Բաքվի նահանգ

Բաքվի նահանգ; Бакинская губерния
	Զինանշան
	;
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	նահանգ
Մտնում է	Ռուսական կայսրություն
Ներառում է	Բաքվի գավառ; Գյոկչայի գավառ; Ղուբայի գավառ; Ջավադի գավառ; Լենքորանի գավառ; Շամախու գավառ
Վարչկենտրոն	Բաքու
Խոշորագույն քաղաք	Բաքու
Հիմնական լեզու	Ռուսերեն;
Բնակչություն (1897)	826 716
Ազգային կազմ	Թուրքեր, հայեր, ռուսներ
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի; Իսլամ
Տարածք	39 100
Հիմնադրված է	1859-1917 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Աղվանք, Փայտակարան
Փոխարինեց	Շամախիի նահանգ
	Բաքվի նահանգ Վիքիպահեստում

Բաքվի նահանգ (ռուս.՝ Бакинская губерния), Ցարական Ռուսաստանի նահանգներից մեկը Հարավային Կովկասի արևելյան մասում 1859-1917 թվականներին։ Հյուսիսում սահմանակցում էր Դաղստանի մարզին, արևմուտքում՝ Ելիզավետպոլի նահանգին և հարավից՝ Պարսկաստանին։ Արևելյան ամբողջ սահմանի երկարությամբ Կասպից ծովն է։

Համապատասխանում է ներկայիս Ադրբեջանական հանրապետության արևելյան հատվածին՝ ներառելով Թալիշստանը։

Վարչական կենտրոնը Բաքու քաղաքն էր։ Այլ խոշոր քաղաքներ էին Շամախին և Լենքորանը։ Նախքան 1859 թվականը Բաքվի նահանգի տարածքը Շամախու նահանգի մաս էր կազմում։ Այն ընդգրկում էր Հյուսիսային Իրանի խանություններից Բաքվի, Թալիշի, Շամախու, Շիրվանի, Ղուբայի և Ջավադի խանությունները։

Պատմություն խմբագրել

1813 թվականին ավարտվեց ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը։ Հոկտեմբերի 10-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որով Իրանի շահը ճանաչեց Արևելյան Անդրկովկասի միացումը Ռուսական կայսրությանը։ Այն հաստատվեց, երբ 1828 թվականին ավարտվեց ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմը և փետրվարի 21-ին Թուրքմենչայում կնքվեց նոր պայմանագիր։

Նահանգապետի տունը Բաքվում

1840 թվականին Նիկոլայ I Ռոմանով կայսեր հրամանով ամբողջ Անդրկովկասը բաժանվեց վարչատարածքային երկու միավորի. Վրացա-Իմերեթական նահանգ և Կասպիական մարզ։ Դրանով երկրամասը կիսվեց արևմտյան ու արևելյան հատվածների։ Բաքվի նահանգը մտավ դրանցից երկրորդի կազմի մեջ։

1846 թվականին, հաշվի առնելով այն, որ երկրամասի կիսումը երկու մասի հաշվի չի առնում տարածաշրջանի ժողովուրդների մշակութային, պատմական, տնտեսական ու քաղաքական առանձնահատկությունները, Նիկոլայ Ռոմանովը նոր հրաման արձակեց, որով Անդրկովկասը ենթարկվեց վարչական բաժանման։ Ձևավորվեցին Թիֆլիսի, Քութայիսի, Դերբենդի ու Շամախու, ավելի ուշ՝ Երևանի նահանգները։

1859 թվականին Շամախիում տեղի ունեցավ կործանիչ երկրաշարժ, և կառավարական ու պատկան մարմինները տեղափոխվեցին ծովափնյա Բաքու։ Այդպես նահանգը վերանվանվեց Բաքվի^[1]։ 1860 թվականին նրան միացվեց Ղուբայի գավառը։ 1868 թվականին Բաքվի նահանգից անջատվեցին և նորաստեղծ Ելիզավետպոլի նահանգին միացվեցին Շուշիի գավառը (ամբողջ Ղարաբաղը և Զանգեզուրը) և Շաքիի գավառը (Նուխի)։ Այդ քրիստոնեաբնակ շրջաններին միացվեցին նաև Գանձակ քաղաքը՝ իր շրջակայքով, Ղազախը և Շամշադինը։ Այսպիսով, Ելիզավետպոլի նահանգը դարձավ գլխավորապես քրիստոնեաբնակ, իսկ Բաքվի նահանգը՝ մուսուլմանաբնակ։

Նահանգը՝ որպես Ռուսական կայսրության ստորաբաժանում, վերացվել է 1917 թվականին, հաջորդ տարում դարձել է Մուսավաթական Ադրբեջանի մի մասը, իսկ 1920 թվականին՝ կապված խորհրդայնացման հետ, լուծարվել է։

Աշխարհագրական դիրք խմբագրել

Բաքվի խանության տարածքը գլխավորապես հարթավայրային է։ Հյուսիսային հատվածում բարձրանում են Կովկասյան լեռները (ամենաբարձր գագաթ՝ Բազարդյուզու լեռ, 4466 մ)։ Ծայր հարավում համեմատաբար ցածր Թալիշի լեռներն են։ տարածքի մեծագույն մասը զբաղեցնում է Կուր-Արաքսյան դաշտավայրը։

անտառապատ Թալիշի լեռներ՝ Կասպից ծովի ափին

Կլիման մերձարևադարձային է՝ մեղմ ձմեռներով ու շոգ ամառներով։ Նպաստավոր պայմանների շնորհիվ գյուղատնտեսությունը դրված է լավ հիմքերի վրա. հարթավայրային մասում բնակիչները զբաղվում են երկրագործությամբ, այգեգործությամբ, աճեցնում են բամբակ։ Տարածված են ձիթենու, խաղողի, նռան և պտղատու մրգերի այգիները, ցորենի, գարու ու բամբակի դաշտերը, մշակում են նաև թեյ։

Բաքու քաղաքում ու նրա շրջակայքում կային բազմաթիվ նավթահորեր, որոնք մեծ եկամուտներ էին բերում Ռուսական կայսրությանը։ Արդյունաբերության զարգացման շնորհիվ Բաքուն գավառական ավանից դարձավ խոշոր քաղաք, մշակութային կենտրոն։ 20-րդ դարի սկզբին նրա բնակչությունը անցնում էր 100 000-ից, և այդ ցուցանիշով նա կայսրության խոշորագույն քաղաքներից էր։

Կասպից ծովին կից լինելը նպաստում էր նաև ծովային արդյունաբերության, ձկնորսության, ծովային ու ցամաքային առևտրի զարգացմանը։ Այդ տեսանկյունից կարևոր էին Բաքվի և Լենքորանի նավահանգիստները, Շամախի քաղաքը։

Բնակչություն խմբագրել

1897 թվականին անցկացված մարդահամարի տվյալների համաձայն, Բաքվի նահանգի բնակչությունն ուներ հետևյալ կազմը^[2].

Ազգային կազմ խմբագրել

Լյութերական եկեղեցի Բաքվում

Գավառ	Կովկասյան թաթարներ	Թաթեր	Ռուսներ	Հայեր	Լեզգիներ	Թալիշներ	Լակեր	Գերմա- նացիներ	Պարսիկներ	Հրեաներ
Ընդամենը	58,7 %	10,8 %	8,9 %	6,3 %	5,8 %	4,2 %	1,4 %	…	…	…
Բաքու	34,7 %	18,9 %	24,0 %	12,3 %	…	…	…	1,8 %	2,6 %	1,1 %
Գյոկչա	79,0 %	3,4 %	2,1 %	11,0 %	1,7 %	…	…	…	…	…
Ջավադ	93,3 %	…	4,5 %	…	…	…	…	…	…	…
Ղուբա	38,3 %	25,3 %	1,4 %	…	24,4 %	…	6,3 %	…	…	2,2 %
Լենքորան	64,7 %	…	7,2 %	…	…	26,7 %	…	…	…	…
Շամախի	73,7 %	3,7 %	9,3 %	11,7 %	…	…	…	…	…	…

Կրոնական կազմ խմբագրել

Բաքվի նահանգը գլխավորապես մուսուլմանաբնակ էր։ Քրիստոնյաները գերազանցապես բնակվում էին Բաքու և Շամախի քաղաքներում։ Կրոնական կազմն ուներ հետևյալ տեսքը՝

Մզկիթ Բաքվում

Այս թվերից երևում է, որ 6,3 տոկոսը կազմել են հայերը, այնինչ հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդները՝ 8 տոկոս։ Նույնպիսի անհամատեղություն կա ռուսների (8.9 տոկոս) և ուղղափառների (9 տոկոս) միջև. ուղղափառ են նաև հույները, վրացիները, որոնց թիվլ ավելին էր, քան 0.1 տոկոսը։ Եվ վերջապես, կովկասյան թաթարները (58.7 տոկոս), ովքեր շիադավան են եղել, այնինչ շիաների տոկոսը չի անցել 49-ից։

Սա բացատրվում է նրանով, որ հայերի, ռուսների, թաթերի ու թալիշների մեջ եղել են զգալի թվով մարդիկ, ովքեր խոսել են ոչ մայրենի լեզվով, իսկ մարդահամարի անցկացման գլխավոր հենակետը դա է եղել, այսինքն՝ կովկասյան թաթարները ոչ թե ադրբեջանցիներն էին, այլ ադրբեջաներենով խոսող մարդիկ։

Նման թյուրիմացությանը ու խառնաշփոթին նպաստել է գրագիտության ու տառաճանաչության ծայրահեղ ցածր մակարդակը (7.9 տոկոս), ովքեր ապրել են հիմնականում Բաքվում ու Շամախիում, իսկ գյուղերում առհասարակ տարածված չի եղել կրթական համակարգը։ Բաքվում աստիճանաբար կուտակվել է կովկասյան արիստոկրատիան, ինչպես նաև՝ ռուսական ազնվականությունը։ Հրավիրվել են մասնագետներ տարբեր երկրներից։

Տրանսպորտ խմբագրել

Բաքվի կայարան

Բաքվի նահանգում եղել է ժամանակին համահունչ զարգացած տրանսպորտային համակարգ։ Գլխավորապես զարգացած է եղել Բաքու քաղաքը։ Այստեղ էր գտնվում հիմնական նավահանգիստը, երկաթուղային ցանցը, ձիակառքը և տրամվայը։ Բարձր արագությամբ աշխատում էր փոստը, հեռախոսը և հեռագիրը։

Բաքվում երկաթուղին կառուցվել է 19-րդ դարի վերջին։ Կասպից ծովը Սև ծովին կապող երկաթուղին անցնում էր Բաքու քաղաքից մինչև Բաթում՝ անցնելով Կուր-Արաքսյան դաշտավայրով ու ժամանակակից Վրաստանի կենտրոնով։ Երկաթուղու հիմնական կայարաններն էին նահանգային կենտրոններ՝ Բաքուն, Ելիզավետպոլը, Կովկասի փոխարքայության մայրաքաղաք Թիֆլիսը, Քութայիսը և Բաթում նավահանգիստը։ Հետագայում երկաթուղին Թիֆլիսից ճյուղավորվում է Հայաստան՝ Երևանի նահանգ ու Կարսի մարզ։

Ավելի ուշ կառուցվում են Բաքու-Մոսկվա և Բաթում-Մոսկվա երկաթուղիները, ինչի շնորհիվ քաղաքը կապ է հաստատում Ռուսաստանի հետ։

Բաքվի նավահանգիստ

Բաքվի նավահանգիստը Ռուսական կայսրության ամենահարավային խոշոր նավահանգիստն էր։ Այն իրականացնում էր ջրային կապը կայսրության կենտրոնի հետ, տարանցիկ կարևոր հանգույց էր ռուսահպատակ Միջին Ասիայի, ինչպես նաև՝ Իրանի՝ ռուսական գերիշխանությունն ընդունող հյուսիսային գավառների հետ։ Բացի ռազմավարական ու տնտեսական կարևորոությունից՝ այն առևտրի խոշոր կենտրոն էր։ Կասպից ծովից արդյունահանող բարիքների առևտրով զբաղվում էին քաղաքի շուկաներում. զարգացած էր ձկնորսությունը, թեթև և սննդի արդյունաբերությունը։

Բաքվի գլխավոր հարստությունը նավթն էր։ Այն կարողացավ Բաքուն հասցնել զարգացման բարձր աստիճանի, կառուցվեցին բազմաթիվ բարձրահարկ շինություններ, ժամանակակից կառավարության և օրենսդիր մարմինների նստավայրերը, եկեղեցիներ, մզկիթներ, թատրոններ, կրկես։ Կառուցվեց նաև տրամվայների պարկ. Բաքու մտան ձիաքարշ տրամվայներ, ավտոմեքենաներ, փոստային արագաշարժ կառքեր և այլն։

Տնտեսություն խմբագրել

Նավթահորեր

Տնտեսության գլխավոր ճյուղերն էին համարվում նավթարդյունահանումը և վերամշակումը, գինեգործությունը և ալյուրի պատրաստումը։

1870-ական թվականներից Բաքվի շրջանը դառնում է Ռուսաստանի ամենամեծ նավթարդյունահանող կենտրոնը։ Եկամուտները գլխավորապես պատկանում էին Ռուսաստանի գլխավոր նավթային կորպորացիային, անգլո-հոլանդական «Շելլ», ինչպես նաև՝ «Նոբել» ընկերություններին, Նավթային ֆինանսական կորպորացիային։ 19-րդ դարի վերջում նահանգում հաշվվում էր 209 նավթաարդյունաբերական ձեռնարկություն, 930 նավթահոր (1906-1908 թվականներին՝ 1600-ից ավելի)։ 19-րդ դարի վերջին կար 247 մետաքսագործական ու մեաքսաբուծական, 125 խեցեգործական ֆաբրիկա և այլն։

1915 թվականին Բաքվում սկսվում է տոլուոլի արտադրությունը։

Կառավարում խմբագրել

20-րդ դարի սկզբին Բաքվի նահանգի մեջ են մտել 6 գավառներ՝

հ/հ	Գավառ	Քաղաք	Տարածք, վերստ²	Բնակչություն^[3] (1897), մարդ
1	Բաքվի գավառ	Բաքու (111 904 մարդ)	3 647,2	182 897
2	Գյոկչայի գավառ	Գյոկչայ (2 201 մարդ)	3 755,7	117 705
3	Ջավադի գավառ	Սալյանի (11 787 մարդ)	10 116,9	90 043
4	Ղուբայի գավառ	Ղուբա (15 363 մարդ)	6 284,4	183 242
5	Լենքորանի գավառ	Լենքորան (8 733 մարդ)	4 760,0	130 987
6	Շամախիի գավառ	Շամախի (20 007 մարդ)	5 846,0	121 842

Նահանգապետեր խմբագրել

Ազգային կազմ. 1902 թվական

Անուն	Տիտղոս և կոչում	Ժամկետ
Ալեքսանդր Վրանգել	բարոն, գեներալ-մայոր	1844-1850
Կոնստանտին Թարխան-Մոուրավով	գնդապետ, ժամ. պաշտ.	1856-1859
Միխայիլ Կոլյուբակին	գեներալ-մայոր	1859-1866
Դմիտրի Ստարոսելսկի	գեներալ-մայոր	1867-1875
Վալերի Պեզեն	գեներալ-լեյտենանտ	1875-1882
Յուստին Հյուբշ	բարոն, գեներալ-մայոր	24.03.1882-08.01.1888
Վլադիմիր Ռոգգե	գաղտնի խորհրդական	21.01.1888-01.06.1899
Դմիտրի Օդինցով	գեներալ-մայոր	18.06.1899-27.02.1904
Միխայիլ Նակաշիձե	իշխան, խորհրդական	27.02.1904-01.05.1905
Վլադիմիր Ալիշևսկի	կոլեգաների խորհրդական	11.11.1905-1915
Լև Պոտուլով	պետական խորհրդական	1915-1917

Փոխնահանգապետեր խմբագրել

Անուն	Տիտղոս և կոչում	Ժամկետ
Պյոտր Գնիլոսարով	պետական խորհրդական	1856-1871
Ալեքսանդր Բրյուգտեն	բարոն, պետական խորհրդական	20.04.1872-07.02.1878
Իոսիֆ Բենիսլավսկի	պետական խորհրդական	11.04.1878-20.04.1893
Պավել Լիլեև	պետական խորհրդական	20.04.1893-13.05.1906
Ալեքսանդր Կուլիբին	պետական խորհրդական	13.05.1906-16.05.1911
Լև Պոտուլով	կոլեգաների, պետական խորհրդական	16.05.1911-1914
Ապոլլոն Մակարով	պետական խորհրդական	1914-1917

Հայերը Բաքվի նահանգում խմբագրել

Բաքվի նահագում, գլխավորապես՝ Շամախի և Բաքու քաղաքներում, հայերը ծավալել են տնտեսական ու մշակութային լայն գործունեություն, աչքի ընկել առևտրի ու նավթարդյունաբերության ասպարեզում։

Հայուհի Շամախիից

Շամախի քաղաքում 1844 թվականին հիմնվել է հոգևոր սեմինարիա, 1869 թվականին՝ Սանդուխտյան օրիորդաց դպրոցը, 1864 թվականին՝ Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանքին կից վանական դպրոցը։ 1870 թվականին՝ Մադրասա գյուղում բացվել է ծխական մեկդասյա դպրոց, 1872 թվականին՝ Օրիորդաց ծխական դպրոց։ 1916 թվականին Շամախիում գործել է 14 եկեղեցի, 1914-1915 ուսումնական տարում՝ 23 ծխական դպրոց։ Բաքվում առաջին հայկական դպրոցը 1860-ին բացվել է Ա. Տեր-Ղևոնդյանի ջանքերով։ 19-րդ դարավերջին գործում էր հայկական 12 դպրոց։ 1903-ի մարդահամարի տվյալներով՝ բաքվեցիների մեջ բարձրագույն կրթություն ունեցողների թվի 1,2 տոկոսը ռուսներ էին, 1,5-ը՝ հայեր, իսկ թաթարները պարսիկների հետ կազմել են 0,1 տոկոսը։

19-րդ դարի վերջին կազմակերպվել են մի շարք հայկական ընկերություններ։ Հայ գործարարներն իրենց գործիմացության ու եռանդի շնորհիվ վաստակել են մեծ հարստություն և ազդեցություն՝ կարևոր դեր խաղալով ամբողջ նահանգի տնտեսության զարգացման գործում։ «Միրզոև և եղբայրներ», «Մանթաշև և ընկերներ», «Ղուկասով եղբայրներ», «Լիանոզով և ընկերներ», «Արաֆելով և ընկերներ», «Փիլիպոսյանց եղբայրներ», «Աստվածահաճո ձկնարան», «Արամազդ», «Արարատ», «Մասիս», «Աստղիկ», «Սյունիք», «Արալո-Կասպիական» և հայերին պատկանող տասնյակ այլ ընկերություններ զբաղվել են գերազանցապես նավթարդյունաբերությամբ, ունեցել սեփական փոխադրամիջոցներ (այդ թվում՝ ծովային), իրենց արտադրանքն արտահանել մոտիկ ու հեռու շուկաներ։ Միրզաբեկյանները զբաղվել են ծխախոտագործությամբ, Մայիլյան եղբայրները, Կամոևները, Փիթոևները, Վենեցովները նշանակալի դեր են խաղացել ձկնարդյունաբերության զարգացման գործում, Արունյանները՝ գինեգործության, Փիլիպոսյանները՝ շոկոլադագործության։

Մեծ էր հայերի դերակատարումը Բաքվի թատրոնի, գիտությունների զարգացման և այլ ասպարեզներում։