանիշ Փոփոխության ուղղությունը Արդյունաբերության հետ հարաբերակցություն (ՀՆԱ)
Արտադրություն
Արդյունաբերական արտադրություն Պրոցիկլային Միաժամանակ
Ծախս (ՀՆԱ-ի բաղադրիչները ըստ ծախսերի)
Սպառում Պրոցիկլային Միաժամանակ
Հիմնական կապիտալ ներդրումներ Պրոցիկլային Միաժամանակ
Բնակարան գնել Պրոցիկլային Առաջատար
Ներդրումներ բաժնետոմսերում Պրոցիկլային Առաջատար
Կառավարության ծախսերը Պրոցիկլային
Աշխատանքի շուկա
Զբաղվածություն Պրոցիկլային Միաժամանակ
Գործազրկություն Հակացիկլային
Աշխատանքի միջին արտադրողականություն Պրոցիկլային Առաջատար
Իրական աշխատավարձեր Պրոցիկլային
Դրամական զանգված և գնաճ
Փողի մատակարարում Պրոցիկլային Առաջատար
Գնաճ Հակացիկլային Առաջատար
Ֆինանսական ցուցանիշներ
Բաժնետոմսերի գներ Պրոցիկլային Առաջատար
Անվանական տոկոսադրույք Պրոցիկլային Ուշացած
Իրական տոկոսադրույք Ացիկլային

Ցիկլերի բնույթը խմբագրել

Ցիկլերի բնույթի վերաբերյալ գաղափարները ժամանակի ընթացքում փոխվել են։ Ցիկլերի բնույթն ուսումնասիրելու համար կա երկու մոտեցում` որոշիչ և ստոխաստիկ[7]։

Որոշիչ մոտեցում խմբագրել

Որոշիչ մոտեցումը առաջինն է եղել։ Տնտեսության ցիկլային բնույթի համար կան հատուկ պատճառներ։ Ցիկլի ժամանակը քիչ թե շատ հաստատուն է։ Հետևաբար, անցած ցիկլերի մասին գիտելիքները օգնում են կանխատեսել նորերը։ Մասնավորապես, որոշիչի տարրերը պարունակվում են գերարտադրության ճգնաժամերի, մարքսիստական տեսության, Կոնտրատևի երկար ալիքների տեսության և այլնի մեջ։

Տնտեսական ցիկլերի ամենատարածված դասակարգումը պատկանում է Ժոզեֆ Շումպեթերին։ Իր «Տնտեսական ցիկլեր» գրքում նա առաջարկեց երեք մասից բաղկացած սխեմա, որն ընդգրկում էր Կիչինի, Ջուգլարի և Կոնդրատևի երկար ալիքների ցիկլերը։ Կիչինի ցիկլերը ներառված են ժուգլարի ցիկլերի մեջ, իսկ ժուգլարի ցիկլերը՝ Կոնդրատևի երկար ալիքներում։ Այս սխեմային ավելացվում են նաև Կուզնեցի ռիթմերը։ Այսպիսով, սովորաբար կան տնտեսական ցիկլերի չորս հիմնական տեսակներ[8]։

  • Կիչինի կարճաժամկետ ցիկլերը բնութագրվում են 2-3 տարի ժամկետով,
  • Ջուգլարի միջնաժամկետ ցիկլերը բնութագրվում են 7-11 տարի ժամանակահատվածում,
  • Կուզնեցի ցիկլերը (ռիթմերը) ունեն 15-20 տարվա բնորոշ ժամանակաշրջան;
  • Կոնդրատևի երկար ալիքներն ունեն բնութագրական ժամանակահատված՝ 48–55 տարի։

Մինչ օրս չկա տնտեսական ցիկլերի որոշիչի համոզիչ էմպիրիկ ապացույց։ Arthur Burns- ը և Wesley Mitchell- ը առաջիններից են, ովքեր այս եզրակացությանն են հանգել իրենց 1938 թ.-ի հոդվածում։ Նրանք վերլուծել են 487 ժամանակային շարքերը սկսած 1880-ականներից և ավելի վաղ։ Նրանց եզրակացությունն այն էր, որ յուրաքանչյուր բիզնես ցիկլ ունի իր առանձնահատկությունները, և չկա որոշակիություն, որ անցյալի բումերն ու անկումները ճիշտ կկրկնվեն։ Հնարավոր չէ որոշել ցուցանիշների որևէ ստանդարտ փաթեթ, որոնք կօգնեն կանխատեսել ցիկլը։ Փոխարենը, ամեն անգամ անհրաժեշտ է վերլուծել շատ տվյալներ։ Նման եզրակացություն է պարունակվում Ջեֆրի Մուրի հետագա աշխատություններում ՝ 1961 թ.[9].

1980-ականներից ի վեր մշակվել են նաև էնդոգեն բիզնես ցիկլերի ժամանակակից տեսություններ, բայց դրանք լայն տարածում չեն գտել[10]։

Ստոխաստիկ մոտեցում խմբագրել

Ժամանակակից տեսությունները ցիկլը դիտում են որպես ստոխաստիկ (պատահական) գործընթաց, որը դժվար է ճշգրիտ կանխատեսել։ Առաջին անգամ Եվգենի Սլուցկին և Ռագնար Ֆրիշը ուշադրություն հրավիրեցին այս փաստի վրա[11]։ Ուստի ցիկլերի բնույթի ստոխաստիկ տեսքը կոչվում է նաև Ֆրիշ - Սլուցկի պարադիգմա[12]։ Չնայած տնտեսության ցիկլային բնույթի խստորեն սահմանված պատճառների բացակայությանը, ցիկլի ընթացքում կան միտումներ։ Դրանք բաղկացած են գործարար ցիկլի տարբեր փուլերում տարբեր տնտեսական փոփոխականների կրկնվող կայուն փոփոխություններից։ Միտումների առկայությունը թույլ է տալիս կառուցել ցիկլերի տեսություններ[13]։ Հետևաբար, ցիկլը սովորաբար դիտվում է որպես հանգամանքների համադրության արդյունք, որին ի պատասխան տնտեսությունը ճշգրտվում է իր ներքին օրենքներին համապատասխան[11]։

Տատանումների հանգեցնող իրադարձությունները կոչվում են ցնցումներ[14]։ Բարենպաստ ցնցման դեպքում նկատվում է աճ, իսկ անբարենպաստ ցնցման դեպքում՝ անկում։ Բազմազան իրադարձություններ կարող են ցնցումների աղբյուր հանդիսանալ՝

  • Ֆինանսական ճգնաժամ (Սև երեքշաբթի, 29 հոկտեմբերի 1929 թ),
  • Առևտրային պատերազմներ և առևտրային արգելքներ (1973 թվականի նավթային ճգնաժամ),
  • Համաճարակներ (Pandemic COVID-19),
  • Բնական աղետներ (Երկրաշարժ Սան Ֆրանցիսկոյում (1906));
  • Իշխանությունների անհաջող գործողությունները (1970-ականների լճացում) և այլն։

Ցիկլի խորությունը և տևողությունը կախված է ցնցման բնույթից և ծանրությունից, ինչպես նաև ցնցմանը ի պատասխան մակրոտնտեսական քաղաքականություն վարող պետության արձագանքից։ Ցիկլի պատահական բնույթն արտացոլվում է տնտեսական վիճակագրության մեջ։ Օրինակ, համաձայն Տնտեսական հետազոտությունների ազգային բյուրոյի, 1854-ից 2009 թվականներին ամերիկյան տնտեսությունը տարբեր երկարության և խորության 33 ցիկլ է ապրել[15]։

Ժամանակահատված Նահանջի տևողությունը, ամիսները Վերելքի տևողությունը, ամիսները Ցիկլի տևողություն, ամիսներ
от дна до дна от пика до пика
1854—2009 (33 ցիկլ) 17,5 38,7 56,2 56,4
1854—1919 (16 ցիկլ) 21,6 26,6 48,2 48,9
1919—1945 (6 ցիկլ) 18,2 35,0 53,2 53,0
1945—2009 (11 ցիկլ) 11,1 58,4 69,5 68,5

Քանի որ տնտեսական տատանումները հիշեցնում են պատահական գործընթացներ՝ առանց խիստ պարբերականության, շատ տնտեսագետներ «ցիկլ» տերմինը համարում են ոչ ճիշտ։ Փոխարենը, մենք պետք է խոսենք տնտեսական տատանումների մասին (անգլ.՝ fluctuations)[16]։

Առաջատար ցուցանիշներ խմբագրել

Առաջատար ցուցանիշները օգտագործվում են ցիկլը կանխատեսելու համար։ Առաջատար ցուցանիշները ներառում են նաև այն փոփոխականները, որոնք ցիկլից առաջ չեն անցել, բայց վիճակագրական ծառայությունների գործառնական աշխատանքի շնորհիվ, առկա են ավելի վաղ, քան ՀՆԱ-ի տվյալները։ Այս ցուցանիշները ներառում են տեղեկատվություն գործազրկության նպաստ ստանալու համար դիմումների քանակի, արդյունաբերության մեջ նոր պատվերների քանակի և այլնի մասին։ Առաջատար ցուցանիշների ինդեքսները կառուցվում են գործառնական բոլոր տեղեկությունների հիման վրա[17]։ ԱՄՆ-ում նման տեղեկատվությունը հրապարակվում է հասարակական հետազոտական կազմակերպության կողմից։ Ռուսաստանում դրա համար պատասխանատու է «Росстат»[18]։

Բիզնես ցիկլի չափում խմբագրել

Տնտեսական հետազոտությունների ազգային բյուրոն որոշում է բիզնես ցիկլի փուլերը` օգտագործելով ՀՆԱ-ի աճի եռամսյակային տեմպերը։ Նա  նաև օգտագործում է ամսական տնտեսական ցուցանիշներ, ինչպիսիք են զբաղվածությունը, իրական անձնական եկամուտը, արդյունաբերական արտադրությունը և մանրածախ վաճառքը։ Այս տվյալները վերլուծելու համար ժամանակ է հարկավոր, այնպես որ NBER-ը (National Bureau of Economic Research) չի զգուշացնում այդ փուլի մասին, մինչև նրա սկսվելը։ Կազմակերպությունները կարող են ինքնուրույն նայել ցուցանիշները՝ որոշելու, թե որ փուլում է գտնվում բիզնես ցիկլը[19]։

Բիզնես ցիկլի ղեկավարում խմբագրել

Կառավարությունը ղեկավարում է բիզնես ցիկլը։ Օրենսդիրները օգտագործում են հարկաբյուջետային քաղաքականությունը տնտեսության վրա ազդելու համար։ Նրանք օգտագործում են ընդարձակ հարկաբյուջետային քաղաքականություն, երբ ցանկանում են վերջ տալ անկմանը։ Նրանք պետք է օգտագործեն ճնշող հարկաբյուջետային քաղաքականություն ՝ տնտեսությունը գերտաքացումից զերծ պահելու համար։ Բայց դա հազվադեպ է պատահում, քանի որ նրանք քվեարկությունից դուրս են գալիս, երբ նրանք բարձրացնում են հարկերը կամ կրճատում են հանրաճանաչ ծրագրերը։ Երկրի կենտրոնական բանկը օգտագործում է դրամավարկային քաղաքականությունը։ Այն իջեցնում է տոկոսադրույքները` վերջ տալու կծկմանը։ Դա կոչվում է ընդլայնողական դրամավարկային քաղաքականություն։ Կենտրոնական բանկը բարձրացնում է տոկոսադրույքները` ընդլայնումը կառավարելու համար, որպեսզի այն չհայտնվի գագաթնակետում։ Դա արդեն  ճնշող դրամավարկային քաղաքականություն է[19]։

Պատմություն խմբագրել

Տնտեսական մտքի պատմության մեջ տարբեր տեսակետներ են եղել տնտեսական ցիկլերի պատճառների և մեխանիզմի վերաբերյալ։ Ներկայումս հետազոտությունների հիմնական մասն իրականացվում է նոր Քեյնսյան տեսության շրջանակներում։ Բացի այդ, նոր դասական տեսությունը շարունակում է օգտագործվել։ Այս տեսություններն ամբողջովին հակասական չեն և կարող են ասվել AD-AS մոդելի շրջանակներում[14]։

Մարքսիզմ խմբագրել

Մարքսի տեսանկյունից բիզնեսի գործունեության տատանումները հիմնված են գերարտադրության ճգնաժամերի վրա։ Գերարտադրություն նշանակում է, որ հասարակության մեջ արտադրված արտադրանքը հնարավոր չէ վաճառել I և II բաժանմունքների՝ արտադրության միջոցների արտադրության և սպառման համար ապրանքների արտադրության միջև համամասնության պայմանին չհամապատասխանելու պատճառով։ Դժվար է պահպանել համամասնությունը` կապիտալիստական արտադրության եղանակի հիմնական հակասության պատճառով` արտադրության սոցիալական բնույթի և արտադրական միջոցների մասնավոր սեփականության միջև։ Կապիտալիստը արտադրության միջոցների տերն է և ձգտում է առավելագույն շահույթի։ Միևնույն ժամանակ, նա հաշվի չի առնում տնտեսության մեջ փոխկապակցվածության բարդ բնույթը, որն առաջացել է աշխատանքի բաժանման և մասնագիտացման արդյունքում։ Հետևաբար, նա չի կարող ճշգրիտ հաշվարկել սոցիալական կարիքները և անխուսափելիորեն արտադրում է ավելին, քան պահանջվում է։ Արտադրության կոորդինացման և անարխիայի խնդիր կա։ Ուստի, ըստ մարքսիզմի, ճգնաժամերն անխուսափելի են, և յուրաքանչյուր տնտեսական վերելք պարունակում է նոր անկման նախադրյալներ[20][21]։

Դասական տեսություն խմբագրել

Դասական տեսանկյունից Սեյի օրենքից անհնար է գլոբալ գերարտադրումը։ Ըստ նրա՝ ցանկացած արտադրություն ծախսեր է պարունակում, որոնք իրենց հերթին այլ տնտեսական գործակալների եկամուտներն են։ Հետևաբար, առաջարկը միշտ ստեղծում է բավարար պահանջարկ, և գերարտադրություն հնարավոր է միայն որոշակի շուկաներում, և ոչ թե ամբողջ տնտեսությունում։ Բացի այդ, առաջարկն ու պահանջարկը միշտ հավասարակշռված են գների փոփոխությամբ, ուստի շուկաները արագորեն գալիս են հավասարակշռության։ Եթե պահանջարկը չափազանց մեծ է, ապա գները կբարձրանան, իսկ եթե դա անբավարար է, ապա գները կընկնեն։

Եթե գներն ապահովում են արագ հավասարակշռություն, ապա դրանք կոչվում են ճկուն։ Հայեկի համար ճկուն գնագոյացումը ստեղծում է ճիշտ տեղեկատվական ազդանշաններ։ Աճի դեպքում դրանք ազդարարում են պահանջարկի մեծացում, առաջարկի պակաս և, դրա շնորհիվ, ներգրավում են նոր արտադրողների։ Գների անկումը վկայում է ցածր պահանջարկի և առաջարկի ավելցուկի մասին, ինչը հանգեցնում է արդյունաբերության ձեռնարկությունների արտահոսքին։ Արդյունքում, տնտեսության մեջ ռեսուրսների օգտագործումը օպտիմալ է։ Գների մեխանիզմը համակարգում է ֆիրմաների (կապիտալիստների) գործողությունները և վերացնում արտադրության անարխիան։ Ճկուն գներով տնտեսության տատանումները չեն կարող երկար տևել։

Դասական տեսության ճգնաժամը կապված էր Մեծ դեպրեսիայի ձգձգված բնույթի հետ, ինչը հակասում էր դասականների եզրակացություններին։

Վաղ Քեյնսյան տեսություն խմբագրել

Ավելի վաղ քեյնսականությունը, սկսած Քեյնսի և նրա հետևորդների աշխատանքից, առաջացել էր Մեծ դեպրեսիայի ձգձգվող բնույթի պատճառները հասկանալու փորձերից։ Վաղ Քեյնսյանները ենթադրում էին, որ ցիկլերի հիմնական աղբյուրը պահանջարկի անսպասելի տատանումներն են՝ կապված ներդրողների կենդանական ոգու հետ։ Գնային այս մեխանիզմը կատարյալ չէ։ Գներն ու աշխատավարձերը միանգամից չեն փոխվում, բայց ժամանակի հետ փոխվում են։ Հետևաբար, դրանք ոչ թե ճկուն են, այլ կոշտ։ Ժգնաժամի պայմաններում, երբ պահանջարկն ընկնում է, գների մեխանիզմը չի կարող ապահովել պատշաճ համակարգում, և ձեռնարկությունները շարունակում են վաճառել ապրանքները հին գներով և վճարել հին աշխատավարձերը։ Բարձր գների պատճառով սպառողները չեն կարող գնել բոլոր արտադրված ապրանքները, իսկ գործատուները չեն կարող կրճատել աշխատավարձերը՝ գները իջեցնելու համար։ Սա ստիպեց ընկերություններին կրճատել արտադրությունը և կրճատել աշխատողներին՝ աշխատավարձերը իջեցնելու փոխարեն, քանի որ հակառակ դեպքում անհնար էր ազատվել պահանջարկի անկման հետևանքներից։

Քեյնսը կարծում էր, որ պետությունը պետք է փոխհատուցի տնտեսության պահանջարկի պակասը՝ ավելացնելով պետական ծախսերը։ Այնուհետև ընկերությունները կկարողանան շարունակել արտադրությունը և չազատել աշխատողներին։ Նոր գործարքի քաղաքականության շրջանակներում Նախագահ Ռուզվելտի առաջարկած հասարակական աշխատանքներն ուղղված էին այս խնդրի լուծմանը։ Քեյնսականները կարծում էին, որ համախառն պահանջարկի խթանումը կարող է գործազրկությունը կամայականորեն ցածր մակարդակի հասցնել։

Քեյնսյան վաղ ճգնաժամը սկսվեց 1970-ականների լճացման պատճառով, քանի որ Քեյնսյան տեսանկյունից անկումը անհամատեղելի է գնաճի հետ Ֆիլիպսի կորի պատճառով։

Մոնետարիզմ խմբագրել

Մոնետարիզմը քեյնսան տեսության հիմնական մրցակիցն էր 20-րդ դարի կեսերին:Մոնետարիզմի տեսանկյունից ճգնաժամերը պայմանավորված են փողի զանգվածի կտրուկ անկմամբ[22]։ Փողն անհրաժեշտ է որպես տնտեսության մեջ հաշվարկների և վճարումների միջոց։ Եթե այն բավարար չէ, ապա տնտեսական գործակալները չեն կարող գործարքներ կատարել, և վարկը չափազանց թանկ է դառնում։ Տոկոսադրույքների աճը թանկացնում է ներդրումները և, ի վերջո, դանդաղեցնում աճը։ Միևնույն ժամանակ, փողի ավելցուկը, ըստ Միլթոն Ֆրիդմանի, չի կարող արագացնել տնտեսական աճը, քանի որ դա միայն բերում է գնաճի, որը միշտ զուտ դրամավարկային երևույթ է։

Ֆրիդմանի եզրակացությունները տնտեսության խթանման անհնարինության մասին հիմնված էին NAIRU վարկածի վրա՝ զբաղվածության բնական մակարդակի առկայություն, որը խթանման միջոցներով հնարավոր չէ նվազեցնել։ Քանի որ զբաղվածությունը չի կարող բարձրացվել այս մակարդակից բարձր, անհնար է նաև արտադրանքը որոշակի բնական մակարդակից բարձրացնել։ Այդ պատճառով կառավարությունն ու կենտրոնական բանկը ինչ կարող են անել՝ ուղղակի չխանգարել տնտեսությանը։ Մասնավորապես, կենտրոնական բանկի միակ նպատակը պետք է լինի փողի զանգվածի հավասարաչափ ավելացումը` տնտեսության աճի տեմպին համահունչ։ Կենտրոնական բանկի վարքի մոնետարիստական կանոնը հիմնված էր փոխանակման հավասարության ուսումնասիրության վրա։ Ըստ նրա՝ փողի զանգվածի աճի տեմպը պետք է համապատասխանի իրական արտադրանքի աճի տեմպին։ Եթե փողի զանգվածն ավելի արագ աճի, ապա ավելորդ աճը կարտացոլվի գների մեջ։

Իրական բիզնես ցիկլի տեսություն խմբագրել

Իրական տնտեսական ցիկլերի տեսությունը (նոր դասական տեսություն) առաջացել է վաղ Քեյնսյան ճգնաժամի ընթացքում, որն առաջացել էր լճացման պատճառով։ Նոր դասականները ստիպված էին հրաժարվել պահանջարկի կողմի գերակայության, կոշտ գների ենթադրությունից և բացթողումները բացատրել առաջարկի կողմում գործող իրական գործոնների ազդեցությամբ։ Արդյունաբերական երկրներում այդ գործոնները կարող են լինել ընդհանուր գործոնի արտադրողականության տատանումներ (ներառյալ նոր տեխնոլոգիաների ի հայտ գալը), հումքի գների փոփոխություն և այլն։ Ագրարային երկրներում` բերքահավաք կամ բերքի ձախողում։ Ինչպես նաև ֆորս-մաժորային իրավիճակնները (պատերազմ, հեղափոխություն, բնական աղետներ)։ Տնտեսական միջավայրի լավ կամ վատ փոփոխությունները կանխատեսելով՝ տնային տնտեսություններն ու ձեռնարկությունները սկսում են զանգվածաբար ավելի շատ խնայել կամ ծախսել։ Արդյունքում, համախառն պահանջարկը նվազում կամ աճում է, իսկ մանրածախ առևտրի շրջանառությունը՝ նվազում կամ աճում։ Ընկերությունները ավելի քիչ կամ ավելի շատ պատվերներ են ստանում արտադրանքի արտադրության համար, համապատասխանաբար `արտադրության ծավալը և զբաղվածությունը փոխվում են։ Բիզնեսի գործունեությունը փոխվում է. ձեռնարկությունները սկսում են կրճատել ապրանքների տեսականին կամ, ընդհակառակը, սկսում են նոր նախագծեր, վարկեր վերցնում դրանց իրականացման համար։ Այսինքն՝ ամբողջ տնտեսությունը տատանվում է՝ փորձելով հասնել հավասարակշռության։ Ընդհանուր պահանջարկի տատանումներից բացի, կան նաև այլ գործոններ, որոնք ազդում են տնտեսական շրջանի փուլերի վրա։ Դրանք են՝ փոփոխություններ կախված գյուղատնտեսության, շինարարության, ավտոմոբիլային արդյունաբերության, մանրածախ առևտրի սեզոնայնության փոփոխությունից, զարգացում՝ կախված ռեսուրսների բազայից, բնակչության քանակից և կառուցվածքից, ճիշտ կառավարում։

Նոր դասականների տեսանկյունից համախառն պահանջարկը խթանելն անօգուտ է, քանի որ նման միջոցները կհանգեցնեն գնաճի։ Հետևաբար, կառավարության քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի ձեռնարկությունների ներդրումային ակտիվության խթանմանը, ինչը ընդլայնում է տնտեսության արտադրական կարողությունները։

Նոր քեյնսյան տեսություն խմբագրել

Քեյնսյան նոր տեսությունը, ինչպես նախորդը, բացատրում է ցիկլը հիմնականում համախառն պահանջարկի տատանումներով, ինչպես նաև շուկայական մեխանիզմի անկատարությամբ, ներառյալ գների և աշխատավարձերի կոշտությունը։ Այնուամենայնիվ, նոր Քեյնսականները ելնում են այն ենթադրությունից, որ պահանջարկը գերակշռում է միայն կարճաժամկետ հատվածում (մոտ 1,5-2 տարի հորիզոնում)։ Երկարաժամկետ հեռանկարում Քեյնսյան նոր տեսությունը հիմնականում համընկնում է նոր դասական և մոնետարական տեսության հետ։ Այն ենթադրում է նաև գնի երկարաժամկետ ճկունություն և մատակարարման կողմի գերակշռող ազդեցություն։ Հետևաբար, Քեյնսյան նոր տեսության շրջանակներում կարելի է վերլուծել ինչպես համախառն պահանջարկի տատանումները, այնպես էլ համախառն առաջարկի տատանումները։ Պահանջարկի փոփոխությունները կարող են կապված լինել արտահանվող ապրանքների գների տատանումների, սպառողի և ներդրողի նախասիրությունների փոփոխության, ինչպես նաև կառավարության քաղաքականության հետ։

Նոր Քեյնսականները համաձայն են NAIRU բնական զբաղվածության վարկածի հետ և կարծում են, որ բոլոր խթանները կարճաժամկետ են։ Երկարաժամկետ հեռանկարում տնտեսությունն անխուսափելիորեն կվերադառնա զբաղվածության և արտադրության բնական մակարդակներին։ Ուստի կենտրոնական բանկի գործողությունները պետք է ուղղված լինեն ոչ թե երկարաժամկետ աճի խթանմանը, այլ նրա տոկոսադրույքների կայունացմանը բնական մակարդակին մոտ։

Կարելի է ասել, որ նոր քեյնսյան տեսությունը իր մեջ ամփոփել է շատ մտքեր դասական, հին քենսյան և մոնետարիստական տեսություններից։ 90-ականներից սկսած՝ տնտեսագետները խոսում են Նոր մակրոտնտեսական կոնսենսուսի մասին[23]։

Ավստրիական դպրոց խմբագրել

Խեսուս Հուերտա դե Սոտոն պնդում է, որ տնտեսական ցիկլերն առաջանում են վարկերի ընդլայնումից, ինչը արմատավորված է մասնակի վերապահումային ցպահանջ ավանդների բանկային քաղաքականության մեջ[24]։ Անապահով փողերը թափվում են տնտեսություն, ինչը երկարացնում է արտադրական շղթան և դրանով իսկ տնտեսական աճ ստեղծում հիմնականում այն բանի շնորհիվ, որ սպառողական ապրանքները (առաջին կարգի ապրանքներ) թանկանում են։ Երբ վարկի ընդլայնումն ավարտվում է, մարդիկ սկսում են ավանդներ հանել բանկերից, իսկ բանկերը բարձրացնում են վարկերի տոկոսադրույքները։ Կա վարկի կծկում, որը ենթադրում է անկում, որն ուղեկցվում է սպառողական ապրանքների և ծառայությունների գնանկմամբ (գների անկմամբ)։ Գործազրկությունը սկսում է աճել, որը բացատրվում է «Ռիկարդոյի էֆեկտով» («ակորդեոնի էֆեկտ»), ինչը, ի վերջո, հանգեցնում է կամավոր խնայողությունների ավելացմանը, ինչը, ի վերջո, կարող է տնտեսությունը դուրս բերել ճգնաժամից ՝ սկսելով տնտեսության վերականգնման գործընթացը[25][26]։

2008 թ. անկման բիզնես ցիկլը խմբագրել

2008-ի անկումը բավականին տհաճ էր, քանի որ տնտեսությունն անմիջապես 2.3% անկում էր գրանցել, 2008-ի առաջին իսկ եռամսյակում։ Երբ երկրորդ եռամսյակում այն աճեց 2.1% -ով, բոլորը կարծում էին, որ անկումը ավարտվել է։ Բայց երրորդ եռամսյակում այն աճեց ևս 2.1% -ով՝ մինչև չորրորդ եռամսյակի 8,4% անկումը։ 2009թ. առաջին եռամսյակում տնտեսությունը ստանում է ևս մեկ անկում, երբ այն հասնում է դաժան 4,4%։ 2008-ին գործազրկության մակարդակը հունվար ամսից բարձրանում է 4.9%-ից մինչև 7.2% մինչև դեկտեմբերի 15-ը։ Ըստ Տնտեսական հետազոտությունների ազգային բյուրոյի տվյալների, 2009թ. երկրորդ եռամսյակի վերջին ՀՆԱ-ն աճել է միայն 0.6%-ով։ Ընդարձակման փուլը սկսվել է 2009-ի երրորդ եռամսյակում, երբ ՀՆԱ-ն աճել է 1.5%-ով։ Դա պայմանավորված էր Ամերիկայի վերականգնման և վերաապահովման մասին ամերիկյան ակտի ծախսերի խթանումով։ Գործազրկության մակարդակը շարունակում էր վատթարանալ՝ հոկտեմբերի 15-ին հասնելով 10.2% -ի։ Ընդլայնման փուլից չորս տարի անց գործազրկության մակարդակը դեռ բարձր էր 7%-ից։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ սեղմման փուլը այդքան խիստ էր։ Այն գագաթնակետը, որը նախորդում էր 2008-ի անկմանը, տեղի ունեցավ 2007 թվականի երրորդ եռամսյակում։ ՀՆԱ-ի աճը կազմել էր 2,2%[19]։

Քաղաքական բիզնես ցիկլ խմբագրել

Քաղաքական բիզնես ցիկլը ընտրությունների ենթակա կառավարությունների վարկածային միտումն է` ընդլայնելու հարկաբյուջետային քաղաքականությունը և հաճախ դրամավարկային քաղաքականությունը։ Այս համատեքստում հարկաբյուջետային ընդլայնումը շատ հեշտ դառնում է հարկերի կրճատման ձև, քանի որ ծախսերը մեծանում են։ Տեսությունը նախապես մշակվել է մտավոր զարգացած երկրների հետ։ Որոշ համապարփակ էմպիրիկ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ քաղաքական բյուջեի ցիկլը առկա է ինչպես զարգացած, այնպես էլ քիչ զարգացած երկրներում, բայց զարգացող երկրները կարծում են, որ նույնիսկ ավելի ենթակա են քաղաքական բիզնես ցիկլի, քան առաջադեմ երկրները։ Մեկնաբանությունն այն է, որ բյուջետային գործընթացում լիազորությունների սահմանադրական տարանջատումը անհրաժեշտ է, որպեսզի նրանք դիմակայեն գործընթացային հարկաբյուջետային քաղաքականությանը, և այդ հաստատությունները ավելի հաճախ պակասում են զարգացող երկրներում։ Երկրների մեծ խաչմերուկում, ցիկլը պայմանավորված է «նոր ժողովրդավարությունների» փորձով, որոնց մեծ մասը զարգացող կամ անցումային երկրներ են, որտեղ գործող կառավարության կողմից հարկաբյուջետային մանիպուլյացիան հաջողվում է քաղաքականապես, քանի որ ընտրողները անփորձ են ընտրություններից։ Երբ այդ երկրները հանվեն ավելի մեծ նմուշից, քաղաքական հարկաբյուջետային ցիկլը վերանում է[27]։

Քաղաքական բիզնես ցիկլերի վերջին հետազոտությունը կենտրոնացել է ոչ թե աճի, գործազրկության և գնաճի, այլ հարկաբյուջետային փոփոխականների վրա[28]։

Նրանք վերլուծել են շուրջ 40 տարվա 60 երկրների վահանակը` պարզելու համար սահմանադրության ազդեցությունը կառավարությունների վարքագծի վրա։ Նրանք պարզել են, որ նույնիսկ եթե բոլոր երկրները տուժում են քաղաքական բյուջեի ցիկլերից, սահմանադրական տարբեր առանձնահատկություններ ունեն ազդեցություն, թե որ տեսակի հարկաբյուջետային քաղաքականությունն է ընտրվում։ Համամասնական ընտրակարգ ունեցող ժողովրդավարությունները հակված են բարելավել բարեկեցության ծախսերը ընտրություններից առաջ, մինչ դեռ մեծամասնական ժողովրդավարությունները կրճատում են ծախսերը։ Նախագահական ռեժիմները հետաձգում են հարկաբյուջետային քաղաքականության ոչ համընթաց ճշգրտումները, բայց կառավարությունների բոլոր տեսակները, կարծես, կրճատում են հարկերը ընտրությունների ժամանակ։ Բրենդերը և Դրազենը (2005, 2007) ցույց տվեցին, որ քաղաքական բյուջեի ցիկլերը գոյություն ունեն միայն «նոր ժողովրդավարություններում». նրանք պնդում էին, որ ավելի ժողովրդավարական ավանդույթ ունեցող երկրներում ընտրողները պատժում են այն քաղաքական գործիչներին, որոնք պատեհապաշտորեն շահարկում են վերընտրել հարկային քաղաքականությունը[29]։

Բացի տնտեսական հարցերից, որպես քաղաքական գործիքներ օգտագործելուց, «քաղաքական բիզնես ցիկլերի» վերաբերյալ ուսումնասիրությունները պնդում են, որ հնարավոր է, որ տնտեսական գործունեությունը կազդի քաղաքական ընտրությունների վրա։ Ընտրական տարում տնտեսությունը ձգտում է կատարելագործվել, մասամբ քաղաքական քարոզչության վրա ծախսվող մեծ գումարների պատճառով։ Այդ  ժամանակ է նաև «քաղաքական զեկույցի քարտը» ցուցադրելու պահն է, երբ տվյալ քաղաքական առաջնորդը և կուսակցությունը պետք է ցույց տան իրենց նվաճումները վերջին 4 կամ 5 տարիների համար։ Լավագույն «քաղաքական զեկույցի քարտը» կլինի այն, թե արդյոք տնտեսական աճը մնացել է ուժեղ, թե իշխող կուսակցությանը հաջողվել է բերել աճ կամ տնտեսությունը վերականգնել անկումից։ Հետևաբար, հաշվի առնելով «քաղաքական զեկույցի քարտ» ցույց տալու ժամանակը և անհրաժեշտությունը, ողջամիտ կլիներ ենթադրել, որ տնտեսությունը կբարելավվի և կաշխատի ավելի լավ ընտրության նախորդող կամ այն հաջորդող տարում[29]։

Ժամանակակից տեսություն խմբագրել

Արտադրանք խմբագրել

Ժամանակակից տեսությունը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ ցիկլը հիմնականում վերաբերում է արտադրանքի և զբաղվածության տատանումներին։ Արտադրանքի (ՀՆԱ) աճի դիտարկվող տեմպերը երկու բաղադրիչների հանրագումար են՝ թրենդային և ցիկլային։

Միտումը սահմանում է պոտենցիալ արտադրանքի մակարդակը, որը համապատասխանում է լիարժեք զբաղվածության պայմաններում տնտեսության արտադրական հզորությանը։ Պոտենցիալ արտադրանքի աճը արտադրական հնարավորությունների աճի հետևանք է և նկարագրվում է տնտեսական աճի մոդելներով։ Աճը կապված է արտադրության գործոնների կուտակման հետ (կապիտալի կուտակում, աշխատուժի աճ, արտադրողականության աճ)։ Աճի տեմպերը կախված են երկարաժամկետ միտումներից, հետևաբար պոտենցիալ արտադրանքի զգալի փոփոխություն տեղի է ունենում միայն երկարաժամկետ հեռանկարում, մինչդեռ կարճաժամկետ հեռանկարում այն համարվում է կայուն։ Արտադրական հնարավորությունները ազդում են ընդհանուր մատակարարման վրա։

Գներ խմբագրել

Ժամանակակից հասկացությունների համաձայն, գները լինում են կոշտ։ Արտաքին ցնցման ենթարկվելիս դրանք, որպես կանոն, վերակառուցվում են ոչ թե անմիջապես, այլ աստիճանաբար որոշակի ժամանակահատվածում։ Օրինակ, հետազոտությունների հիման վրա Ալան Բլինդերը որոշել է, որ ընկերությունների մոտ կեսը փոխում են գները ոչ ավելի, քան տարին մեկ անգամ, իսկ մոտ երեք քառորդը ոչ ավելի, քան եռամսյակը մեկ անգամ[30]։

Տարեկան գնի փոփոխության հաճախականություն Ընկերությունների տոկոսը, որոնք փոխել են գինը
Մեկ անգամից քիչ 10,2 %
1-2 անգամ 39,3 %
2-4 անգամ 15,6 %
4-12 անգամ 7,5 %
12-52 անգամ 4,3 %
52-365 անգամ 8,6 %
Ավելի հաճախ քան 365 անգամ 1,6 %

Գների կոշտության պատճառով կարճաժամկետ հեռանկարում տնտեսության ընդհանուր հավասարակշռությունն ապահովվում է քանակի փոփոխությամբ։ Երբ պահանջարկը բարձրանում է, ընկերություններն ավելացնում են արտադրությունը և վարձում լրացուցիչ աշխատողների, իսկ երբ պահանջարկը նվազում է, նրանք նվազեցնում են արտադրությունը և աշխատանքից հեռացնում աշխատողների։ Հետևաբար, դիտարկվող ՀՆԱ-ն, համապատասխանաբար, ավել կամ պակաս է, քան պոտենցիալը։ Արդյունքի շեղումը պոտենցիալ արժեքից կոչվում է ելքային բաց։ Երկարաժամկետ հեռանկարում բոլոր գները ճկուն են, և դրանց վերակազմավորումը բերում է այն փաստի, որ տնտեսության մեջ արտադրանքը վերադառնում է պոտենցիալ արժեք, իսկ գործազրկությունը՝ բնական մակարդակի։ Եթե տնտեսության շեղումը պայմանավորված է պահանջարկի մեծացմամբ, ապա գների աճը կհանգեցնի պահանջարկի նվազման:Եթե շեղումը պայմանավորված է անբավարար պահանջարկով, ապա գների անկումը կհանգեցնի պահանջարկի աճի։ Կարելի է ասել, որ կարճաժամկետ հեռանկարում ժամանակակից մոդելներն իրենց պահում են որպես քեյնսյան, իսկ երկարաժամկետ կտրվածքով՝ որպես մոնետարիստական կամ դասական։

Սպասումների դեր խմբագրել

Գների վարքագիծը կարող է տարբեր լինել` կախված ժամանակաշրջանից և կախված է գնաճային սպասումների բնույթից։ Եթե տնտեսությունը վեր է միտումից (արտադրության դրական բացը), ապա կարճաժամկետ կտրվածքում գները կբարձրանան՝ երկարաժամկետ հավասարակշռություն ապահովելու համար։ Եթե տնտեսությունը միտումից ցածր է (արտադրության բացասական բացը), ապա գներն ավելի դանդաղ կընկնեն կամ կաճեն։

Երկարաժամկետ հավասարակշռության պայմաններում գնաճի մակարդակը որոշվում է միայն գնաճային սպասումներով։ Եթե գործակալները կարծում են, որ գները կբարձրանան, ապա նրանք այդ ծրագրերը հաշվի են առնում իրենց ծրագրերում և իրականում բարձրացնում են գները։ Գնաճային սպասումների փոփոխության դեպքում կոշտությունը չի խանգարում գների վերադասավորմանը, հետևաբար, Ֆիլիպսի կորը բացակայում է[31]։

Ազդեցությունը տնտեսության վրա խմբագրել

Ճգնաժամերի ժամանակ արտադրության ծավալը նվազում է, գործազրկության մակարդակը բարձրանում է, բնակչությունը խնայում է սպառումը, իսկ պահանջարկն ընկնում է։

Տնտեսության ոլորտներում տնտեսական անկման կործանարար հետևանքները մի փոքր ավելի քիչ են ազդում կարճաժամկետ ապրանքների վրա։ Ռեցեսիան նույնիսկ նպաստում է որոշ գործողությունների աշխուժացմանը, մասնավորապես մեծացնում է սնանկության ոլորտում մասնագիտացված գրավատների և փաստաբանների ծառայությունների պահանջարկը։ Ընկերությունները, որոնք արտադրում են կապիտալ ապրանքներ և սպառողական կայուն նյութեր, առավել զգայուն են ցիկլային տատանումների նկատմամբ։

Այս ֆիրմաները ոչ միայն ամենադժվարն են դիմակայում անկմանը, այլև նրանք առավելագույն օգուտ են ստանում աճից։ Կա երկու հիմնական պատճառ՝ գնումների հետաձգման հնարավորությունը և շուկայի մենաշնորհացումը։ Կապիտալ սարքավորումների գնումը առավել հաճախ կարող է հետաձգվել ապագայի համար։ Տնտեսության համար դժվար ժամանակներում արտադրողները հակված են զերծ մնալ նոր մեքենաներ և սարքավորումներ գնելուց և նոր շենքեր կառուցելուց։ Երկարատև ռեցեսիայի ընթացքում ընկերությունները հաճախ նախընտրում են վերանորոգել կամ արդիականացնել հնացած սարքավորումները, այլ ոչ թե մեծ գումարներ ծախսել նոր սարքավորումների վրա։ Արդյունքում, տնտեսական անկումների ընթացքում արտադրական ապրանքների մեջ ներդրումները կտրուկ կրճատվում են։ Ի տարբերություն սննդի և հագուստի, շքեղ մեքենա կամ թանկարժեք կենցաղային տեխնիկա գնելը հետաձգվում է մինչև լավ ժամանակները։ Տնտեսական անկման ժամանակահատվածում մարդիկ ավելի շուտ նորոգում են, քան փոխում են երկարակյաց ապրանքները։ Չնայած սննդամթերքի և հագուստի վաճառքը նույնպես նվազում է, այնուամենայնիվ, անկումը սովորաբար պակաս է, քան երկարատև օգտագործման ապրանքների պահանջարկի անկումը։

Մենաշնորհային հզորությունը կապիտալ ապրանքների և սպառողական տևական ապրանքների մեծ մասում բխում է նրանից, որ այդ ապրանքների շուկաները սովորաբար գերակշռում են մի քանի խոշոր ձեռնարկություններ։ Նրանց մենաշնորհային դիրքը նրանց թույլ է տալիս գները պահպանել նույն մակարդակի վրա տնտեսական անկման ընթացքում՝ նվազեցնելով արտադրությունը՝ ի պատասխան պահանջարկի անկման։ Հետևաբար, պահանջարկի անկումը շատ ավելի շատ է ազդում արտադրության և զբաղվածության վրա, քան գները։ Կարճաժամկետ սպառողական ապրանքներ արտադրող արդյունաբերություններին բնորոշ է այլ իրավիճակ։ Այս արդյունաբերությունները սովորաբար արձագանքում են պահանջարկի անկմանը գների ընդհանուր անկմամբ, քանի որ ձեռնարկություններից ոչ մեկը չունի էական մենաշնորհային հզորություն։

Աճը և մասշտաբավորումը ավտոմատ գործընթացներ չեն, դրանց պահպանումը պահանջում է ոչ միայն համապատասխան սոցիալական ինստիտուտներ, այլև մարդկային ռեսուրսների շատ կարևոր ջանքեր[32]։

Մակրոտնտեսական կայունացում խմբագրել

Ցիկլի ժամանակակից ընկալումը ընկած է մակրոտնտեսական կայունացման գաղափարի հիմքում։ Պետությունը տնտեսական քաղաքականության միջոցով կարող է երկու եղանակով փորձել ազդել աճի տեմպի վրա։

  1. Փորձելով ազդել տնտեսության համախառն առաջարկի վրա՝ խրախուսելով ձեռնարկություններին ավելի շատ ներդրումներ կատարել։
  2. Փորձելով ազդել տնտեսության համախառն պահանջարկի վրա՝ հարթելով տենդենցի շուրջ տատանումները։

Առաջին խնդիրը սովորաբար լուծում է կառավարությունը, ինչպես նաև զարգացման բանկերը։ Կառավարությունը պարտավորվում է ստեղծել բարենպաստ ներդրումային միջավայր։ Երկրորդ խնդիրը լուծվում է կենտրոնական բանկի կողմից դրամավարկային քաղաքականության, իսկ մասամբ՝ Ֆինանսների նախարարության կողմից` հարկաբյուջետային քաղաքականության միջոցով։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Lumen Learning – Simple Book Production» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Business Cycle - The 6 Different Stages of a Business Cycle». Corporate Finance Institute (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Phases of Business Cycles: Expansion, Peak, Contraction & Depression». Toppr-guides (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ սեպտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  4. ↑ «The NBER's Business Cycle Dating Committee». NBER. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 5-ին.
  5. ↑ Абель и др., 2010, էջ 375
  6. ↑ Абель и др., 2010, էջ 376
  7. ↑ Burda et al., 2013, էջ 412—413
  8. ↑ Коротаев А. В., Цирель С. В. Кондратьевские волны в мировой экономической динамике // Системный мониторинг. Глобальное и региональное развитие / Ред. Д. А. Халтурина, А. В. Коротаев. М.: Либроком/URSS, 2009. ISBN 978-5-397-00917-1. С. 189—229.
  9. ↑ Moore, 1961
  10. ↑ Farmer, 2012
  11. ↑ 11,0 11,1 Burda et al., 2013, էջ 413
  12. ↑ Sørensen et al., 2010
  13. ↑ Абель и др., 2010, էջ 374
  14. ↑ 14,0 14,1 Абель и др., 2010, էջ 388
  15. ↑ «US Business Cycle Expansions and Contractions». NBER. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 11-ին.
  16. ↑ Jones, 2014
  17. ↑ Мэнкью, 1994, էջ 489—490
  18. ↑ «Опережающие индикаторы по видам экономической деятельности». Росстат. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 11-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 analysis, Full Bio Follow Linkedin Follow Twitter Kimberly Amadeo has 20 years of experience in economic; Amadeo, business strategy She writes about the U. S. Economy for The Balance Read The Balance's editorial policies Kimberly. «The 4 Critical Stages of the Business Cycle». The Balance (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին. {{cite web}}: |first= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  20. ↑ Воспроизводство / Ноткин А. И. // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  21. ↑ Мендельсон, 1959-1964
  22. ↑ Friedman M., Schwartz A. J. A monetary history of the United States, 1867-1960. — Princeton University Press, 2008.
  23. ↑ Woodfrod M. Convergence in macroeconomics: elements of the new synthesis // American economic journal: macroeconomics. — 2009. — Т. 1. — № 1. — С. 267—279.
  24. ↑ Хесус Уэрта де Сото Деньги, банковский кредит и экономические циклы. — 2001. — С. 163—167.
  25. ↑ Эффект гармошки // Азрилиян А. Н. Большой экономический словарь. — М.: Институт новой экономики. 1997.
  26. ↑ Хайек Ф. Глава XI. Эффект Рикардо // Индивидуализм и экономический порядок. Челябинск, 2016.
  27. ↑ «International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences | ScienceDirect». www.sciencedirect.com. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  28. ↑ «Development of Economics - an overview | ScienceDirect Topics». www.sciencedirect.com. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 «Political Business Cycle - an overview | ScienceDirect Topics». www.sciencedirect.com. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
  30. ↑ Blinder A. S. On sticky prices: academic theories meet the real world // Monetary policy. — 1994. — С. 117—154.
  31. ↑ «Природа инфляционных ожиданий: результаты опроса» (PDF). Банк России. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 5-ին.
  32. ↑ Гринин Л. Е., Малков С. Ю., Коротаев А. В. Математическая модель среднесрочного экономического цикла и современный глобальный кризис // История и Математика: макроисторическая динамика общества и государства. — Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2010. — Т. Изд. 2-е, испр. и доп. — ISBN 978–5–397–01177–8.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բիզնես ցիկլ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 264)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բիզնես_ցիկլ&oldid=9550019» էջից