Սաբանտույ

Սաբանտույ;
Տեսակ	տոն
Երկիր	Ռուսաստան
	Sabantuy Վիքիպահեստում

Սաբանտույ (թաթ.՝ сабантуй, сабан туе, բաշկիրերեն՝ һабантуй — «գութանի տոն»), թաթարների և բաշկիրների գարնանային դաշտային աշխատանքի ավարտի ամենամյա ազգային տոնը^[1]^[2]^[3]։ Նման տոները գոյություն ունեն ինչպես Պովոլժիեի ժողովուրդների (չուվաշներ, մարիներ, մորդվաներ, ուդմուրտներ), այնպես էլ Կովկասի որոշ թյուրքական (բալկարցիներ և նոգայցիներ) ժողովուրդների մոտ, սակայն նրանք ունեն իրենց առանձնահատկությունները^[4]։

Կան և որոշ տարբերություններ սաբանտույի տոնակատարության անվանման և տոնելու առանձնահատկությունների մեջ բաշկիր և թաթար տարբեր էթնիկական խմբերի մոտ։

Ծագումնաբանություն

Սաբանիթը թարգմանվում է թյուրքերեն լեզվից (թաթ.՝ сабантуй, сабан туе и բաշկիրերեն՝ hабантуй) որպես «գութանի հարսանիք (հանդիսություն)», սաբան` գութան և տույ` տոն, հարսանիք^[5]^[6]։ Թաթարների շրջանում տարածվել է նաև Сабан бәйрәме անունը (բայրամը նշանակում է նաև «տոն»)։

Նմանատիպ տոներ

Չուվաշների մոտ կա սաբանտույի հետ ընդհանուր արմատներ ունեցող նման տոն, որը նախկինում կոչվում էր չուվաշերեն՝ сухат — «հերկ» (վերին չուվաշներ) և չուվաշերեն՝ сапан туйĕ — «գութանի տոն» կամ сапан (ներքին չուվաշներ), այժմ այն միացյալ կոչվում է Ակատույ (չուվաշերեն՝ акатуй)^[7]:

Նմանատիպ ծագումնաբանություն ունի մարիական նույն տոնի անունը՝ Ագապայրեմ^[8]։

Թաթարստանի մորդվաների նմանատիպ տոնը՝ Բալթայը^[9], ունի թաթարական ծագումնաբանություն և նշանակում է «մեղրի տոն»։

Նմանատիպ տոն ուդմ.՝ Гербер գոյություն ունի ուդմուրտների մոտ^[10]։

Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդները, բալկարցիները և նոգայցիները նույնպես տոնում են նման տոն, որը նրանք կոչում են Սաբանտա^[11]։ Նույն բառով են անվանում նմանատիպ տոնև նաև ղազախները^[12]։

Ժամանակակից ռուսերենում «Սաբանտույ» անունը դարձել է հասարակ անուն և հաճախ նշանակում է ցանկացած (պարտադիր չէ տոնական) խնջույք։

Սաբանտույի պատմություն

Սաբանտուի տոնի սկիզբը գնում է հին ժամանակներ և կապված է հողային պաշտամունքի հետ։ Այս ծիսակարգի սկզբնական նպատակը, հավանաբար, եղել է պտղաբերության հոգիների սիրաշահումը, որպեսզի նպաստեն նոր տարում լավ բերքի ստացմանը^[13]։

Առաջին անգամ տոնը նկարագրված է 921 թվականին արաբ ճանապարհորդ Իբն Ֆադլանի կողմից, որը ժամանել էր Թաթարստանի Բուլգար քաղաք որպես Բաղդադի դեսպան^[14]։

1979 թվականին Ֆ.Ս. Խակիմզյանովի կողմից Թաթարստանի Ալեքսեևսկի շրջանում հայտնաբերվել է բուլղարական ժամանակաշրջանի միակ տապանագիրը,որը թվագրված է 1292 թվականին և ունի «saban tuj kon ATI»՝ «Սաբանտույի օրօր» մակագրությունը, որը վկայում է, որ տոնակատարությունը նշվել է դեռևս Վոլգյան Բուլղարիայի ժամանակաշրջանում^[15]։

Չնայած այն հանգամանքին, որ բաշկիրների մոտ «Һabantuy»-ը հայտնվել է հեռավոր հեթանոսական անցյալում, որպես հնագույն հողագործական տոներից մեկը^[16], առաջին անգամ գրավոր արձանագրվել է XVIII դարում ռուս բառարանագիր, բնագետ և ճանապարհորդ Իվան Լեպյոխինի և գերմանացի ազգագրագետ, գիտնական Գեորգի Յոհան Գոթլիբի ճամփորդական գրառումներում^[17]։

Բաշկիրների մոտ ծիսակարգը տեղի է ունեցել հետևյալ կերպ. նրանք ջրով ցողում էին հողերը, դաշտերը, բակը, խոտերը, անասուններին։ հայտնի է նաև «Һaban butҡaһy» ծեսը (գութանի շիլա), որի նպատակն էր հացազգիներից շիլայի պատրաստումը և դրանով հողագործներին, տարեց մարդկանց, երեխաներին հյուրասիրելը։

^[1]

Սաբանտույ

Թաթարստանի և Ռուսաստանի նախագահներ Մ.Շ.Շայմիեվը Վ.Վ.Պուտինը Կազանի սաբանտույի ժամանակ, 2000

Վ.Վ.Պուտինը Կազանի սաբանտույի ժամանակ, 2000

Բաթիրը Ուֆայի սաբանտույի ժամանակ մրցանակով, 2001

Սաբանտույ Նաբերեժնիե Չելնի քաղաքի սաբանտույի ժամանակ, 2007

Թաթարստանի և Ռուսաստանի նախագահներ Ռ.Ն.Միննիխանովը և Դ.Ա.Մեդվեդևը Կազանի սաբանտույի ժամանակ, 2011

Դ.Ա.Մեդվեդևը Կազանի սաբանտույի ժամանակ, 2011

Կուրեշ սաբանտույի տոնի ժամանակ։ Հաղթանակի պարկ, ք. Ուլյանովսկ, 2012

Սաբանտույը Նիկոլո-Բերյոզովկայում, Բաշկորտոստան, 2011

Ձիարշավներ սայլերով

Ձողի մագլցում

Սաբանտույի հերոսի գլխավոր մրցանակը

Վազք դույլերի լծակով

Վազք պարկերով

Ամանեղենի կոտրում

Կուրեշի մարտ

Մարտ պարկերով

Կեռ ձող

Ժողովրդական արվեստի ցուցահանդես

Սաբանտույի գլխավոր հաղթողը ոչխարի հետ

Դաշնային սաբանտույ

Դաշնային սաբանտույ (թաթ.՝ Федераль сабан туе, բաշկիրերեն՝ Федераль һабантуй), ազգային տոն, անցկացվող դաշնային (համառուսաստանյան) մակարդակով։

Սաբանտույ ազգային դաշնային տոնն անց է կացվել հետևյալ քաղաքներում.

2001 թվական — Սարատով
2002 թվական — Տոլյատի (Սամարայի մարզ)
2003 թվական — Դիմիտրովգրադ (Ուլյանովսկի մարզ)
2004 թվական — Յոշկար Օլա
2005 թվական — Սարանսկ
2006 թվական — Նիժնի Նովգորոդ
2007 թվական — Չելյաբինսկ
2008 թվական — Աստրախան
2009 թվական — Ուլյանովսկ
2010 թվական — Իժևսկ
2011 թվական — Եկատերինբուրգ
2012 թվական — Վլադիվոստոկ
2013 թվական — Տյումեն
2014 թվական — Տոմսկ
2015 թվական — Կրասնոյարսկ
2016 թվական — Նիժնի Նովգորոդ
2017 թվական — Աստրախան
2018 թվական — Չեբոքսարի
2019 թվական — Նովոսիբիրսկ

Համառուսաստանյան գյուղական սաբանտույ

Համառուսաստանյան գյուղական սաբանտույի հիմնադիրներն են Թաթարների համաշխարհային կոնգրեսի գործադիր կոմիտեն, Ռուսաստանի թաթարական գյուղերի ասոցիացիան և Թաթարստանի Հանրապետության մշակույթի նախարարությունը։

I (29 մայիսի 2010 թվական) — գ. Ալկինո (Պոխվիստնևսկի շրջան, Սամարայի մարզ)

II (19 հունիսի 2011 թվական) — գ. Շիգիրդան (Բատիրևսկի շրջան, Չուվաշիա)

III (7 հուլիսի 2012 թվական) — գ. Դուբրովկա (Կրասնոարմեյսկի շրջան, Չելյաբինսկի մարզ)

IV (29 հունիսի 2013 թվական) — գ. Բարդա (Բարդիմսկի շրջան, Պերմի երկրամաս)

V (24 մայիսի 2014 թվական) — գ. Մալիե Չապուրնիկի (Սվետլոյարսկի շրջան, Վոլգոգրադի մարզ)

VI — գ. Տատարսկայա Կարգալա (Սամարայի շրջան, Օրենբուրգի մարզ)

VII — գ. Ստարայա Կուլատկա (Ուլյանովսկի մարզ)

VIII (22 հուլիսի 2017 թվական) — գ. Սրեդնյայա Ելյուզան (Պենզայի մարզ)

IX (14 հուլիսի 2018 թվական) — գ. Ալմենևո (Կուրգանի մարզ)^[18]։