Վիքիպեդիա:Շաբաթվա հոդված
Շաբաթվա հոդված
![]() «Շաբաթվա հոդված» նախագծի նպատակն է Գլխավոր էջում ամեն շաբաթ ներկայացնել հետաքրքիր և ուշագրավ մի հոդված։ Նախագիծը համագործակցության հարթակ է. պետք է ոչ միայն ամեն շաբաթ նոր հոդված ընտրել, այլև՝ յուրաքանչյուր ընտրություն առիթ է հոդվածի բովանդակությունը շտկելու և համալրելու համար։ Եթե ինքներդ հանդիպել եք հետաքրքիր հոդված, ապա կանոնակարգին և չափանիշներին։ այն «թեկնածու» առաջարկելու համար, սակայն մինչ այդ ծանոթացի՛րՆախագիծը վերահսկվում է ակտիվ մասնակիցների կողմից (տե՛ս աջում⇒): |
Նախագծի ենթաէջեր Կաղապարներ Վերահսկող մասնակիցներ |
«Շաբաթվա հոդված» նախագիծ
Գլխավոր էջ • Չափանիշներ • Կանոնակարգ • Թեկնածուներ • Արխիվ |
Այս շաբաթվա հոդված
- | < «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ
![]() Համաշխարհային պատմություն, այլ կերպ՝ մարդկության պատմություն, հիմնվում է հնագիտության, մարդաբանության, գենետիկայի, լեզվաբանության և գիտության այլ ճյուղերի, գրի գյուտից հետո ստեղծված գրավոր պատմության և երկրորդական աղբյուրների և ուսումնասիրությունների վրա։ Մարդկության գրավոր պատմությանը նախորդել է նրա նախապատմությունը՝ սկսած պալեոլիթից (վաղ քարե դար), որին հաջորդել է նեոլիթը (նոր քարի դար)։ Նեոլիթի դարաշրջանում սկսվել է գյուղատնտեսության հեղափոխությանը, որ տեղի է ունեցել մեր թվարկությունից 8000-5000 տարի առաջ Միջին Արևելքի Բարեբեր մահիկի տարածքում։ Այս ժամանակաշրջանում մարդիկ սկսել են զբաղվել համակարգված գյուղատնտեսությամբ` մշակելով բույսեր և պահելով ընտանի կենդանիներ։ Գյուղատնտեսության զարգացմանը զուգահեռ մարդկանց մեծամասնությունը քոչվորությունից անցում է կատարել նստակյաց կյանքի՝ որպես երկրագործներ, որոնք ունեին իրենց մշտական բնակավայրերը։ Հարաբերական անվտանգությունն ու գյուղատնտեսության հետզհետե աճող արտադրողականությունը համայնքներին թույլ է տվել ընդարձակվելու՝ վերածվելով համեմատաբար ավելի մեծ համայնքների, ինչին նպաստել է տեղափոխության միջոցների զարգացումը։ Ե՛վ նախապատմական ժամանակներում, և՛ մեր թվարկության ընթացքում մարդիկ մշտապես ստիպված են եղել գտնվել խմելու ջրի հաստատուն աղբյուրի մոտ։ Բնակավայրերը զարգացել են գետերի ափերին արդեն մեր թվարկությունից 3000 տարի առաջ Միջագետքում, Եգիպտոսի Նեղոս գետի ափին, Ինդոս գետի հովտում և Չինաստանի գետերի ափերին։ Հողագործության զարգացմանը զուգահեռ զարգացել է հացահատիկային բույսեր մշակումը և խթանել աշխատանքի բաժանումը, որպեսզի սնդամթերքը պահպանվի այն աճեցնելու սեզոնների միջև ընկած ժամանակահատվածների ընթացքում։ Աշխատանքի բաժանումը հանգեցրել է հարուստ վերնախավի բարգավաճմանն և քաղաքների զարգացմանը, ինչը հիմք է դարձել քաղաքակրթության ձևավորման համար։ Մարդկային հասարակության կառուցվածքի բարդացումն առաջացրել է հաշվման ու գրի համակարգերի ստեղծման անհրաժեշտություն։ Քաղաքակրթության զարգացմանը զուգահեռ հին աշխարհը (հին ժամանակներ, ներառյալ անտիկ դարաշրջանը մինչև մ.թ.ա. 500 թվականը) ականատես է եղել կայսրությունների վերելքների և անկումների։ Հետդասական ժամանակաշրջանում (Միջնադար, 500-1500 թվականներ) տեղի են ունեցել քրիստոնեության վերելքը, Իսլամի ոսկեդարը (750-1258 թվականներ) և վաղ իտալական Վերածնունդը (1300-ականներ)։ 15-րդ դարի կեսերին հայտնաբերվել է ժամանակակից տպագրությունը շարժական տպագրերի օգտագործմամբ հեղափոխություն է կատարել հաղորդակցման ոլորտում և խթանել ինֆորմացիայի ավելի լայն տարածմանը՝ նպաստելով միջնադարի վերջանալուն և Գիտական հեղաշրջման սկսվելուն։ Վաղ ժամանակակից շրջանը, որ հաճախ կոչվում է նաև «Եվրոպական դարաշրջան» և տևել է 1500-ականներից մինչև 1800-ական թվականնները, ներառել է Լուսավորության դարաշրջանը և Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանը։ 18-րդ դարում գիտելիքի և տեխնոլոգիաների կուտակումը հասել է կրիտիկական զանգվածի, ինչն էլ հանգեցրել է Արդյունաբերական հեղափոխության, և սկսվել է ուշ ժամանակակից դարաշրջանը, որ սկիզբ է առել 1800-ականներին և շարունակվում է մինչ օրս։ Պատմության պարբերացման նախագիծը (պատմության բաժանումն անտիկ, հետդասական, վաղ ժամանակակից և ուշ ժամանակակից շրջանների) հիմնականում վերաբերում է Հին աշխարհին, մասնավորապես Եվրոպային և Միջագետքին։ Այս տարածաշրջանից դուրս, ներառյալ հին Չինաստանը և հին Հնդկաստանը, պատմական ժամանակաշրջանները տարբեր ձև են դրսևորվել։ Այնուամենայնիվ, մինչև 18-րդ դար միջազգային առևտրի և գաղութացման շնորհիվ շատ քաղաքակրթությունների պատմություններ դարձել են գլոբալ։ Անցած քառորդ հազարամյակում բնակչության աճի տեմբերի մեծացումը, գիտելիքի, տեխնոլոգիաների, հաղորդակցման, առևտրի, կործանիչ զենքերի զարգացումը և միջավայրի անկումը զգալիորեն արագացել են՝ ստեղծելով հնարավորություններ և վտանգներ, որոնք ներկայում ծառացած են մարդկանց համայնքների առաջ... Ավելին⇒ |
- |
Անցած 10 շաբաթվա հոդվածները | Հաջորդ 10 Շաբաթվա հոդվածները |
---|---|
![]() Վիքիպեդիան ազատ բովանդակությամբ առցանց հանրագիտարան է, որտեղ հոդվածները գրվում և հրապարակվում են կամավորական համայնքի կողմից, որոնք հայտնի են որպես «վիքիպեդիստներ»։ Առաջին խմբագրումը եղել է 2001 թվականի հունվարի 15-ին՝ տիրույթի գրանցումից երկու օր անց։ Այն առաջացել է «Նուպեդիա» ավելի կառուցվածքային ազատ հանրագիտարանից և հանդես է եկել որպես հոդվածների և թարգմանությունների ավելի հեշտ և արագ մշակում թույլ տալու միջոց: Վիքիպեդիայի տեխնոլոգիական և հայեցակարգային հիմքերը շատ վաղ են ստեղծվել։ Առցանց հանրագիտարանի ամենավաղ հայտնի առաջարկը արվել է Ռիկ Գեյթսի կողմից 1993 թվականին առաջարկվել է Ռիչարդ Սթոլմանի կողմից 1998 թվականին։ Սթոլմանի հայեցակարգը մասնավորապես ներառել է այն գաղափարը, որ ոչ մի կենտրոնական կազմակերպություն չպետք է վերահսկի խմբագրումները: Այն հակադրվել է ժամանակակից թվային հանրագիտարանների հետ, ինչպիսիք են Microsoft Encarta-ն և «Բրիտանիկա հանրագիտարանը»։ 2001 թվականին Նուպեդիայի լիցենզիան փոխվել է «ԳՆՈՒ ազատ փաստաթղթային արտոնագրի» և Ջիմի Ուելսը և Լարի Սանգերը գործարկել են Վիքիպեդիան որպես լրացուցիչ նախագիծ՝ օգտագործելով առցանց վիքիները որպես համատեղ նախագծային գործիք։ Կայքն ի սկզբանե նախատեսված է եղել որպես հոդվածներ և գաղափարներ մշակելու վայր Նուպեդիայում վերջնական հղկման համար, սակայն այն արագորեն առաջ է անցել իր նախորդից՝ դառնալով նախագիծ և տուն հարյուրավոր լեզուներով համաշխարհային նախագծի հղկված վերջնական արդյունքի համար՝ ոգեշնչելով լայն շրջանակի այլ առցանց հղումային նախագծերի ստեղծմանը: 2014 թվականին Վիքիպեդիան ունեցել է մոտավորապես 495 միլիոն ամսական ընթերցող։ 2015 թվականին, ըստ comScore-ի Վիքիպեդիան ամսական ավելի քան 115 միլիոն եզակի այցելու է ունեցել միայն Միացյալ Նահանգներից։ 2018 թվականի սեպտեմբերին նախագծերի հոդվածները դիտել են ամսական 15,5 միլիարդ անգամ։ Համաշխարհային գիտելիքները մեկ վայրում հավաքելու գաղափարը ծագել է Ալեքսանդրիայի հին գրադարանից և Պերգամոնի գրադարանից, սակայն ընդհանուր նշանակության, լայնորեն տարածված և տպագիր հանրագիտարանի ժամանակակից հայեցակարգը սկիզբ է առել Դենի Դիդրոյից և 18-րդ դարի ֆրանսիական հանրագիտարաններից։ Ավելի օգտակար հանրագիտարան ստեղծելու համար տպագրական մեքենայից դուրս ավտոմատ մեքենաներ օգտագործելու գաղափարը կարելի է գտնել Փոլ Օտլետի 1934 թվականին գրված «Traité de Documentation» գրքում: 1910 թվականին Օտլետը հիմնադրել է Մունդանեումյան հաստատությունը, որը նվիրված է համաշխարհային գիտելիքների ինդեքսավորմանը: Մեքենայի օգնությամբ հանրագիտարանի այս հայեցակարգը հետագայում ընդլայնվել է Հերբերտ Ուելսի «Ուղեղի աշխարհը» էսսեների գրքում (1938) և Վանևար Բուշի «Ինչպես կարող ենք մտածել» (1945) էսսեում։ Մեկ այլ կարևոր իրադարձություն է եղել Թեդ Նելսոնի հիպերտեքստային դիզայնի վերաբերյալ «Քսանադու» նախագիծը, որը սկսվել է... Ավելին⇒ |
|
![]() Կայսերական հարեմ, Օսմանյան սուլթանի հարեմը, որը բաղկացած էր սուլթանի կանանցից, ծառաներից, ստրուկներից, ազգականներից և հարճերից, որոնք զբաղեցնում էին Օսմանյան կայսրության կայսերական տան մեկուսի մասը (սերալը)։ Այս ինստիտուտը կարևոր սոցիալական գործառույթ է ունեցել Օսմանյան արքունիքում և զգալի քաղաքական հեղինակություն է ունեցել Օսմանյան գործերում, հատկապես այն երկար ժամանակահատվածում, որը հայտնի է որպես Կանանց սուլթանություն (մոտավորապես 1533-1656 թվականներ)։ Պատմաբանները պնդում են, որ սուլթանին հաճախ լոբբինգ էին անում տարբեր էթնիկ կամ կրոնական ծագում ունեցող հարեմի անդամները՝ ազդելու Օսմանյան նվաճողական պատերազմների աշխարհագրության վրա։ Կայսերական հարեմի բարձրագույն իշխանությունը՝ Վալիդե սուլթանը, ղեկավարում էր տան մյուս կանանց։ Քըզլար Աղան (Kızlarağası, աղջիկների ավագը) ներքինիների ղեկավարն էր, որը պատասխանատու էր կայսերական հարեմի պաշտպանության համար։ Երբ սուլթանն ավելի ու ավելի է բնակություն հաստատել պալատում, նրա ընտանիքի անդամները, որոնք նախկինում ցրված էին գավառների մայրաքաղաքներում, ի վերջո ազատվել են իրենց պետական պարտականություններից և հավաքվել կայսրության մայրաքաղաքում։ 16-րդ դարում Թոփքափը ամրոցում Օսմանյան դինաստիայի անդամների պաշտոնական տեղափոխումը Հարեմ աստիճանաբար կայսերական հարեմը վերածել է լավ կազմակերպված, հիերարխիկ և ինստիտուցիոնալացված սոցիալական և քաղաքական կառույցի։ 16-րդ դարի վերջին, բացառությամբ հենց սուլթանի, թագավորական ընտանիքի ոչ մի անդամ՝ տղամարդ կամ կին, չի լքել մայրաքաղաքը։ Եվ երեխաները, և մայրերը պալատի ներքին աշխարհի մշտական բնակիչներն էին։ Հարեմը սուլթանի իշխանության բարձրագույն խորհրդանիշն էր։ Նրա տիրապետումը կանանց, հիմնականում ստրուկների, հարստության, ուժի և սեռական հմտության նշան էր։ Հարեմի մեկուսացման և հետաքրքրասեր աչքերից դինաստիկ կյանքի վրա կենտրոնացումը նույնպես վկայում էր սուլթանի ուժի մասին, քանի որ միայն իրեն ամենամոտ մարդիկ արտոնություն ունեին նրա հետ մասնավոր շփվելու։ Հարեմի միակ անձը, ով հանրությանը հասանելի էր միայն «իր կարգավիճակին համապատասխանող ծիսակարգով և շքախմբով», վալիդե սուլթանն էր։ Այս ինստիտուտը թուրքական հասարակության մեջ մտցվել է իսլամի ընդունմամբ՝ Արաբական խալիֆայության ազդեցության տակ, որին ընդօրինակում էին օսմանցիները։ Կանանց հնազանդությունն ապահովելու համար նրանցից շատերին գնել և ստրկության մեջ են պահել։ Այնուամենայնիվ, հարեմի ոչ բոլոր անդամներն էին ստրուկ։ Հիմնական կանայք, հատկապես նրանք, ովքեր ամուսնանում էին անձնական և տոհմական միությունները ամրապնդելու համար, ազատ կանայք էին։ Դա բացառություն էր, ոչ թե կանոն։ Կայսերական հարեմը նաև ծառայում էր որպես հաստատություն, որը զուգահեռ էր սուլթանի տանը, որը բաղկացած էր տղամարդ ծառաներից։ Կանայք կրթություն էին ստանում մոտավորապես հավասար այն բանի, ինչ ստանում էին տղամարդիկ։ Իրենց համապատասխան կրթությունն ավարտելուց հետո տղամարդիկ և կանայք պետք է ամուսնանային միմյանց հետ և «ավարտեին» պալատը՝ կայսրության նահանգներում վարչական պաշտոններ զբաղեցնելու համար։ Հարեմի ներսում կար հստակ հիերարխիկ կառուցվածք, որը հիմնված էր կանանց միջև ընտանեկան հարաբերությունների վրա։ Այս ընտանիքը չէր սահմանափակվում արյան կապերով, այլ ներառում էր ամբողջ թագավորական տունը, որը բաղկացած էր հիմնականում... Ավելին⇒ |
|
![]() Դոնալդ Ջոն Թրամփ (անգլ.՝ Donald John Trump), ամերիկացի քաղաքական գործիչ, մեդիամագնատ և գործարար, որը 2017-2021 թվականներին եղել է ԱՄՆ 45-րդ, իսկ 2025 թվականից ԱՄՆ 47-րդ, գործող նախագահ։ ԱՄՆ պատմության երկրորդ նախագահը Գրովեր Քլիվլենդից հետո, որ կարողացել է երկու ընտրություններում հաղթել ընդմիջումներով, և առաջինը, որ կարողացել է դա անել որպես Հանրապետական կուսակցության թեկնածու։ 1968 թվականին Փենսիլվանիայի համալսարանում ստացել է տնտեսագիտության բակալավրի աստիճան, իսկ 1971 թվականին հայրը՝ Ֆրեդ Թրամփը, Դոնալդին նշանակեց իր անշարժ գույքի բիզնեսի նախագահ։ Թրամփը այն վերանվանեց The Trump Organization-ի, և կազմակերպությունը սկսեց զբաղվել նաև երկնաքերերի, հյուրանոցների, խաղատների և գոլֆի խաղադաշտերի կառուցմամբ ու վերանորոգմամբ։ 20-րդ դարի վերջին մի շարք բիզնես ձախողումներից հետո, նա հաջողությամբ ձեռնարկեց կողմնակի մի քանի նախաձեռնություններ, որոնք պահանջում էին քիչ կապիտալ՝ հիմնականում Թրամփ անվան լիցենզավորման միջոցով։ 2004-2015 թվականներին համահեղինակել և վարել է «Աշկերտը» հեռուստաշոուն, որտեղ նա մարմնավորում էր իր՝ որպես հարուստ և հաջողակ առաջնորդի հորինված կերպարը։ Թրամփն ու իր բիզնեսները հայցվորի կամ պատասխանողի կարգավիճակում ներգրավված են եղել ավելի քան 4000 նահանգային ու դաշնային քրեական գործերում, ներառյալ 6 բիզնեսների սնանկության գործերը։ Հանրապետական կուսակցության թեկնածուի կարգավիճակում Թրամփը 2016 թվականին հաղթել է ԱՄՆ նախագահական ընտրությունները՝ պարտության մատնելով Դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Հիլարի Քլինթոնին, չնայած, որ Քլինթոնի օգտին քվեարկել էին ավելի մեծ թվով ընտրողներ։ Իր քարոզարշավի ընթացքում նա քաղաքականապես բնորոշվում էր որպես պոպուլիստ, պրոտեկցիոնիստ, իզոլյացիոնիստ և ազգայնական։ Նրա ընտրությունն ու վարած քաղաքականությունը հանգեցրել են բողոքի բազմաթիվ ցույցերի։ Թրամփն ԱՄՆ պատմության առաջին նախագահն էր, որը չի ունեցել ռազմական կամ պետական ոլորտում աշխատանքի որևէ փորձ։ 2017-2019 թվականներին հատուկ դատախազ Մյուլերի հետաքննությունը պարզեց, որ, ի աջակցություն Թրամփի, Ռուսաստանը միջամտել է 2016 թվականի նախագահական ընտրություններին։ Իր քարոզարշավի ու նախագահության ընթացքում Թրամփը խրախուսում էր դավադրությունների տեսությունների տարածումն ու անում կեղծ ու շփոթեցնող հայտարարություններ, ինչն աննախադեպ էր ամերիկյան քաղաքականության մեջ։ Նրա մեկնաբանություններից ու գործողություններից շատերը բնորոշվել են որպես ռասիստական։ Նախագահի կարգավիճակում Թրամփը ստորագրեց մուսուլմանական մի քանի երկրների քաղաքացիների՝ Միացյալ Նահանգներ այցելելու արգելքը, ռազմական հատկացումների մի մասն ուղղեց ԱՄՆ-ի ու Մեքսիկայի սահմանին պատի կառուցմանն ու իրականացրեց ԱՄՆ-ի հետ սահմանին ձերբակալված միգրանտների ընտանիքների բաժանման քաղաքականությունը։ Նա թուլացրեց շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը՝ չեղարկելով դրա վերաբերյալ ավելի քան 100 քաղաքականություն և կարգավորում։ 2017 թվականին Թրամփը... Ավելին⇒ |
|
![]() Լատվիական հրաձիգներ (լատիշ․՝ Latviešu strēlnieki), ռուսական կայսերական բանակի լատվիական հրաձգային ստորաբաժանումների անձնակազմ, որը ստեղծվել է Ռուսաստանի կայսրության Կուրլանդ և Լիվոնիա նահանգները Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Գերմանական կայսրության ցամաքային զորքերի ներխուժումից պաշտպանելու համար։ Լատվիական հրաձգային ստորաբաժանումները ստեղծվել են 1915-1916 թվականներին և կազմված են եղել հիմնականում Լիվոնիա և Կուրլանդ նահանգների բնակիչներից։ Մարտական գործողությունների ընթացքում նրանք ցուցաբերել են բացառիկ տոկունություն։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո լատվիացի հրաձիգների մեծ մասն աջակցել է բոլշևիկներին։ 1918 թվականի ապրիլի 13-ին լատվիական հրաձգային գնդերը համախմբվել են Լատվիական հրաձգային խորհրդային դիվիզիայում, որը դարձել է Կարմիր բանակի առաջին կանոնավոր դիվիզիան։ 1919 թվականի հունվարի 12-ից այն կոչվել է Խորհրդային Լատվիայի բանակի 1-ին հրաձգային դիվիզիա, 1919 թվականի հունիսի 26-ից հուլիսի 8-ը և 1919 թվականի օգոստոսի 3-ից կոչվել է Լատվիական հրաձգային դիվիզիա, 1919 թվականի հուլիսի 8-ից օգոստոսի 3-ը` 53-րդ հետևակային դիվիզիա։ Լատվիացի հրաձիգները եղել են Կարմիր բանակում որպես ծայրահեղ մարտունակ ուժ. նրանց գնդերը և առանձին ջոկատները գործել են Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի բոլոր ճակատներում։ Լատվիացի հրաձիգները կռվել են իրենց հայրենիքում՝ Խորհրդային Լատվիայի բանակի կազմում, ինչպես նաև Օրյոլի մոտ՝ Դենիկինի զորքերի դեմ, Ուկրաինայում՝ Մախնոյի, իսկ Ղրիմում՝ Վրանգելի դեմ։ Նաև վճռորոշ դեր են խաղացել Դենիկինի գրոհը Մոսկվայի վրա հետ մղելու գործում։ Եվ նրանք եղել են ամենաբոլշևիկ ժողովուրդներից մեկը։ Լատվիական հրաձգային գնդերի շատ հրամանատարներ և նույնիսկ շարքային զինվորներ կարողացել են հասնել ղեկավար պաշտոնների Կարմիր բանակում և խորհրդային իշխանություններում.
Ծովակալ Կոլչակի բանակը (1919, Սպիտակ շարժում) որոշ ժամանակ ունեցել է նաև լատվիական հրաձգային ստորաբաժանում՝ «Տրոիցկի գումարտակ» (Troickas bataljons, հրաձգային)։ Բացի այդ, Վլադիվոստոկում Կոլչակի կառավարությանը (1919) կից ֆրանսիական ռազմական առաքելության հսկողության ներքո ստեղծվել է լատվիական «Իմանտի գունդը» (Imantas pulks)։ Այս զորամասերը գործնականում չեն մասնակցել մարտական գործողություններին՝ հիմնականում կատարելով... Ավելին⇒ |
|
![]() Տոնածառը ավանդաբար զարդարել են թղթից պատրաստված գունավոր վարդերով, խնձորներով, խաղալիքներով, կեղծափայլերով և քաղցրավենիքով։ 18-րդ դարում այն սկսել է լուսավորվել մոմերով։ Այսօր գոյություն ունի ավանդական և ժամանակակից զարդանախշերի լայն տեսականի, ինչպիսիք են ծաղկաշղթաները, կեղծափայլերը և կարամելային ձեռնափայտը։ Հրեշտակը կամ աստղը կարող է տեղադրվել ծառի գագաթին, Գաբրիել հրեշտակապետին կամ Բեթլեհեմի աստղը ներկայացնելու համար։ Տոնածառի ճյուղերից կախում են ժապավեններով կոճապղպեղից պատրաստված քաղցրաբլիթներ, շոկոլադ և այլ քաղցրավենիքներ։ Տոնածառը երբեմն համեմատվում է «Յուլ» ծառի հետ, հատկապես նրա ժողովրդական ծագման քննարկումների ժամանակ։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը ծագել են Վերածննդի դարաշրջանի վաղ ժամանակակից Գերմանիայում։ Դրա ծագումը 16-րդ դարում երբեմն կապում են բողոքական քրիստոնյա ռեֆորմատոր Մարտին Լյութերի հետ, որը, ինչպես ասում են, առաջին անգամ վառված մոմեր է ավելացրել մշտադալար ծառի մոտ։ Սուրբծննդյան տոնածառի ամենավաղ հայտնի թվագրված պատկերը գտնվում է Էլզաս մարզի Թյուրքհայմ քաղաքի (այն ժամանակ Գերմանիայի մի մասը, այժմ՝ Ֆրանսիայի) մասնավոր տան անկյունաքարային քանդակի վրա՝ 1576 թվականի ամսաթվով։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը կապված էին միջնադարյան միստերիաների «դրախտային ծառի» հետ, որոնք տրվում էին դեկտեմբերի 24-ին՝ տարբեր երկրներում Ադամի և Եվայի հիշատակի և ծննդյան օրը։ Նման պիեսներում որպես ներկայացման դեկորացիա օգտագործվել է խնձորով (որը խորհրդանշում էր արգելված պտուղը) և փայլերով (որոնք խորհրդանշում են հաղորդությունը և քավությունը) զարդարված ծառը։ Ինչպես և սուրբծննդյան տիկնիկարկղը, դրախտային տոնածառը հետագայում տեղադրվել է տանը։ Խնձորները փոխարինվել են կլոր առարկաներով, ինչպիսիք են փայլուն կարմիր գնդակները։ Վիճարկվում է հնագույն նախաքրիստոնեական սովորույթների նշանակությունը 16-րդ դարում գերմանացիների կողմից հասարակ սուրբծննդյան տոնածառի ընդունման համար։ Դիմադրությունն այս սովորույթին հաճախ բացատրվում էր նրա ենթադրյալ լյութերական ծագմամբ։ Այլ աղբյուրներ կապ են առաջարկում Էլզասի առաջին փաստաթղթավորված սուրբծննդյան տոնածառերի խորհրդանիշների և նախաքրիստոնեական ավանդույթների ծառերի միջև։ Օրինակ՝ ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի, «Մշտադալար ծառերի, պսակների և ծաղկաշղթաների օգտագործումը հավերժական կյանքը նշելու համար, հին եգիպտացիների, չինացիների և հրեաների սովորույթներից էր։ Ծառերի պաշտամունքը տարածված էր հեթանոս եվրոպացիների շրջանում և վերապրել է նրանց վերածումը քրիստոնյաների՝ Սուրբ ծննդյան կապակցությամբ ծտերի համար ծառ տեղադրելու և Ամանորի կապակցությամբ մշտադալար բույսերով տունը և սարայը զարդարելու սկանդինավյան սովորույթների շնորհիվ, ինչը նրանք անում էին դևին ... Ավելին⇒ |
|
![]() Տոնածառը ավանդաբար զարդարել են թղթից պատրաստված գունավոր վարդերով, խնձորներով, խաղալիքներով, կեղծափայլերով և քաղցրավենիքով։ 18-րդ դարում այն սկսել է լուսավորվել մոմերով։ Այսօր գոյություն ունի ավանդական և ժամանակակից զարդանախշերի լայն տեսականի, ինչպիսիք են ծաղկաշղթաները, կեղծափայլերը և կարամելային ձեռնափայտը։ Հրեշտակը կամ աստղը կարող է տեղադրվել ծառի գագաթին, Գաբրիել հրեշտակապետին կամ Բեթլեհեմի աստղը ներկայացնելու համար։ Տոնածառի ճյուղերից կախում են ժապավեններով կոճապղպեղից պատրաստված քաղցրաբլիթներ, շոկոլադ և այլ քաղցրավենիքներ։ Տոնածառը երբեմն համեմատվում է «Յուլ» ծառի հետ, հատկապես նրա ժողովրդական ծագման քննարկումների ժամանակ։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը ծագել են Վերածննդի դարաշրջանի վաղ ժամանակակից Գերմանիայում։ Դրա ծագումը 16-րդ դարում երբեմն կապում են բողոքական քրիստոնյա ռեֆորմատոր Մարտին Լյութերի հետ, որը, ինչպես ասում են, առաջին անգամ վառված մոմեր է ավելացրել մշտադալար ծառի մոտ։ Սուրբծննդյան տոնածառի ամենավաղ հայտնի թվագրված պատկերը գտնվում է Էլզաս մարզի Թյուրքհայմ քաղաքի (այն ժամանակ Գերմանիայի մի մասը, այժմ՝ Ֆրանսիայի) մասնավոր տան անկյունաքարային քանդակի վրա՝ 1576 թվականի ամսաթվով։ Ժամանակակից սուրբծննդյան տոնածառերը կապված էին միջնադարյան միստերիաների «դրախտային ծառի» հետ, որոնք տրվում էին դեկտեմբերի 24-ին՝ տարբեր երկրներում Ադամի և Եվայի հիշատակի և ծննդյան օրը։ Նման պիեսներում որպես ներկայացման դեկորացիա օգտագործվել է խնձորով (որը խորհրդանշում էր արգելված պտուղը) և փայլերով (որոնք խորհրդանշում են հաղորդությունը և քավությունը) զարդարված ծառը։ Ինչպես և սուրբծննդյան տիկնիկարկղը, դրախտային տոնածառը հետագայում տեղադրվել է տանը։ Խնձորները փոխարինվել են կլոր առարկաներով, ինչպիսիք են փայլուն կարմիր գնդակները։ Վիճարկվում է հնագույն նախաքրիստոնեական սովորույթների նշանակությունը 16-րդ դարում գերմանացիների կողմից հասարակ սուրբծննդյան տոնածառի ընդունման համար։ Դիմադրությունն այս սովորույթին հաճախ բացատրվում էր նրա ենթադրյալ լյութերական ծագմամբ։ Այլ աղբյուրներ կապ են առաջարկում Էլզասի առաջին փաստաթղթավորված սուրբծննդյան տոնածառերի խորհրդանիշների և նախաքրիստոնեական ավանդույթների ծառերի միջև։ Օրինակ՝ ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի, «Մշտադալար ծառերի, պսակների և ծաղկաշղթաների օգտագործումը հավերժական կյանքը նշելու համար, հին եգիպտացիների, չինացիների և հրեաների սովորույթներից էր։ Ծառերի պաշտամունքը տարածված էր հեթանոս եվրոպացիների շրջանում և վերապրել է նրանց վերածումը քրիստոնյաների՝ Սուրբ ծննդյան կապակցությամբ ծտերի համար ծառ տեղադրելու և Ամանորի կապակցությամբ մշտադալար բույսերով տունը և սարայը զարդարելու սկանդինավյան սովորույթների շնորհիվ, ինչը նրանք անում էին դևին ... Ավելին⇒ |
|
![]() Նագա, հոգնակի` նագաներ (սանսկրիտ՝ नाग, Nāga IAST), ասիական տարբեր կրոնական ավանդույթներում աստվածային, կամ կիսաաստվածային, կիսամարդ, կիսաօձ էակների ռասա, որոնք բնակվում են ստորգետնյա աշխարհում (սանսկրիտ՝ पाताळ, pātāla IAST, պատալա - «այն, ինչ գտնվում է ոտքերի տակ») և երբեմն կարող են մարդկային կամ մասամբ մարդկային կերպարանք ունենալ կամ այդպես պատկերված են արվեստում։ Ավելին, նագաները հայտնի են նաև որպես վիշապներ և ջրային ոգիներ: Իգական նագան կոչվում է Նագնի կամ Նագինա Դևի (Nāgnī կամ Nāginā Devī ): Նրանց հետնորդները հայտնի են որպես Նագավանշի: Ըստ լեգենդի՝ նրանք իմաստուն Կաշյապայի և Կադրուի զավակներն են։ Այս գերբնական էակներին նվիրված ծեսեր տեղի են ունենում Հարավային Ասիայում առնվազն 2000 տարի: Նրանք հիմնականում պատկերված են երեք ձևով՝ որպես ամբողջովին մարդ՝ գլխին և պարանոցին օձեր, որպես սովորական օձ կամ որպես կիսամարդ, իսկ հինդուիզմում և բուդդիզմում կիսաօձ էակներ են: Նագարաջա տիտղոս է, որը տրվում է նագաների թագավորին: Այս էակների պատմությունները մշակութային նշանակություն ունեն Հարավային Ասիայի և Հարավարևելյան Ասիայի բազմաթիվ մշակույթների դիցաբանական ավանդույթներում, ինչպես նաև հինդուիզմի և բուդդիզմի մեջ: Նագավանշի, քմերներ և էլամիլներ (Շրի Լանկայի թամիլներ) համայնքները պնդում են, որ ծագում են այս ռասայից: Մյուս կողմից, հնդեվրոպական ստուգաբանությամբ nāga նշանակում է «մազազուրկ, մերկ կենդանի» է, որը ազգակից է անգլերեն «նեյքդ» (naked - «մերկ») ձևին, բացատրում է, որ սանսկրիտ nāga բառը կարող է նաև նշանակել «ամպ», «լեռ» կամ «փիղ»: Նագաները, որպես օձաձև աստվածությունների խումբ, որոնք հաճախ ձևավորվում են որպես կոբրաներ, աչքի են ընկնում հինդուական պատկերագրության մեջ, հինդու տեքստերում (հատկապես Մահաբհարաթայի առաջին գրքում) և պաշտամունքի տեղական ժողովրդական ավանդույթներում: Հիմալայի որոշ շրջաններում նագաները համարվում են տարածաշրջանի աստվածային տիրակալներ, ինչպես Կուլլու հովտում, Բերինագում և Պինդար գետի հովտում, որը ենթադրվում է, որ ղեկավարվում է իննապատիկ Նաինի Դևիի կողմից: Ե՛վ Քաշմիրի «Նիլամատա Պուրանայում», և՛ Կատմանդուի «Սվայամբհու Պուրանայում», համապատասխան տարածաշրջանը սկսում է իր պատմությունը որպես լիճ՝ բնակեցված նագաներով, որոնք հետագայում չորանում են: Հին սանսկրիտ տեքստերը, ինչպիսիք են Մահաբհարաթան, Ռամայանան և Պուրանաները,նկարագրում են նագաներին որպես հզոր, շքեղ և հպարտ կիսաաստվածային տեսակ, որը կարող է իրենց ֆիզիկական ձևն ընդունել կամ որպես մարդ (հաճախ՝ գլխի հետևում գտնվող կոբրայի թիկնոցով), որպես մասամբ մարդաձև օձ, կամ որպես ամբողջովին օձ: Նրանք գտնվում են կախարդված անդրաշխարհում, ստորգետնյա թագավորություն, որը լցված է գոհարներով, ոսկով և այլ երկրային գանձերով, որոնք կոչվում են Նագա-լոկա կամ Պատալա-լոկա: Նրանք նաև հաճախ կապված են ջրային մարմինների հետ՝ ներառյալ գետերը, լճերը, ծովերը և ջրհորները, և հանդիսանում են գանձերի պահապաններ: Նրանց ուժն ու թույնը դրանք պոտենցիալ վտանգավոր են դարձնում մարդկանց համար: Այնուամենայնիվ, հինդուական դիցաբանության սրբապատկերագրության մեջ նրանք հաճախ ստանձնում են բարեգործ հերոսների դերը. Սամուդրա Մանթանում նագաների թագավոր Վասուկի օձը, Նագարաջան, որը փաթաթվում է Շիվայի պարանոցին, դառնում կաթի օվկիանոսը թափահարելու պարան: Նրանց հավերժական մրցակիցը Գարուդան է՝ լեգենդար կիսաաստվածային թռչունների... Ավելին⇒ |
|
< «Շաբաթվա հոդված» նախագիծ Ահմադ Հուսեյն ալ-Շառաա (արաբ․՝ أحمد حسين الشرع), իրական անունը՝ Աբու Մուհամմադ ալ-Ջուլանի (արաբ․՝ أبو محمد الجولاني), սիրիացի ռազմական գործիչ։ 2017 թվականից ծառայել է որպես Թահրիր ալ-Շամի էմիր, իսկ 2024 թվականի դեկտեմբերի 8-ի ասադական ռեժիմի տապալումից հետո՝ որպես Սիրիայի փաստացի առաջնորդ։ Նախքան 2016 թվականին Ալ-Կաիդայի հետ հարաբերությունները խզելը, ալ-Ջուլանին ծառայել է որպես այժմ չգործող Ջաբհաթ ալ-Նուսրայի՝ ալ-Կաիդայի նախկին սիրիական ճյուղի էմիր: Ալ-Ջուլանին հայտնի դարձավ որպես ալ-Կաիդայի սիրիական մասնաճյուղ Ջաբհաթ ալ-Նուսրա կազմակերպության հիմնադիր և էմիր: Նրա ղեկավարությամբ կազմակերպությունը հենակետ է կառուցել Սիրիայի հյուսիսարևմտյան Իդլիբի մարզում: Ալ-Ջուլանին 2016 թվականին խզեց կազմակերպության կապերը Ալ-Կաիդայի հետ՝ հաջորդ տարի միաձուլելով այն այլ կազմակերպությունների հետ՝ ստեղծելով Թահրիր ալ-Շամը: Դրանից ի վեր Ալ-Ջուլանին միջազգային լեգիտիմություն է ձգտել՝ կենտրոնանալով Սիրիայում կառավարման վրա, այլ ոչ թե համաշխարհային ջիհադական նպատակների վրա: Նրա խումբը ստեղծել է վարչակազմ իր վերահսկվող տարածքում՝ հավաքելով հարկեր, տրամադրելով հանրային ծառայություններ և տրամադրելով բնակիչներին նույնականացման քարտեր, թեև այն քննադատության է ենթարկվել ավտորիտար մարտավարության և այլախոհությունը ճնշելու համար: Որպես Թահրիր ալ-Շամի առաջնորդ՝ ալ-Ջուլանին առանցքային դեր է խաղացել 2024 թվականին սիրիական ընդդիմության հարձակման գործում: ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը 2013 թվականի մայիսին Ալ-Ջուլանիին ներառել է «Հատուկ նշանակված գլոբալ ահաբեկիչ» ցանկում, և չորս տարի անց հայտարարեց 10 միլիոն դոլար պարգև՝ նրան ձերբակալելուն հանգեցնող տեղեկատվության համար: Ալ-Ջուլանին աուդիո հայտարարություն է տարածել 2014 թվականի սեպտեմբերի 28-ին, որում նա հայտարարել է, որ կպայքարի «Միացյալ Նահանգների և նրա դաշնակիցների» դեմ և կոչ արեց իր մարտիկներին չընդունել Արևմուտքի օգնությունը Իսլամական պետության դեմ պայքարում։ Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին նա ավելի չափավոր տեսակետ է ներկայացրել իր մասին՝ առաջարկելով, որ նա չի ցանկանում պատերազմել արևմտյան երկրների դեմ և խոստացել է պաշտպանել փոքրամասնություններին: Դամասկոսի անկումից հետո իր հաղթական ելույթում ալ-Ջոլանին դատապարտեց Իրանը որպես աղանդավորության և կոռուպցիայի աղբյուր և հաղթանակը համարեց որպես շրջադարձային կետ... Ավելին⇒ |
|
![]() Կալիմբա կամ մբիրա (/əmˈbɪərə/), Զիմբաբվեի շոնա ժողովրդի ավանդական կսմիթահարվածային երաժշտական գործիքների ընտանիք։ Դրանք կազմված են փայտե տախտակից (հաճախ ավելացված է ռեզոնատոր), որին ամրացված են մետաղական թիթեղյա ստեղներ: Գործիքների վրա նվագում են դրանք ձեռքերում բռնած և բութ մատներով (առնվազն), աջ ցուցամատով (առավելապես մբիրայի դեպքում), իսկ երբեմն՝ ձախ ցուցամատով թիթեղներին դիպչելու միջոցով: Երաժշտագետներն այն դասակարգում են որպես լամելաֆոն (լատ.` lamella - «փոքր մետաղական թիթեղ» + հուն.` phonē - «ձայն, հնչյուն»)՝ երաժշտական գործիքների կսմիթային իդիոֆոնների (հուն․՝ ἴδιος - սեփական + հուն․՝ φωνή —phonē, հնչյուն = ինքնահնչող) ընտանիքի մաս։ Արևելյան և Հարավային Աֆրիկայում կան մբիրաների բազմաթիվ տեսակներ, որոնք հաճախ նվագակցվում են կաննայի սերմերով լցված մեկ այլ իդեոֆոն գործիքով` հոշո հարվածային գործիքով: Մբիրան հաճախ կարևոր գործիք է, որը նվագում են կրոնական արարողությունների, հարսանիքների և սոցիալական այլ հավաքույթների ժամանակ: 2020 թվականին «մբիրա/սանսի՝ մատ-կսմիթային ավանդական երաժշտական գործիք ստեղծելու և նվագելու արվեստը Մալավիում և Զիմբաբվեում» ավելացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում: Գործիքի ժամանակակից մեկնաբանությունը կոչվում է կալիմբա: Այն կոմերցիոն կերպով արտադրվել և արտահանվել է էթնոերաժիշտ Հյու Թրեյսիի կողմից 1950-ականների վերջին՝ հանրահռչակելով նմանատիպ գործիքները Աֆրիկայից դուրս: Թրեյսիի դիզայնը մոդելավորվել է մբիրա նյունգա նյունգայի հիման վրա և անվանվել է «Կալիմբա»՝ ի պատիվ մբիրա գործիքների ընտանիքի հնագույն նախորդի: Կալիմբան հիմնականում մբիրայի արևմտականացված երիտասարդ տարբերակն է: Կալիմբան հայտնի դարձավ 1960-ականներին և 1970-ականների սկզբին հիմնականում այնպիսի երաժիշտների հաջողությունների շնորհիվ, ինչպիսիք են Մորիս Ուայթը` Earth, Wind and Fire խմբից և Թոմաս Մապֆումոն 1970-ականների: Այս երաժիշտները բեմում ընդգրկեցին մբիրան՝ ժամանակակից ռոք գործիքների նվագակցությամբ, ինչպիսիք են էլեկտրական կիթառը և բասը, հարվածային գործիքների հավաքածուն և փողը: Նրանց մշակումները ներառում էին բազմաթիվ երգեր, որոնք ուղղակիորեն կազմված էին ավանդական մբիրայով երաժշտացանկից: Մբիրայով երաժշտությունը Աֆրիկայից դուրս բերող այլ նշանավոր ազդեցություն ունեցողներից են՝ Դումիսանի Մարեյրը, ով մարիմբա և կարիմբա գործիքներով երաժշտությունը բերեց ամերիկյան Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիս-արևմուտք, Էֆատ Մուջուրուն, ով Միացյալ Նահանգներում մբիրա ձավաձիմու («ոգիների տավիղներ») գործիքի ռահվիրա ուսուցիչներից էր, և երաժշտական ազգագրագետ Փոլ Բեռլիները, որն հավաքել է Զիմբաբվեի երաժիշտների գրվածքները ու կատարել ձայնագրություններ: Ջոզեֆ Հ. Հովարդը և Բաբատունդե Օլաթունջին երկուսն էլ ենթադրել են, որ մբիրաները (և այլ մետաղական լամելաֆոնները) ամբողջովին աֆրիկյան են, որոնք հայտնաբերվել են միայն աֆրիկացիներով կամ նրանց ժառանգներով բնակեցված տարածքներում: Հաղորդվում էր, որ նմանատիպ գործիքներ օգտագործվել են Նիգերիայի հարավ-արևելյան մասի Նսուկկա շրջանում՝ Օկպուջեում... Ավելին⇒ |
|
Իրանական ավանդական բժշկություն (պարս.՝ طب سنتی ایرانی), որը նաև հայտնի է որպես պարսկական ավանդական բժշկություն, ավանդական բժշկության ամենահին ձևերից մեկը։ Այն հիմնված է չորս հումորների հայեցակարգի վրա՝ լորձի (Բալգհամ), արյան (Դամ), դեղին լեղու (Սաֆրա) և սև մաղձի (Սաուդա): Չորս հումորների հայեցակարգը հիմնված է Ռազեսի և Ավիցեննայի ուսմունքների վրա՝ մշակված բժշկական համակարգում: Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ վերջին տարիներին իրանական ավանդական բժշկության աշխուժացմանն ուղղված ջանքերը ձևավորել են երկու հիմնական վերաբերմունք՝ ապացույցների վրա հիմնված բժշկություն և շառլատանություն: Թեև շատ ակադեմիկոսներ օգտագործում են ապացույցների վրա հիմնված գիտական չափումներ (օրինակ՝ տարբեր ուսումնասիրություններ են անցկացվել և զեկուցվել SARS-CoV-2-ի վրա ավանդական պարսկական բժշկության բանաձևերի ազդեցության վերաբերյալ և այդ բուժումներն ուսումնասիրվել են Իրանում տարբեր կլինիկական փորձարկումների ժամանակ։ Քարիմին, Մեհրդադը, Ազադեհ Զարեհը, Սամանե Սոլեյմանին, Սաիդրեզա Ջամալիմողադամսիահկալին, Ասմաա Ասադին, Մոհսեն Շատին, Մոհիեդդին Ջաֆարին և այլոք: «Պարսկական բժշկության բուսական ձևակերպումների (պատիճների և թուրմերի) արդյունավետությունը COVID-19-ով հիվանդների ստանդարտ խնամքի համեմատությամբ՝ բազմակենտրոն բաց պիտակավորված, պատահական, վերահսկվող կլինիկական փորձարկում»: Համաշխարհային մասշտաբով այս բժշկությունն իր գագաթնակետին հասել է Իրանում՝ զուգահեռաբար նաև այնպիսի պոլիմաթների մոտ, ինչպիսիք են Աբու Բաքր Մուհամադ Զաքարիա Ռազին, Ավիցեննան և Էսմայիլ Ջորջանին: Հին իրանական բժշկությունը՝ չորս հումորի որպես բուժիչ համակարգի հիմնական գիտելիքները մշակվել են Հակիմ Ավիցեննայի կողմից իր «Բժշկության կանոն» բժշկական հանրագիտարանում Համաձայն սահմանման, որը տրված է իրանական առաջին բժշկական դասագրքերից մեկում, որը կոչվում է «Հիդայաթ ալ-Մութաալեմին Ֆի ալ-Թիբբ» (թարգմանված է որպես «Ուղեցույց բժշկություն սովորողների համար»), որը գրվել է 10-րդ դարում Ալ-Ախավինի Բոխարիի կողմից՝ բժշկությունը մարդկանց առողջությունը գիտականորեն պահպանելու և այն վերականգնելու տեխնիկան է՝ վերջինիս վատանալու արդյունքում... Ավելին⇒ |
![]() |