Հին Եգիպտոսի Փարավոն
Սեթի I Մերնեպտահ
Ռամզես II (Մեծ)
XIX դինաստիա
1279 — 1213 թթ. մ.թ.ա. (66 տարի)
Դինաստիական շրջան, Նոր թագավորություն
Ռամզես II-ի արձանի գլուխը Լուքսորի տաճարում Եգիպտոս
Հին Եգիպտոսի փարավոն
Պատմական ժամանակաշրջանԴինաստիական շրջան, Նոր թագավորություն
ԴինաստիաXIX դինաստիա
Կառավարման տարիներ1279 — 1213 թթ. մ.թ.ա. (66 տարի)
ՆախորդողՍեթի I
ՀաջորդողՄերնեպտահ
.
Ամուսին
  1. Նեֆերտարի
  2. Մերիթամոն
  3. Իսիտնոֆրետ I
  4. Բենտ-Անատ
  5. Նեբեթաուի
  6. Հենութաուի
Երեխաներ
  1. Аменхерхепешеф[փա՞ստ]
  2. Խաեմուաս
  3. Մերնեպտահ
ՀայրՍեթի I
ՄայրԹույա
Ծնվել էմ.թ.ա. 1303
Մահացել էմ.թ.ա. 1213
Թաղման վայրԹագավորների հովիտ, KV7 դամբարան

Ռամզես II[1][2]- Հին Եգիպտոսի XIX դինաստիայի 3-րդ փարավոն, կառավարել է մոտավորապես մ․թ․ա․ 1279-1213 թթ․։ Հաճախ հիշատակվում է որպես Հին Եգիպտոսի մեծագույն, ամենահզոր և առավել նշանավոր փարավոն[3]։

Թագավորության սկիզբ խմբագրել

 
Ռամզես II-ը մանուկ ժամանակ

Գահ բարձրանալը խմբագրել

Ռամզես II-ը գահ բարձրացավ շեմուի (երաշտ) սեզոնի 3-րդ ամսվա 27-րդ օրը։ Այդ ժամանակ երիտասարդ թագավորը մոտ քսան տարեկան էր[4]։

Չնայած արձանների և փաստաթղթերի ահռելի քանակությանը, որոնք իրենց մեջ ունեն Ռամզես II անունը, իր ավելի քան 66-ամյա թագավորությունը պատմական աղբյուրներում բավականին անհավասարաչափ է լուսաբանված։ Թվագրված փաստաթղթերը առկա են իր թագավորության յուրաքանչյուր տարվա համար, բայց դրանք խիստ տարբեր են՝ կրոնական ծիսակարգերի համար նախատեսված արձաններից մինչև անգամ մեղրի համար նախատեսված տարրաները։

Հաղթանակ նուբիացիների և լիբիացիների նկատմամբ խմբագրել

 
Ռամզես II-ը Նուբիայի դեմ պայքարում

Ռամզես II-ի կառավարման առաջին ամիսներից պահպանվել են քանանացիների գերեվարման պատկերները։ Փարավոնը անձամբ է մասնակցել Նուբիայի ապստամբությունը ճնշելու համար մղվող պայքարին։ Այս արշավանքի ընթացքում, ընդամենը մեկ, նոսր բնակեցված շրջանում 7000 մարդ է զոհվել։ Պահպանվել են նաև արևմտյան հարևանների՝ լիբիացիների դեմ տարած հաղթանակի պատկերներ[5]։

Պայքար Շերդանի ծովահենների դեմ խմբագրել

Ավելի ուշ, կառավարման 2-րդ տարում, Ռամզես II-ը հաղթանակ է տանում Շերդանի ծովահենների նկատմամբ[6](արդյունքում նրանք բնակություն են հաստատում Սարդինիայում[7]

Շերդանի գերիներով համալրում են եգիպտական զորքերի շարքերը, որոնք հետագայում փարավոնին ծառայելով, մարտնչում են Սիրիայի և Պաղեստինի դեմ մղվող մարտերի առաջին շարքերում։

Պատերազմ խեթերի դեմ խմբագրել

Առաջին արշավը խմբագրել

Ամրապնդելով պետության հիմքերը, Ռամզես II-ը սկսում է պատրաստվել Խեթերի դեմ պատերազմին։ Կառավարման 4-րդ տարում, ձեռնարկում է առաջին արշավը Հարավարևմտյան Ասիա` Փյունիկիայի և Պաղեստինի ուղղությամբ։ Այս արշավի արդյունքում Ռամզես II-ը գրավում է Բեյ­րութը։

Կադեշի ճակատամարտը խմբագրել

Եգիպտացիների զորքը խմբագրել

Կառավարման 5-րդ տարվա գարնանը հավաքելով ավելի քան 20-հազարանոց զորք, իր երկրորդ արշավն է սկսում՝ սահմանամերձ Չիլու ամրոցից։ 29 օր անց, եգիպտական 4 ռազմական միավորներ, որոնք կոչվել էին Ամոնի, Ռայի, Պտահի և Սեթի պատվին (յուրաքանչյուրում հինգ հազար ռազմիկ) վրաններ են խփում Կադեշի մոտակայքում։ Դրանից ավելի վաղ, ռազմական միավորներից մեկը, որը կազմել էր փարավոնը (հավանաբար ընտրյալ ռազմիկներից), ուղարկվել էր ծովի ափի երկայնքով հետագայում Կադեշի մոտ հիմնական ուժերի հետ միավորման համար։

Հաջորդ օրն առավոտյան եգիպտական հազարավոր զորքը սկսում է Օրոնտով գետնանցումը։ Շփոթմունքի մեջ հայտնվելով՝ եգիպտական ճամբարներ ուղարկված խեթական հետախույզների կողմից, որոնք վստահեցնում էին, որ խեթերը նահանջել են հեռավոր հյուսիս՝ Հալեպի մոտ, Ռամզեսի զորքը միայն «Ամոն»-ով միավորվելով և չսպասելով մնացած զորքերի ջրանցմանը, շարժվում է դեպի Կադեշ։

Խեթերի զորքը խմբագրել

Եգիպտական պատմական աղբյուրների համաձայն խեթական բանակը կազմված էր 3500 մարտակառքից (յուրաքանչյուրում երեք ռազմիկ) և 17 հազար հետևակից։ Զինվորների ընդհանուր քանակը մոտավորապես 28 հազար էր։ Խեթական զորքը համալրված էր այլ թագավորությունների զորքերով ինչն էլ խեթերի արքա Մուվաթալլի II-ին դժվարեցնում էր այդ խառնամբոխի ղեկավարումը։

Ճակարտամարտը խմբագրել

Անձամբ ղեկավարելով զորքը, բացառապես նրա կամքի ուժի ու զորավարական տաղանդի շնորհիվ, եգիպտական բանակը ոչ միայն գլխովին չի ջախջախվում, այլև հարաբերական հաղթանակ է գրանցում խեթական բանակի նկատմամբ։ Այս ճակատամարտի նկարագրության մեջ առաջին անգամ հանդիպում է «շտռաֆբատի» սկզբունքը, երբ խուճապը բացառելու համար նետաձիգները նետահարում էին առանց հրաման նահանջած ցանկացած եգիպտացու։

Ճակարտամարտը նկարագրող պատմական աղբյուրներ խմբագրել

Կադեշի ճակատամարտը խորը տպավորություն է թողնում Ռամզես II-ի վրա, որն էլ հրամայում է պատմություններ գրել այդ իրադարձությունների մասին և մարտերի համայնապատկերները «նկարազարդել» տաճարների պատերին, այդ թվում Աբիդոսում, Կառնակում, Լուքսորում և Աբու Սիմբելում։

Սիրիայի և Փյունիկիայի անկումը խմբագրել

Եգիպտոսի և Խեթական թագավորության միջև կնքված խաղաղության պայմանագիր խմբագրել

 
Միջազգային պայմանագրի հուշատախտակ՝ Խեթական թագավորության (Հաթթուսիլիս III) և Եգիպտոսի (Ռամզես II) միջև

Մուվաթալլի II-ի մահը բավականին հանդարտեցնում է Եգիպտոսի և Խեթիայի հարաբերությունները։ Ռամզես II-ի գահակալման 21-րդ տարվա ձմռանը[8] Հաթթուսիլիս III-ի դեսպանը ժամանում է Եգիպտոսի մայրաքաղաք և իր թագավորի անունից եգիպտական թագավորին է հանձնում արծաթե հուշատախտակը՝ պայմանագրի սեպագիր գրությամբ՝ կնիքներով հաստատված, ըստ որի Հյուսիսային Սիրիան մնում է խեթերին, իսկ Հարավային Սիրիան, Պաղեստինը և Փյունիկիան անցնում է Եգիպտոսի իրավասությանը։ Խեթա-եգիպտական այդ դաշինքը նախատեսում էր նաև 22 փոխօգնության պայմաններ (ավելի ուշ դաշինքն ամրապնդվում է դինաստիական ամուսնությամբ. Ռամսես II-ը կնության է առնում խեթական արքայադստերը)։ Պայմանագիրը թարգմանվում է[9] եգիպտերեն և հավերժացվում է Կառնակի և Ռամզեսեումի պատերին։

Պատասխան պայմանագիրը, որը փարավոնը ուղարկում է Հաթթուսիլիս III-ին, նույնպես սեպագիր էր և գրված էր աքքադերենով։ Այս տարբերակի պատառիկները պահպանվել են Բողազքյոյի արխիվում։

Այսպիսով մոտ երկու դար ընթացող Եգիպտոսի և Խեթական տերության հետ հակամարտությունը, որի ընթացքում տեղի էին ունեցել հին աշխարհի մի շարք խոշորագույն ճակատամարտեր, այդ թվում Ք.Ա. 1274թ. տեղի ունեցած Քադեշի ճակատամարտը, լուծվում է, երբ ինչպես եգիպտացիներին, այնպես էլ խեթերին սկսում են սպառնալ այլ ազգեր, և Ք.Ա. 1258 թվականին Ռամզես II-ը ու խեթերի արքա Հաթթուսիլիս III-ը կնքում են պատմական քրոնիկներում արձանագրված առաջին հաշտության պայմանագրերը, որով սահմանվում է, որ հին աշխարհի այս երկու գերտերությունները ոչ միայն կդադարեցնեն թշնամանքը, այլև կսատարեն միմյանց՝ երրորդ կողմի ներխուժման դեպքում։ Պայմանագրում նշվում էր նաև, որ «Եթե որևէ մեկը փախչի Եգիպտոսից և գնա խեթերի երկիր, ապա խեթերի թագավորը նրան չի պահի իր երկրում և կվերադարձնի Ռամզես II-ի երկիր»։ Փախուստի հանգամանքն ինքնին եղել է հանձնման հիմք։ Պայմանագիրն ապահովել է նաև հարցման ենթակա անձանց անվտանգությունը. «Նրանց մահապատժի ենթարկելիս չեն վնասի նրանց աչքերը, շրթունքները և ոտքերը»։

Այս պատմական պայմանագրի կրկնօրինակը պահպանվում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի սրահում։

Համաշխարհային առևտրի ընդլայնումը խմբագրել

Շինարարական գործունեությունը խմբագրել

 
Ռամզեսի մեծ և փոքր տաճարները, Աբու Սիմբել

Խեթական պատերազմից հետո Ռամսես II-ը ևս 45 տարի կառավարում է Եգիպտոսը։ Ստորին Եգիպտոսում, Դելտայի արևելքում նա հսկայական շինարարություն է ծավալում[10]։ Այստեղ անցկացվում են ջրանցքներ, կառուցվում քաղաքներ, ինչպես նաև մայրաքաղաք Պեր-Ռամզեսը (Ռամզեսի տուն)[11]։ Շինարարական աշխատանքներից հետո Նեղոսի ողջ արևելյան դելտան կոչվում է Ռամսեսի երկիր։ Հայտնի են նաև փարավոնի մեծածավալ շինարարական աշխատանքները Նուբիայում, Թեբեում, Կառնակում, Աբիդոսում։ Տաճարներ է կառուցել Մեմփիսում, Աբիդոսում ավարտին է հասցրել հոր՝ Սաթի I-ի հոյակերտ տաճարը, ընդլայնել է Լուքսորի տաճարը, այնտեղ կառուցելով լայնարձակ պալատներ և քանդակազարդ սյուներ։

Տաճարներ է կառուցում Նուբիայում, Նեղոսի արևմտյան ափին՝ Աբու Սիմբելում[12], Ասուան քաղաքից 280 կմ դեպի հարավ։ Ժայռերի մեջ փորված երկու տաճարներից մեծը նվիրված Է Ամոն, Պտահ և Հարախտի աստվածներին ու իրեն՝ փարավոնին, փոքրը՝ Հաթոր աստվածուհուն և փարավոնի կնոջը՝ Նեֆերտարիին։ Մեծ տաճարի շքամուտքի երկու կողմում քանդակված են մոտ 20 մ բարձրությամբ հսկա արձաններ, բոլոր աստվածներին պատկերում է իր կերպարով։ Փարավոնի հայացքն ուղղված է դեպի արևելք, դեպի ծագող արևի կողմը։ Ռամզեսի ոտքերի մոտ իր ընտանիքի անդամներից ոմանց անձաններն են, մասնավորապես կնոջ՝ Նեֆերտարիի, մոր և մի քանի երեխաների, նա ավելի քան 200 երեխա ուներ։ 1979 թ-ին այն դասվել է Միավորված Ազգերի Կրթության, Գիտության և Մշակույթի Կազմակերպության համաշխարհային ժառանգության ցանկի մեջ։

Մահը և ժառանգությունը խմբագրել

Մոտ 90 տարեկան հասակում տառապել է ատամնաբուժական ծանր խնդիրներով, արթրիթիով և զարկերակների քրոնիկ հիվանդությունով[13]։ Այսպիսով Եգիպտոսը հարստացրել է նաև տարբեր բուժ պարագաներով դրանք ներկրելով մյուս կայսրություններից։

Ունեցել է շատ կանայք և երեխաներ, կառուցել է բազմաթիվ հուշարձաններ, տաճարներ, արձաններ որոնցից նվիրել է և իր սիրելի թագուհուն` Նեֆերտարիին։

Ռամսես II–ին փոխարինում է նրա 13-րդ որդին` Մեր-Նե-Պտահը։

Հետագայում ավելի քան 9 փարավոն վերցրել են Ռամզես անունը` ի պատիվ նրա։

Մումիան խմբագրել

 
Ռամզես II-ի մումիան

Ռամզես II-ի մարմինը սկզբնապես թաղվում է Թագավորների հովտում, KV7 դամբարանում, բայց դամբարաներ թալանողների պատճառով, վերաթաղվում է չորս անգամ։ Սկզբում տեղափոխում են հոր՝ Սեթի I-ի դամբարան, որը հետագայում թալանվում է, հետո վերաթաղում են Իմհալի թագուհու դամբարանում, սակայն այն ևս թալանում են, հետո տեղափոխում են Ամենհոտեպ I-ի դամբարան։ Հետագայում քուրմերը Ռամզեսի մումիան, թալանված մյուս փարավոնների մումիաների հետ, թաքցնում են Հերիհոր ժայռափոր թաքստոցում այժմյան Դեյր էլ-Բահարիում[14]։ XIX դարի կեսերին այդ թաքստոցը հայտնաբերվում է արաբական դամբարաններ թալանողների կողմից, որոնք այդտեղի հարստությունը մաս–մաս սկսում են վաճառել եվրոպացի զբոսաշրջիկներին[14], ինչն էլ գրավում է եգիպտական իշխանությունների ուշադրությունը։ Արդյունքում փարավոնի լավ պահպանված մումիան հայտնաբերվում է 1881 թվականին և հասանելի է դառնում գիտությանը։

1975 թվականին Փարիզում Ռամզես II–ի մումիան ենթարկվում է յուրահատուկ հետազոտման գործընթացի[15]։

2008 թվականի սեպտեմբերին եգիպտացի և գերմանացի հնագետների խումբը Եգիպտոսի հյուսիսում՝ Կահիրեից 85 կմ դեպի հյուսիս, պեղումներ անելիս հայտնաբերում են Ռամզեես II փարավոնի տաճարի փլատակները։ Այդտեղ հայտնաբերում են նաև փարավոնի արձանը։ Եգիպտոսի հնագույն ժառանգության հարցով նախարար Մուհամեդ Իբրահիմը իր ուղերձում ներկայացրել է, որ գտնված արձանը պատկանում է մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակին։ Այն ունի 1.95 մետր բարձրություն և 1.60 մետր լայնություն և պատրաստված է կարմիր գրանիտից։ Ավելի ուշ արձանի վրա հայտնաբերվում են փորագրված հիերոգլիֆներ, որոնք մատնանշում են Ռամզես II անունը[16]։

Անուն խմբագրել

Դիոդորոս Սիկիլիացին Ռամզես II-ին անվանում է Օսիմանդի (հին հունարեն՝ Ὀσυμανδύας)[17]:

Անվան տեսակ Հիերոգլիֆային գրելաձև Գրադարձություն — Թարգմանություն
«Հորային անուն»
(ինչպես Հոր)
G5
E1
D40
C10U6
kȝ-nḫt mrj-Mȝˁt«Ճշմարտություն սիրող հզոր ցուլ»
E1
D40
Aa11
X1
C10N36
նույնական է նախորդին
E1
D40
C177
նույնական է նախորդին
E1
D40
C10U6V30
W4
Z3W19X1
I9
Z1
I9
Q3
X1
V28C18C
kȝ-nḫt mrj-Mȝˁt nb-ḥȝbw-sd-mj-jt.f-Ptḥ-Tȝṯnn
«Հզոր ցուլ, տոների տիրակալ, հար և նման իր հայր Պտահին»
E1
D40
C2U6
kȝ-nḫt mrj-Rˁ
E1
D40
C2Q3
X1
Q3
X1
Z9
D40
N25
X1 Z1
V30
T28S33 S33
I9
kȝ-nḫt mrj-Rˁ ptpt-ḫȝst-nb(t)-ḫr-ṯbwj.f
E1
D40
V28D36
Z4
D2C10
kȝ-nḫt ḥˁj-ḥr-Mȝˁt
E1
D40
S29N29A28R19X1
O49
kȝ-nḫt sqȝj-Wȝst
E1
D40
S42F9 F9
D40
kȝ-nḫt sḫm-pḥtj
E1
D40
F12S29F9
F9
kȝ-nḫt wsr-pḥtj
E1
D40
G36
F9 F9
kȝ-nḫt wr-pḥtj
E1
D40
X1
U15
H8
Z1
kȝ-nḫt zȝ-Jtm
E1
D40
D34D2
Z1
F23
I9
kȝ-nḫt ˁḥȝ-ḥr-ḫpš.f
E1
D40
G36
D21
n&xt Z2
D40
D34D2F23
I9
kȝ-nḫt wr-nḫtw ˁḥȝ-ḥr-ḫpš.f
E1
D40
O29VM23
X1
M17 M17
Z2
kȝ-nḫt ˁȝ-nsyt
E1
D40
O29
F7 X1
Z2
kȝ-nḫt ˁȝ-šfjt
E1
D40
U39C10
kȝ-nḫt wṯz-Mȝˁt
E1
D40
F12T16
kȝ-nḫt wsr-ḫpš
E1
D40
M44F16
F16
kȝ-nḫt spd-ˁbwj
E1
D40
N29A28S1
kȝ-nḫt qȝj-ḥḏt
E1
D40
V28A24N17
V30
kȝ-nḫt ḥwj-tȝ-nb
E1
D40
S24
O34
D40
N19
N21 N21
kȝ-nḫt ṯz-tȝwj
E1
D40
mn
n
Y1
F34
Z1
S42F9 F9
X1 X1
D40
kȝ-nḫt mn-jb sḫm-pḥtj
E1
D40
G36
D21
W4
Z2
N36
N19
N21 N21
kȝ-nḫt wr ḥȝbw-sd mrj-tȝwj
E1
D40
S29D46
N21 Z9
D40
S22
X1 X1
G4
kȝ-nḫt sḏ-Sṯtjw
E1
D40
N35
N5
Z1

A40
S29D46
N21 Z9
D40
S22X1G4Z2ss

kȝ-nḫt n-Rˁ sḏ-Sṯtjw
E1
D40
E1
N35
S38S38S38C2
kȝ-n-ḥqȝw
G36
D21
W4Z1
TWO
W19C18C
wr-ḥȝbw(-sd)-mj-Tȝtnn
«Նեբտիյան անուն»
(ինչպես կրկնակի թագի Տեր)
G16
G20V31
I6
X1
O49
G45I9
Z7
D40
N25
X1 Z2ss
mk-Kmt wˁf.-ḫȝswt
Aa15
D36
V31
I6
X1 O49
G45I9
D40
N25
X1 Z2ss
C2F31S29R8AW11
D21
U17
Y1
N19
N21 N21
mk-Kmt wˁf.-ḫȝswt Rˁ-msj-nṯrw grg-tȝwj
«Храбрец Египта, который унаследовал чужеземные страны, порождение богов, приведший в порядок две земли»
S29O43B
Q3
A53R8X1
D21
Z4
Y1
N35
L1
D21
A40
šzp-nṯrj-n-Ḫprj
G36
D21
F7
X1
G20V31
I6
X1
O49
 
 
 
 
 
 
wr-šfjt mk-Kmt«Многоуважаемый защитник Египта»
S29Y5
N35
Aa1 U22
Y5
N35
W24 W24 W24
Aa15
O45 X1
M24N35
X1
I9
M17Y5
N35
D37
M23G43D2X1
W11 O1
I9
smnḫ-mnw-m-Jpt-rsj(t)-n-jt.f-Jmn-dj-sw-ḥr-nst.f
V71
Z4
A28Y1VD2
Z1
Aa11
X1
C10W19N27
X1 Z4
O1
O1
ḥˁj-ḥr-Mȝˁt-mj-ȝḫtj
D34D40
N35
C11Z1
Z2
E22S42G17F34

ˁḥȝ-n-ḥḥw mȝj-sḫm-jb
D34D40
D2 Z1
F23
D40
I9
Aa15
D36
V31
A12 Z3
I9
ˁḥȝ-ḥr-ḫpš.f mk-mšˁw.f
S29Aa1
A15
D40
F22
D54
M23W25N35
F22
Z7 Z4
N17
sḫr-pḥw-sw jnj-pḥwj-tȝ
«Ոսկե անուն»
(ինչպես ոսկե հոր)
G8
F12S29M4M4M4O29
D40
Z2
wsr-rnpwt ˁȝ-nḫtw«Сильный годами, великий победами»
F12S29M4
I8
N33
M4
I8
N33
M4
I8
N33
O29
D36
Y1
n&xt G45Z3
նույնական է նախորդին
O29
F23
U6M17M17N19
N21 N21
ˁȝ-ḫpš mry-tȝwj«Инициативный и возлюбленный в Обеих странах»
F12F23
N36
N19
N21 N21
wsr-ḫpš mrj-tȝwj
S42W19Z11R19A40
wḫȝ-mj-jmj-Wȝst
V28V28Z4
D54

X1
G25Aa1
Z2ss
S3F31S29S29
ḥḥ-ȝḫwt-n-msj-sw
S42Aa15
D40
F23D46
D21
D40
T10
X1 Z2ss
Z2ss
Z2ss
sḫm-ḫpš dr-pḏt-9
G36
D21
N35
M3

X1
G45Aa1
Z2ss
D2
Z1
N25
V30
X1
wr-nḫtw-ḥr-ḫȝst-nbt
G36
D21
I9
F40 X1
Z7 Z2
S42F9 F9
D40
wr-fȝw sḫm-pḥtj
G45I9
Z7
D40
N25
X1 Z2ss
D46
D21
D40
D58N37
X1 Z7
A14
Z2
wˁf.-ḫȝswt dr-bšṯw
«Անձնանուն»
(ինչպես Ռաի որդի)
G39N5

Ca1N5F31S29M23
Z7
U6M17Y5
N35
G7Ca2
Rˁ-msj-sw mrj-Jmn
«Рождённый Ռա, возлюбленный Ամոնом»
Ca1N5F31S29M23
Z7
U6M17Y5
N35
G7R8S38
N29
G7O28Z1Ca2
նույնական է նախորդին
Ca1S29S29
Z4
M23
Z7
U6M17Y5
N35
G7Ca2
ss(j)-sw mrj-Jmn
Ca1S29S29
X1
M23
Z7
Ca2
ss-sw
Ca1S29
X1
M23
Z7
Ca2
s-sw

Պատկերասրահ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

  • Г. М. Бонгард-Левина. — М., 2, История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации (Главная редакция восточной литературы издательства «Наука»), Եգիպտոս, 1988 — 623 էջ. — 25 000 հատ։
  • Стучевский И. А., Рамсес II и Херихор, М., 1984։
  • В. В. Эрлихман, Древний Восток и античность. // Правители Мира. Хронологическо-генеалогические таблицы по всемирной истории в 4 тт.։
  • Сергей Шаповалов, «Сыновья Черной земли»։[18]
  • Balout, L., Roubet, C. and Desroches-Noblecourt, C., La Momie de Ramsès II: Contribution Scientifique à l'Égyptologie, 1985։
  • Capital of the Hyksos - Recent Excavations, «British Museum Press», 1995, ISBN 0-7141-0968-1։
  • Peter J., The Monuments of Seti I: Epigraphic, Historical and Art Historical Analysis, NV Leiden, «Brill», 2000, ISBN 90-04-11770-9։
  • Dyan Hilton, The Complete Royal Families of Ancient Egypt (Thames & Hudson), 2004, ISBN 0-500-05128-3։
  • Nicolas, Grima, A History of Ancient Egypt, Oxford, 1992, ISBN 0-631-17472-9։
  • Pharaoh Triumphant: The Life and Times of Ramesses II, King of Egypt, London, «Aris & Phillips», 1983, ISBN 0-85668-215-2։
  • RPO Editors, Percy Bysshe Shelley: Ozymandias (խմբ. University of Toronto Department of English), «University of Toronto Libraries, University of Toronto Press», 2006։
  • Tyldesley, Joyce, Ramesses: Egypt's Greatest Pharaoh, London, «Viking/Penguin Books», 2000։

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ծանուցումներ խմբագրել

  1. «Rameses». Webster's New World College Dictionary. Wiley Publishing. 2004.
  2. «Ramses». Webster's New World College Dictionary. Wiley Publishing. 2004.
  3. Putnam (1990)
  4. Rice (1999), p. 165.
  5. R. Gabriel, The Great Armies of Antiquity, 6.
  6. Grimal (1992), pp. 250–253.
  7. Tyldesley (2000), pp. 53.
  8. Grimal (1992), p. 257.
  9. Kitchen (1983), pp. 73–79 & 62–64.
  10. Amelia Ann Blandford Edwards. «Chapter XV: Rameses the Great». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 23-ին.
  11. Kitchen (1982), p. 119.
  12. Kitchen (1982), pp. 64–65.
  13. «La momie de Ramsès II. Contribution scientifique à l'égyptologie». Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 27-ին.
  14. 14,0 14,1 Эрих Церен, 2-րդ, Библейские холмы (Терра), М, 2003 — 464 էջ, ISBN 5-275-00797-3։
  15. John Ray. «Ramesses the Great». BBC. Վերցված է 2008 թ․ մայիսի 15-ին.
  16. Храм фараона Рамсеса II обнаружен в Каире // Взгляд. — 16 сентября 2008
  17. Դիոդորոս Սիկիլիացի. Историческая библиотека. Книга I, 47 (1)
  18. «Сыновья Черной Земли». Magru. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 13-ին.