Ափիոն

Ափիոն (կակաչի արցունքներ (անգլ․՝ poppy tears, լատ․՝ lachryma papaveris)), քնաբեր կակաչից (խաշխաշ, լատ․՝ Papaver somniferum) ստացվող կաթնահյութի (պարունակվում է քնաբեր կակաչի չհասունացած տուփիկների կաթնանոթներում) չորացրած տարբերակ։ Այն ունի յուրահատուկ հոտ և դառը համ, պատկանում է ցավազրկող միջոցների շարքին։ Ափիոնային կաթնահյութը պարունակում է մոտավորապես 12% մորֆին անալգետիկ ալկալոիդ, որը քիմիական ճանապարհով օգտագործվում է հերոին և այլ արհեստական (սինթետիկ) ափիոնատիպ նյութեր ստանալու համար, որոնք օգտագործվում են բժշկության մեջ (որպես ցավազրկող, հազը հանգստացնող և խորխաբեր դեղամիջոցներ) և թմրամիջոցների անօրինական առևտրում։ Կաթնահյութը պարունակում է նաև ֆենանտրենի այլ ածանցյալներ՝ կոդեին և թեբաին, որոնք մորֆինի և ֆենանտրենի մյուս ածանցյալների հետ միասին ազդում են գերազանցապես կենտրոնական նյարդային համակարգի վրա։ Այն պարունակում է նաև ոչ անալգետիկ այնպիսի ալկալոիդներ, ինչպիսիք են պապավերինը և նոսկապինը (իզոխինոլինի ածանցյալներ)։ Դրանք թուլացնում են հարթ մկանները։ Կաթնահյութ ստանալու ավանդական, արդյունավետ տարբերակը դեռահաս սերմնահատիկները ձեռքով քերելն է․ կաթնահյութը դուրս է հոսում, չորանում դեղնավուն կպչուն նյութի տեսքով, որն այնուհետև քերվում և ջրազատվում է։ «Մեկոնիում» (ստացվել է հունական «ափիոնատիպ» բառից, սակայն այժմ օգտագործվում է որպես նորածնի առաջին կղանքի անվանում) բառը պատմականորեն կապվում է քնաբեր կակաչի այլ մասերից կամ կակաչի այլ տեսակներից ստացվող ավելի թույլ պատրաստուկների հետ։

Ափիոն

Ափիոնային խաշխաշի (քնաբեր կակաչ) պատիճի կտրվածքից ծորացող կաթնահյութ (լատեքս)
Կենսաբանական
Papaver somniferum (լատ․)
Ընդհանուր տեղեկատվություն
Աշխարհագրական ծագում	Անհայտ, հնարավոր է Հարավային Ամերիկա
Ակտիվ բաղադրիչներ	Մորֆին, կոդեին, թեբաին, պապավերին, նոսկապին
Հիմնական արտադրողներ	Աֆղանստան, Պակիստան, Հյուսիսային Հնդկաստան, Թայլանդ, Թուրքիա, Լաոս, Մյանմա, Մեքսիկա, Հունգարիա
Իրավական կարգավիճակ	Ավստրալիա՝ վերահսկվում է (Ս8), Կանադա՝ Ցուցակ 1, ՄԹ՝ Դաս Ա, ԱՄՆ՝ Ցուցակ 2, ՄԱԿ՝ Թմրամիջոցների Ցուցակ 1

Բուն ափիոնի ստացումը որպես այդպիսին չի փոխվել դեռևս հին ժամանակներից։ Այնուամենայնիվ, քնաբեր կակաչի ընտրողական մշակման ներկայիս պայմաններում ալկալոիդներ մորֆինի, կոդեինի և ավելի փոքր քանակությամբ թեբաինի չափաբաժինն ավելացել է։ Ներկայումս հիդրոկոդոնի, հիդրոմորֆոնի և այլ կիսասինթետիկ ափիոնատիպ նյութերի սինթեզի ժամանակ որպես հումք ծառայող թեբաինի մեծ մասը ստացվում է Պապավեր օրիենտալ և Պապավեր բրակտեատում բույսերից։

Անօրինական գործածման ափիոնը հիմնականում ներկայանում է հերոինի տեսքով, որն ավելի փոքրածավալ է, ինչը հեշտացնում է մաքսանենգությունը, և որը բազմապատկում է դրա ուժգնությունը մորֆինից ավելի քան երկու անգամ։

Պատմություն

Papaver somniferum-ի ծաղիկներ

Քնաբեր կակաչի մշակումը սննդում, ցավազրկման և ծիսակատարություններում օգտագործելու համար գալիս է դեռևս Նեոլիթի ժամանակաշրջանից (Նոր քարի դար)։ Շումերական, Ասորական, Եգիպտական, Հնդկական, Մինոսյան, Հունական, Հռոմեական, Պարսկական և Արաբական կայսրություններում ափիոնի օգտագործումը լայն տարածում ուներ հատկապես որպես ցավազրկող միջոց, որը՝ որպես այն ժամանակ հայտնի ամենաուժեղ միջոց, հին ժամանակների վիրաբույժներին թույլ էր տալիս իրականացնել երկարատև վիրահատական միջամտություններ։ Ափիոնի մասին խոսվում է հին աշխարհի ամենակարևոր բժշկական տեքստերում և հեղինակների կողմից, այդ թվում՝ Էբերսի պապիրուս, Դիոսկորիդես, Գալեն, Ավիցեննա։ Չմշակված ափիոնի լայն տարածումը շարունակվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում, որից հետո այն իր տեղը զիջեց մորֆինին և դրա իրավահաջորդներին, որոնք կարող էին ներարկվել հստակորեն վերահսկվող դեղաբաժիններով։

Չինաստանում ափիոնի գործածումը ժամանցի նպատակով սկսվեց 15−րդ դարում, սակայն այն սահմանափակ էր հազվագյուտ լինելու և բարձր գնի պատճառով։ Ափիոնի առևտուրն ավելի կանոնավոր դարձավ 17−րդ դարից, երբ այն սկսեցին խառնել ծխախոտի հետ և օգտագործել ծխելու միջոցով․ հենց այդ ժամանակ էլ պարզ դարձավ, որ ափիոնը կախվածություն է առաջացնում։ Չինաստանում ափիոնի արգելք սկսեց կիրառվել 1729 թվականից, որից հետո մոտ երկու դար այն ակտիվորեն օգտագործվում էր։ Բրիտանիայի հետ առևտրում Չինաստանն ուներ դրական առևտրային հաշվեկշիռ, ինչը հանգեցնում էր բրիտանական արծաթի նվազեցմանը։ Հետևաբար, բրիտանացիները ձգտում էին խրախուսել Չինաստանում ափիոնի օգտագործումը՝ հաշվեկշիռն իրենց օգտին ավելացնելու նպատակով։ Նրանք իրենց իսկ հսկողության ներքո Չինաստան ափիոն էին մատակարարում հնդկական նահանգներից։ Հնդկաստանում ափիոնի մշակումը, արտադրությունը և անօրինական տեղափոխումը Չինաստան իրականացվում էր Բրիտանական Օստ-Հնդկական ընկերության կողմից՝ որպես բրիտանական կառավարության խիստ մենաշնորհ։ Հնդկաստանում գործում էր Օստ-Հնդկական ընկերության տարբեր գործակալությունների կողմից ափիոնի արտադրության և մատակարարման գործընթացների վերահսկման ու կառավարման խիստ բարդ համակարգ։ Չինական Դաոգուանգ կայսեր գաղտնի պատվիրակի կողմից ափիոնի զանգվածային ոչնչացումը՝ ներկրումը դադարեցնելու նպատակով, հանգեցրեց Ափիոնային առաջին պատերազմին, որում Բրիտանիան հաղթեց Չինաստանին։ 1860 թվականից հետո Չինաստանում ափիոնի գործածումը շարունակեց լայնորեն աճել։ Մինչև 1905 թվականը արական սեռի բնակչության 25%–ը այդ թմրամիջոցի կանոնավոր գործածողներ էին։ Աշխարհի մյուս հատվածներում, ըստ ափիոնի գործածման վերաբերյալ զեկույցների, դրա գործածումը հազվադեպ էր ընդհուպ մինչև 19-րդ դարի վերջը։

Ափիոնի գլոբալ կարգավորումը սկսվեց 1870-ականներին Սան Ֆրանցիսկոյում, Կալիֆորնիայում չինացի ներգաղթյալների և ափիոնային որջերի դատապարտմամբ ու շարունակվեց մինչև 1909 թվականին Ափիոնի միջազգային հանձնածողովի ձևավորումը։ Այս ժամանակահատվածում գրականության մեջ ափիոնը սկսեց նկարագրվել բարոյալքված և բռնի կերպով, բրիտանական ափիոնի առևտուրը դուրս մղվեց չինական ներքին արտադրանքի կողմից, մաքուր մորֆինը և հերոինը հասանելի դարձան ներարկումների համար և ափիոն պարունակող արտոնագրված դեղերը հասան հանրաճանաչության գագաթնակետին։ 20-րդ դարի սկզբում ափիոնն արգելվեց բազմաթիվ երկրներում՝ հանգեցնելով ափիոնի արտադրության ժամանակակից իրավիճակին՝ անօրինական արտադրություն որպես թմրամիջոց վաճառելու նպատակով և օրինական արտադրություն խստորեն կարգավորվող իրավական դեղատոմսերով դուրս գրելու նպատակով։ Ափիոնի անօրինական արտադրությունը, որը ներկայումս գերակշռում է Աֆղանստանում, վերացվեց 2000 թվականին, երբ Թալիբանն արգելեց այն, սակայն դրա փոխարեն այն կայուն կերպով աճում է 2001 թվականին Թալիբանի անկումից հետո և Աֆղանստանում ընթացող պատերազմի ամբողջ ընթացքում։ 2014 թվականին ափիոնի համաշխարհային արտադրության համար օգտագործվել է ավելի քան 224 000 հեկտար հողատարածք։

Կիրառությունը հնագույն ժամանակներում

Ափիոնն ակտիվորեն օգտագործվել է դեռևս հնագույն ժամանակներից և, հնարավոր է, Ռիգվեդայում բազմաթիվ անգամ նշվող Սոմայի բույսն է։ Չնայած Արևմուտքի գիտնականներն այդ տեքստին վերագրում են մ․թ․ա․ 1500-ական թվականները, այնուամենայնիվ հնդիկ գիտնականները պնդում են, որ դրանում առկա հատվածները և պատմությունը բանավոր կերպով փոխանցվել են դրանից դեռևս մի քանի հազար տարի առաջ։ Սոման Վեդաներում լուսնի անվանումն է սանսկրիտով, որը բնորոշում է ինչպես դրա տեսքը, այնպես էլ դրա գիշերային հյութի հոսելը, որը հնագույն ժամանակներում հնարավոր էր տեսնել միայն լուսնի լույսի ներքո։ Աֆղանստանում տղամարդու տարածված անուն է «Ռեդեյը», որ աֆղաներեն նշանակում է «կակաչ», «խաշխաշ»։ Այս եզրույթը հնարավոր է վերցված է սանսկրիտի rddhi և hrdya բառերից, որոնք համապատասխանաբար նշանակում են «կախարդական բժշկական բույսի տեսակ» և «սրտին հաճելի» ։ Աֆղանստանի վերին հարավ-ասիական գոտին, Պակիստանը, հյուսիսային Հնդկաստանը և Մյանման առ այսօր ապահովում են ափիոնի համաշխարհային առաջարկի գերակշիռ մասը։

Հայտնի է նեոլիթյան բնակավայրերից քնաբեր կակաչի ավելի քան 17 գտածոների մասին, որոնցից մեկը Իսպանիայի Cueva de los Murciélagos կամ Bat Cave գերեզմանոցում հայտնաբերված կակաչի մեծաքանակ սերմնապատիճներն են, որոնք հավանաբար մ․թ․ա․ 4200 թվականից են։ Հայտնի են նաև քնաբեր կակաչի հայտնաբերման դեպքեր բրոնզե և երկաթե դարաշրջանների բնակավայրերից։ Ափիոնի մշակման պատմության մեջ հայտնի առաջին վայրը Միջագետքն է, որտեղ մ․թ․ա․ 3400-ական թվականներին այդ բույսի մշակմամբ զբաղվում էին շումերները, ովքեր այն անվանում էին hul gil՝ «զվարճանքի բույս»։ Բաղդադից հարավ գտնվող շումերական կենտրոն Նիպպուրում հայտնաբերված արձանագրություններում նկարագրվում է առավոտյան կակաչի հյութի հավաքումը և դրա օգտագործումը ափիոնի պատրաստման մեջ։ Մշակումը շարունակվեց Միջին արևելքում ասորիների կողմից, ովքեր նույնպես առավոտյան կակաչի պատիճներից երկաթե շերեփով հյութ էին հավաքում․ նրանք այդ հյութն անվանում էին aratpa-pal՝ հավանաբար «կակաչի արմատ»։ Ափիոնի արտադրությունը շարունակվեց բաբելոնացիների և եգիպտացիների կողմից։

Ափիոնն օգտագործվում էր թունավոր մոլեխինդի հետ՝ մարդկանց արագ և անցավ սպանելու նպատակով, սակայն այն օգտագործվում էր նաև բժշկական նպատակներով։ Ափիոնի մեջ թաթախված սպունգերն օգտագործվում էին վիրահատությունների ժամանակ։

Եգիպտոսից ափիոնն արտահանվում էր Փյունիկիա և Մինոս, ինչպես նաև Միջերկրական ծովի շրջակայքի այլ վայրեր, օրինակ՝ Հունաստան, Կարթագեն և Եվրոպա։ Մ․թ․ա․ 1100 թվականից ափիոն սկսեց մշակվել նաև Կիպրոսում, որտեղ վիրահատական դանակի որակի դանակներ էին օգտագործվում սերմնապատիճները բացելու համար։ Այդպիսով՝ ափիոնզ մշակվում, վաճառվում և գործածվում էր ծխելու նպատակով։ Ափիոնը հիշատակվում է նաև Պարսկաստանի կողմից մ․թ․ա․ 6-րդ դարում ասորական և բաբելոնյան հողերի նվաճումից հետո։

Դեռևս հնագույն ժամանակներից ափիոնին վերագրվել է ծիսակատարություններում օգտագործման կարևորությունը, և հնէաբանները գտնում են, որ հնում քահանաները օգտագործել են այս թմրամիջոցը՝ որպես իրենց ուժի ապացույց։ Եգիպտոսում ափիոն կարող էին օգտագործել միայն քահանաները, մոգերը և ռազմիկները․ ըստ պատմության՝ այն Իսիդա ատվածուհու կողմից տրվել էր Ռա աստծուն՝ որպես ցավազրկող։ Մինոսյան «թմրամիջոցների աստվածուհին» ներկայացվում էր թագով, որի վրա կային երեք կակաչներ։ Հունական աստվածներ Հիպնոսը (քուն), Նիքսը (գիշեր) և Թանատոսը (մահ) պատկերվում էին կակաչների մեջ կամ դրանք ձեռքերում բռնած։ Կակաչները հաճախ զարդարում էին Ապոլլոնի, Ասկլեպիոսի, Պլուտոնի, Դեմետրայի, Աֆրոդիտեի, Կիբելայի և Իսիդայի արձանները՝ խորհրդանշելով գիշերային ունայնություն։

Գրականություն

• Chandra, Siddharth (2008). «Economic Histories of the Opium Trade». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 30-ին.
• Chouvy, P.A. (2009). «Opium. Uncovering the Politics of the Poppy, London, I.B. Tauris (Cambridge, Harvard University Press: 2010)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 30-ին.
• The Opium Habit by Horace B. Day
• Confessions of an English Opium-Eater, by Thomas De Quincey
• Derks, Hans: History of the Opium Problem: The Assault on the East, ca. 1600–1950. Sinica Leidensia, 105. Leiden: Brill, 2012. ISSN 0169-9563. ISBN 978-90-04-22158-1
• Dikötter, Frank, Lars Laamann, and Zhou Xun. Narcotic culture: a history of drugs in China Chicago: University of Chicago Press, 2004.
• Dormandy, Thomas (2012) Opium: Reality's Dark Dream, Yale University Press
• Fairbank, J.K. (1978) The Cambridge History of China: volume 10 part I, Cambridge, CUP
• Franck Daninos, L'opium légal produit en France, La Recherche, May 2005
• Great Britain (1913). «Agreement between Great Britain and Portugal for regulation of the opium monopolies of the colonies of Hong Kong and Macao».
• Forbes, Andrew ; Henley, David (2011). Traders of the Golden Triangle. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN: B006GMID5K
• Furek, Maxim W. (2008) The Death Proclamation of Generation X: A Self-Fulfilling Prophesy of Goth, Grunge and Heroin, i-Universe. ISBN 978-0-595-46319-0
• Great Britain, India office (1922). «The truth about Indian opium».
• Hai guan zong shui wu si shu (1889). «The poppy in China».
• Hideyuki Takano; The Shore Beyond Good and Evil: A Report from Inside Burma's Opium Kingdom (2002, Kotan, ISBN 0-9701716-1-7)
• Latimer, Dean, and Jeff Goldberg with an Introduction by William Burroughs. Flowers in the Blood: The Story of Opium. New York: Franklin Watts, 1981
• MacPherson, Duncan (1843). «Two years in China. Narrative of the Chinese expedition, from its formation in April, 1840, to the treaty of peace in August, 1842».
• Martin, Steven. The Art of Opium Antiques. Chiang Mai: Silkworm Books, 2007. Photographs and history of Chinese and Vietnamese opium-smoking paraphernalia.
• McCoy, Alfred W. The Politics of Heroin: CIA Complicity in the Global Drug Trade. New York: Lawrence Hill Books, 1991.
• Merwin, Samuel (1907). «Drugging a nation, the story of China and the opium curse; a personal investigation, during an extended tour, of the present conditions of the opium trade in China and its effects upon the nation».
• Morewood, Samuel (1838). «A philosophical and statistical history of the inventions and customs of ancient and modern nations in the manufacture and use of inebriating liquors; with the present practice of distillation in all its varieties: together with an extensive illustration of the consumption and effects of opium, and other stimulants used in the East, as substitutes for wine and spirits».
• Musto, David F. The American Disease: Origins of Narcotic Control. New York: Oxford University Press, 1987.
• Nye, Gideon (1873). «The morning of my life in China : comprising an outline of the history of foreign intercourse from the last year of the regime of honorable East India Company, 1833, to the imprisonment of the foreign community in 1839».
• Ouchterlony, John (1844). «The Chinese war : an account of all the operations of the British forces from the commencement to the Treaty of Nanking».
• Peters, Gretchen. Seeds of Terror: How Heroin is Bankrolling the Taliban and Al Qaeda, Thomas Dunne Books (2009).
• Speer, William (1870). «The oldest and the newest empire : China and the United States».
• Thelwall, A. S. (1839). «The iniquities of the opium trade with China ; being a development of the main causes which exclude the merchants of Great Britain from the advantages of an unrestricted commercial intercourse with that vast empire. With extracts from authentic documents».
• Turner, Frederick Storrs (1876). «British opium policy and its results to India and China».

Արտաքին հղումներ

• DEA drug information Արխիվացված 2007-09-29 Wayback Machine: Opium, morphine, and heroin
• UNODC – United Nations Office on Drugs and Crime – Afghan Opium Survey 2009
• Erowid: Opium
• Opium Made Easy by Michael Pollan (originally appeared in Harper's Magazine.)
• Confessions of a Poppy Tea addict
• Opium in India Արխիվացված 2007-07-02 Wayback Machine
• A fleet of opium clippers on the River Ganges Արխիվացված 2006-05-07 Wayback Machine
• From Flowers to Heroin(չաշխատող հղում), CIA publication
• BLTC Research: Speculations on the future of opioids
• Thailex photo: Արխիվացված 2013-02-28 Wayback Machine Traditional method of using opium in Thailand
• Tsur Shezaf, Witer, The Opium Growers of Sinai Արխիվացված 2009-11-20 Wayback Machine