Մախաչկալա (ավարերեն՝ МахIачхъала, լեզգիներեն՝ Магьачкъеле, տաբ.՝ Мягьячгъала, դարգ.՝ ГIянжи-Къала, МяхIячкъала, կում.՝ Магьачкъала, լակ.՝ МахІачкъала, Анжи[3], ադրբ.՝ Mahaçqala), քաղաք Ռուսաստանի հարավում, Դաղստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Հյուսիս-Կովկասյան տարածաշրջանի բնակչությամբ երրորդ քաղաքը և Հյուսիս-Կովկասյան դաշնային շրջանի խոշորագույն քաղաքը։

Քաղաք
Մախաչկալա
Махачкала
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
ԵրկրամասԴաղստան
ՀամայնքԴաղստանի Հանրապետություն
Ներքին բաժանում3 մունիցիպալ շրջան։
Կիրովի, Լենինի, Սովետական
ՔաղաքապետՍաիդ Ամիրով
Հիմնադրված է1844 թ.
Այլ անվանումներՊետրովսկոյե
Տվյալ կարգավիճակում1857 թվականից
Մակերես468,13[1] կմ²
ԲԾՄ10 մետր
Բնակչություն583 233 մարդ (2010)
Խտություն1234 մարդ/կմ²
Ազգային կազմավարներ (26,8 %),
կումիկներ (17,7 %),
դարգիներ (13,9 %),
լակեր (13,0 %),
լեզգիներ (12,0 %),
ռուսներ (8,0 %),
տաբասարաններ (2,0 %),
ադրբեջանցիներ (1,2 %),
ռութուլներ (1,1 %);[2]
Կրոնական կազմմուսուլմաններ, ուղղափառներ
Ժամային գոտիUTC+3
Հեռախոսային կոդ8722
Փոստային դասիչ367000-367999
Ավտոմոբիլային կոդ05
ՕԿԱՏՕ82401
Պաշտոնական կայքmkala.ru
Մախաչկալա (Ռուսաստան)##
Մախաչկալա (Ռուսաստան)
Մախաչկալա (Դաղստան)##
Մախաչկալա (Դաղստան)

Պատմություն

խմբագրել

Բնակավայրը հիմնադրված է եղել 1844 թվականին որպես ռուսական ռազմական ամրություն և ստացել է Պետրովսկոյե անվանումը։ 1857 թվականին բնակավայրը քաղաքի կարգավիճակ է ստանում և սկսում կոչվել։ Պետրովսկ նավահանգստային քաղաք, ինչը կապված է այն լեգենդի հետ, որ 1722-1723 թվականներին՝ ռուսական բանակի պարսկական արշավանքի ժամանակ, այստեղ տեղակայված է եղել Պետրոս Ա կայսրի ճամբարը։

1921 թվականի մայիսի 14-ին Դաղստանի հեղափոխական կոմիտեի հրամանով քաղաքը դարձել է Դաղստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության մայրաքաղաքը և վերանվանվել է Մախաչկալա Մախաչ Դախադաևի պատվին։

Այն տեղանքն, որտեղ հիմնվել է ամրոցը, լեռնցիների կողմից Միջին դարերից հայտնի է Անժի-Կալա անվամբ (թուրքերեն՝ Inci-Kale)՝ թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «Մարգարտյա Ամրոց»[4][5]։

Քաղաքում բնակվում է Դաղստանի, Ռուսաստանի և նախկին ԽՍՀՄ-ի 60-ից ավելի ազգություն։

Աշխարհագրություն

խմբագրել

Աշխարհագրական դիրք

խմբագրել

Մախաչկալան գտնվում է Մեծ Կովկասի նախալեռների մոտակայքում, Կասպից ծովի առափնյայի և Տարկի Տաու լեռան միջև ընկած մինչև 3 կմ լայնությամբ նեղ ցածրադիր հարթավայրում։

Ջրաբանություն

խմբագրել

Քաղաքը գտնվում է Կասպից ծովի ափին։ Քաղաքի տարածքով անցնում են Չերկես-օզեն (Տալգինկա) և Տարնաիր գետերը։ Հյուսիս-արևմուտքից դեպի հարավ քաղաքը հատում է Հոկտեմբերյան հեղափոխության ջրանցքը։ Քաղաքի տարածքում գտնվում են Վուզովսկոե, Ակ-Գյոլ, Գրյազևոե լճերը։

Քաղաքի կլիման չափավոր ցամաքային է[6]։ Օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է +12,4 ˚C: Ամառը շոգ է, ամռան ամիսների միջին ջերմաստիճանը կազմում է 23,6 ˚C, ցերեկային առավելագույն ջերմաստիճանը՝ +36-38 ˚C: Ձմեռը շատ մեղմ է։ Միջին ջերմաստիճանը +1,7 ˚C է, իսկ գիշերը 0 ˚C-ից ցածր է։ Տեղումների տարեկան քանակը 410-450 մմ է, տարեկան հարաբերական խոնավությունը 70 % է (ձմռանը՝ մինչև 80 %), իսկ հուլիսին և օգոստոսին՝ մոտ 50 %։ Ամռան ամիսներին լինում է պարզ օրերի առավելագույն քանակություն։ Ամռան տևողությունը (+15 ˚C ջերմաստիճանով) կազմում է 150 օր։ Այն սկսվում է մայիսի 11-ից, վերջանում հոկտեմբերի 7-ին։ Այստեղ գերիշխում են հարավարևելյան և հյուսիսարևմտյան քամիները։

  • Տարեկան միջին ջերմաստիճանը՝ +12,4 ˚C,
  • Քամու տարեկան միջին արագությունը՝ 3,7 մ/վ,
  • Օդի տարեկան միջին խոնավությունը՝ 70 %:
Մախաչկալայի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F) 19.0
(66.2)
20.9
(69.6)
28.8
(83.8)
33.5
(92.3)
35.1
(95.2)
36.1
(97)
38.7
(101.7)
38.7
(101.7)
35.0
(95)
28.9
(84)
23.1
(73.6)
19.9
(67.8)
38.7
(101.7)
Միջին բարձր °C (°F) 4.2
(39.6)
4.2
(39.6)
7.8
(46)
14.3
(57.7)
20.2
(68.4)
25.9
(78.6)
28.9
(84)
28.7
(83.7)
23.8
(74.8)
17.4
(63.3)
10.7
(51.3)
5.7
(42.3)
16.0
(60.8)
Միջին օրական °C (°F) 1.2
(34.2)
1.2
(34.2)
4.7
(40.5)
10.4
(50.7)
16.1
(61)
21.6
(70.9)
24.7
(76.5)
24.5
(76.1)
20.0
(68)
13.9
(57)
7.5
(45.5)
2.7
(36.9)
12.4
(54.3)
Միջին ցածր °C (°F) −1.4
(29.5)
−1.5
(29.3)
1.9
(35.4)
7.1
(44.8)
12.6
(54.7)
17.7
(63.9)
20.7
(69.3)
20.5
(68.9)
16.5
(61.7)
10.6
(51.1)
4.5
(40.1)
0.0
(32)
9.1
(48.4)
Ռեկորդային ցածր °C (°F) −25.1
(−13.2)
−26.9
(−16.4)
−13.5
(7.7)
−5.1
(22.8)
0.0
(32)
5.8
(42.4)
9.7
(49.5)
8.0
(46.4)
0.7
(33.3)
−6.6
(20.1)
−19.7
(−3.5)
−26.5
(−15.7)
−26.9
(−16.4)
Տեղումներ մմ (դյույմ) 32
(1.26)
27
(1.06)
22
(0.87)
17
(0.67)
32
(1.26)
22
(0.87)
21
(0.83)
28
(1.1)
46
(1.81)
45
(1.77)
41
(1.61)
32
(1.26)
365
(14.37)
Միջ. տեղումների օրեր 6 6 5 4 4 5 4 4 5 5 5 6 59
Միջին ամսական արևային ժամ 74.4 72.5 105.4 171.0 244.9 279.0 282.1 269.7 195.0 151.9 81.0 68.2 1995,1
Աղբյուր #1: Pogoda.ru.net[7]
Աղբյուր #2: World Meteorological Organization (UN)[8], Hong Kong Observatory[9] for data of sunshine hours

Բնակչություն

խմբագրել

2015 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ՝ բնակչության թվով Մախաչկալան 1114 քաղաքների թվում զբաղեցնում էր 27-րդ տեղը։

Մախաչկալան Հյուսիս-Կովկասյան Դաշնային օկրուգում ամենաբնակեցված քաղաքն է և ռուսական քաղաքներից ամենաարագ աճ ունեցող քաղաքը։

1976 1979 1982 1985 1986 1989 1990 1991 1992 1993 1994
226 000 251 371 278 000 282 000 311 000 317 475 310 000 317 000 322 000 321 000 320 000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
326 000 331 000 335 000 335 000 332 000 330 000 327 600 462 412 462 400 464 000 465 000
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
466 000 467 000 464 200 465 854 572 076 572 100 574 277 576 194 578 332 583 233

Ազգային կազմ

խմբագրել

2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով[10]՝

բնակչություն,
քաղաքային օկրուգ,
2010 թվական,
մարդ
բաժին,
%
բնակչություն,
բնակավայրեր
2010 թվական,
մարդ
բաժին,
%
բնակչություն,
մասնավորապես քաղաքը
2010 թվական,
մարդ
բաժին,
%
ավարներ 186 088 26,70 % 36 465 29,22 % 149 623 26,15 %
կումիկներ 133 592 19,17 % 47 089 37,73 % 86 503 15,12 %
դարգիններ 106 631 15,30 % 18 058 14,47 % 88 573 15,48 %
լեզգիներ 88 604 12,71 % 4 125 3,31 % 84 479 14,77 %
լակեր 86 089 12,35 % 6 183 4,95 % 79 906 13,97 %
ռուսներ 37 641 5,40 % 1 733 1,39 % 35 908 6,28 %
թաբասարաններ 14 086 2,02 % 1 047 0,84 % 13 039 2,28 %
ռուտուլներ 8 673 1,24 % 635 0,51 % 8 038 1,41 %
ագուլներ 6 581 0,94 % 604 0,48 % 5 977 1,04 %
ադրբեջանցիներ 6 333 0,91 % 416 0,33 % 5 917 1,03 %
նողայներ 6 330 0,91 % 5 076 4,07 % 1 254 0,22 %
ցախուրներ 3 167 0,45 % 595 0,48 % 2 572 0,45 %
թաթարներ 2 139 0,31 % 76 0,06 % 2 063 0,36 %
հայեր 1 501 0,22 % 42 0,03 % 1 459 0,26 %
չեչեններ 1 179 0,17 % 100 0,08 % 1 079 0,19 %
այլ 3 473 0,50 % 129 0,10 % 3 344 0,58 %
չեն նշել 4 778 0,69 % 2 136 1,71 % 2 342 0,41 %
ընդհանուր 696 885 100,00 % 124 809 100,00 % 572 076 100,00 %

Հայերը Մախաչկալայում

խմբագրել

Մախաչկալայում հայկական համայնքը ձևավորվել է 19-րդ դարի կեսին։ 1877-ից գործում է Սուրբ Պողոս-Պետրոս հայկական եկեղեցին։ Հայ բնակչության հիմնական մասը զբաղվել է առևտրով ու արհեստներով։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին հայերի թիվը 1000 էր[11]։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Հաշվարված է ՌԴ մունիցիպալ կազմավորումների տվյալների բազայի հիման վրա, 2008 թվական». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  2. Դաղստանի բնակչության ազգային կազմը, 2002 թվական
  3. Лакско-русский словарь. Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарь. М., Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1962. с. 336, 340
  4. «KAFKAS İSLAM ORDUSU TURAN YOLUNDA II. YAZI». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 28-ին.
  5. «I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti'nin Azerbaycan ve Dağıstan'a Askeri ve Siyasi Yardımı / Dr. Nâsır Yüceer». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 28-ին.
  6. Атлас СССР. — М.: ГУГК СССР, 1983. — С. 98. — 260 с. — 30 000 экз.
  7. «Pogoda.ru.net» (Russian). January 2012. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  8. «Weather Information for Mahackala».
  9. «Climatological Information for Mahackala, Russia». August 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 6-ին.
  10. «Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 13-ին.
  11. Հայ սփյուռք հանրագիտարան, Ե., 2003, էջ 466։

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մախաչկալա» հոդվածին։
Ռուսաստանի քաղաքներ

 
Մոսկվա
 
Սանկտ Պետերբուրգ
 
Նովոսիբիրսկ
 
Եկատերինբուրգ

Տեղ Քաղաք Դաշնության սուբյեկտ Բնակչ.

 
Նիժնի Նովգորոդ
 
Կազան
 
Սամարա
 
Օմսկ

1 Մոսկվա Մոսկվա 10,508,971
2 Սանկտ Պետերբուրգ Սանկտ Պետերբուրգ 4,600,310
3 Նովոսիբիրսկ Նովոսիբիրսկի մարզ 1,397,191
4 Եկատերինբուրգ Սվերդլովսկի մարզ 1,332,264
5 Նիժնի Նովգորոդ Նիժնի Նովգորոդի մարզ 1,272,527
6 Կազան Թաթարստան 1 136 566
7 Սամարա Սամարայի մարզ 1 135 318
8 Օմսկ Օմսկի մարզ 1,129,120
9 Չելյաբինսկ Չելյաբինսկի մարզ 1,093,699
10 Դոնի Ռոստով Ռոստովի մարզ 1,048,991
11 Ուֆա Բաշկիրիա 1,024,842
12 Պերմ Պերմի երկրամաս 985,794
13 Վոլգոգրադ Վոլգոգրադի մարզ 981,909
14 Կրասնոյարսկ Կրասնոյարսկի երկրամաս 947,801
15 Վորոնեժ Վորոնեժի մարզ 843,496
16 Սարատով Սարատովի մարզ 830,953
17 Տոլյատի Սամարայի մարզ 720,346
18 Կրասնոդար Կրասնոդար 710,686
19 Իժևսկ Ուդմուրտիա 611,043
20 Յարոսլավլ Յարոսլավլի մարզ 606,336
2009-ի տվյալներով[1]
  1. http://www.gks.ru