Վիքիպեդիա

Սիրտ-անոթային հիվանդություն

(Վերահղված է Սիրտանոթային հիվանդությունից)

Սիրտանոթային հիվանդություն, հիվանդությունների խումբ, որը ներառում է սրտի և արյունատար անոթների ախտահարումը[1]։ Սիրտանոթային հիվանդությունն ներառում է գլխավորապես պսակաձև (կորոնար) անոթների հիվանդությունը, ինչպիսիք են օրինակ՝ կրծքահեղձուկը (ստենոկարդիա) և միոկարդի (սրտամկանի) ինֆարկտը։ Սիրտանոթային հիվանդությունների մեջ ներառված են նաև՝ կաթված, սրտային անբավարարություն, սրտի գերճնշումային հիվանդություն, սրտի ռևմատիկ ախտահարում, կարդիոմիոպաթիա, առիթմիա, սրտի բնածին հիվանդություն, փականային անբավարարություն, կարդիտներ, աորտայի անևրիզմա, ծայրամասային զարկերակների հիվանդություն, թրոմբոէմբոլիկ հիվանդություն և երակային թրոմբոզ[1]։

Սիրտ-անոթային հիվանդություն
Cardiovascular disease
ռիսկի խմբում հիմնականում մեծահասակներն են
ՏեսակԿորոնար (պսակաձև) անոթների հիվանդություն, կաթված, սրտամկանի ինֆարկտ, սրտի գերճնշումային հիվանդություն, սրտի ռևմատիկ ախտահարում, կարդիոմիոպաթիա[1][2]
Հիվանդության ախտանշաններկրծքավանդակի ցավ[3], հևոց[3], հոգնածություն[3] և unconsciousness?[3]
Բժշկական մասնագիտությունսրտաբանություն
ՀՄԴ-10I51.6
ԲուժումԳերճնշման կարգավորում, արյան մեջ լիպիդների քանակի կարգավորում, արյան մեջ գյուկոզայի մակարդակի կարգավորում[1]
ԿանխարգելումԱռողջ սնունդ, ֆիզիկական ակտիվություն, ծխախոտի օգտագործման բացառում, ալկոհոլի չափավոր օգտագործում[1]
 Diseases and disorders of the heart Վիքիպահեստում

Հիվանդության առաջացման մեխանիզմը կախված է հիվանդության տեսակից[1]։ Կորոնար անոթների հիվանդությունը, կաթվածը և ծայրամասային զարկերակների հիվանդությունը ներառում են աթերոսկլերոզը[1]։ Սա կարող է պայմանավորված լինել բարձր զարկերակային ճնշմամբ, ծխախոտի օգտագործմամբ, շաքարային դիաբետով, թերշարժունաությամբ, գիրությամբ, արյան մեջ խոլեստերոլի բարձր պարունակությամբ, սխալ սննդակարգով, ալկոհոլի չարաշահմամբ և այլ պատճառներով[1]։ Սիրտանոթային հիվանդություններից մահվան պատճառ են հանդիսանում գերճնշումային հիվանդությունը 13%, ծխախոտի օգտագործումը 9%, շաքարային դիաբետը 6%, թերշարժունությունը 6% իսկ գիրությունը 5% դեպքերում[1]։ Սրտի ռևմատիկ ախտահարման պատճառ կարող է հանդիսանալ կոկորդի չբուժված կամ թերի բուժված ստրեպտոկոկային ախտահարումը[1]։

Կարելի է ասել, որ սիրտանոթային հիվանդությունների 90%-ը հնարավոր է կանխարգելել[4]։ Աթերոսկլերոզը կարելի է կանխարգելել ռիսկի գործնները նվազեցնելու միջոցով՝ առողջ և ճիշտ սննդակարգի օգտագործում, ֆիզիկական բավարար ակտիվություն, ծխախոտի և ալկոհոլի օգտագործման բացառում[1]։ Ռիսկի գործոնների բուժում՝ արյան բարձր ճնշման կարգավորում, արյան մեջ լիպիդների և գլյուկոզայի քանակի կարգավորում[1]։ Ստրեպտոկոկային վարակների անտիբիոտիկային բուժումը կարող է նվազեցնել ռևմատիկ սրտի առաջացման հավանականությունը։ Ասպիրինի օգտագործումը առողջ մարդկանց շրջանում անօգուտ է[5][6][7]։

Սիրտանոթային հիվանդությունները մահացությամբ զբաղեցնում են առաջին տեղը[1], բացառություն է կազմում Աֆրիկան[1] 2015 թվականին մահացության 17.9 միլիոնը (32.1%) բաժին է ընկնում սիրտանոթային հիվանդությանը, իսկ 1990 թվականին սիրտանոթային հիվանդությունը մահվան պատճառ է հանդիսացել բնակչության 12.3 միլիոնի (25.8%) մոտ[2][8]։ Սիրտանոթային հիվանդությունը մահվան պատճառ է հանդիսանում մեծ մասամբ զարգացող երկներում[9][10]։ Պսակաձև անոթների հիվանդությունը և կաթվածը մահվան են բերում տղամարդականց 80%-ի իսկ կանանց 75%-ի մոտ[1]։ Սիրտանոթային հիվանդությամբ հիմնականում հիվանդանում են մեծահասակները։ ԱՄՆ֊ի բնակչության 20-40 տարեկան անձանց 11%-ի, 40-60 տարեկանների 37%-ի, 60-80 տարեկանների 71%-ի և 80 տարեկանից բարձր տարիքի մարդկանց 85%-ի մոտ հայտանաբերվել է սիրտանոթային հիվանդություն[11]։ Պսակաձև անոթների հիվանդությունից մահանում են զարգացած երկրներում հիմնականում 80 տարեկան մարդիկ, իսկ զարգացող երկրներում՝ 68 տարեկան մարդիկ։ Հիվանդության սկզիբը տղամարդկանց մոտ սկսվում է ավելի վաղ, քան կանանց մոտ։

Տեսակներ

խմբագրել
 
Disability-adjusted life year for inflammatory heart diseases per 100,000 inhabitants in 2004[12]
     no data      less than 70      70–140      140–210      210–280      280–350      350–420      420–490      490–560      560–630      630–700      700–770      more than 770

Սիրտանոթային հիվանդությունների մեծ մասն ընդգրկում է արյունատար անոթները։ Դրանք հաճախ հայտնի են որպես անոթային հիվանդություն։

Սիրտանոթային հիվանդություններ, որոնք ախտահարում են սիրտը՝

Ռիսկի գործոններ

խմբագրել

Կան բազմաթիվ ռիսկի գործոններ, որոնցից են օրինակ՝ տարիքը, սեռը, ծխախոտամոլությունը, ֆիզիկական թերակտիվությունը, ալկոհոլամոլությունը, անառողջ սնունդը, ճարպակալումը, ժառանգական նախատրամադրվածությունը, ընտանեկան ծանրաբեռնված անամնեզը, գերճնշումը, շաքարային դիաբետը, արյան մեջ խոլեսթերոլի բարձր քանակը, չախտորոշված ցելիակիան, հոգեսոցիալական գործոնները, աղքատությունը, ցածր կրթական մակարդակը և օդի աղտոտվածությունը[13][14][15][16][17]։ Մինչդեռ որոշ ռիսկի գործոններ բնորոշ են մարդկանց փոքր խմբերի, պայմանավորված տվյալ էթնիկ խմբի սովորույթներով և ապրելաոճով[18]։ Ռիսկի գործոններից որոշները, ինչպես օրինակ՝ տարիքը, սեռը, ընտանեկան անամնեզը, գենետիկ նախատրամադրվածությունը հնարավոր չէ կանխարգելել, սակայն սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման հավանականությունը կարելի է նվազեցնել կենսակերպի փոփոխման, սոցիալական վիճակի բարելավման և դեղորայքային բուժման միջոցով (օրինակ՝ գերճնշման, հիպերլիպիդեմիայի և արյան մեջ գլյուկոզայի քանակի կարգավորում)[19]։ Հավելյալ քաշով հիվանդները կորոնար անոթների աթերոսկլերոզի առաջացման ռիսկի խմբում են[20]։

Գենետիկ նախատրամադրվածություն

խմբագրել

Գենետիկ գործոնները ազդում են սիրտանոթային հիվանդությունների զարգացմանը 55 տարեկանից ցածր տարիքի տղամարդկանց և 65 տարեկանից ցածր տարիքի կանանց շրջանում[19]։ Սիրտանոթային հիվանդության առաջացման հավանականությունը 3 անգամ ավելի մեծ է այն անձանց շրջանում, ում ծնողները ևս ունեցել են սիրտանոթային հիվանդություն[21][22][23][23]։

Տարիք

խմբագրել
 
տարեց կնոջ կարդիոմեգալիայի ենթարկված սիրտ առկա է նաև կալցիֆիկացիա

Տարիքը սիրտանոթային հիվանդությունների զարգացման ամանակրևոր ռիսկի գործոններից է, քանի որ կյանքի յուրաքանչյուր հաջորդ տասնամյակում եռապատկվում է սիրտանոթային հիվանդությունների զարգացման հավանականությունը[24]։ Պսակաձև անոթներին ճարպային շերտի առաջացումը կարող է սկսվել դեռևս պատանեկության տարիքից[25]։ Սրա մասին է վկայում այն հանգամանքը, որ կորոնար հիվանդությունից մահացողների 82%֊ը 65 տարեկանից մեծ է[26]։ Միաժամանակ 55 տարեկանից հետո յուրաքանչյուր տասնամյակ կրկնապատկվում է կաթվածի հավանականությունը[27]։

Կան բազմաթիվ վարկածներ, որոնք բացատրում են սիրտանոթային հիվանդության առաջացման գործում տարիքի ռիսկի գործոն լինելու պատճառները։ Դրանցից մեկը կապված է շիճուկային խոլեստերոլի քանակի հետ[28]։ Բնակչության մեծ մասի մոտ շիճուկային խոլեստերոլի ընդհանուր քանակն ավելանում է տարիքի մեծացմանը զուգընթաց։ Տղամարդկանց մոտ խոլեստերոլի քանակի ավելացում դիտվում է 45-50 տարեկան հասակում։ Կանանց դեպքում խոլեստերոլի քանաի բարձրացումը շարունակվում է մինչև 60-65 տարեկան հասակը[28]։

Տարիքային առանձնահատկությամբ է պայմանավորված նաև անոթի պատի մեխանիկական և կառուցվածքային փոփոխությունները, ինչպես օրինակ զարկերակների էլաստիկության կորուստը[29]։

Սեռ

խմբագրել

Տղամարդիկ ավելի հաճախ են հիվանդանում սիրտանոթային հիվանդությամբ, քան նախադաշտանադադարային տարիքի կանայք[24][30]։ Դաշտանադադարից հետո կանանց և տղամարդկանց հիվանդացության մակարդակը գրեթե նույնն է[24] Չնայած այս փաստը վիճարկելի է այնքանով, որ շաքարային դիաբետով կանայք ավելի հակված են սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդանալու, քան շաքարային դիաբետով տղամարդկանց մոտ[31]։

Միջին տարիքի մարդկանց շրջանում գրանցվել է տղամարդկանց հիվանդացության 2-5 անգամ ավելի բարձր մակարդակ, քան կանանց մոտ[28] Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության աշխատություններում նկարագրվում է, որ սեռով պայմանավորված մահացության մոտավորապես 40% բաժին է ընկնում սիրտանոթային հիվանդություններին[32]։ Մեկ այլ աշխատության մեջ նկարագրվում է, որ սեռային տարբերությամբ է պայմանավորված սիրտանոթային հիվանդություններով հիվանացության դեպքերի մոտ կեսը[28]։ Առաջարկված տեսություններից մեկում էլ նկարագրվում է, որ սեռային տարբերությամբ պայմանավորված սիրտանոթային հիվադնացության պատճառներից մեկը հորմոնալ տարբերությունն է, գլխավորապես պայմանավորված կանանց մոտ էստրոգենների արտադրությամբ[28]։ Էստրոգենը կարող է հանդիսանալ գլյուկոզի մետաբոլիզմի ու հեմոստատիկ համակարգի խթանիչ, և կարող է դրական ազդեցություն ունենալ էնդոթելիալ բջիջների ֆունկցիայի վրա[28]։ Էստրոգենների արտադրությունը նվազում է մենոպաուզալ շրջանից հետո, որը կարող է պատճառ հանդիսանալ կանանց մոտ աթերոգեն հատկությունների ավելացման՝ նվազում է բարձր խտության լիպոպրոտեինների քանակը և բարձրանում է ցածր խտության լիպոպրոտեինների քանակը[28]։

Տղամարդկանց և կանանց միջև կա նշանակալի տարբերություն քաշի, հասակի, մարմնի ճարպի տեղաբաշխման, սրտի զարկերի և կաթվածի հավանականության առաջացման մեջ[29]։ Ավելի մեծ տարիքում ի տարբերություն տղամարդկանց՝ կանանց մոտ ավելի արտահայտված է խոշոր զարկերակների պուլսացիան և կարծրացումը՝ պայմանավորված տարիքային առանձնահատկություններով[29]։ Սա կարող է պայմանավորված լինել կանանց մոտ մարմնի և զարկերակների համեմատաբար փոքր չափերով, պետք է նշել, որ այս առանձնահատկությունը մենոպաուզա անկախ է[29]։

Ծխախոտ

խմբագրել

Առողջության վրա բացասական ազդեցություն կարող է ունենալ ինչպես ակտիվ, այնպես էլ պասիվ ծխելը[1] Սիրտանոթային հիվանդությունների մոտ 10%֊ը պայմանավորված է ծխախոտի օգտագործմամբ[1], այնուամենայնիվ այն մարդիկ, ովքեր դադարեցնում են ծխախոտի օգտագործումը մինչև 30 տարեկան հասակը նրանց մոտ սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդանալու հավանականությունը այնքան ցածր է լինում, որքան երբեք ծխախոտ չօգտագործածների մոտ[33]։

Ֆիզիկական թերակտիվություն

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդությունից մահվան պատճառների մեջ ողջ բնակչության շրջանում չորրորդ տեղն է զբաղեցնում ֆիզիկական թերակտիվությունը և բնակչության նստակյաց կյանք վարելը[1]։ 2018 թվականի տվյալներով 15 տարեկանից բարձր տարիք ունեցող բնակչության 31.3%(28.2% տղամարդիկ և 34.4% կանայք) ունեն անբավարար ֆիզիկական ակտիվություն[1]։ Սրտի իշեմիկ հիվանդության և շաքարային դիաբետի զարգացման հավանականությունը ավելի ցածր է յուրաքանչյուր երրորդ մեծահասակի մոտ, ով ցուցաբերում է 150 րոպե ֆիզիկական ակտիվություն յուրաքանչյուր շաբաթ[34]։ Ֆիզիկական բարձր ակտիվությունը նպաստում է նաև հավելյալ քաշի նվազման, արյան մեջ գլյուկոզայի քանակի, արյան ճնշման, լիպիդային փոխանակության և ինսուլինզգայունության կարգավորմանը[1]։

Սննդակարգ

խմբագրել

Սննդակարգում ճարպերով հագեցած և աղի մեծ չափաբաժնով օգտագործումը, իսկ մրգերի, բանջարեղենի և ձկների քիչ քանակով օգտագործելը կարող է բարձրացնել սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման հավանականությունը։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը նկարագրում է մահվան դեպքերի 1.7միլիոն դեպք, որը պայմանավորված է սննդի ռացիոնում մրգերի և բանջարեղենի քիչ քանակությամբ[1]։ Աղի քիչ չափաբաժնով կիրառումը կարևոր է արյան ճնշման կարգավորման և սիրտանոթային հիվանդության առաջացման նվազեցման գործում[1]։ Էներգետիկ բարձր արժեք ունեցող սննդամթերքները, որոնցից են ճարպով կամ շաքարով հարուստ սնունդը նպաստում են ճարպակալման առաջացմանը, միաժամանակ մեծացնելով նաև սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդացության հավանականությունը[1]։ Ըստ Կոքրանի կատարած հետազոտությունների սննդի ռացիոնում կենդանական ճարպի փոխարինումը բուսական յուղերով զգալիորեն նվազեցնում է սիրտանոթային հիվանդության առաջացման հավանականությունը։

Կենդանական ճարպի բացառումը կամ քիչ քանակով օգտագործումը 17%֊ով նվազեցնում է սիրտանոթային հիվանդությունների և կաթվածի առաջացումը[35] Տրանս֊կոնֆիգուրացիայով ճարպերի օգտագործումը բացասաբար է ազդում արյան մեջ լիպիդների և հակաբորբոքային մարկերների[36] շրջանառության վրա, այդ իսկ պատճառով ռիսկի խմբում գտնվող մարդկանց խորհուրդ է տրվում ճարպերով աղքատ դիետա[37][38]։ Ըստ ԱՀԿ֊ի 2018 թվականի տվյալների տրանս֊կոնֆիգուրացիայով ճարպերի օգտագործումը հանգեցնում է կես միլիոն բնակչության մահվան[38]։ Կարևոր է նաև շաքարի քանակի կագավորումը, քանի որ այն կարող է բերել արյան ճնշման բարձրացման և բացասական ազդեցություն ունենալ արյան լիպիդային կազմի վրա[39],։

Շաքարի մեծ չափաբաժիններով կիրառումը կարող է ռիսկի գործոն հանդիսանալ նաև շաքարային դիաբետի առաջացման համար[40]։ Մսամթերքի և աղի չարաշահումը ևս կարող է հանդիսանալ սիրտանոթային հիվանդություն ռիսկի գործոն[41]։

Ալկոհոլի օգտագործման և սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման միջև կապը պայմանավորված է ալկոհոլի օգտագործման քանակով։ Ալկոհոլի չարաշահման դեպքում բարձրանում է հիվանդացության մակարդակը[1] Քիչ չափաբաժնով ալկոհոլի օգտագործումը առանց հարբեցողության էպիզոդների կրճատում է հիվանդանլու հավանակնաությունը[42]։ Պետք է նշել նաև, որ ալկոհոլի օգտագործումը բազմաթիվ հիվանդությունների առաջացման պատճառ կարող է հանդիսանալ[1][43]։

Քուն

խմբագրել

Քնի այնպիսի խանգարումները ինչպիսիք են ապնոեն և անքնությունը, ինչպես նաև քնի քիչ և շատ երկար տևողությունը, կապված են ավելի բարձր սիրտ-նյութափոխանակային ռիսկի հետ[44]։

Ցելիակիա

խմբագրել

Չբուժված ցելիակիան կարող է պատճառ հանդիսանալ սիրտանոթային բազմաթիվ հիվանդությունների առաջացման, որոնցից շատերը կարելի է կանխել գլյուտեն֊անկախ դիետայով բուժման միջոցով։ Այնուամենայնիվ հիվանդության ախտորոշման և բուժման ուշացումը կարող է բերել սրտի անդարձելի ախտահարման[17]։

Սոցիալ-տնտեսական

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդություններն ավելի հաճախ հանդիպում են ցածր և միջին զարգացված երկրներում, որը պայմանավորված է բնակչության շրջանում կրթական և ինֆորմացիայի տարածվածության ցածր մակարդակով[45][45][45][46]։ Սոցիալտնտեսական պատճառներին են պատկանում նաև բնակչության շրջանում առողջ ապրելակերպի, սննդակարգի և առողջապահական համակարգի ոչ լիարժեք կազմակերպումը[47]։ Բնակչության շրջանում սիրտանոթային հիվանդության հանդիպման հաճախականությունը կարելի է նվազեցնել բնակչության շրջանում կրթական մակարդակի բարձրացմամբ, ճիշտ սննդակարգի, ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ճիշտ կազմակերպման շնորհիվ[48]։

Օդի աղտոտվածություն

խմբագրել

Պոլյուտանտները ուսումնասիրվել են սրտանոթային համակարգի վրա իրենց ունեցած կարճատև և երկարատև ազդեցության պատճառով։ Ներկայումս PM2.5ը հիմնական օջախն է, որի գրադիենտներն օգտագործվում են սիրտանոթային հիվանդության ռիսկերը որոշելու համար։ Յուրաքանչյուր 10μg/m3֊ը PM2.5֊ից երկարատև ազդեցության պայմաններում սիրտանոթային հիվանդությունից մհացության 8-18% դեպք է գրանցվել[49]։ PM2.5-ով խթանված պսակաձև անոթային հիվանդությունը կանանց մոտ ռիսկի հարաբերականությամբ ավելի բարձր էր (1.42), քան տղամարդկանց մոտ (0,99)[49] Ընդհանուր առմամբ, երկարատև PM ազդեցությունը բարձրացնում է աթերոսկլերոզի և բորբոքման զարգացման հաճախականությունը։ Ինչ վերաբերում է կարճատև ազդեցությանը (2 ժամ), յուրաքանչյուր 25μg/m3֊ը PM2.5֊ից նպաստում է սիրտանոթային հիվանդությամբ մահացության ռիսկի 48%-ով աճին[50]։ Ազդեցության ընդամենը 5 օրվա ընթացքում, նկատվեց սիստոլիկ (2.8mmHg) և դիաստոլիկ (2.7 mmHg)արյան ճնշման բարձրացում յուրաքանչյուր 10,5μg/m3֊ը PM2.5֊ից[50]։ Մեկ այլ հետազոտություն ներառել է PM2.5֊ի ազդեցությունը ոչ կանոնավոր սրտի զարկերի համար, նվազեցրել է սրտի զարկերի հաճախականության փոփոխությունը և ամենակարևորը, սրտի կանգը[50][51]։ PM2.5-ը կապված է նաև քնային զարկերակների հաստացման և սուր միոկարդիալ կաթվածի ռիսկի աճի հետ[50][51]։

Սիրտանոթային հիվանդության առաջացման ռիսկի գնահատում

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդության առկայությունը կամ գրանցված նախորդ դեպքերը, ինչպես օրինակ սրտամկանի ինֆարկտը վկայում են հետագայում սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման մեծ հավանականության մասին[52]։ Տարիքը, սեռը, ծխախոտի օգտագործումը, արյան ճնշումը, արյան լիպիդային կազմը ինչպես նաև շաքարային դիաբետի առկայությունը հզոր նախատրամադրող գործոններ են սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման գործում[53]։ Այս և այլ գործոններ կարող են միաժամանակ ազդել և ավելի մեծացնել սիրտանոթային հիվանդության առաջացման հավանականությունը[52][54]։ Կան որոշ դիագնոստիկ թեստեր և բիոմարկերներ, որոնք նպաստում են հիվանդության առաջացման հավանականությունը գնահատելու ժամանակ, սակայան չեն հանդիսանում ռուտին միջոց։ Դրանք ներառում են՝ ընտանեկան անամնեզը, պսակաձև անոթների կալցիֆիկացիայի աստիճանը, C-ռեակտիվ սպիտակուցի բարձր պարունակությունը, արյան մեջ լիպոպրոտեինների տեսակներն ու քանակը, ֆիբրինոգենի և արյան սպիտակ տարրերի պարունակությունը, նատրիուրետիկ պեպտիդի, երիկամի ֆունկցիան գնահատող մարկերների քանակի որոշումը[55][56][57]։

Աշխատանք

խմբագրել

Չկան բավականաչափ տվյալներ աշխատանքի և սիրտանոթային հիվանդության առաջացման միջև առկա կապի մասին, սակայն կան տվյալներ որոնց համաձայան թույների ներգործության, էքստերմալ տաք և սառը միջավայրերի, ծխախոտամոլության, հոգեկան անկայուն վիճակների՝ սթրեսի, դեպրեսիայի դեպքում մեծանում է հիվանդացության հավանականությունը[58]։

Ոչ քիմիական ռիսկի գործոններ

խմբագրել

Ըստ 2015 թվականի տվյալների առանձնացված են հետևյալ ռիսկի գործոնները[59]՝

  • սթրեսներով լի աշխատանք[59]
  • այն աշխանքով զբաղվողների մոտ, ովքեր ունեն ցածր սոցիալակն պայմաններ և չունեն համապատասխան հնարավորություն անձի զարգացման համար[59]
  • գիշերային ժամերին աշխատող մարդիկ կամ շատ շաբաթվա մեջ երար ժամանակ աշխատողները[59]
  • աղմկոտ պայմաններում աշխատողնրը[59]

Մասնագիտությամբ պայմանավորված ռիսկի խմբին են պատկանում նաև իոնիզացնող ճառագայթներով աշխատող մարդիկ[59] Գերճնշման առաջացման հավանականությունը բարձր է գիշերային հերթափոխով աշխատողների և ծանր աշխատանք կատարողների մոտ[59][59]։

Քիմիական ռիսկի գործոններ

խմբագրել

2017 թվականի տվյալներով ապացուցված է սիլիկատների, գազային արտանետումների և եռակցման հետ կապված սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման միջև կապը[60]։ Կապ կա նաև մկնդեղի, բենզպիրենի, կապարի, պայթուցիկների, ածխածնի երկօքսիդի, ածխածնի մոնօքսիդի և այլ քիմիական վնասակար նյութերի հետ աշխատողների մոտ սիրտանոթային հիվանդության առաջացման մեջ[60][60][60]։ Սիլիկատների և ազբեստի հետ աշխատանքը կարող է բերել նաև թոքային սրտի առաջացման[60]։

Սոմատիկ մուտացիա

խմբագրել

2017 թվականի տվյալներով պարզված է, որ լեյկեմիան, որը կապված է արյան սպիտակ տարրերի մուտացիայի հետ կարող է մեծացնել սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացման հավանականությունը։ Հետազոտություններ են անցակացվում պարզելու գենետիկ մուտացիայի, կլոնալ հեմատոպոեզի և սիրտանոթային հիվանդությունից մահացության միջև կապը[61]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

խմբագրել
 
Density-Dependent Colour Scanning Electron Micrograph SEM (DDC-SEM) of cardiovascular calcification, showing in orange calcium phosphate spherical particles (denser material) and, in green, the extracellular matrix (less dense material)[62]

Պոպուլյացիայի շրջանում կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ աթերոսկլերոզը, որը սիրտանոթային հիվանդության առաջացման գլխավոր պատճառն է սկսվում է դեռևս վաղ տարիքից։ Պաթանատոմիական հետազոտությունների համաձայն աորտայի ներքին թաղանթի վրա աթերոսկլերոտիկ վահանիկ կարող է առաջանալ սկսած 7-9 տարեկան հասակից[63]։

Սա շատ կարևոր է, հաշվի առնելով, որ 3 մարդուց 1- ը մահանում է աթերոսկլերոզի բարդություններից։ Սիրտանոթային հիվանդությունների մասին տեղեկատվության տարածումը թույլ կտա կանխարգելել դրանց զարգացումը։ Ճարպակալումը, շաքարային դիաբետը, երիկամի հիվանդությունները և հիպերխոլեստերոլեմիան կպված են սիրտանոթային հիվանդության հետ, ընդ որում շաքարային դիաբետով հիվանդները 2-4 անգամ ավելի հաճախ են մահանում սիրտանոթային հիվանդություններից, քան առանց շաքարային դիբաետի մարդ[64][65][66][67][68]։

Սկրինինգ

խմբագրել

Սկրինինգային ԷԿԳ հետազոտություն (կատարվում է ինչպես հանգստի, այնպես էլ ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության ժամանակ) խորհուրդ չի տրվում կատարել անախտանիշ մարդկանց շրջանում, ովքեր պատկանում են ռիսկի ցածր խմբին, քանի որ ինֆորմատիվ չէ[69]։ Ներառում է երիտասարդ մարդկանց, ովքեր չեն պատկանում որևէ ռիսկի խմբի[70]։ ԷԿԳ֊ն ախտորոշիչ նշանակություն չունի նաև ռիսկի խմբում գտնվող անձանց մոտ[69]։ Էխոսրտագրությունը, սցինտիգրաֆիան և սթրես թեստը խորհուրդ չի տրվում կատարել ռիսկի ցածր խմբում գտնվող անձանց մոտ, ովքեր չունեն որևէ գանգատ[71]։

Առողջության համաշխարհային ինստիտուտը խորհուրդ է տալիս 2 տարեկանից սկսած հետազոտել այն երեխաներին, ում ընտանեկան անամնեզում կա սրտային որևէ հիվանդություն կամ լիպիդային փոխանակության խանգարում[72]։ Դա հնարավորություն կտա ռիսկի խմբում գտնվող անձանց վաղ հայտնաբերման և կյանքի որակի բարձրացման ու առողջ ապրելակերպի շնորհիվ կանխել հիվանդության հնարավոր զարգացումը[73]։

Սկրինինգի և առաջնային միջամտության համար ընտրությունը կատարվում է օգտագործելով բազմաթիվ սանդղակներ և հաշվարկելով ռիսկը[74]։ Այս դասակրագումը բաժանում է մարդկանց, ովքեր ստանում են դեղորայք նրանցից, ում մոտ կատարվում է միայն կենսակերպի փոփոխություններ։ Այսպիսի սանդղակների բազմազանությունը շատ մեծ է, սակայն ոչ բոլորի արդյունավետությունն է ապացուցված[75]։ Ռսիկի գնահատումը ունի շատ քիչ զգայունություն առանձին խմբերի համար[74]։

Կանխարգելում

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդությունների առաջացումից 90% դեպքերում հնարավոր է խուսափել ռիսկի գործոնների հնարավոր վերացման կամ կանխարգելման միջոցով[76][77]։ Ներկայումս սիրտանոթային հիվանդությունների կանխարգելումն ներառում է՝

  • Դադարեցնել ծխախոտի օգտագործումը (և՛ ակտիվ, և՛ պասիվ ծխելը)[78] Ծխախոտից հրաժարվելը 35%-ով նվազեցնում է սիրտանոթային հիվանդության զարգացման հաճախականությունը[79]
  • Ճարպով, շաքարով աղքատ իսկ ֆիբրինով հարուստ սննդակարգը, որը ներառում է սննդի ռացիոնում մրգերի և բանջարեղենի ավելացում[78][80][81][82]
  • Շաբաթվա ընթացքում 150 րոպե ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությունը կարող է նվազեցնել հիվանդության առաջացման հավանականությունը[83][84]։ Ֆիզիկական վարժությունները կարող են բերել հիվանդության առաջացման հավանականության 26%֊ով նվազման[85][86]։
  • Ալկոհոլի չափավոր քանակի օգտագործում[78] Չափավոր քանակով ալկոհոլ օգտագործող մարդկանց մոտ հիվանդության առաջացման հավանականությունը ցածր է 25–30%֊ով[87][88][88][88][89][90]։
  • Զարկերակային ճնշման կարգավորում գերճնշման առկայության դեպքում։ Յուրաքանչյուր 10 մմ․ սս․ ճնշման իջեցումը 20%֊ով նվազեցնում է հիվանդության առաջացման հավանականությունը[91]։
  • Իջեցնել ՑԽԼ-ի մակարդակը։ Ստատինների օգտագործումը իջեցնում է կարդիովասկուլյար ռիսկը 31%- ով։
  • Նվազեցնել հոգեբանական լարվածությունը։ Սուր սթրեսը կարող է հանգեցնել Տակոցուբո կարդիոմիոպաթիայի առաջացման։ Այն ավելի քիչ նշանակություն ունի զարկերակային գերճնշման առաջացման մեջ։
  • Նվազեցնել մարմնի քաշը, ինչը կարող է բերել ռիսկի մոտ 46% նվազեցման։

Ուղեցույցների մեծ մասը խորհուրդ է տալիս կիրառել կանխարգելիչ մեթոդների համակցումներ։ 2015 թվականին կատարված Կոքրան ակնարկը հայտնաբերեց որոշակի ապացույցներ, որ միանգամից մի քանի ռիսկի ֆակտորների վրա ազդեցությունը կարող է լինել արդյունավետ, օրինակ՝ զարկերակային ճնշում, մարմնի քաշ և գոտկատեղի շրջագիծ, այնուամենայնիվ փաստերը սահմանափակ էին[92]։ Գերճնշում, դիաբետ, հիպերլիպիդեմիա կամ սիրտանոթային հիվանդության պատմություն չունեցող մարդկանց շրջանում սննդակարգի և կենսակերպի փոփոխությունները էական նշանակություն չեն ունեցել և, հետևաբար, ցուցված չեն[93]։ Մեկ այլ ակնարկ ցուց է տվել, որ գնահատման սանդղակների կիրառումը կարող է քիչ քանակով նվազեցնել սիրտանոթային հիվանդությունների ռիսկի գործոնները։ Այնուամենայնիվ չկա որևէ փաստ, որ այս սանդղակներ ազդեցություն ունեն սիրտանոթային միջադեպերի հաճախականության վրա[94][95]։

Սննդակարգ

խմբագրել

Մրգերով և բանջարեղենով հարուստ դիետան կարող է նվազեցնել սիրտանոթային հիվանդությունների քանակը և մահացության մակարդակը[96]։ Երբեմն նաև առաջարկվում է Միջերկրածովյան դիետա, քանի որ այն ավելի օգտակար և արդյունավետ է, քան ճարպով աղքատ դիետան[97]։ Միջերկրածովային դիետան կարող է խթան հանդիսանալ բազմաթիվ ռիսկի գործոնների վերացման համար, որպես օրինակ կարգավորում է խոլեստերոլի քանակը և զարկերակային ճնշումը[98]։ Հիպերտենզիան կանխարգելելու համար նշանակում են ընդեղենով, ձկով, մրգերով և բանջարեղենով հարուստ, իսկ քաղցրավենիքով,կարմիր մսով և ճարպով աղքատ դիետա, այս դիետան հնարավորություն է տալիս նվազեցնել արյան ճնշումը[99], կարգավորել արյան մեջ խոլեստերինի քանակը[100], և կարգավորել նյութափոխանակությունը[101][102][103]։

Բարձր քանակությամբ տրանս ճարպաթթուների ընդունումը ունի արտահայտված ազդեցություն արյան լիպիդների և բորբոքային մարկերների քանակի վրա[104] և դրանց բացառումը սննդակարգից ցուցված է[105][106]։ 2018 թվականին Առողջության համաշխարհային կազմակերպությունը հաստատեց, որ ճարպաթթուները հանդիսանում են տարեկան մոտ կես միլիոն մահերի պատճառ[106]։

Բարձր կամ նորմալ զարկերակային ճնշմամբ անձանց մոտ աղի քանակի սահմանափակումը չունի ապացուցված արդյունքներ։ Սրտային անբավարարությամբ հիվանդների մոտ արդյունքներն ավելի խոստումնալից են։ Ապացույցներ կան, որ աղի մեծ քանակով ընդունումը բարձրացնում է սիրտանոթային մահացությունը, ինչպես նաև կաթվածի և ձախ փորոքի գերաճի ռիսկը։

Դեղաբուժում

խմբագրել

Հակագերճնշումային դեղամիջոցները անկախ տարիքային[107] խմբի պատկանելիությունից, հիվանդանալու ռիսկի հավանականությունից[108] կամ բարձր ճնշման[109] առկայությունից նվազեցնում են ռիսկի խմբում գտնվողների մոտ[91] սիրտանոթային հիվանդության առաջացման հավանականությունը։ Հիմնականում բոլոր հակագերճնշումային դեղերը սիրտանոթային հիվանդության կանխարգելման ժամանակ հավասար ազդեցություն ունեն, սակայան օգտագործման ժամանակ առաջացնում են յուրաքանչյուր դեղին բնորոշ սպեցիֆիկ ելք[110]։ Կարևոր է ճնշման ճիշտ կարգավորումը, քանի որ արյան նորմալ ճնշման պահպանումը նվազեցնում է հիվանդության առաջացման հավանականությունը[110], այդ իսկ պատճառով երբեմն անհրաժեշտ է լինում մի քանի դեղերի համակցում[111]։ Ստատիններն արդյունավետ կերպով նպաստում են սիրտանոթային հիվանդության կանխարգելմանն այն անձանց մոտ, ովքեր անամնեզում ունեն սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդացության դեպք[112]։ Ռիսկի խմբում գտնվող, սակայն անամնեզում սիրտանոթային հիվանդություն չունեցողների մոտ ստատինները նվազեցնում են մահվան հավանականությունը[113]։ Ըստ Միացիալ Նահանգների ուղեցույցերի ստատիններ կիրառվում են սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդանալու 12%-ից ավել հավանականություն ունեցողների մոտ[114]։ Վիտամին B3(PP), ը, ֆիբրատները, խոլեստերիլէսթեր փոխակերպող սպիտակուցը կարող են նվազեցնել բարձր խտության լիպոպրոտեինների քանակն արյան մեջ, սակայն չունենան որևէ ազդեցություն հիվանդության ռիսկի նվազեցման գործում, այն մարդկանց մոտ, ովքեր արդեն իսկ կիրառում են ստատիններ[115]։ Հակաշաքարախտային դեղամիջոցները կարղ են նվազեցնել սիրտանոթային հիվանդությամբ հիվանդանալու հավանականությունը շաքարային դիաբետի 2-րդ տիպով հիվանդների շրջանում, սակայն դեռևս չկան այդ կապը հաստատող վերջնական հետազոտություններ[116][117] Ասպիրինի երկարատև կիրառումը ռիսկի ցածր խմբերում կարող է բերել լուրջ արյունահոսությունների առաջացման, այդ իսկ պատճառով ասպիրինը կիրառում են արդեն իսկ առկա սրտի իշեմիկ հիվանդության ժամանակ[118]։ Քանի որ ասպիրինի կիրառման ժամանակ օգուտ֊վնաս հարաբերակցությունները հավասար են միմյանց, այդ իսկ պատճառով ցածր ռիսկի խմբերում այն կիրառելի չէ[119]։ Խորհուրդ է տրվում ասպիրին կիրառել կանանաց դեպքում 55 տարեկանից իսկ տղամարդկանց դեպքում 45ից ցածր տարիքի մարդկանց, իսկ ավելի բարձր տարիքի մարդկանց շրջանում կիրառվում է հաշվի առնելով օգուտ֊վնաս հարաբերակցությունը[120]։

Ֆիզիկական ակտիվություն

խմբագրել

Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ կորոնար հիվանդությունից մահացության 6%֊ը պայմանավորված է ֆիզիկական թերակտիվությամբ[121]։ Կորքանի հետազոտությունների համաձայն յոգան որոշակի դրական ազդեցություն ունի արյան ճնշման և խոլեստերինի քանակի կարգավորման գործում[122]։

Սննդային հավելումներ

խմբագրել

Առողջ սննդակարգը արդյունավետ է, մինչդեռ սննդային այնպիսի հավելումենրի, ինչպիսիք են հակաօքսիդանտները կամ վիտամինները, արդյունավետությունը ապացուցված չէ, որոշ դեպքերում դրանք նույնիսկ կարող են վնասել[123][124][125]։ Հանքային հավելումները նույնպես արդյունավետ չեն[126]։ Նիացինը կարող է բացառություն լինել՝ չափավոր նվազեցնելով սիրտանոթային ռիսկը[127][128]։ Մագնեզիումի հավելումները կարող են նվազեցնել զարկերակային ճնշումը դեղաչափ կախված ձևով[129]։ Այն ցուցված է երկար QT համախտանիշով, փորոքային առիթմիաներով անձանց, ինչպես նաև դիգոքսինի թունավորմամբ պայմանավորված առիթմիաների դեպքում[130]։ Օմեգա-3 ճարպաթթուների արդյունավետությունը ապացուցված չէ[131]։

Վարում

խմբագրել

Սրտային հիվանդությունները բուժելի են սկզբնական կենսակերպի փոփոխությունների դեպքում[1]։ Գրիպը կարող է բարձրացնել սրտամկանի ինֆարկտի և կաթվածի ռիսկը, այդ պատճառով գրիպի դեմ պատվաստումը նվազեցնում է այդ ռիսկերը[132]։

ՍԱՀ-ի համապատասխան բուժման նպատակն է ՍԻ-ի և կաթվածի հաճախականության նվազեցումը՝ հաշվի առնելով ծախս և արդյունավետություն հարաբերությունը[110]։

Համաճարակաբանություն

խմբագրել
 
2012 թվականին 1 միլիոն մարդու հաշվով սիրտանոթային մահերը
     318–925     926–1,148     1,149–1,294     1,295–1,449     1,450–1,802     1,803–2,098     2,099–2,624     2,625–3,203     3,204–5,271     5,272–10233
 
2004 թվականին 100000 մարդու հաշվարկով սիրտանոթային հիվանդությամբ անձանց երկարացված կյանք[12]
     no data      <900      900–1650      1650–2300      2300–3000      3000–3700      3700–4400      4400–5100      5100–5800      5800–6500      6500–7200      7200–7900      >7900

Սիրտանոթային հիվանդությունները մահվան հիմնական պատճառն են ամբողջ աշխարհում, բացառությամբ Աֆրիկայի[133]։ 2008 թվականին մահերի 30%- ը առաջացել է սիրտանոթային հիվանդություններ հետևանքով։ Հաստատված է, որ մինչև 2030 թվականը տարեկան 23 միլիոնից ավել մարդ կմահանա այս հիվանդություններից։

Ամբողջ աշխարհում սիրտանոթային հիվանդությունների 60%—ը Հարավային Ասիայում է։ Սա կարող է լինել գենետիկ նախատրամադրվածության և միջավայրի պայմանների հետևանքով[134]։

Հետազոտություններ

խմբագրել

Սիրտանոթային հիվանդությունների հետազոտությունը սկսվել է դեռևս 18- րդ դարից[135]։ Պատճառները, կանխարգելումը, բուժումը մնում են կենսաբժշկական հետազոտությունների ակտիվ դաշտեր։

Վերջերս ուսումնասիրվում է կապը բորբոքման և աթերոսկլերոզի միջև և նորագույն բուժման մեթոդների արդյունավետությունը[136][137][138]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 Shanthi Mendis; Pekka Puska; Bo Norrving; World Health Organization (2011). Global Atlas on Cardiovascular Disease Prevention and Control (PDF). World Health Organization in collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization. էջեր 3–18. ISBN 978-92-4-156437-3. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (2014 թ․ դեկտեմբերի 17). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK355313/
  4. ↑ McGill HC, McMahan CA, Gidding SS (2008 թ․ մարտ). «Preventing heart disease in the 21st century: implications of the Pathobiological Determinants of Atherosclerosis in Youth (PDAY) study». Circulation. 117 (9): 1216–27. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.107.717033. PMID 18316498.
  5. ↑ Spinks, A; Glasziou, PP; Del Mar, CB (2013 թ․ նոյեմբերի 5). «Antibiotics for sore throat». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 11: CD000023. doi:10.1002/14651858.CD000023.pub4. PMID 24190439.
  6. ↑ Sutcliffe, P; Connock, M; Gurung, T; Freeman, K; Johnson, S; Ngianga-Bakwin, K; Grove, A; Gurung, B; Morrow, S; Stranges, S; Clarke, A (2013). «Aspirin in primary prevention of cardiovascular disease and cancer: a systematic review of the balance of evidence from reviews of randomized trials». PLOS ONE. 8 (12): e81970. doi:10.1371/journal.pone.0081970. PMC 3855368. PMID 24339983.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  7. ↑ Sutcliffe, P; Connock, M; Gurung, T; Freeman, K; Johnson, S; Kandala, NB; Grove, A; Gurung, B; Morrow, S; Clarke, A (2013 թ․ սեպտեմբեր). «Aspirin for prophylactic use in the primary prevention of cardiovascular disease and cancer: a systematic review and overview of reviews». Health Technology Assessment. 17 (43): 1–253. doi:10.3310/hta17430. PMC 4781046. PMID 24074752.
  8. ↑ GBD 2015 Mortality and Causes of Death Collaborators (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |author= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  9. ↑ Fuster, Board on Global Health; Valentin; Academies, Bridget B. Kelly (2010). Institute of Medicine of the National (ed.). Promoting cardiovascular health in the developing world : a critical challenge to achieve global health. Washington, D.C.: National Academies Press. էջեր Chapter 2. ISBN 978-0-309-14774-3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  10. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Murray, CJ; Naghavi, M (2014 թ․ ապրիլի 8). «Temporal trends in ischemic heart disease mortality in 21 world regions, 1980 to 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1483–92. doi:10.1161/circulationaha.113.004042. PMC 4181359. PMID 24573352.
  11. ↑ Go, AS; Mozaffarian, D; Roger, VL; Benjamin, EJ; Berry, JD; Borden, WB; Bravata, DM; Dai, S; Ford, ES; Fox, CS; Franco, S; Fullerton, HJ; Gillespie, C; Hailpern, SM; Heit, JA; Howard, VJ; Huffman, MD; Kissela, BM; Kittner, SJ; Lackland, DT; Lichtman, JH; Lisabeth, LD; Magid, D; Marcus, GM; Marelli, A; Matchar, DB; McGuire, DK; Mohler, ER; Moy, CS; Mussolino, ME; Nichol, G; Paynter, NP; Schreiner, PJ; Sorlie, PD; Stein, J; Turan, TN; Virani, SS; Wong, ND; Woo, D; Turner, MB; American Heart Association Statistics Committee and Stroke Statistics, Subcommittee (2013 թ․ հունվարի 1). «Heart disease and stroke statistics--2013 update: a report from the American Heart Association». Circulation. 127 (1): e6–e245. doi:10.1161/cir.0b013e31828124ad. PMID 23239837.
  12. ↑ 12,0 12,1 «WHO Disease and injury country estimates». World Health Organization. 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  13. ↑ Bridget B. Kelly; Institute of Medicine; Fuster, Valentin (2010). Promoting Cardiovascular Health in the Developing World: A Critical Challenge to Achieve Global Health. Washington, D.C: National Academies Press. ISBN 0-309-14774-3.
  14. ↑ Finks, SW; Airee, A; Chow, SL; Macaulay, TE; Moranville, MP; Rogers, KC; Trujillo, TC (2012 թ․ ապրիլ). «Key articles of dietary interventions that influence cardiovascular mortality». Pharmacotherapy. 32 (4): e54-87. doi:10.1002/j.1875-9114.2011.01087.x. PMID 22392596.
  15. ↑ Micha, R; Michas, G; Mozaffarian, D (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Unprocessed red and processed meats and risk of coronary artery disease and type 2 diabetes—an updated review of the evidence». Current Atherosclerosis Reports. 14 (6): 515–24. doi:10.1007/s11883-012-0282-8. PMC 3483430. PMID 23001745.
  16. ↑ Shanthi Mendis; Pekka Puska; Bo Norrving (2011). Global Atlas on Cardiovascular Disease Prevention and Control. World Health Organization in collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization. ISBN 978-92-4-156437-3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 6-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Ciaccio EJ, Lewis SK, Biviano AB, Iyer V, Garan H, Green PH (2017). «Cardiovascular involvement in celiac disease». World J Cardiol (Review). 9 (8): 652–666. doi:10.4330/wjc.v9.i8.652. PMC 5583538. PMID 28932354.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  18. ↑ Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S, և այլք: (2004). «Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study». Lancet. 364 (9438): 937–52. doi:10.1016/S0140-6736(04)17018-9. PMID 15364185.
  19. ↑ 19,0 19,1 McPhee, Stephen (2012). Current medical diagnosis & treatment 2012. New York: McGraw-Hill Medical. էջ 430. ISBN 9780071763721.
  20. ↑ Eckel, Robert H. (1997 թ․ նոյեմբերի 4). «Obesity and Heart Disease: A Statement for Healthcare Professionals From the Nutrition Committee, American Heart Association». ahajournals.org. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 1-ին.
  21. ↑ Kathiresan, S; Srivastava, D (2012 թ․ մարտի 16). «Genetics of human cardiovascular disease». Cell. 148 (6): 1242–57. doi:10.1016/j.cell.2012.03.001. PMC 3319439. PMID 22424232.
  22. ↑ Nikpay, Majid; Goel, Anuj; Won, Hong-Hee; Hall, Leanne M; Willenborg, Christina; Kanoni, Stavroula; Saleheen, Danish; Kyriakou, Theodosios; Nelson, Christopher P (2015). «A comprehensive 1000 Genomes–based genome-wide association meta-analysis of coronary artery disease». Nature Genetics. 47 (10): 1121–1130. doi:10.1038/ng.3396. PMC 4589895. PMID 26343387.
  23. ↑ 23,0 23,1 MacRae, Calum A.; Vasan, Ramachandran S. (2016 թ․ հունիսի 21). «The Future of Genetics and Genomics: Closing the Phenotype Gap in Precision Medicine». Circulation. 133 (25): 2634–2639. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.116.022547. ISSN 1524-4539. PMID 27324359.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Finegold, JA; Asaria, P; Francis, DP (2012 թ․ դեկտեմբերի 4). «Mortality from ischaemic heart disease by country, region, and age: Statistics from World Health Organisation and United Nations». International Journal of Cardiology. 168 (2): 934–945. doi:10.1016/j.ijcard.2012.10.046. PMC 3819990. PMID 23218570.
  25. ↑ D'Adamo, E; Guardamagna, O; Chiarelli, F; Bartuli, A; Liccardo, D; Ferrari, F; Nobili, V (2015). «Atherogenic dyslipidemia and cardiovascular risk factors in obese children». International Journal of Endocrinology. 2015: 912047. doi:10.1155/2015/912047. PMC 4309297. PMID 25663838.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  26. ↑ "Understand Your Risk of Heart Attack". American Heart Association.http://www.heart.org/HEARTORG/Conditions/HeartAttack/UnderstandYourRiskofHeartAttack/Understand-Your-Risk-of-Heart-Attack_UCM_002040_Article.jsp#
  27. ↑ Mackay, Mensah, Mendis, et al. The Atlas of Heart Disease and Stroke. World Health Organization. January 2004.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Jousilahti Vartiainen; Tuomilehto Puska (1999). «Sex, Age, Cardiovascular Risk Factors, and coronary heart disease». Circulation. 99 (9): 1165–1172. doi:10.1161/01.cir.99.9.1165.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Jani B, Rajkumar C (2006). «Ageing and vascular ageing». Postgrad Med J. 82 (968): 357–362. doi:10.1136/pgmj.2005.036053. PMC 2563742.
  30. ↑ «Archived copy». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 3-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  31. ↑ «Diabetes raises women's risk of heart disease more than for men». NPR.org. 2014 թ․ մայիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 23-ին.
  32. ↑ Jackson R, Chambles L, Higgins M, Kuulasmaa K, Wijnberg L, Williams D (WHO MONICA Project, and ARIC Study.) Sex difference in ischaemic heart disease mortality and risk factors in 46 communities: an ecologic analysis. Cardiovasc Risk Factors. 1999; 7:43–54.
  33. ↑ Richard Doll; Richard Peto; Jillian Boreham; Isabelle Sutherland (2004 թ․ հունիս). «Mortality in relation to smoking: 50 years' observations on male British doctors». BMJ. 328 (7455): 1519. doi:10.1136/bmj.38142.554479.AE. PMC 437139. PMID 15213107. {{cite journal}}: Invalid |name-list-style=yes (օգնություն)
  34. ↑ World Health Organization; UNAIDS (2007 թ․ հունվարի 1). Prevention of Cardiovascular Disease. World Health Organization. էջեր 3–. ISBN 978-92-4-154726-0. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 27-ին.
  35. ↑ Hooper, Lee; Martin, Nicole; Abdelhamid, Asmaa; Davey Smith, George (2015 թ․ հունիսի 10). «Reduction in saturated fat intake for cardiovascular disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD011737. doi:10.1002/14651858.CD011737. ISSN 1469-493X. PMID 26068959.
  36. ↑ Booker, C.S.; Mann, J.I. (2008). «Trans fatty acids and cardiovascular health: Translation of the evidence base». Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases. 18 (6): 448–456. doi:10.1016/j.numecd.2008.02.005. ISSN 0939-4753.
  37. ↑ Remig, Valentina; Franklin, Barry; Margolis, Simeon; Kostas, Georgia; Nece, Theresa; Street, James C. (2010). «Trans Fats in America: A Review of Their Use, Consumption, Health Implications, and Regulation». Journal of the American Dietetic Association. 110 (4): 585–592. doi:10.1016/j.jada.2009.12.024. ISSN 0002-8223.
  38. ↑ 38,0 38,1 «WHO plan to eliminate industrially-produced trans-fatty acids from global food supply». World Health Organization. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
  39. ↑ Te Morenga, L. A.; Howatson, A. J.; Jones, R. M.; Mann, J. (2014). «Dietary sugars and cardiometabolic risk: systematic review and meta-analyses of randomized controlled trials of the effects on blood pressure and lipids». American Journal of Clinical Nutrition. 100 (1): 65–79. doi:10.3945/ajcn.113.081521. ISSN 0002-9165. PMID 24808490.
  40. ↑ "Wylie-Rosett2002"
  41. ↑ Micha, Renata; Michas, Georgios; Mozaffarian, Dariush (2012). «Unprocessed Red and Processed Meats and Risk of Coronary Artery Disease and Type 2 Diabetes – An Updated Review of the Evidence». Current Atherosclerosis Reports. 14 (6): 515–524. doi:10.1007/s11883-012-0282-8. ISSN 1523-3804. PMC 3483430. PMID 23001745.
  42. ↑ Mukamal, Kenneth J.; Chen, Chiung M.; Rao, Sowmya R.; Breslow, Rosalind A. (2010). «Alcohol Consumption and Cardiovascular Mortality Among U.S. Adults, 1987 to 2002». Journal of the American College of Cardiology. 55 (13): 1328–1335. doi:10.1016/j.jacc.2009.10.056. ISSN 0735-1097. PMC 3865979. PMID 20338493.
  43. ↑ World Health Organization (2011). Global Status Report on Alcohol and Health. World Health Organization. ISBN 978-92-4-156415-1. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 7-ին.
  44. ↑ St-Onge MP, Grandner MA, Brown D, Conroy MB, Jean-Louis G, Coons M, Bhatt DL (2016 թ․ նոյեմբեր). «Sleep Duration and Quality: Impact on Lifestyle Behaviors and Cardiometabolic Health: A Scientific Statement From the American Heart Association». Circulation (Review). 134 (18): e367–86. doi:10.1161/CIR.0000000000000444. PMC 5567876. PMID 27647451.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Mariachiara Di Cesare; Young-Ho Khang; Perviz Asaria; Tony Blakely; Melanie J. Cowan; Farshad Farzadfar; Ramiro Guerrero; Nayu Ikeda; Catherine Kyobutungi; Kelias P. Msyamboza; Sophal Oum; John W. Lynch; Michael G. Marmot; Majid Ezzati (2013 թ․ փետրվար). «Inequalities in non-communicable diseases and effective responses». Lancet. 381 (9866): 585–597. doi:10.1016/S0140-6736(12)61851-0. PMID 23410608.
  46. ↑ J. P. Mackenbach; A. E. Cavelaars; A. E. Kunst; F. Groenhof (2000 թ․ հուլիս). «Socioeconomic inequalities in cardiovascular disease mortality; an international study». European Heart Journal. 21 (14): 1141–1151. doi:10.1053/euhj.1999.1990. PMID 10924297.
  47. ↑ Alexander M. Clark; Marie DesMeules; Wei Luo; Amanda S. Duncan; Andy Wielgosz (2009 թ․ նոյեմբեր). «Socioeconomic status and cardiovascular disease: risks and implications for care». Nature Reviews Cardiology. 6 (11): 712–722. doi:10.1038/nrcardio.2009.163. PMID 19770848.
  48. ↑ World Health Organization (2008). Closing the Gap in a Generation: Health Equity Through Action on the Social Determinants of Health : Commission on Social Determinants of Health Final Report. World Health Organization. էջեր 26–. ISBN 978-92-4-156370-3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 Khallaf, Mohamed (2011). The Impact of Air Pollution on Health, Economy, Environment and Agricultural Sources. InTech. էջեր 69–92. ISBN 978-953-307-528-0.(չաշխատող հղում)
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Franchini M, Mannucci PM (2012). «Air pollution and cardiovascular disease». Thrombosis Research. 129 (3): 230–4. doi:10.1016/j.thromres.2011.10.030. PMID 22113148.
  51. ↑ 51,0 51,1 Sun Q, Hong X, Wold LE (2010). «Cardiovascular Effects of Ambient Particulate Air Pollution Exposure». Circulation. 121 (25): 2755–65. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.109.893461. PMC 2924678. PMID 20585020.
  52. ↑ 52,0 52,1 Tunstall-Pedoe, H. (2011). «Cardiovascular Risk and Risk Scores: ASSIGN, Framingham, QRISK and others: how to choose». Heart. 97 (6): 442–444. doi:10.1136/hrt.2010.214858. ISSN 1355-6037.
  53. ↑ World Health Organization (2007). Prevention of Cardiovascular Disease: Guidelines for Assessment and Management of Cardiovascular Risk. World Health Organization. ISBN 978-92-4-154717-8. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 6-ին.
  54. ↑ Hernandez, Adrian V.; van Staa, Tjeerd-Pieter; Gulliford, Martin; Ng, Edmond S.-W.; Goldacre, Ben; Smeeth, Liam (2014). «Prediction of Cardiovascular Risk Using Framingham, ASSIGN and QRISK2: How Well Do They Predict Individual Rather than Population Risk?». PLoS ONE. 9 (10): e106455. doi:10.1371/journal.pone.0106455. ISSN 1932-6203. PMC 4182667. PMID 25271417.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)  
  55. ↑ Hlatky, M. A.; Greenland, P.; Arnett, D. K.; Ballantyne, C. M.; Criqui, M. H.; Elkind, M. S.V.; Go, A. S.; Harrell, F. E.; Hong, Y.; Howard, B. V.; Howard, V. J.; Hsue, P. Y.; Kramer, C. M.; McConnell, J. P.; Normand, S.-L. T.; O'Donnell, C. J.; Smith, S. C.; Wilson, P. W.F. (2009). «Criteria for Evaluation of Novel Markers of Cardiovascular Risk: A Scientific Statement From the American Heart Association». Circulation. 119 (17): 2408–2416. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.109.192278. ISSN 0009-7322. PMC 2956982.
  56. ↑ Eckel, Robert H; Cornier, Marc-Andre (2014). «Update on the NCEP ATP-III emerging cardiometabolic risk factors». BMC Medicine. 12 (1): 115. doi:10.1186/1741-7015-12-115. ISSN 1741-7015.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)  
  57. ↑ Bai, W; Li, J; Liu, J (2016 թ․ հոկտեմբերի 1). «Serum phosphorus, cardiovascular and all-cause mortality in the general population: A meta-analysis». Clinica Chimica Acta. 461: 76–82. doi:10.1016/j.cca.2016.07.020. PMID 27475981.
  58. ↑ «CDC - NIOSH Program Portfolio : Cancer, Reproductive, and Cardiovascular Diseases : Program Description». www.cdc.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 7-ին.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 59,6 59,7 Services, Statens beredning för medicinsk och social utvärdering (SBU); Swedish Agency for Health Technology Assessment and Assessment of Social. «Occupational Exposures and Cardiovascular Disease». www.sbu.se (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 Services, Statens beredning för medicinsk och social utvärdering (SBU); Swedish Agency for Health Technology Assessment and Assessment of Social. «Occupational health and safety – chemical exposure». www.sbu.se (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  61. ↑ Jan, M; Ebert, BL; Jaiswal, S (2017 թ․ հունվար). «Clonal hematopoiesis». Seminars in hematology. 54 (1): 43–50. doi:10.1053/j.seminhematol.2016.10.002. PMID 28088988.
  62. ↑ Bertazzo S.; և այլք: (2013). «Nano-analytical electron microscopy reveals fundamental insights into human cardiovascular tissue calcification». Nature Materials. 12: 576–583. doi:10.1038/nmat3627. PMID 23603848. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (օգնություն)
  63. ↑ Vanhecke TE, Miller WM, Franklin BA, Weber JE, McCullough PA (2006 թ․ հոկտեմբեր). «Awareness, knowledge, and perception of heart disease among adolescents». Eur J Cardiovasc Prev Rehabil. 13 (5): 718–23. doi:10.1097/01.hjr.0000214611.91490.5e. PMID 17001210.
  64. ↑ Highlander P, Shaw GP (2010). «Current pharmacotherapeutic concepts for the treatment of cardiovascular disease in diabetics». Ther Adv Cardiovasc Dis. 4 (1): 43–54. doi:10.1177/1753944709354305.
  65. ↑ NPS Medicinewise (2011 թ․ մարտի 1). «NPS Prescribing Practice Review 53: Managing lipids». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  66. ↑ Kvan E.; Pettersen K.I.; Sandvik L.; Reikvam A. (2007). «High mortality in diabetic patient with acute myocardial infarction: cardiovascular co-morbidities contribute most to the high risk». Int J Cardiol. 121 (2): 184–188. doi:10.1016/j.ijcard.2006.11.003.
  67. ↑ Norhammar A.; Malmberg K.; Diderhol E.; Lagerqvist B.; Lindahl B., Ryde; և այլք: (2004). «Diabetes mellitus: the major risk factor in unstable coronary artery disease even after consideration of the extent of coronary artery disease and benefits of revascularization. J». Am Coll Cardiol. 43 (4): 585–591. doi:10.1016/j.jacc.2003.08.050.
  68. ↑ DECODE, European Diabetes Epidemiology Group (1999). «Glucose tolerance and mortality: comparison of WHO and American Diabetes Association diagnostic criteria». Lancet. 354 (9179): 617–621. doi:10.1016/S0140-6736(98)12131-1. PMID 10466661.
  69. ↑ 69,0 69,1 Moyer, VA; U.S. Preventive Services Task Force (2012 թ․ հոկտեմբերի 2). «Screening for coronary heart disease with electrocardiography: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement». Annals of Internal Medicine. 157 (7): 512–8. doi:10.7326/0003-4819-157-7-201210020-00514. PMID 22847227.
  70. ↑ Maron, B. J.; Friedman, R. A.; Kligfield, P.; Levine, B. D.; Viskin, S.; Chaitman, B. R.; Okin, P. M.; Saul, J. P.; Salberg, L.; Van Hare, G. F.; Soliman, E. Z.; Chen, J.; Matherne, G. P.; Bolling, S. F.; Mitten, M. J.; Caplan, A.; Balady, G. J.; Thompson, P. D. (2014 թ․ սեպտեմբերի 15). «Assessment of the 12-Lead ECG as a Screening Test for Detection of Cardiovascular Disease in Healthy General Populations of Young People (12–25 Years of Age): A Scientific Statement From the American Heart Association and the American College of Cardiology». Circulation. 130 (15): 1303–1334. doi:10.1161/CIR.0000000000000025. PMID 25223981.
  71. ↑ Chou, Roger (2015 թ․ մարտի 17). «Cardiac Screening With Electrocardiography, Stress Echocardiography, or Myocardial Perfusion Imaging: Advice for High-Value Care From the American College of Physicians». Annals of Internal Medicine. 162 (6): 438. doi:10.7326/M14-1225.
  72. ↑ Adolescents, Expert Panel on Integrated Guidelines for Cardiovascular Health and Risk Reduction in Children And (2011 թ․ դեկտեմբերի 1). «Expert Panel on Integrated Guidelines for Cardiovascular Health and Risk Reduction in Children and Adolescents: Summary Report». Pediatrics (անգլերեն). 128 (Supplement 5): S213–S256. doi:10.1542/peds.2009-2107C. ISSN 0031-4005. PMC 4536582. PMID 22084329. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 16-ին.
  73. ↑ Saenger, Amy K. (2012 թ․ օգոստոսի 1). «Universal Lipid Screening in Children and Adolescents: A Baby Step toward Primordial Prevention?». Clinical Chemistry (անգլերեն). 58 (8): 1179–1181. doi:10.1373/clinchem.2012.182287. ISSN 0009-9147. PMID 22510399.
  74. ↑ 74,0 74,1 Mann, Douglas L. (2014). Braunwald's heart disease : a textbook of cardiovascular medicine. Mann, Douglas L., Zipes, Douglas P., Libby, Peter, Bonow, Robert O., Braunwald, Eugene, 1929- (Tenth ed.). Philadelphia. ISBN 978-1-4557-5133-4. OCLC 890409638.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  75. ↑ Damen, Johanna A.A.G.; Hooft, Lotty; Schuit, Ewoud; Debray, Thomas P.A.; Collins, Gary S.; Tzoulaki, Ioanna; Lassale, Camille M.; Siontis, George C.M.; Chiocchia, Virginia (2016 թ․ մայիսի 16). «Prediction models for cardiovascular disease risk in the general population: systematic review». BMJ (անգլերեն). 353: i2416. doi:10.1136/bmj.i2416. ISSN 1756-1833. PMC 4868251. PMID 27184143. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  76. ↑ McGill, Henry C.; McMahan, C. Alex; Gidding, Samuel S. (2008 թ․ մարտի 4). «Preventing Heart Disease in the 21st Century». Circulation (անգլերեն). 117 (9): 1216–1227. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.107.717033. ISSN 0009-7322. PMID 18316498.
  77. ↑ McNeal, Catherine J.; Dajani, Tala; Wilson, Don; Cassidy-Bushrow, Andrea E.; Dickerson, Justin B.; Ory, Marcia (2010 թ․ հունվարի 1). «Hypercholesterolemia in youth: opportunities and obstacles to prevent premature atherosclerotic cardiovascular disease». Current Atherosclerosis Reports. 12 (1): 20–28. doi:10.1007/s11883-009-0072-0. ISSN 1534-6242. PMID 20425267.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 NHS Direct Արխիվացված 2011-09-06 Wayback Machine
  79. ↑ Critchley, J.; Capewell, S. (2004 թ․ հունվարի 1). «Smoking cessation for the secondary prevention of coronary heart disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (1): CD003041. doi:10.1002/14651858.CD003041.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 14974003.
  80. ↑ Ignarro, LJ; Balestrieri, ML; Napoli, C (2007 թ․ հունվարի 15). «Nutrition, physical activity, and cardiovascular disease: an update». Cardiovascular Research. 73 (2): 326–40. doi:10.1016/j.cardiores.2006.06.030. PMID 16945357.
  81. ↑ Levy, L; Tedstone, A (2017 թ․ փետրվարի 20). «UK Dietary Policy for the Prevention of Cardiovascular Disease». Healthcare. 5 (1): 9. doi:10.3390/healthcare5010009. PMID 28230719. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  82. ↑ Rees, Karen; Dyakova, Mariana; Wilson, Nicola; Ward, Kirsten; Thorogood, Margaret; Brunner, Eric (2013 թ․ դեկտեմբերի 6). «Dietary advice for reducing cardiovascular risk». The Cochrane Database of Systematic Reviews (12): CD002128. doi:10.1002/14651858.CD002128.pub5. ISSN 1469-493X. PMID 24318424.
  83. ↑ «Chapter 4: Active Adults». health.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  84. ↑ «Physical activity guidelines for adults». NHS Choices. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 19-ին.
  85. ↑ Heran Balraj S (2011). «Exercise‐based cardiac rehabilitation for coronary heart disease». Cochrane Database of Systematic Reviews. doi:10.1002/14651858.cd001800.pub2. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին.
  86. ↑ Seron, Pamela; Lanas, Fernando; Pardo Hernandez, Hector; Bonfill Cosp, Xavier (2014 թ․ օգոստոսի 13). «Exercise for people with high cardiovascular risk». The Cochrane Database of Systematic Reviews (8): CD009387. doi:10.1002/14651858.CD009387.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 25120097.
  87. ↑ Ronksley, Paul E.; Brien, Susan E.; Turner, Barbara J.; Mukamal, Kenneth J.; Ghali, William A. (2011 թ․ փետրվարի 22). «Association of alcohol consumption with selected cardiovascular disease outcomes: a systematic review and meta-analysis». BMJ. 342: d671. doi:10.1136/bmj.d671. ISSN 1756-1833. PMC 3043109. PMID 21343207.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Mostofsky, Elizabeth; Chahal, Harpreet S.; Mukamal, Kenneth J.; Rimm, Eric B.; Mittleman, Murray A. (2016 թ․ մարտի 8). «Alcohol and Immediate Risk of Cardiovascular Events: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis». Circulation. 133 (10): 979–987. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.115.019743. ISSN 1524-4539. PMC 4783255. PMID 26936862.
  89. ↑ Holmes, Michael V.; Dale, Caroline E.; Zuccolo, Luisa; Silverwood, Richard J.; Guo, Yiran; Ye, Zheng; Prieto-Merino, David; Dehghan, Abbas; Trompet, Stella (2014 թ․ հուլիսի 10). «Association between alcohol and cardiovascular disease: Mendelian randomisation analysis based on individual participant data». BMJ. 349: g4164. doi:10.1136/bmj.g4164. ISSN 1756-1833. PMC 4091648. PMID 25011450.
  90. ↑ Klatsky AL (2009 թ․ մայիս). «Alcohol and cardiovascular diseases». Expert Rev Cardiovasc Ther. 7 (5): 499–506. doi:10.1586/erc.09.22. PMID 19419257.
  91. ↑ 91,0 91,1 Ettehad, Dena; Emdin, Connor A.; Kiran, Amit; Anderson, Simon G.; Callender, Thomas; Emberson, Jonathan; Chalmers, John; Rodgers, Anthony; Rahimi, Kazem (2016 թ․ մարտի 5). «Blood pressure lowering for prevention of cardiovascular disease and death: a systematic review and meta-analysis». Lancet. 387 (10022): 957–967. doi:10.1016/S0140-6736(15)01225-8. ISSN 1474-547X. PMID 26724178.
  92. ↑ Uthman, Olalekan A.; Hartley, Louise; Rees, Karen; Taylor, Fiona; Ebrahim, Shah; Clarke, Aileen (2015 թ․ օգոստոսի 4). «Multiple risk factor interventions for primary prevention of cardiovascular disease in low- and middle-income countries». The Cochrane Database of Systematic Reviews (8): CD011163. doi:10.1002/14651858.CD011163.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 26272648.
  93. ↑ Moyer, VA; U.S. Preventive Services Task Force (2012 թ․ սեպտեմբերի 4). «Behavioral counseling interventions to promote a healthful diet and physical activity for cardiovascular disease prevention in adults: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement». Annals of Internal Medicine. 157 (5): 367–71. doi:10.7326/0003-4819-157-5-201209040-00486. PMID 22733153.
  94. ↑ Karmali, Kunal N.; Persell, Stephen D.; Perel, Pablo; Lloyd-Jones, Donald M.; Berendsen, Mark A.; Huffman, Mark D. (2017 թ․ մարտի 14). «Risk scoring for the primary prevention of cardiovascular disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3: CD006887. doi:10.1002/14651858.CD006887.pub4. ISSN 1469-493X. PMID 28290160.
  95. ↑ Li, C; Lv, Z; Shi, Z; Zhu, Y; Wu, Y; Li, L; Iheozor-Ejiofor, Z (2014 թ․ օգոստոսի 15). «Periodontal therapy for the management of cardiovascular disease in patients with chronic periodontitis». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 8 (8): CD009197. doi:10.1002/14651858.CD009197.pub2. PMID 25123257.
  96. ↑ {{cite journal|last2=Ouyang|first2=Y|last3=Liu|first3=J|last4=Zhu|first4=M|last5=Zhao|first5=G|last6=Bao|first6=W|last7=Hu|first7=FB|date=Jul 29, 2014|title=Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies.|journal=BMJ |volume=349|pages=g4490|doi=10.1136/bmj.g4490|pmc=4115152|pmid=25073782|last1=Wang|first1=X}}
  97. ↑ Walker C, Reamy BV (2009 թ․ ապրիլ). «Diets for cardiovascular disease prevention: what is the evidence?». Am Fam Physician. 79 (7): 571–8. PMID 19378874.
  98. ↑ Nordmann, AJ; Suter-Zimmermann, K; Bucher, HC; Shai, I; Tuttle, KR; Estruch, R; Briel, M (2011 թ․ սեպտեմբեր). «Meta-analysis comparing Mediterranean to low-fat diets for modification of cardiovascular risk factors». The American Journal of Medicine. 124 (9): 841–51.e2. doi:10.1016/j.amjmed.2011.04.024. PMID 21854893. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  99. ↑ Sacks FM, Svetkey LP, Vollmer WM, և այլք: (2001 թ․ հունվար). «Effects on blood pressure of reduced dietary sodium and the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) diet. DASH-Sodium Collaborative Research Group». N. Engl. J. Med. 344 (1): 3–10. doi:10.1056/NEJM200101043440101. PMID 11136953.
  100. ↑ Obarzanek E, Sacks FM, Vollmer WM, և այլք: (2001 թ․ հուլիս). «Effects on blood lipids of a blood pressure-lowering diet: the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) Trial». Am. J. Clin. Nutr. 74 (1): 80–9. PMID 11451721.
  101. ↑ Azadbakht L, Mirmiran P, Esmaillzadeh A, Azizi T, Azizi F (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Beneficial effects of a Dietary Approaches to Stop Hypertension eating plan on features of the metabolic syndrome». Diabetes Care. 28 (12): 2823–31. doi:10.2337/diacare.28.12.2823. PMID 16306540.
  102. ↑ Logan AG (2007 թ․ մարտ). «DASH Diet: time for a critical appraisal?». Am. J. Hypertens. 20 (3): 223–4. doi:10.1016/j.amjhyper.2006.10.006. PMID 17324730.
  103. ↑ Threapleton, D. E.; Greenwood, D. C.; Evans, C. E. L.; Cleghorn, C. L.; Nykjaer, C.; Woodhead, C.; Cade, J. E.; Gale, C. P.; Burley, V. J. (2013 թ․ դեկտեմբերի 19). «Dietary fibre intake and risk of cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis». BMJ. 347 (dec19 2): f6879–f6879. doi:10.1136/bmj.f6879. PMC 3898422. PMID 24355537.
  104. ↑ Booker, C.S.; Mann, J.I. (2008). «Trans fatty acids and cardiovascular health: Translation of the evidence base». Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases. 18 (6): 448–56. doi:10.1016/j.numecd.2008.02.005. ISSN 0939-4753. PMID 18468872.
  105. ↑ Remig, Valentina; Franklin, Barry; Margolis, Simeon; Kostas, Georgia; Nece, Theresa; Street, James C. (2010). «Trans Fats in America: A Review of Their Use, Consumption, Health Implications, and Regulation». Journal of the American Dietetic Association. 110 (4): 585–92. doi:10.1016/j.jada.2009.12.024. hdl:2097/6377. ISSN 0002-8223. PMID 20338284.
  106. ↑ 106,0 106,1 «WHO plan to eliminate industrially-produced trans-fatty acids from global food supply». World Health Organization. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
  107. ↑ Blood Pressure Lowering Treatment Trialists' Collaboration; Turnbull, F.; Neal, B.; Ninomiya, T.; Algert, C.; Arima, H.; Barzi, F.; Bulpitt, C.; Chalmers, J. (2008 թ․ մայիսի 17). «Effects of different regimens to lower blood pressure on major cardiovascular events in older and younger adults: meta-analysis of randomised trials». BMJ. 336 (7653): 1121–1123. doi:10.1136/bmj.39548.738368.BE. ISSN 1756-1833. PMC 2386598. PMID 18480116.
  108. ↑ Blood Pressure Lowering Treatment Trialists' Collaboration; Sundström, Johan; Arima, Hisatomi; Woodward, Mark; Jackson, Rod; Karmali, Kunal; Lloyd-Jones, Donald; Baigent, Colin; Emberson, Jonathan (2014 թ․ օգոստոսի 16). «Blood pressure-lowering treatment based on cardiovascular risk: a meta-analysis of individual patient data». Lancet. 384 (9943): 591–598. doi:10.1016/S0140-6736(14)61212-5. ISSN 1474-547X. PMID 25131978.
  109. ↑ Czernichow, Sébastien; Zanchetti, Alberto; Turnbull, Fiona; Barzi, Federica; Ninomiya, Toshiaru; Kengne, André-Pascal; Lambers Heerspink, Hiddo J.; Perkovic, Vlado; Huxley, Rachel (2011 թ․ հունվարի 1). «The effects of blood pressure reduction and of different blood pressure-lowering regimens on major cardiovascular events according to baseline blood pressure: meta-analysis of randomized trials». Journal of Hypertension. 29 (1): 4–16. doi:10.1097/HJH.0b013e32834000be. ISSN 1473-5598. PMID 20881867.
  110. ↑ 110,0 110,1 110,2 Turnbull, Fiona; Blood Pressure Lowering Treatment Trialists' Collaboration (2003 թ․ նոյեմբերի 8). «Effects of different blood-pressure-lowering regimens on major cardiovascular events: results of prospectively-designed overviews of randomised trials». Lancet. 362 (9395): 1527–1535. doi:10.1016/s0140-6736(03)14739-3. ISSN 1474-547X. PMID 14615107.
  111. ↑ Go, Alan S.; Bauman, Mary Ann; Coleman King, Sallyann M.; Fonarow, Gregg C.; Lawrence, Willie; Williams, Kim A.; Sanchez, Eduardo; American Heart Association; American College of Cardiology (2014 թ․ ապրիլի 1). «An effective approach to high blood pressure control: a science advisory from the American Heart Association, the American College of Cardiology, and the Centers for Disease Control and Prevention». Hypertension. 63 (4): 878–885. doi:10.1161/HYP.0000000000000003. ISSN 1524-4563. PMID 24243703.
  112. ↑ Gutierrez, J; Ramirez, G; Rundek, T; Sacco, RL (2012 թ․ հունիսի 25). «Statin Therapy in the Prevention of Recurrent Cardiovascular Events: A Sex-Based Meta-analysisStatin Therapy to Prevent Recurrent CV Events». Archives of Internal Medicine. 172 (12): 909–19. doi:10.1001/archinternmed.2012.2145. PMID 22732744.
  113. ↑ Taylor, F; Huffman, MD; Macedo, AF; Moore, TH; Burke, M; Davey Smith, G; Ward, K; Ebrahim, S (2013 թ․ հունվարի 31). «Statins for the primary prevention of cardiovascular disease». Cochrane Database of Systematic Reviews. 1: CD004816. doi:10.1002/14651858.CD004816.pub5. PMID 23440795.
  114. ↑ Downs, JR; O'Malley, PG (2015 թ․ օգոստոսի 18). «Management of dyslipidemia for cardiovascular disease risk reduction: synopsis of the 2014 U.S. Department of Veterans Affairs and U.S. Department of Defense clinical practice guideline». Annals of Internal Medicine. 163 (4): 291–7. doi:10.7326/m15-0840. PMID 26099117.
  115. ↑ Keene, D; Price, C; Shun-Shin, MJ; Francis, DP (2014 թ․ հուլիսի 18). «Effect on cardiovascular risk of high density lipoprotein targeted drug treatments niacin, fibrates, and CETP inhibitors: meta-analysis of randomised controlled trials including 117,411 patients». BMJ. 349: g4379. doi:10.1136/bmj.g4379. PMC 4103514. PMID 25038074.
  116. ↑ Holman, Rury R; Sourij, Harald; Califf, Robert M (2014). «Cardiovascular outcome trials of glucose-lowering drugs or strategies in type 2 diabetes». The Lancet. 383 (9933): 2008–2017. doi:10.1016/s0140-6736(14)60794-7.
  117. ↑ Control Group; Turnbull, F. M.; Abraira, C.; Anderson, R. J.; Byington, R. P.; Chalmers, J. P.; Duckworth, W. C.; Evans, G. W.; Gerstein, H. C. (2009 թ․ նոյեմբերի 1). «Intensive glucose control and macrovascular outcomes in type 2 diabetes». Diabetologia. 52 (11): 2288–2298. doi:10.1007/s00125-009-1470-0. ISSN 1432-0428. PMID 19655124.
  118. ↑ Berger, JS; Lala, A; Krantz, MJ; Baker, GS; Hiatt, WR (2011 թ․ հուլիս). «Aspirin for the prevention of cardiovascular events in patients without clinical cardiovascular disease: a meta-analysis of randomized trials». American Heart Journal. 162 (1): 115–24.e2. doi:10.1016/j.ahj.2011.04.006. PMID 21742097.
  119. ↑ «Final Recommendation Statement Aspirin for the Prevention of Cardiovascular Disease: Preventive Medication». 2009 թ․ մարտ. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
  120. ↑ US Preventive Services Task, Force (2009 թ․ մարտի 17). «Aspirin for the prevention of cardiovascular disease: U.S. Preventive Services Task Force recommendation statement». Annals of Internal Medicine. 150 (6): 396–404. doi:10.7326/0003-4819-150-6-200903170-00008. PMID 19293072.
  121. ↑ Lee, I.-Min; Shiroma, Eric J.; Lobelo, Felipe; Puska, Pekka; Blair, Steven N.; Katzmarzyk, Peter T.; Lancet Physical Activity Series Working Group (2012 թ․ հուլիսի 21). «Effect of physical inactivity on major non-communicable diseases worldwide: an analysis of burden of disease and life expectancy». Lancet. 380 (9838): 219–229. doi:10.1016/S0140-6736(12)61031-9. ISSN 1474-547X. PMC 3645500. PMID 22818936.
  122. ↑ Hartley, Louise; Dyakova, Mariana; Holmes, Jennifer; Clarke, Aileen; Lee, Myeong Soo; Ernst, Edzard; Rees, Karen (2014 թ․ մայիսի 13). «Yoga for the primary prevention of cardiovascular disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (5): CD010072. doi:10.1002/14651858.CD010072.pub2. ISSN 1469-493X. PMID 24825181.
  123. ↑ Bhupathiraju, SN; Tucker, KL (2011 թ․ օգոստոսի 17). «Coronary heart disease prevention: nutrients, foods, and dietary patterns». Clinica Chimica Acta. 412 (17–18): 1493–514. doi:10.1016/j.cca.2011.04.038. PMC 5945285. PMID 21575619.
  124. ↑ Myung, SK; Ju, W; Cho, B; Oh, SW; Park, SM; Koo, BK; Park, BJ; for the Korean Meta-Analysis (KORMA) Study, Group (2013 թ․ հունվարի 18). «Efficacy of vitamin and antioxidant supplements in prevention of cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials». BMJ. 346: f10. doi:10.1136/bmj.f10. PMC 3548618. PMID 23335472.
  125. ↑ Kim, Joonseok; Choi, Jaehyoung; Kwon, Soo Young; McEvoy, John W.; Blaha, Michael J.; Blumenthal, Roger S.; Guallar, Eliseo; Zhao, Di; Michos, Erin D. (2018 թ․ հուլիսի 10). «Association of Multivitamin and Mineral Supplementation and Risk of Cardiovascular Disease». Circulation: Cardiovascular Quality and Outcomes. 11 (7): e004224. doi:10.1161/CIRCOUTCOMES.117.004224. PMID 29991644.
  126. ↑ Fortmann, SP; Burda, BU; Senger, CA; Lin, JS; Whitlock, EP (2013 թ․ նոյեմբերի 12). «Vitamin and Mineral Supplements in the Primary Prevention of Cardiovascular Disease and Cancer: An Updated Systematic Evidence Review for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine. 159 (12): 824–34. doi:10.7326/0003-4819-159-12-201312170-00729. PMID 24217421.
  127. ↑ Bruckert, E; Labreuche, J; Amarenco, P (2010 թ․ հունիս). «Meta-analysis of the effect of nicotinic acid alone or in combination on cardiovascular events and atherosclerosis». Atherosclerosis. 210 (2): 353–61. doi:10.1016/j.atherosclerosis.2009.12.023. PMID 20079494.
  128. ↑ Lavigne, PM; Karas, RH (2013 թ․ հունվարի 29). «The current state of niacin in cardiovascular disease prevention: a systematic review and meta-regression». Journal of the American College of Cardiology. 61 (4): 440–46. doi:10.1016/j.jacc.2012.10.030. PMID 23265337.
  129. ↑ Jee SH, Miller ER, Guallar E, և այլք: (2002). «The effect of magnesium supplementation on blood pressure: a meta-analysis of randomized clinical trials». Am J Hypertens. 15 (8): 691–96. doi:10.1016/S0895-7061(02)02964-3. PMID 12160191.
  130. ↑ Zipes DP, Camm AJ, Borggrefe M, և այլք: (2012). «ACC/AHA/ESC 2006 Guidelines for Management of Patients With Ventricular Arrhythmias and the Prevention of Sudden Cardiac Death: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force and the European Society of Cardiology Committee for Practice Guidelines (writing committee to develop Guidelines for Management of Patients With Ventricular Arrhythmias and the Prevention of Sudden Cardiac Death): developed in collaboration with the European Heart Rhythm Association and the Heart Rhythm Society». Circulation. 114 (10): e385–e484. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.106.178233. PMID 16935995.
  131. ↑ Kwak, SM; Myung, SK; Lee, YJ; Seo, HG; for the Korean Meta-analysis Study, Group (2012 թ․ ապրիլի 9). «Efficacy of Omega-3 Fatty Acid Supplements (Eicosapentaenoic Acid and Docosahexaenoic Acid) in the Secondary Prevention of Cardiovascular Disease: A Meta-analysis of Randomized, Double-blind, Placebo-Controlled Trials». Archives of Internal Medicine. 172 (9): 686–94. doi:10.1001/archinternmed.2012.262. PMID 22493407.
  132. ↑ Clar, Christine; Oseni, Zainab; Flowers, Nadine; Keshtkar-Jahromi, Maryam; Rees, Karen (2015 թ․ մայիսի 5). «Influenza vaccines for preventing cardiovascular disease». The Cochrane Database of Systematic Reviews (5): CD005050. doi:10.1002/14651858.CD005050.pub3. ISSN 1469-493X. PMID 25940444.
  133. ↑ Shanthi, Mendis; Pekka, Puska; Bo, Norrving (2011). Global atlas on cardiovascular disease prevention and control. World Health Organization. ISBN 978-92-4-156437-3. OCLC 796362754.
  134. ↑ Sevith Roo. «Cardiac Disease Among South Asians: A Silent Epidemic». Indian Heart Association. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  135. ↑ Alberti, Fay Bound (2013 թ․ մայիսի 1). «John Hunter's Heart». The Bulletin of the Royal College of Surgeons of England. 95 (5): 168–69. doi:10.1308/003588413X13643054409261. ISSN 1473-6357.
  136. ↑ Ruparelia, Neil; Chai, Joshua T.; Fisher, Edward A.; Choudhury, Robin P. (2016). «Inflammatory processes in cardiovascular disease: a route to targeted therapies». Nature Reviews Cardiology. 14 (3): 133–44. doi:10.1038/nrcardio.2016.185. PMC 5525550. PMID 27905474.
  137. ↑ Tang, W.H. Wilson; Hazen, Stanley L. (2017 թ․ հունվարի 17). «Atherosclerosis in 2016: Advances in new therapeutic targets for atherosclerosis». Nature Reviews Cardiology. 14 (2): 71–72. doi:10.1038/nrcardio.2016.216. ISSN 1759-5010. PMC 5880294. PMID 28094270.
  138. ↑ Swerdlow, Daniel I.; Humphries, Steve E. (2017 թ․ փետրվարի 1). «Genetics of CHD in 2016: Common and rare genetic variants and risk of CHD». Nature Reviews Cardiology. 14 (2): 73–74. doi:10.1038/nrcardio.2016.209. ISSN 1759-5010. PMID 28054577.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սիրտ-անոթային հիվանդություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սիրտ-անոթային_հիվանդություն&oldid=9550046» էջից