Հաթոր
Հաթոր[1], կամ հնաբ․ Հատոր[2][3] Գատոր[4] (հուն․՝ ‘Αϑώρ), եգիպտական դիցաբանության մեջ՝ երկնքի, ուրախություն, սիրո, արբեցման, մայրություն[3], պտղաբերություն, խնդության և պարի աստվածուհի[1]։
| Հաթոր | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | հին եգիպտական աստվածություն, աստվածուհի, պտղաբերության աստված և horned deity? |
| Դիցաբանություն | Եգիպտական դիցաբանություն |
| Սեռ | իգական |
| Երևի համընկնում է | Ba‘alat Gebal? |
| Հայր | Ռա |
| Ամուսին | Ռա և Գոր |
| Զավակներ | Բաստետ (դիցաբանություն) |
 Hathor Վիքիպահեստում | |
Հաթորը համարվում էր Հին Եգիպտոսի գլխավոր աստվածուհիներից մեկը։ Պաշտամունքի կենտրոնը գտնվում էր Դենդերայում (Միջին Եգիպտոս), ինչի պատճառով էլ աստվածուհուն անվանում էին «Դենդերայի տիրուհի»[1][3]։
Հին Եգիպտոսի պատմության ավելի ուշ ժամանակաշրջաններում Հաթորը նույնացվում էր այլ ժողովուրդների սիրո և գեղեցկության աստվածուհիների հետ, մասնավորապես՝ բաբելոնա-ասորեստանյան Իշտարի, Հունական Աֆրոդիտեի, Հռոմեական Վեներայի և գերմանա-սկանդինավյան Ֆրեայի։
Պատկերներ և ատրիբուտներ խմբագրել
Հաթորի պաշտամունքի զոոմորֆիկ (կենդանակերպ) ծագումը ենթադրում էր ավանդաբար պատկերել նրան, որպես եղջյուր ունեցող գրավիչ կին (հետագայում այն վերածվեց յուրօրինակ թագի` մեջտեղում արևի սկավառակով ), իսկ երբեմն էլ կովի ականջներով[3]։ Սակայն որոշ վայրերում աստվածուհին պահպանել էր կովի կերպարանքը (Խատխորի մարմնավորումներից մեկը Մեհուրտ կովն էր)։
«Զրո դինաստիային» պատկանող Նառմերի պալետկայում պատկերված են կովի ցայտուն արտահայտված կերպարանքով աստվածուհու գլուխներ։ Սակայն, դա կարող էր լինել կովի հետ ասոցացվող մեկ այլ աստվածուհի` Բատը։ Հարթ պատկերների վրա երկու աստվածուհիներն էլ պատկերված էին դեմքով դեպի հանդիսատեսը (երեսկողմ, այլ ոչ թե կիսադեմք), ինչպես ավանդաբար պատկերում էին աստվածներին։ Պատկերները տարբերվում էին միայն նրանով, որ Բաթի եղջյուրները ոլորված էին դեպի ներս, մինչդեռ Հաթորինը՝ թեթևակի դեպի դուրս էին։ Միջին թագավորության պաշտամունքի ժամանակ, Բաթի տարբերակիչ առանձնահատկությունները և ատրիբուտները ներծծված էին Հաթորի պաշտամունքով։
Հաթորի պատկանելիքներն էին․ սյուն, երկդեմ աստվածուհու գլուխ՝ պսակված կովի ականջներով (վաղ շրջանում՝ կովի գլխով) և մալաքիտ[3]։
Մենաթը համարվում էր աստվածուհու խորհրդանիշը և նրա ծիսական երաժշտական գործիքը[5][6]։ Հաթորի քրմերը օգտագործում էին մենաթը որպես բոժոժ[7]։ Աստվածուհու ատրիբուտներից էր համարվում նաև սիստր երաժշտական գործիքը[1]։
Դիցաբանություն խմբագրել
Առասպելական ավանդույթի համաձայն նա հանդիսացել է Հոր Բեհդետացու կինը և Հոր-Սեմատաուի մայրը, բայց որոշ քաղաքներում նրան երկրպագում էին որպես Ռաի կամ Հորի չորս երեխաների կինը (Մեմփիսում Պտահը երբեմն խաղում էր նրա ամուսնու դերը)։ Հաթորի հետ նույնացնում էին եգիպտական պանթեոնի ուրիշ այլ աստվածուհիների՝ Իհեթ, Մուգպ, Նութ։
Ռաի պաշտամունքի վերելքի հետ Հաթորը սկսեց համարվել նրա դուստրը՝ Արևի Աչքը[3], նույնականացված Ռա Սեհմեթի և Թեֆնութի դուստրերի հետ, ինչի պատճառով կարճ ժամանակաշրջան նրան երկրպագում էին առյուծի տեսքով։ Այս կարգավիճակում Հաթորը առասպելներում զբաղեցնում էր գլխավոր հերոսի տեղը։ Սեթի I-ի և Ռամզես III-ի դամբարաններից հայտնի Երկնային կովի գիրքը տալիս է սրբազան կովի կերպարը (նրան աջակցող Հեհ աստվածությունների հետ) և ըմբոստ մարդկության ոչնչացման առասպելը, որում Հաթորը գործում էր որպես մեղավորներին պատժող Ռաի Աչք և հրաժարվում է դադարեցնել մարդկանց ոչնչացնել նույնիսկ այն բանից հետո, երբ նրանց հանդեպ բարեգութ է գտնվում Արևի աստվածը։ Սպանդը դադարեցնելու համար Ռան դիմում է խորամանկության (որոշ վարկածներով ՝ իմաստության Թոթ աստծո խորհրդով)։ Հաթորի ճանապարհին հազարավոր սափորներով գարեջուր (կամ գինի) է լցվում, որի մեջ խառնում են «դիդի» նյութը (հեմատիտի փոշի, ըստ ցանկության՝ նռան հյութ) որպեսզի այն դառնա արյան պես կարմիր։ Տեսնելով այս լիճը՝ կատաղած առյուծուհին շփոթում է այն մարդու արյան հետ և սկսում է ագահորեն խմել։ Արդյունքում նա այնքան է հարբում, որ քուն է մտնում։ Արթնանալուց հետո Ռան կրկին դիմում է նրան, և Հաթորը փոխում է իր բարկությունը ողորմածության։
Ինչպես Հորին, Հաթորին նույնպես երկրպագում էին որպես փարավոնի պաշտպան, որը պտղաբերություն էր պարգևում, և նաև հանդես էր գալիս որպես մայր աստվածուհի (ինչպես Ամոն Մութի կինը)։ Հաթորի հետ էր կապված ծառերի՝ արմավենու և ժանտաթզենու պաշտամունքը (ենթադրվում էր, որ աստվածուհին կարող էր ընդունել դրանց կերպարանքը)։ Դուրս ցատկելով անդրաշխարհի ժանտաթզենու ճյուղերի միջից՝ Հաթորը կենարար խոնավությամբ սնուցում էր մահացածների հոգիները։ Բացի այդ, Հաթորի հետ էր նույնացվում ակացիան մարմնավորող աստվածուհի Իուսատը։
Հաթորին երկրպագում էին նաև որպես սիրո, զվարճանքի, երաժշտության, պարի աստվածուհի (նրա ատրիբուտներից էր սիստր երաժշտական գործիքը, որի պատկերով համայիլները (ամուլետ) հաճախ կրում էին չար ոգիներից պաշտպանվելու համար։ Նրան բնորոշող ամենատարածված էպիտետներից (մականուններից) մեկը «ոսկյան» էր։ Դենդերայում երաժշտության աստված Իհին համարվում էր Հաթորի և Հոր Բեհդետացու որդին։
Հին հույները Հաթորին նույնացնում էին Աֆրոդիտեի հետ։ Համարում էին, որ Հաթորը կապված էր հոգեհանգստյան պաշտամունքի հետ։ Կրոնական ավանդույթի համաձայն, նա, աստվածուհի Տաուրտի հետ միասին դիմավորում էր մահացածներին անդրշիրիմյան թագավորության շեմին։ Նոր Թագավորության ժամանակաշրջանում, որպես «գեղեցիկ արևմուտքի տիրուհի» (Արևմուտքը մեռյալների թագավորությունն էր) աստվածուհին նույնացվում էր Ամենտետի հետ։ Ավելի ուշ շրջանում Հաթորը նույնացվում էր ինչպես Իսիդայի, այնպես էլ Տաուրտի, Նեյթի, Բաստետի, Նեբտուի, Կուդշուի հետ։
Պաշտամունք խմբագրել
Հնագույն ժամանակներում Խատխորին երկրպագում էին որպես երկնային կով, որը լույս աշխարհ էր բերել արևը][3]։ Փաստորեն, նա Ծիր Կաթինի անձնավորումն էր, որը հին եգիպտացիներին երևացել էր երկնային կովի կաթի տեսքով։ Այնուամենայնիվ, մի շարք վկայություններ ցույց են տալիս, որ այս պաշտամունքը գոյություն է ունեցել դեռևս Կարիճ Արքայի օրոք։
Հաթորի պաշտամունքի հիմնական կենտրոնն էր Վերին Եգիպտոսի վեցերորդ նոմում (նոմ-հին ժամանակներում՝ VI սեպտ Վերին Եգիպտոսում) գտնվող Դենդերա քաղաքը (հելլենիստական դարաշրջանի՝ Տենտիրա), որտեղից էլ առաջացել է «Դենդերայի տիկինը» մականունը։ Այստեղ է գտնվում Հաթորի լավ պահպանված տաճարը, որը կառուցվել է հունահռոմեական ժամանակաշրջանում ՝ Պտղոմեոսների տոհմից մինչև Տիբերիոս կայսեր կառավարումը։
Հաթորի պաշտամունքի մեկ այլ կենտրոն էր Դեյր էլ-Բահարին, որտեղ նախկինում իր հետքն էր թողել գոյություն ունեցող կովի պաշտամունքը։ Այն Թեբեի արևմտյան ափին էր՝ կին-փարավոն Հաթշեպսութի թաղման տաճարի վայրում, որտեղ գտնվում էր աստվածուհու մատուռը։ Թեբեի շրջակայքում Հաթորը, մեկ այլ աստվածուհի՝ Մաատի հետ երկրպագում էին նաև Դեյր էլ-Մեդինայի տաճարում։
Ասուանի մոտ գտնվող Ֆիլի կղզում, որտեղ երկրպագում էին Օսիրիսին, փարավոն Նեկտանեբ I-ը կանգնեցրեց Խատխորի ամենաերկար գործող տաճարը՝ գուցե վերջին հեթանոսական սրբավայրը Բյուզանդական կայսրությունում (համարվում էր,որ այն նվիրված էր Իսիդային, որը անտիկ ժամանակաշրջանում նույնացվում էր Աֆրոդիտեի հետ։ Հուստինիանոսի օրոք տաճարը վերաօծվեց որպես Աստվածածին եկեղեցի)։
Երկրպագություն Եգիպտոսից դուրս խմբագրել
Այնուամենայնիվ, Խատխորի երկրպագությունը տարածվել էր ամբողջ Եգիպտոսում, ինչպես նաև Նեղոսի հովտից դուրս՝ Սինայում, Նուբիայում, Պունտայում, Բիբլոսում և Քանանում, որտեղ պաշտամունքի կենտրոնը Թել Հազորն էր, որը ըստ աստվածաշնչային ավանդույթի, ոչնչացվել էր Հիսուս Նավինի կողմից։ Փյունիկյան Բիբլոսում, Թութմոս III փարավոնի օրոք, Հաթորի սրբավայրը հայտնվել էր Բաալաթ Գեբալի տաճարում, որն այն ժամանակ նույնացվում էր նրա հետ, իսկ այնուհետև՝ Իսիդայի։ Մեկ այլ արևմտասեմական աստվածուհի, որի կերպարը կոնտամինացվում (բաղարկվում) էր Հաթորով, Կադեշն էր, որին պաշտում էին սիրիական Կադեշում։
Նուբիացիները ամբողջովին ներամփոփեցին Հաթորին իրենց պանթեոնում։ Նոր Թագավորության փարավոնները կառուցում էին իրենց երկիրը աստվածուհուն նվիրված տաճարներով (օրինակ՝ Ֆարասում), իսկ Ամենհոտեպ III-ը և Ռամզես II-ը դրանք նվիրեցին իրենց կանանց ՝ Թիեին (Միրգիսեյում) և Նեֆերտարի Մերի-են-մուտին (Աբու Սիմբելի փոքրիկ տաճարը)։ Հաթորի երկրպագությունը շարունակվել է նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Կուշիտների թագավորությունն անկախացել էր Եգիպտոսից։ Այսպես, օրինակ՝ Տախարկան Ջեբել Բարկալում գտնվող Ամունի սուրբ վայրում, տաճարներ է կառուցել Մութի և Հաթորի պատվին՝ որպես Աստծո կանանց։ Եգիպտական գիտակցության մեջ աստվածուհին հաճախ ասոցացվում էր հարավային հողերի հետ։ Նրան անվանում էին «Պունտայի տիրուհի», իսկ մեծատոհմիկ Խուֆխորը հարավային արշավներից փարավոնի պալատ բերված ապրանքները ներկայացնում էր որպես «Խատխորի նվերներ»։
Սինայի թերակղզում բրիտանացի հնէաբան Ֆլինդերս Պետրին գտել էր Սերաբիտ էլ-Խադիմում գտնվող Խատխորի հինավուրց տաճարի մնացորդները, որը համարվել է աստվածուհու երկրպագության կենտրոն Միջին Թագավորությունից մինչև Նոր թագավորության ավարտը։ Թերակղզու արևելքում՝ Տիմնա հովտում են գտնվում Սեթի I փարավոնի կողմից Հաթորին նվիրված մեծ տաճարի ավերակները, որոնք ավերվել էին երկրաշարժից և վերակառուցվել Ռամզես II-ի կառավարման օրոք։ Այս երկու տեղանքները մոտ էին այն հանքերին, որտեղ արդյունահանվում էր փիրուզ, և Հաթորին նաև այստեղ էին երկրպագվում, որպես հանքափորների և հանքահատների հովանավոր։ Ավելի ուշ, Տիմնա քաղաքում գտնվող Հաթորի տաճարը մադիանացիների կողմից անապատում վերածվել էր վրանային ճամբարի՝ նվիրված իրենց սեփական աստվածներին, իսկ եգիպտացիներին ներգրավել էին որպես աշխատուժ։
Թաղման պրակտիկա խմբագրել
Որպես անդրշիրիմյան կյանքի աստվածություն ՝ Հաթորի անունը հաճախ կարելի է հանդիպել թաղման մասին գրություններում։ Օրինակ՝ Նոր Թագավորության վաղ շրջանում Օսիրիսը, Անուբիսը և Խատխորը երեք աստվածներն էին, որոնք առավել հաճախ հանդիպում էին արքայական դամբարաններ զարդարելիս[8]։ Այս ժամանակահատվածում նա հաճախ հայտնվում էր որպես աստվածուհի, որը ողջունում էր մահացածներին անդրշիրիմյան կյանքում[9]։ Որոշ պատկերներ ներառում էին Նեկրոպոլից դուրս եկող կովին և անդրշիրիմյան աշխարհի պարտեզը կառավարող աստվածուհու կերպարը[10]։
18-րդ դինաստիայի արվեստը պարունակում էր բազմաթիվ պարող, նվագող, երգող և խմող մարդկանց պատկերներ։ Հաճախ նրանք իրենց ձեռքում պահում էին սիստր երաժշտական գործիքը և մենաթի մանյակը՝ Հաթորի ավանդական խորհրդանիշները։ Պատկերները կարող էին խորհրդանշել ինչպես դամբարանների առջև անցկացվող մասնավոր տոնակատարությունները,որպեսզի հարգեն ննջեցյալի հիշատակը, այնպես էլ տաճարային մեծ տոներն ու փառատոները[11]։ Վերջիններս, իրենց հերթին, ընկալվում էին որպես շփում մարդկային և աստվածային թագավորությունների միջև, այսինքն ՝ կապ ողջերի և մահացածների միջև։ Ուստի գերեզմանների տեքստերում հաճախ ցանկություն էր հայտնվում, որ հանգուցյալը կարողանա մասնակցել փառատոներին։
Թաղման որոշ առարկաներ, որոնք պատկերում էին մահացած կանանց որպես աստվածուհիներ, իրենց կերպարով ցույց են տվել, որ իրենք հաթորի հետևորդներ են։ Հաթորի և մահացած կանանց կերպարների կապը պահպանվել է նաև հռոմեական ժամանակաշրջանում[12]։
Ժամանակակից մշակույթում խմբագրել
«Աստղային դարպասներ։ ԱԳ-1 » գիտաֆանտաստիկ հեռուստասերիալի երեք դրվագներում Հաթորը հանդես է գալիս որպես անհաշտելի ախոյան ՝ այլմոլորակային քաղաքակրթության ներկայացուցիչ, որը պատահաբար ազատվել է Մայաների բրգաձև տաճարում թաքնված եգիպտական տիպի սարկոֆագից և տիրապետում է հորմոնների միջոցով հայտնի տղամարդկանց շահարկելու ունակությունը (հայտնի որպես «Խատխորի շունչ»)։
Աստերոիդներ խմբագրել
Աստվածուհու անունով են անվանվել 1876 թվականին հայտնաբերված (161) Աթոր և 1976 թվականին Էլեանոր Հելինի կողմից հայտնաբերված (2340)Խախտոր աստղակերպերը։
Սրբապատկերներ խմբագրել
.jpg)
_MET_DP311633_(cropped).jpg)
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 И. А. Ладынин. «Хатхор». Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 21-ին.
- ↑ М. Э. Матье Избранные труды по мифологии и идеологии древнего Египта. — "Восточная литература" РАН, 1996. — С. 186. — 336 с. — ISBN 9785020178236
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Н. Н. Швец Словарь египетской мифологии. — Москва: ЗАО Центрполиграф, 2008. — С. 169—174. — 251 с. — ISBN 978-5-9524-3466-0
- ↑ Ковалёв, Сергей Иванович (историк) История древнего мира: Древний восток. — Гос. социально-экономическое изд., 1937. — С. 210. — 458 с.
- ↑ Wörterbuch der aegyptischen Sprache im Auftrage der deutschen Akademien. 6 vols. / Erman, Johann Peter Adolf, and Hermann Grapow. — Leipzig: J. C. Hinrichs’schen Buchhandlungen (Reprinted Berlin: Akademie-Verlag GmbH, 1971), 1926–1953. — С. 2—4, 18-76.
- ↑ Robert A. Armour Gods and Myths of Ancient Egypt. — American Univ. in Cairo Press, 2001. — С. 91.
- ↑ George Hart The Routledge Dictionary Of Egyptian Gods And Goddesses. — Routledge, 2005. — С. 65.
- ↑ Lesko, Barbara S. The Great Goddesses of Egypt. — University of Oklahoma Press, 1999. — ISBN 978-0806132020
- ↑ Assmann, Jan Death and salvation in ancient Egypt. — Ithaca: Cornell University Press, 2005. — 490 с. — ISBN 9780801464805
- ↑ Pinch, Geraldine Votive offerings to Hathor. — Oxford: Griffith Institute, Ashmolean Museum, 1993. — 408 с. — ISBN 0900416548
- ↑ Dining and death : interdisciplinary perspectives on the 'Funerary Banquet' in ancient art, burial and belief. — Leuven. — xxxi, 690 pages с. — ISBN 9789042932517, 9042932511
- ↑ Smith, M. (Mark) Following Osiris: perspectives on the Osirian afterlife from four millennia. — Oxford, United Kingdom, 1951. — 666 с. — ISBN 9780191089756
Գրականություն խմբագրել
- «Атор». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Ха́тор // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Коростовцев М. А. Религия Древнего Египта. — М., 1976.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հաթոր» հոդվածին։ |