Վիքիպեդիա

Ճանապարհ դեպի ստրկություն

Ճանապարհ դեպի ստրկություն (անգլ.՝ The Road to Serfdom, 1944), տնտեսագիտության նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ֆրիդրիխ Հայեկի գիրքը։ Աշխատանքը թարգմանվել է ավելի քան 20 լեզուներով և համարվում է դասական ազատականության հիմնարար գործերից մեկը։ Գիրքը նկատելի ազդեցություն է ունեցել աշխարհի քաղաքականության և տնտեսության վրա՝ ծառայելով որպես տնտեսության պետական կարգավորման մերժման գաղափարական հիմք և վերադարձ դեպի մրցակցային շուկայի դասական մեթոդների՝ ԱՄՆ-ում Ռեյգանի և Մեծ Բրիտանիայում Թետչերի օրոք[2][3]։

Ճանապարհ դեպի ստրկություն
անգլ.՝ The Road to Serfdom
ՀեղինակՖրիդրիխ Հայեկ
Տեսակգրական ստեղծագործություն
Ժանրնոնֆիքշն
Թեմաքաղաքականություն, Տնտեսական դիվանագիտություն[1] և ամբողջատիրություն[1]
Բնօրինակ լեզուանգլերեն
Երկիր Միացյալ Թագավորություն
ՀրատարակիչRoutledge և Չիկագոյի համալսարանի հրատարակչություն
Հրատարակման տարեթիվ1944
ԳՄՍՀ0-226-32061-8
OCLC30733740 և 247859798

Ստեղծագործության հիմնական գաղափարն այն է, որ տնտեսության պլանային կարգավորման ուժեղացումն անխուսասափելիորեն կվերածվի սոցիալիստական գաղափարների աճի՝ ամբողջատիրություն տանող առաջին քայլի։ Հայեկը կարծում էր, որ ֆաշիզմի և նացիզմի ծաղկումը ոչ թե սոցիալիստական միտումների արձագանքն էր, այլ դրանց անխուսափելի զարգմացումը։ Հասարակության կողմից կոլեկտիվիզմի և կենտրոնացված պլանավորման օգտին տնտեսական ազատության մերժումը Հայեկն անվանել է «ճանապարհ դեպի ստրկություն», ինչը հանգեցնում է մարդու կողմից ոչ միայն տնտեսական, այլև հիմնական ազատության կորստին[4]։

Գրելու նախադրյալներ և քաղաքականության վրա հետագա ազդեցություն խմբագրել

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո՝ զորակոչվելուն պես, Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը ընդունվում է Վիեննայի համալսարան։ Իր կյանքի ամենասկզբում նա ֆաբիանական սոցիալիզմի գաղափարների կողմնակից էր[5]։ Ուսանողական տարիներին Հայեկը ավստրիական տնտեսագիտական դպրոցի դասական Լյուդվիգ ֆոն Միզեսի սիրելի ուսանողներից էր։ Սկզբում ավստրիական դպրոցին բնորոշ էր մարքսիստական գաղափարների սուր քննադատությունը։ Մասնավորապես, ԽՍՀՄ կենտրոնական կոմիտեի անդամներից մեկը` Նիկոլայ Բուխարինը «Վարձակալության տնտեսական քաղաքականությունը» աշխատության մեջ գրել է. «Մարքսիզմի առավել հզոր թշնամին հենց ավստրիական տեսությունն է»[6]։ 1922 թվականին համաեվրոպական հետպատերազմյան աղքատության, ինչպես նաև Ռուսաստանում բոլշևիկների հաղթանակի, սոցիալիստական տրամադրվածության աճի պայմաններում թողարկվում է Միզեսի «Սոցիալիզմ։ Տնտեսական և սոցիոլոգիական վերլուծություն» գիրքը։ Գրքում նա քննադատության էր ենթարկում սոցիալիզմի գաղափարները` դա պատճառաբանելով սոցիալիզմի երկար գոյատևման անհնարինությամբ, որի պնդման համար բերում էր մի շարք հանգամանքներ, այդ թվում՝ ազատ շուկայական փոխանակման բացակայության պայմաններում ճիշտ տնտեսական հաշվարկների անկարողությունը։ Միզեսի այս ստեղծագործությունը խորը ազդեցություն է ունենում ֆոն Հայեկի հայացքների վրա[5]։

Նացիոնալ-Սոցիալիզմը նույնպես գաղափարական հակասությունների մեջ էր ավստրիական տնտեսագիտական դպրոցի հայացքների հետ։ Ուղղության ներկայացուցիչներին մեղադրեցին հրեական ծագման մեջ։ Ինչպես հիշում է գիտնականը, իր բողոքի համաձայն, 1936 թվականի հոկտեմբերի 13-ին «Frankfurter Zeitung»-ը հրապարակեց մի երկտող.[7]

  Լոնդոնի համալսարանում տնտեսագիտություն դասավանդող պրոֆեսոր Ֆ․ ֆոն Հայեկը, տեղեկացնում է հոկտեմբերի 6-ին 511/12 համարում հրապարակված զեկույցի մասին, որը վերաբերում էր համալսարանական ազգային սոցիալիստական «Rechtswahrerbund» կոնֆերանսին, որ դրա ժամանակ հնչած դասախոսությունը պարունակում էր կեղծ տեղեկություն հրեական ծագման մասին, ի դեմս տնտեսագիտական տեսության (ավստրիական դպրոց) առաջատար անդամների, նույնիսկ նրա առաջնորդ Կառլ Մենգերի։  

Ունենալով հրեական ծագում՝ Միզեսը ստիպված էր գաղթել Ժնև։ Ինքը՝ Հայեկը տեղափոխվում է Լոնդոն։ Մեծ ճգնաժամի ժամանակները չեն նպաստում ազատական գաղափարների տարածմանը։

Լոնդոնում Հայեկը գիտական հակասությունների մեջ է մտնում Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի հետ, որը տնտեսագիտական մի ամբողջ ուղղության հիմնադիր էր, որը հետագայում ստացել է քեյնսականություն անվանումը[8][9]։ Քեյնսը տնտեսության պետական կարգավորման, իսկ Հայեկը՝ ազատ շուկայի կողմնակից էր։

 
Գրքի հեղինակ Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը

«Ճանապարհ դեպի ստրկություն» գիրքը գրվել և հրապարակվել է պատերազմի վերջին, երբ Երրորդ ռեյխի պարտությունն ակնհայտ էր։ Միևնույն ժամանակ, ինչպես նախաբանում նշում էր Հայեկը, դա քաղաքական կոչ էր նախկին սխալները չկրկնելու վերաբերյալ։ Հաշվի առնելով, որ հետագա հետպատերազմյան աշխարհակարգը մնացել էր անորոշ, սոցիալիստական գաղափարները ձեռք էին բերել ժողովրդականություն, աճել էր սոցիալ-դեմոկրատական լեյբորիստական կուսակցության ազդեցությունը, որը պաշտպանում էր ազգայնացման անհրաժեշտությունը և պլանային տնտեսության անցումը[10], նա վախենում էր Գերմանիայի անցած ուղու կրկնությունից[11]։

Հայեկի գործն ազդեցություն ունեցավ համաշխարհային տնտեսության և քաղաքականության հետագա զարգացման վրա։ Այն բանից հետո, երբ 1970-ականներին հասարակությունը կորցրեց քեյնսական մոդելի հանդեպ հետաքրքրությունը, զինանոցում ներգրավվեցին ազատականության, մասնավորապես ավստիական դպրոցի գաղափարները։ Այսպես, Մարգարետ Թետչերի և Ռոնալդ Ռեյգանի իշխանությունը շատ հարցերում առաջնորդվում էր նրա խորհուրդներով և գաղափարներով։ Նա Բեռլինի պատի անկման և ԽՍՀՄ-ի փլուզման ականատեսը դարձավ, այսինքն՝ այն սովետական սոցիալիստական գաղափարների, որոնց քննադատությանը նվիրել էր կյանքի մեծ մասը։ 1988 թվականին գիտնականը հրապարակեց պերճախոս վերնագրով մի գիրք՝ Կործանարար ինքնավստահություն․ սոցիալիզմի սխալները[12]։

«Ճանապարհ դեպի ստրկություն» գիրքը մեծ ազդեցություն ունեցավ Օքսֆորդի ուսանողուհի Ռոբերտսի վրա, որը հետագայում հայտնի էր դառնալու որպես Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչեր[2]։ Չեխիայի նախագահ Վացլավ Կլաուսը Հայեկին նույնպես անվանել է իր ուսուցիչը[13]։ Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկի գործերն ընդունվեցին ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի վարչակազմի կողմից, որոնք Հայեկի առաջարկությամբ պետական ծախսերը կրճատեցին, տնտեսության մեջ վերացրին պետական հսկողությունը և սահմանփակեցին արհմիությունների մենաշնորհային ազդեցությունը[3]։

Հրատարակում խմբագրել

Առաջին անգամ գիրքը հրատարակվել է 1944 թվականի մարտին Մեծ Բրիտանիայում՝ «Routledge Press» հրատարակչության կողմից։ 1944 թվականի սեպտեմբերին հրատարակվել է Չիկագոյի համալսարանի հրատարակչության կողմից։ Ամերիկացի հրատարակիչները նախատեսում էին վաճառել 900-3000 օրինակ։ Սկզբնական տպաքանակն արագ վաճառվեց, ինչը պահանջում էր լրացուցիչ 30 000 տպաքանակի թողարկում, որը վաճառվեց 6 անսվա ընթացքում։ Հրատարակչության հաշվարկներով մինչև 2007 թվականը (63 տարվա ընթացքում) վաճառվել է գրքի մոտավորապես 350 000 օրինակ[14]։

1945 թվականին «Look» ամսագրում հայտնվում է նկարների ժողովածուի տեսքով մի տարբերակ, որը լուսաբանում էր գրքի հիմնական դրույթները։ Ավելի ուշ Ջեներալ Մոթորս ընկերությունը մեծ տպաքանակով հրատարակում է պատկերազարդ գրքույկը[15] Լ Նույն թվականի ապրիլին Readerʼs Digest ամսագիրը թողարկում է գրքի կրճատ տարբերակը[16]։ 1994 թվականին լույս է տեսնում 50-ամյա հոբելյանական հրատարակությունը, որի նախաբանը գրել է տնտեսագիտության նոբելյան մրցանակակի դափնեկիր Միլթոն Ֆրիդմենը[17]։

Մինչև 1990 թվականը ԽՍՀՄ-ում գրքի բաց տպագրությունը չէր թույլատրվում, այն հասանելի էր միայն գրադարանների հատուկ պահոցներում[18]։ «Ճանապարհ դեպի ստրկությունը» առաջին անգամ ռուսերեն թարգմանվել է «Փիլիսոփայության հարցեր» ամսագրի համարներում 1990-1991 թվականներին, իսկ որպես առանձին գիրք ունեցել է առնվազն 4 հրատարակություն՝ 1992 թվականին «Էկոնոմիկա» հրատարակչությունը[19], 2005 թվականին «Նոր հրատարակչություն»-ը[20], 2010 թվականին «ԱՍՏ»-ը[21] և 2012 թվականին՝ «Աստրել»-ը[22]։

Կառուցվածք և համառոտ բովանդակություն խմբագրել

Գիրքը բաղկացած է նախաբանից, ներածությունից, 15 գլուխներից և եզրակացությունից․

1. Մերժված ուղին

Առաջին գլխում Հայեկը տալիս է պատմական իրադարձությունների իր մեկնաբանությունը։ Նրա կարծիքով ավարտին մոտեցող աշխարհամարտը ոչ միայն պետությունների մեջ գոյացած ռազմական հակամարտություն էր, այլև եվրոպական քաղաքակրթության շրջանակներում առաջացած գաղափարների պայքար։ Ամբողջատիրության առաջացման և ձևավորման նախապայմանը Հայեկը համարում էր տնտեսական ազատության մերժումը, առանց որի, Հայեկի կարծիքով, անհնար է և՛ մարդու անձնական ազատությունը, և՛ հասարակության քաղաքական ազատությունը։ 19-րդ դարի վերջին ազատական արժեքների հանդեպ վստահությունը սկսեց արագորեն նվազել։ Գրքի համաձայն՝ պատճառներից մեկը հասարակության մեջ արագ փոփոխություններ իրականացնելն էր․ «այն ամբողջությամբ ապամոնտաժելը և մեկ այլով փոխարինելը»[23]։

2. Մեծ ուտոպիա

Երկրորդ գլխի պարունակությունը պարզաբանվում է հետևյալ բնաբանով․ «Մարդու կողմից երկրի վրա դրախտ ստեղծելու յուրաքանչյուր փորձ պետությունը վերածում է երկրային դժոխքի» Ֆ․ Հյոլդերլին։ Ազատականության փոխարինումը սոցիալիզմով տեղի է ունենում ազատության դրոշի ներքո, մինչդեռ ի սկզբանե այն համարվում էր հեղինակավոր ուղղություն։ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակակից մտածողների համար սոցիալիզմը գիտակցական վերակազմակերպման և «հոգևոր իշխանության» միջոցով այն ավարտի հասցնելու փորձ էր։ Հայեկը մեջբերում է դը Տոկվիլին, համաձայն որի, ժողովրդավարության և սոցիալիզմի արմատական տարբերությունն այն է, որ եթե «ժողովրդավարությունը ձգտում է հավասարության ազատության մեջ, ապա սոցիալիզմը՝ հավասարության ստրկության և հարկադրանքի մեջ«։ Մեջբերվում են նաև Մաքս Իսթմենը և Փիթեր Դրաքերը, որոնք կարծում էին, որ ազգայնականությունը, նացիոնալ-սոցիալիզմը և ստալինիզմը հենված են նույն սոցիալիստական նախապայմանների վրա[24]։

3. Անհատականություն և կոլեկտիվիզմ

Երրորդ՝ «Կոլեկտիվիզմ և անհատականություն« գլխի բուն իմաստը ներկայացվում է հետևյալ բնաբանում․ «Սոցիալիստները հավատում են երկու՝ ամբողջովին տարբեր բանի և, գուցե, անհամատեղելի՝ ազատության և կազմակերպվածության հետ»․ Էլի Հալևի։ «Սոցիալիզմ» եզրույթը ենթադրում է սոցիալիստական անվտանգության, արդարության և հավասարության գաղափարներ։ Այնուամենայնիվ, այս կամ այն բաշխման կատարելության հասնելու համար պարզապես անհրաժեշտ է օգտագործել «պլանային տնտեսության» եղանակը։ Ի տարբերություն սոցիալիստների, ըստ Հայեկի, ազատականությունն առավելագույնս խթանում է ազատ շուկայական մրցակցությունը և կոչ չի անում ապրանքը թողնել բախտի քմահաճույքին (laissez-faire)։ Մրցակցության խթանումը և մենաշնորհի ստեղծման կանխումը ենթադրում են անհրաժեշտ իրավական դաշտի ստեղծում, պայքար խարդախության, չարաշահումների և անտեղյակության դեմ։ Սոցիալիստների ինչպես աջ, այնպես էլ ձախ հոսանքի համար Հայեկը համարում է մրցակցության և այն հրահանգող տնտեսությամբ փոխարինելու հանդեպ ատելությունը[25][26]։

4.Անխուսափելի՞ է արդյոք պլանավորումը

Չորրորդ գլխում Հայեկը վերլուծում է այն պնդումը, համաձայն որի, տեխնոլոգիաների զարգացման արդյունքում մրցակցային շուկան կմոնոպոլացվի։ Պլանավորման անհրաժեշտության ամենատարածված փաստարկներից մեկն այն է, որ մոնոպոլացման արդյունքում հասարակությանը մնում է կա՛մ վերահսկել մասնավոր մենաշնորհների գործունեությունը, կա՛մ արտադրության կազմակերպումը հանձնել կառավարությանը։ Հայեկը կարծում է, որ մենաշնորհը տնտեսական զարգացման հետևանք չէ, այլ մեծ մասամբ ծագում է գաղտնի պայմանավորվածության և պետական պաշտոնյաների աջակցության արդյունքում։ Վերացնելով այս միջամտությունը` հնարավոր է վերականգնել այն պայմանները, որոնք անհրաժեշտ են մրցակցության զարգացման համար։ Ավելին, արտարդրության և տնտեսական գործունեության բարդացման հետ, անհնար է դառնում դրանցից որոշների հաշվառումը պլանավորման կենտրոնում։ Միակ ելքը Հայեկը տեսնում է ապակենտրոնացման մեջ։ Ուղղակի կառավարումը պետք է փոխարինվի համակարգմամբ՝ տեղեկատվության ապահովման համակարգով, որն անհրաժեշտ է շուկայի այլ սուբյեկտների գործունեության հետ համաձայնության գալու համար[27][26]։

5. Պլանավորում և ժողովրդավարություն

Հինգերորդ գլխում Հայեկը գրում է, որ կոլեկտիվիզմի, կոմունիզմի, ազգայնականության առաջին հայացքից տարբեր համակարգերը բաժանվում են միայն վերջնական նպատակի սահմանմամբ, որին պետք է ուղղված լինեն հասարակության ջանքերը։ Այդ խնդրի կատարման համար ընդհանուր է համարվում արտադրական ուժերի գիտակցված կազմակերպումը։ Գործունեությունը միասնական պլանով դասավորելիս, անհրաժեշտ է դասակարգել յուրաքանչյուր առանձին անհատի պահանջմուքները և դրանք միացնել միևնույն միասնական արժեքային համակարգում, որը ենթակա է վերոնշյալ գաղափարին։ Հասարակական գործունեության անընդհատ զարգացումը, որը պետության կողմից վերահսկվում է ինչ-որ արդյունքի հասնելու նպատակով, կհանգեցնի անհատական ազատության անտեսմանը։ Նկարագրելով խնդիրները, որոնք առաջանում են ժողովրդավարական հասարակության մեջ, Հայեկը պնդում է, որ բռնապետությունը չի հանգեցնում ազատության ոչնչացմանը, այլ պլանավորումն է հանգեցնում բռնապետությանը, քանի որ բռնապետությունը անհրաժեշտ գործիք է այն հասարակության համար, որտեղ իրականացվում է լայնածավալ պլանավորում[28]։

6. Պլան և օրենք

Վերլուծվում են ֆորմալ օրենքի և պլանավորող մարմինների կողմից «գործը ըստ էության» ընդունված օրենքների տարբերությունները։ Ըստ Հայեկի՝ այդ տարբերությունը նույնական է ճանապարհային երթևեկության կանոնների (կամ ճանապարհային նշանների) և «ուր» և «որ ճանապարհով գնալու» հրահանգների միջև եղած տարբերությունների հետ։ Առաջին դեպքում նրանք կապված չեն որոշակի նպատակների և մարդկանց հետ, երկրորդ դեպքում՝ ուղղված են որոշակի մարդկանց և ցույց են տալիս նախապես ընտրված նպատակ։ «Բնութագրական է, որ սոցիալիստները (և նացիստները) միշտ առարկել են «միայն» ձևական արդարադատության դեմ և դեմ են եղել այն օրենքներին, որոնցում չի եղել ոչ մի նշում այն մասին, թե ինչպիսին պետք է լինի որոշակի մարդկանց բարեկեցությունը։ Եվ նրանք միշտ կոչ են արել «օրենքի հասարակայնացմանը»՝ դատապարտելով դատավորների անկախության սկզբունքը և դրա հետ մեկտեղ աջակցել են իրավագիտական այնպիսի ուղղությունների, որոնք «ազատ իրավունքի դպրոց»-ի նման խախտեցին օրենքի հիմքերը[29]։

7. Տնտեսական վերահսկողություն և ամբողջատիրություն

Հայեկը կարծում է, որ հազարավոր և տասնյակ հազարաավոր մարդկանց ղեկավարելու համար անհրաժեշտ է փորձագետների խումբ և մի կառավարիչ (գլխավոր հրամանատար), որը կտիրապետի լիարժեք իշխանության և կապված չի լինի ժողովրդավարական ընթացակարգով։ Երբ դրամական պարգևատրման փոխարեն մարդիկ սկսեն ստանալ հասարակական տարբերիչ գծեր, պաշտոններ և արտոնություններ, ինչպես նաև լրացուցիչ հնարավորություններ, ապա դա կնշանակի ազատ ընտրության կորուստ։ Եթե մեր տնտեսական կյանքը վերահսկվի, ապա մարդ նույնիսկ քայլ չի կարող կատարել՝ առանց իր մտադրությունների և նպատակների մասին հայտնելու։ Վերահսկողության տակ կլինի ամբողջ մարդկային կյանքը[30]։

8. Ո՞վ ում

Այս գլխի գաղափարը կայանում է նրանում, որ մասնավոր սեփականությունը պետական և որոշակի պլանավորող կառույցների հանձնելով՝ հասարակությունը կկորցնի ազատությունը։ Ուստի, Հայեկի խոսքերով․

  Իմ վրա մուլտիմիլիոնատիրոջ իշխանությունը, որն ապրում է իմ հարևանությամբ, և հնարավոր է՝ իմ գործատուն է, շատ ավելի փոքր է, քան փոքր պաշտոնյայի իշխանությունը, ում մեջքի ետևում բռնության հսկայական համակարգ է և ում քմահաճույքից է կախված, թե որտեղ եմ ապրելու և աշխատելու։ Բայց մի՞թե ինձ թույլտվություն է պետք ապրելու և աշխատելու համար։ Եվ ով կհերքի, որ աշխարհը, որտեղ հարուստները իշխանություն ունեն, ավելի լավն է, քան աշխարհը, որտեղ հարուստ են նրանք, ովքեր իշխում են։
- Ճանապարհ դեպի ստրկություն
  

Պետության կողմից արտադրության պլանավորումն ի վերջո կհանգեցնի բաշխման հանդեպ վերահսկողության, իսկ դա սահմանափակում է շուկայական հարաբերությունները։ Երբ այդ սահմանափակումները հասնեն կրիտիկական կետի, անհրաժեշտ կլինի դրանք բաժանել այնքան, մինչև չդառնան համապարփակ։ Արդյունքում անհատը կորցնում է ազատությունը և կախվածություն է ձեռք բերում իշխանությունների կանոնակարգերից, որոնք որոշում են հասարակության մեջ նրա դիրքը, աշխատավայրը և համապատասխան կյանքը։ Երբ պետությունը ստանձնում է ամբողջ տնտեսական կյանքի պլանավորման գործառույթը, իշխանության միակ ձևը դառնում է պաշտոնյաների կամ բյուրոկրատիայի իշխանությունը, այսինքն՝ իշխանություն ունենում են այն մարդիկ, ում ձեռքին գտնվում է հարկադրանքի համակարգը[31][26]։

9. Ազատություն և անվտանգություն

Ամբողջ ազգի նկատմամբ պլանավորման մեթոդի կիրառումը բարձրացնում է կարգապահության հարցը։ Հայեկը մեջբերում է Վալտեր Ռեպկեին (անգլ.՝ Walter Roepke), որը կարծում էր, որ մրցակցային շուկայում վերջին ատյանը, որ պատժում է թերացումների համար՝ դատական կատարածուն է, իսկ պլանայինում՝ դահիճը։ Կառույցը, որ նկարագրում է պլանային հասարակությունը, ըստ Հայեկի, հանդիսանում է բանակը։ Աշխատանքը և աշխատողներին որոշում է հրամայումը, իսկ ռեսուրների պակասուրդի դեպքում բոլորն անցնում են աղքատիկ սննդակարգի։ Այս համակարգում զինվորականների համար երաշխավորված է որոշակի տնտեսական անվտանգություն։ Այնումենայնիվ, այն պարունակում և ենթադրում է անձնական ազատության կորուստ և բանակային բարդ հիերարխիկ կառուցվածք։ «Դա զորանոցների և բարաքների անվտանգությունն է»[32]։

Գլխի վերջում Հայեկը բերում է Բենջամին Ֆրանկլինի մեջբերումը․ «Նրանք, ովքեր հիմանակնում հրաժարվում են ազատությունից հանուն ժամանակավոր անվտանգության, արժանի չեն ո՛չ ազատության, ո՛չ անվտանգության»[33]։

10. Ի՞նչու են իշխանության գալիս վատագույնները
 
Երրորդ ռեյխի Քարոզչության նախարարության շենքը։ Ըստ Հայեկի՝ սուտն ու բռնությունն ամբողջատիրական պետության պարտադիր հատկանիշներից են։

Այս գլխում Հայեկը վերլուծում է այն մասին փաստարկը, որ ամբողջատիրությունը վատ է ոչ թե ըստ իր սահմանմամբ, այլ իր բացասական առանձնահատկություններով պարտական է միայն պատմական այն պատահականությանը, որ իր հիմքերում կանգնած էր «սրիկաների խումբ»։ Եթե ամբողջատիրական հասարակությանը կառավարեն լավագույնները, ապա պետությունը կկարողանա լուծել վիթխարի խնդիրներ։ Գրքում հեղինակը բերում է իր մտքերն ու ապացույցներն այն մասին, որ ամբողջատիրությունն անհամատեղելի է արևմտյան քաղաքակրթության անհատապաշտական արժեքների հետ։ Այսպես, եթե հասարակությունը կամ պետությունը գերդասվում են անհատից, ապա նրա իսկական անդամները միայն նրանք են, ում նպատակները նույնական են կոլեկտիվի նպատակների հետ։ Բռնապետի համար անհրաժեշտ է դառնում ներքին (հրեաները՝ Երրորդ ռեյխում, կուլակները՝ ԽՍՀՄ-ում) կամ արտաքին[34] թշնամու փնտրտուքը և դրանց դեմ դաժան պայքարը։

Այնտեղ, որտեղ գոյություն ունի բարձրագույն նպատակ, որն իրականացնելու համար բոլոր միջոցները լավն են, բարոյական նորմերը և կանոնները տեղ չունեն։ Դաժանությունը դառնում է պարտքի կատարում։ Կոլեկտիվիստները, տեսնելով միայն վերջնական նպատակը, անհատի իրավունքներն ու արժեքները համարում են դրան հասնելու խոչընդոտ։ Գաղափարի նվիրվածությունից նրանք պատրաստ են իրականացնել անբարոյական գործողություններ։ Եվ քանի որ բարձրագույն նպատակները հաստատում է գերագույն առաջնորդը, ապա գործառույթն իրականացնողները պետք է զերծ լինեն բարոյական համոզմունքներից։ Նրանցից պահանջվում է միայն անվերապահ ենթարկում առաջնորդին։ «Շատ «կեղտոտ» աշխատանք կլինի, որի իրականացումը կդառնա դեպի կարիերա և իշխանություն տանող անցաթուղթ։ Ներքին գաղափարներ ունեցող մարդիկ կհրաժարվեն դրանք իրականացնել, մինչդեռ անսկզբունքայինները՝ ոչ։ Այդպիսի կազմակերպությունների շարքին Հայեկը դասում է ծառայությունները, որոնցում աշխատանքը պահանջում է դաժանություն, ահաբեկում, սուտ և լրտեսում, մասնավորապես Քարոզչության նախարարությունը, գեստապոն, ՍՍ-ն և ՍԴ-ն Երրորդ ռեյխում, ինչպես նաև «նմանատիպ ծառայությունները» Իտալիայում և Խորհրդային միությունում»[35]։

11. Ճշմարտության ավարտը

Որպեսզի բոլորը ծառայեն նպատակների միասնական համակարգի, որը նախատեսվում է սոցիալական ծրագրով, միայն հարկադրանքը բավարար չէ։ Անհրաժեշտ է նաև, որ մարդիկ հավատան դրա ճշգրտությանը։ Դրան կարելի է հասնել քարոզչության տարբեր եղանակներով[36]։ Միաժամանակ անհրաժեշտ է համոզել ոչ միայն հիմնական նպատակի ճշգրտությունը, այլև դրան հասնելու միջոցները[37]։ Անհրաժեշտ է դառնում հասկացությունների փոխարինումը, առաջին հերթին «ազատություն» բառինը։ Փոխակերպելով կառավարման տեսաբան Փիթեր Դրաքերի խոսքերը՝ Հայեկը պնդում է, որ․

Պատկեր:Krilenko.jpg
Տեղեկատվության վրա ամբողջական վերահսկողությունն ի վերջո ազդում է ամբողջովին ապաքաղաքական ոլորտների վրա։ «Մենք պետք է մեկընդմիշտ վերջ տանք շախմատների չեզոքությանը և ամբողջությամբ դատապարտենք «շախմատը շախմատի համար», ինչպես նաև «արվեստը արվեստի համար» բանաձևը։» (Նիկոլայ Կրիլենկո)[38]
  «Կոլեկտիվ ազատությունը», որի մասին խոսում են բոլորը, հասարակության յուրաքանչյուր անդամի ազատությունը չէ, այլ պլանավորող մարմինների ոչնչով չսահմանափակված ազատությունն է՝ անել հասարակության հետ այն, ինչ իրենք ցանկանում են։ Դա ազատության և իշխանության անհեթեթության հասցված խառնումն է[39]։  

Նույն փոփոխությունները տեղի են ունենում նաև «օրենք», «հավասարություն», «արդարություն», «իրավունք» և այլ եզրույթների հետ։ Բառերը վերածվում են քամու, որոնց իմաստը հանգամանքներից կախված ձևափոխվում է[40]։ Ցանկացած քննադատություն և կասկած պետք է ճնշվի, ինչպես նրանք, որոնք հանդիսանում են պաշտոնական քարոզչության հակառակորդներ։ Հայեկը մեջբերում է անգլիացի քաղաքագետ Սիդնեյ Ջեյմս Վեբին, որն այցելել էր ԽՍՀՄ և առանձնանում էր իր արտահայտված խորհրդային դիրքորոշմամբ․

  Երբ աշխատանքը ընթացքի մեջ է, կասկածի կամ մտահոգության յուրաքանչյուր արտահայտություն, որ պլանը հնարավոր չի լինի կատարել, գնահատվում է որպես անհավատարմության դրսևորում և նույնիսկ անվստահելիություն, քանի որ դա կարող է բացասական անդրադառնալ մյուս աշխատողների տրամադրության և գործունակության վրա[41]։  

Տեղեկատվության վրա ամբողջական վերահսկողությունն ի վերջո ազդում է ամբողջովին ապաքաղաքական ոլորտների վրա։ Որպես օրինակ բերվում է ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ֆիլիպ Լենարդի «Գերմանական ֆիզիկան չորս մասերում» ստեղծագործությունը և «Մարքսիստա-լենինական բնագիտության համար» ամսագրի «Վիրաբուժության մեջ Մարքսիստա-լենինական ուսմունքների մաքրության համար» հոդվածը։ Հայեկը ընթերցողին առաջարկում է գուշակել՝ երկրներից որում՝ ԽՍՀՄ-ում, թե Երրորդ ռեյխում է շախմատիստներին կոչ արվել․ «Մենք պետք է մեկընդմիշտ վերջ տանք շախմատի չեզոքությանը և ամբողջությամբ դատապարտենք «շախմատը շախմատի համար», ինչպես նաև «արվեստը արվեստի համար» բանաձևը [38]։ (Այս մեջբերումն արվել է արդարադատության ժողովրդական կոմիսար և ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի նախագահ Նիկոլայ Կրիլենկոյի կողմից[42]։)

12. Նացիզմի սոցիալիստական արմատները

Հայեկը նկարագրում է նացիոնալ-սոցիալիզմի նախորդների գործերն ու արտահայտությունները, որոնցից շատերը երիտասարդ տարիքում մարքսիստներ էին։ Նրանց թվին են դասվում Վեռներ Զոմբարտը, Յոհան Պլենգը, Պոլ Լենշը, Օսվալդ Շպենգլերը և Արթուր Մյոլլեր վան դեր Բրուքը[43] Հարկ է նշել, որ Օսվալդ Շպենգլերը 1933 թվականին մերժեց նացիստների հետ համագործակցելու առաջարկը[44]։

13. Ամբողջատերերը մեր մեջ

Վերլուծելով պատերազմի ավարտին Անգլիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները՝ Հայեկը գրում է, որ նա կրկնում է Գերմանիայի կողմից կատարած սխալները, որոնք էլ նրան բերեցին ամբողջատիրական իշխանության։

14. Նյութական հանգամանքներ և գաղափարական նպատակներ

Ժամանակակից հասարակությունում, ըստ Հայեկի, հաճախ մարդը չի ցանկանում ենթարկվել շուկայական օրենքների անհրաժեշտությանը։ Նա պատրաստ է զոհաբերել իր ազատությունների մի մասը, որպեսզի ստանա որոշակի տնտեսական պաշտպանվածություն։ Դրա արդյունքն է անհեռատես միջոցները, որոնք բացի վնասից ոչինչ չեն բերում[45] և վերջիվերջո հանգեցնում են ամբողջատիրության։

15. Ինչպիսի՞ն կլինի աշխարհը պատերազմից հետո

Այս գլխի ամենասկզբում Հայեկը ցույց է տալիս, որ որոշ դեպքերում պլանավորումը հնարավոր է միայն այն ժամանակ, երբ սահմանափակվում են մի շարք ազատություններ, մասնավորապես տեղաշարժման ազատությունը[46]։

  Եթե մենք օգտագործում ենք մեզ շնորհված հաղթանակը այն բանի համար, որպեսզի հետպատերազմյան խաղաղության մեջ իրականացնենք այս քաղաքականությունը, որի արդյունքները հայտնի էին դեռ 1939 թվականին, մենք շատ շուտով հասկանում ենք, որ նացիոնալ-սոցիալիզմը հաղթել էր միայն ամբողջությամբ «սոցիալ-նացիոնալիզմից» բաղկացած խաղաղություն ստեղծելու համար, որոնք միմյանցից տարբերվում են միայն մանրուքներում, բայց հավասարապես ամբողջատիրական են, ազգայնական և մշտապես առճակատվում են[47]։  

Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտի և Երրորդ ռեյխի նկատմամբ հաղթանակի մոտեցման համատեքստում, ընդգծվում է վերազգային պլանավորող մարմինների ձևավորման անթույլատրելիությունը։ Միջազգային պլանավորումը, ըստ Հայեկի, կդառնա բացահայտ բռնատիրություն և նացիոնալ-սոցիալիզմի լայնածավալ կենտրոնացված տնտեսության գոյության գաղափարի ձևավորում, որը վերահսկվում է պարոնների ռասայի կողմից։ Այն կհանգեցնի նաև աշխարհում լարվածության աճի։ Եթե զարգացած ազգերը սկսեն ուրիշներին ուժով պարտադրել իրենց բարոյական պատկերացումները, որոնք օտար են ուրիշներին, ապա նրանք ռիսկի են դիմում ընկնել մի իրավիճակի մեջ, երբ իրենք ստիպված պետք է գործեն անբարո[48]։

Դրական գնահատականներ խմբագրել

 
Տնտեսագիտության նոբելյան մրցանակակիր Միլթոն Ֆրիդմենը նշել է, որ «Պահանջվեցին Բեռլինի պատի դրաման և ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, որպեսզի այս արդյունքները դարձնեն առօրյա իմաստության ժառանգություն, և հիմա քչերն են կասկածում, որ կենտրոնացված պլանավորումը՝ դա իրոք «ճանապարհ է դեպի ստրկություն», ինչպես վերնագրել էր իր 1944 թվականի փայլուն վիճաբանական ստեղծագործությունը Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը»[4]

Հայեկի հակառակորդ և տնտեսության մեջ մի ամբողջ ուղղության հիմնադիր Ջոն Քեյնսը, որը հետագայում հեղինակի պատվին անվանվել է քեյնսականություն, այսպես է բնութագրել «Ճանապարհ դեպի ստրկությունը»-ը․

  Իմ կարծիքով, սա հիմասքանչ գիրք է․․․․ Բարոյական և փիլիսոփայական տեսանկյունից ես գործնականորեն համաձայն եմ նրա հետ և ոչ միայն մտքով[49]
 

Միևնույն ժամանակ Հայեկին ուղղված նամակում նա նշել է, որ

  Ամենամեծ վտանգը ԱՄՆ-ում Ձեր փիլիսոփայության գործնականում կիրառման հնարավոր ձախողումն է[50]։
 

Մի քանի հակաուտոպիաների հեղինակ Ջորջ Օրուելը գովասանքով է արտահայտվել «Ճանապարհ դեպի ստրկության» վերաբերյալ․

  Պրոֆեսոր Հայեկի թեզերում ճշմարտության մեծ մաս կա։ Կոլեկտիվիզմը ժողովրդավարություն չէ, այլ ընդհակառակը՝ այն բռնատիրական փոքրամասնությանն այնպիսի իշխանությունով է ապահովում, որի մասին չէր կարող երազել նույնիսկ Իսպանայի ինկվիզիցիան[51]։
 

Միևնույն ժամանակ նա նշել է, որ

  ազատ շուկային վերադարձը մարդկանց մեծամասնության համար կդառնա ավելի մեծ բռնատիրություն, քան պետության բռնատիրությունն է, քանի որ այն կլինի ավելի անպատասխանատու[51]։
 

Հայեկի աշխատանքը բավականին ռեզոնանսային էր։ Գրքի գաղափարներն օգտագործվեցին Ուինսթոն Չերչիլի կողմից 1945 թվականի նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ։ Մասնավորապես, նա հայտարարեց, որ սոցիալիստական համակարգը կբերի «գեստապոյի նոր ձևի» ձևավորմանը(անգլ.՝ have to fall back on some form of Gestapo)[52]։ Ընտրություններին Չերչիլի գլխավոր հակառակորդը՝ լեյբորիստական կուսակցության առաջնորդ Քլեմենտ Էթլին, իր հերթին մեղադրեց Չերչիլին «ավստրիացի պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկի մեկ անգամ արդեն օգտագործված ակադեմիական հայացքները» օգտագործելու մեջ[53]։ Պահպանողական կուսակցության ղեկավարությունը 1,5 տոննա թուղթ է հատկացրել «Ճանապարհ դեպի ստրկություն»-ը տպելու համար։ Հարկ է նշել, որ դա նրանց քիչ օգնեց, քանի որ 1945 թվականի ընտրություններին հաղթանակ տարավ լեյբորիստների սոցիալ-ժողովրդավարական կուսակցությունը[54]։

«Կապիտալիզմ և ազատություն» գրքի 2002 թվականի հրատարակության մեջ տնտեսագիտության նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Միլթոն Ֆրիդմենը նշել է, որ «Պահանջվեցին Բեռլինի պատի դրաման և ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, որպեսզի այս արդյունքները դարձնեին առօրյա իմաստության ժառանգություն, և հիմա քչերն էին կասկածում, որ կենտրոնացված պլանավորումը դա իրոք «ճանապարհ է դեպի ստրկություն», ինչպես վերնագրել էր իր 1944 թվականի փայլուն պոլեմիական ստեղճագործությունը Ֆրիդրիխ ֆոն Հայեկը»[4]։

Քննադատություն խմբագրել

 
Գորդոն Թալոք․ Շվեդիայում, որտեղ պետությունը վերահսկում է ՀՆԱ-ի 63%-ը, տնտեսագետ Գորդոն Թալոքը քննադատում է Հայեկի հայացքները։ Թեև կառավարությունը հիմնականում սահմանափակում էր տնտեսական ազատությունը, քաղաքականները մնացին անփոփոխ, ինչը, Թալոքի կարծիքով, հերքում է «Ճանապարհ դեպի ստրկության» հիմնական գաղափարը։

Կանադացի տնտեսագետ և սոցիոլոգ Կարլ Պոլանյին «Մեծ փոխակերպում» գրքում գալիս է հակառակ եզրակացության։ Նրա կարծիքով տնտեսական գործընթացների նկատմամբ վերահսկողության բացակայությունը և ազատ շուկան կհանգեցնեն տնտեսության փլուզմանը, համապատասխան սոցիալական հետևանքների, որոնք էլ անխուսափելիորեն կհանգեցնեն ամբողջատիրության հաղթանակին[55]։

Գիրքը սուր քննադատության ենթարկվեց ֆաբիանական սոցիալիստների կողմից, որոնց գաղափարները Հայեկը բացահայտել էր իր ստեղծագործության մեջ։ Հերման Ֆայներն իր պատասխան գրքում՝ «Ճանապարհ դեպի ռեակցիա»-ում, բնութագրում է «Ճանապարհ դեպի ստրկություն»-ը որպես

  ժամանակակից ակադեմիական քննադատության մեջ անհիմն հարձակումների և զրպարտության եզակի օրինակ[56]։
 

1945 թվականին հայտնի սոցիոլոգ և տնտեսագետ, բարոնուհի Բարբարա Վուտոն հրատարակում է «Ազատություն պլանավորելիս» գիրքը (անգլ.՝ Freedom Under Planning)։ Նախաբանում նա նշում է, որ իր գործը նվիրված է պրոֆեսոր Հայեկի գաղափարների և հայացքների քննադատությանը[57]։ Բարոնուհի Վուտոնի աշխատանքը քննադատեց Չիկագոյի տնտեսագիտական դպրոցի հիմնադիր Ֆրենկ Նայթը։ «Journal of Political Economy» ամսագրում գրքին ի պատասխան, նա նշում է, որ «Ազատություն պլանավորելիս» գրքում բացակայում են Հայեկի փաստարկները ժխտող հստակ պատասխաններ[58]։

Ամերիկացի տնտեսագետ Ջեֆրի Սաքսը «Ճանապարհ դեպի ստրկությանը» նվիրված հոդվածում արտահայտում է այն կարծիքը, որ բարձր հարկային դրույքաչափերով և զարգացած սոցիալական պաշտպանությամբ պետությունն ավելի լավ է, քան ազատ անկառավարելի շուկայով պետությունը։ Ըստ Սաքսի՝ դրա մասին է վկայում ինքը՝ կյանքը[59]։

Ամերիկացի գրող-վիպագիր Էրիկ Ցենսին նշում է, որ Հայեկի պատկերացրած ազատ շուկան անընդունելի է ժամանակակից հասարակության համար։ Աճող համակարգը պահանջում է սահմանափակ ռեսուրսների օգտագործման օպտիմալացում․

  Պլանավորումն ուղղված է աղքատության և անարդարության նվազեցմանը, էկոհամակարգի շահագործման պակասեցմանը, այսինքն նրան, ինչ անհրաժեշտ է ժամանակակից հասարակությանը[60]։
 

Քննադատները նշել են, որ ամբողջատիրության առաջացման հնարավորությունը և նրա իրականություն դառնալը նույնը չէ։ Սոցիալիստական հասարակության փոխակերպումը ամբողջատիրականի երաշխավորված և կանխորոշված չի համարվում[61]։ Օգտագործելով Շվեդիայի օրինակը, որտեղ պետությունը վերահսկում է ՀՆԱ-ի 63%-ը, տնտեսագետ Գորդոն Թալոքը քննադատում է Հայեկի հայացքները։ Թեև կառավարությունը հիմնականում սահմանափակում էր տնտեսական ազատությունը, քաղաքականները մնացին անփոփոխ, ինչը, Թալոի կարծիքով, հերքում է «Ճանապարհ դեպի ստրկության» հիմանական գաղափարը[62]։

«Ճանապարհ դեպի ստրկություն»-ը տարբեր վարկանիշներում խմբագրել

Գիրքը բարձր գնահատականների է արժանացել գրական քննադատների շրջանում։ Այսպես, «National Review» ամսագրի «Դարի 100 լավագույն վավերագրական աշխատանքները» վարկանիշում այն զբաղեցնում է 4-րդ հորիզոնականը[63]։ «Modern Library»-ի վավերագրական աշխատանքների ընթերցողների վարկանիշում՝ 16-րդ հորիզոնականը[64]։

Ստեղծագործությունը տեղ է գտել Մարտին Սեյմուր Սմիթի «100 գրքեր, որոնք փոխեցին աշխարհը» ցանկի մեջ։ Բացի այդ, Հայեկի աշխատությունը գլխավորեց «Human Events» շաբաթաթերթում հրապարակված գրքերի ցանկը, որոնք պետք է կարդա յուրաքանչյուր կոնգրեսմեն-հանրապետական[65]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 LC Catalog
  2. ↑ 2,0 2,1 Reitan, Earl Aaron. The Thatcher Revolution: Margaret Thatcher, John Major, Tony Blair, and the Transformation of Modern Britain, 1979–2001. — Rowman & Littlefield, 2003. — С. 17. — ISBN 0-7425-2203-2
  3. ↑ 3,0 3,1 Петров Ю. В. «Фридрих фон Хайек: жизнь, методология, уроки». www.hayek.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Фридман М. Предисловие к изданию 2002 года // Капитализм и свобода. — М.: Новое издательство, 2006. — С. 14. — 240 с. — ISBN 5—98379—054—4
  5. ↑ 5,0 5,1 Klein P. G. «Biography of F. A. Hayek (1899-1992)» (անգլերեն). mises.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 12-ին.
  6. ↑ Бухарин Н. И. Политическая экономия рантье. — Орбита, 1988. — С. 5. — 192 с.
  7. ↑ Хайек Ф. А. Глава 2. Карл Менгер (1840-1921) // Судьбы либерализма в XX веке. — М.: ИРИСЭН, 2009. — С. 79—118. — 337 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91066-028-5
  8. ↑ Травин Д. Фридрих фон Хайек. Увидеть Свободу и умереть // Еженедельник "Дело". —СПб., 2003. — № 289.
  9. ↑ Глава 26. Современные политические и правовые учения в Западной Европе И США. § 2. Неолиберализм и консерватизм // История политических и правовых учений / Под редакцией доктора юридических наук, профессора О. Э. Лейста. — М.: Зерцало, 1999.
  10. ↑ Громыко А. А. К 100-летию британских лейбористов // Современная Европа. — 2002. — № 4.
  11. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 26—27
  12. ↑ «Обзор книги «Пагубная самонадеянность: ошибки социализма» автора Хайек Фридрих Август жанра Экономика». bookluck.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  13. ↑ Dan Bilefsky A fiery Czech is poised to be the face of Europe // The International Herald Tribune. — 25.11.2008.
  14. ↑ Caldwell, B. Introduction // The Road to Serfdom: text and documents. Definitive edition. — Chicago: The University of Chicago Press, 2007. — P. 1. — 283 p. — ISBN 978-0-226-32054-0
  15. ↑ «The Road to Serfdom in cartoons» (անգլերեն). www.mises.org. Буклет для General Motors. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 21-ին.
  16. ↑ «The condensed version of The Road to Serfdom by F. A. Hayek as it appeared in the April 1945 edition of Reader's Digest» (PDF). Institute of Economic Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ օգոստոսի 6-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  17. ↑ «Bestsellers (2006)» (անգլերեն). сайт coverbrowser.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 21-ին.
  18. ↑ Шумпетер Й. Предисловие В. С. Автономова "Несвоевременные" мысли Йозефа Шумпетера // Капитализм, социализм и демократия / Предисл. и общ. ред. В. С. Автономова. — М.: Экономика, 1995. — 540 с. — ISBN 5-282-01415-7
  19. ↑ Хайек Ф. Дорога к рабству. — М.: Экономика, 1992. — 176 с. — 10 000 экз. — ISBN 5—282—01501—3
  20. ↑ Хайек, Фридрих Август фон Дорога к рабству. — М.: Новое издательство, 2005. — 264 с. — (Библиотека Фонда «Либеральная миссия»). — 3000 экз. — ISBN 5—98379—037—4
  21. ↑ Хайек, Фридрих Август фон Дорога к рабству. — М.: АСТ, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-17-066304-0
  22. ↑ Хайек, Фридрих Август фон Дорога к рабству. — М.: Астрель, 2012. — 320 с. — ISBN 978-5-271-42045-0
  23. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 39—46
  24. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 49—55
  25. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 56—64
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Block, 1996
  27. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 65—75
  28. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 76—88
  29. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 92—96
  30. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 103—105
  31. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 116—119
  32. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 131—135
  33. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 140
  34. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 141—148
  35. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 153—156
  36. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 156
  37. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 156—159
  38. ↑ 38,0 38,1 Дорога к рабству, 2005, էջ 163
  39. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 160
  40. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 160—161
  41. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 161
  42. ↑ Хун Х., Чувыров А. Н. 1.2. Социальная структура и духовная жизнь общества в СССР в конце 20-х - начале 30-х годов // Очерки истории формирования научных учреждений в Башкирии. — Уфа: Федеральное агентство по науке и профессиональному образованию Российской федерации. Башкирский государственный университет, 2005.
  43. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 156—178
  44. ↑ Шпенглер Освальд.
  45. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 197—200
  46. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 210
  47. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 211
  48. ↑ Дорога к рабству, 2005, էջ 211—217
  49. ↑ Thomas W. Hazlett from the July 1992 issue. «The Road from Serfdom» (անգլերեն). reason.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  50. ↑ Hoover, Kenneth R. Economics as Ideology. — Rowman and Littlefield Publishers, 2008. — P. 152. — ISBN 0-7425-3113-9
  51. ↑ 51,0 51,1 «Review of the Road to Serfdom by F.A. Hayek, etc» As I Please, 1943—1945: The Collected Essays, Journalism & Letters, Vol 3
  52. ↑ Макмиллан Г. Tides of Fortune, 1945-1955. — Harper & Row. — 1969. — P. 32.
  53. ↑ «Hayek, Life and Times» (անգլերեն). www.libertystory.net. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  54. ↑ Willetts D., Forsdyke R. After the Landslide: Learning the Lessons of 1906 and 1945. — Centre for Policy Studies, 1999. — P. 59.
  55. ↑ Glasman, M. The Great Deformation: Polanyi, Poland and the Terrors of Planned Spontaneity // The New great transformation? : change and continuity in East-Central Europe / ed. by Christopher Bryant and Edmund Mokrzycki. — London, New-York: Routledge, 1994. — P. 191—217. — 228 p. — ISBN 0415092493
  56. ↑ Nash, G. H. (2004). «Hayek and the American Conservative Movement» (PDF) (անգլերեն). www.isi.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 10-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  57. ↑ Wooton B. Preface // Freedom Under Planning. — Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 1945. — P. V. — 180 p.
  58. ↑ Knight, F. Freedom Under Planning // Journal of Political Economy. — 1946. — Т. 54. — № 5. — С. 451—454. — doi:10.1086/256402
  59. ↑ Sachs J. D. The Social Welfare State, beyond Ideology(անգլ.) // Scientific American. — 2006.
  60. ↑ Zencey, E. (2010). «The Other Road to Serfdom» (անգլերեն). Daily Kos. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 10-ին.
  61. ↑ Бутенко, 1998
  62. ↑ Freedom, Democracy, and Economic Welfare / Walker, M. A.. — Napa Valley: The Fraser Institute, 1986. — С. 61.
  63. ↑ «THE 100 BEST NON-FICTION BOOKS OF THE CENTURY» (անգլերեն). old.nationalreview.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին. {{cite web}}: Invalid |url-status=404 (օգնություն)
  64. ↑ «100 best nonfiction» (անգլերեն). www.modernlibrary.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  65. ↑ «Top 10 Books Every Republican Congressman Should Read» (անգլերեն). Human Events. 2006. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 4-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Бутенко А. П. Социологические вопросы истории и теории тоталитаризма // Социологические исследования. — 1998. — В. 6. — № 6. — С. 26—37. — ISSN 0132—1625.
  • Хайек, Фридрих Август фон Дорога к рабству. — М.: Новое издательство, 2005. — 264 с. — (Библиотека Фонда «Либеральная миссия»). — 3000 экз. — ISBN 5—98379—037—4
  • Block W. Hayek’s Road to Serfdom // Journal of Libertarian Studies. — 1996. — Vol. 12. — № 2. — С. 339—365.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ճանապարհ_դեպի_ստրկություն&oldid=9804789» էջից